TÜB�TAKTÜRK�YE B�L�MSEL VE TEKN�K ARAÞTIRMA KURUMU

TARPTÜRK�YE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES� YAYINLARI

ARI YET�ÞT�R�C�L�Ú�ARI YET�ÞT�R�C�L�Ú�

Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü

Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßt�rma Enstitüsü

Adana, 2001

TARIM OORMAN VVE GGIDA TTEKNOLOJ�LER� AARAÞTIRMA GGRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta: ttogtag@tubitak.gov.tr

cmyk

2

Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü

Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßt�rma Enstitüsü

Adana, 2001

TARIM ORMAN VE GIDA TEKNOLOJ�LER� ARAÞTIRMA GRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta : togtag@tubitak.gov.tr

ARI YET�ÞT�R�C�L�Ú�

TÜRK�YE B�L�MSEL VE TEKN�K ARAÞTIRMA KURUMU

TARP

TÜB�TAK

TÜRK�YE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES� YAYINLARI

i

��NDEK�LER

1. Giriß ............................................................................... 12. Tarihsel Gelißim �çersinde Ar�c�l�k................................................... 13. Ar�c�l�¤�n Yeri ve Önemi........................................ ........................ 2

3.1. Dünya Ülkelerinde Ar�c�l�k............................. ........................ 23.2. Türkiye'de Ar�c�l�k.......................................... ...................... 3

3.2.1. Genel Yap�s�............................................. ................ 33.2.2. Üretim Etkinli¤i........................................ ................ 6

4. Sitematikte Bal Ar�s� ve Irklar�....................................................... 75. Bal Ar�lar�nda Yap�sal Özellikler........................... .......................... 11

5.1. Genel Yap�....................................................... ..................... 115.2. �ç Yap�............................................................. .................... 12

5.2.1. Sindirim Sistemi....................................... ................ 125.2.2. Dolaß�m Sistemi........................................ ................ 135.2.3. Solunum Sistemi....................................... ................ 135.2.4. Sinir Sistemi.............................................. ............... 135.2.5. Üreme Sistemi ve Biyolojisi..................... ................... 13

6. Kolonide Soyal Yaßam ve Görev Paylaß�m�.......... ............................ 156.1. Ana Ar�n�n Yap�s� ve Görevleri...................... ......................... 156.2. �ßçi Ar�n�n Yap�s� ve Görevleri ............................................... 176.3. Erkek Ar�n�n Yap�s� ve Görevleri............................................ 18

7. Bal Ar�lar�nda Duyusal Özellikler.......................... .......................... 197.1. Renk Görme........................................................................ 197.2. Koku Alma...................................................... .................... 197.3. Tad Alma......................................................... ................... 19

8. Bal Ar�lar�nda Toplama Davran��......................... .......................... 208.1. Nektar Toplama................................................................... 208.2. Polen Toplama..................................................................... 208.3. Propolis Toplama................................................................. 218.4. Su Toplama..................................................... .................... 21

9. Ar� Dans� ............................................................................... 2110. Ar�c�l�k Teknikleri.................................................. ....................... 22

10.1. Teknik Bilgi ve Deneyim.............................. ........................ 2210.2. Altyap�n�n Olußturulmas�.............................. ........................ 2310.3. Ar� Irk�n�n Seçimi.......................................... ...................... 33

ii

10.4. Ar�l�k Yerinin Seçimi.................................... ........................ 3310.4.1. Kolonilerin Bitkilere Da¤�l�m�..................................... 3410.4.2. Ar� Bitki �lißkisi ve Önemli Bitkiler..... ........................ 35

11. Ar�larla Çal�ß�rken Dikkat Edilecek Konular......... ............................ 3812. Ar�c�l�kta �lkbahar Çal�ßmalar�............................... ......................... 3813. O¤ul Dönemi Çal�ßmalar�....................................... ........................ 42

13.1.O¤ul Verme.................................................... ..................... 4213.2. O¤ul Üretimi................................................. ..................... 44

14. Bal Ak�m Dönemi Çal�ßmalar�......................................................... 4514.1.Bal Ak�m Dönemine Haz�rl�k....................... .......................... 4514.2.Bal Hasad�n�n Yap�lmas�............................... ......................... 45

15. Ar�c�l�kta Sonbahar Çal�ßmalar�............................. ......................... 4716. Ar�lar�n K�ßlat�lmas�............................................... ....................... 4717. Ana Ar� Yetißtiricili¤inin Önemi ve Üretimi......... ............................. 4818. Bal Ar�lar�ndan Elde Edilen Ürünler................................................ 52

18.1.Bal...................................................................................... 5318.2. Balmumu............................................................................ 5418.3. Polen.............................................................. ................... 5418.4. Ar� Sütü......................................................... .................... 5818.5. Ar� Zehiri....................................................... .................... 6018.6. Propolis.......................................................... ................... 61

19. Bal Ar�s� Hastal�k ve Zararl�lar�............................. ......................... 6119.1. Amerikan Yavru Çürüklü¤ü.......................... ........................ 6219.2. Avrupa Yavru Çürüklü¤ü.............................. ....................... 6319.3. Nosema Hastal�¤�.......................................... ...................... 6319.4. Kireç Hastal�¤�............................................... ..................... 6419.5. Varroa jacobsoni........................................... ...................... 6419.6. Kronik ve Akut Ar� Felci.............................. ........................ 6719.7. Septisemi....................................................... .................... 6719.8. Taß Hastal�¤�....................................................................... 6719.9. Tulumsu Yavru Çürüklü¤ü............................ ....................... 6819.10. Acarapis woodi............................................ ..................... 6819.11. Ar� Hastal�k ve Zararl�lar�ndan Korunmada Önlemler ........... 68

20. Kaynaklar............................................................... ..................... 70

1

1. G�R�Þ

Ar�c�l�k eski uygarl�klardan günümüze kadar insanlar�n ilgisini çeken veyaßamda önemli yeri olan tar�msal bir etkinliktir. �nsanlara sundu¤u do¤alürünlerle toplumun sa¤l�kl� gelißimine, bitkisel üretimin süreklili¤ininsa¤lanmas�na sosyo ekonomik aç�dan katk�larda bulunmaktad�r.

Bu öneme paralel olarak, yayg�nlaßt�r�lmas� ve bilimsel anlamda üretimininyap�larak nitelik ve nicelik yönünden ürünlerde art�ß�n sa¤lanmas� kaç�n�lmazolarak gündemde yerini alm�ßt�r. Ar� yetißtiricili¤i di¤er tar�msal faaliyetlere karß�ntopra¤a ba¤�ml� olmayan, düßük sermaye ve giderle, denetimi, yetißtiricili¤i insaneliyle yap�labilen bir üretim konumundad�r. Ar�c�l�k insanlara sa¤lad�¤� bal,balmumu, polen, ar� sütü, ar� zehiri, propolis, ana ar� ve larva gibi ar� ürünlerineek olarak; bitkisel üretimde polinasyona katk�larda bulunarak bitkisel üretimdeetkin ve baßar�l� bir ßekilde yerini alm�ßt�r. Tar�msal üretime dayanarak gelißen vegelißmekte olan ülkelerin ekonomilerine bu yönleri ile ar�c�l�k büyük katk�largetirmektedir.

2. TAR�HSEL GEL�Þ�M �ÇERS�NDE ARICILIK

Ar�c�l�¤�n tarihçesi insano¤lunun ma¤ara yaßam� sürdü¤ü onbinlerce y�löncesine kadar gitmektedir. M.Ö 7000 y�llar�nda �spanya'da yap�lan kaz�lardaortaya ç�kar�lan ar� resim ve fosilleri insanlar�n do¤al yaßamda bulunan ar�lardanyararlan�ld�¤�n� göstermektedir. �lk insanlar do¤al olarak a¤aç kovuklar� ve kayaoyuklar�na yerleßen ar�lar� öldürerek, bal�n� beslenmelerinde kullanm�ßlard�r.

Ar�n�n ilk kültüre al�nd�¤� yer M�s�rd�r. Milattan 4000 y�l önce M�s�r�da bal,vergi ödemede, di¤er mallar�n sat�n al�nmas�nda bir de¤ißim metaryali olarakkullan�lm�ßt�r. Mezopotamya'da yaßayan Sümerliler Milattan 3000 y�l önce bal� birilaç olarak kullanm�ßlad�r. Milattan 2000 y�l önce Babil yaz�tlar�nda, Hint dinselmetinlerinde ve M�s�r��n eski yaz�lar�nda baldan söz edilmektedir. EskiYunanistan'da bal, ölülerin ruhlar�na ve tanr�lara takdim edilen çok de¤erli birmadde olarak bilinmekteydi. Anadolu'da ar�c�l�¤�n geçmißi çok eskileredayanmaktad�r. Bo¤azköy'de yap�lan kaz�larda bulunan M.Ö 1300 y�llar�na aitHitit yaz�tlar�nda, ar�c�l�k yasalar�ndan söz edilmektedir. Kutsal kitaplarda daar�lar ve ar� ürünlerini konu eden bölümlere yer verildi¤i görülmektedir.

Ar�c�l�kta ilk bilimsel çal�ßmalar, 16. Yüzy�lda bilim ve teknolojidekigelißmelere paralel olarak baßlam�ßt�r. Nicket Jacobs, 1568'de ana ar�n�nyumurtadan meydana geldi¤ini belirtmißtir. Charles Butler, 1609'da ana ar�n�ndißi oldu¤unu göstermiß ve kraliçe ar� olarak isimlendirmißtir. C. Linnaeus,1758'de bal ar�lar�n� bal toplayan anlam�na gelen Apis mellifera olarakisimlendirmißtir. A. Janscha, 1771 y�l�nda ana ar�lar�n kovan d�ß�nda ve havadauçarken erkek ar�larla çiftleßti¤ini aç�klam�ßt�r. E. Spilzer, 1788'de ißçi ar�lar�nkovana nektar getirdikten sonra petekler üzerinde çeßitli hareketler yapt�klar�n�aç�klam�ßt�r.

Bu tarihi gelißim içersinde gen merkezleri Asya, Afrika ve Avrupa k�talar�olan bal ar�lar� 1638 y�l�nda Amerika k�tas�na götürülmüß ve modern ar�c�l�¤�n ilktemelleri at�lm�ßt�r. Lorenzo Langstroth, 1851 y�l�nda Amerika'da kendi ad� ilean�lan ve ar�lar�n do¤as�na uygun, yönetimi kolay ve ölçüleri standart olan ilkmodern kovan tipini gelißtirmißtir. Ar�c�l�kta bu y�llardan sonra teknik ve bilimselgelißmeler h�z kazanm�ß ve günümüzdeki düzeyine ulaßm�ßt�r.

3. ARICILIÚIN YER� VE ÖNEM�

3.1. Dünya Ülkelerinde Ar�c�l�k

Ar�c�l�k dünya üzerinde yap�lan en eski tar�msal u¤raß�lardan birisidir.Özellikle bal ar�lar�n�n Amerika ve Avustralya k�talar�na geçißinden sonra ar�c�l�k,tüm dünya ülkeleri aras�nda istikrarl� bir gelißme göstermißtir. Ar�c�l�¤�n öneminibilen gelißmiß toplumlar, do¤al beslenme ve do¤al ürünlerle tedavi politikas�içersinde ar�lardan elde edilen bal, balmumu, polen, ar� sütü, propolis ve ar� zehirigibi de¤erli ürünleri pekçok alanda yayg�n olarak kullanmaktad�rlar.

Ar�c�l�¤�n az sermaye ve düßük girdilerle topra¤a ba¤l� olmadanyap�labilmesi, gelißmekte olan ülkelerin k�rsal kalk�nma çal�ßmalar�nda önemli biryer tutmaktad�r. Gelißmiß ülkelerde tar�msal alanlar�n artmas� ve yo¤unilaçlamalarla do¤ada azalan tozlay�c� böceklerin yerine; yetißtirilmeleri veço¤alt�lmalar� kolay, tar�msal ilaçlara dayan�kl�, 75 km2 lik geniß bir alandaetkinlik gösterebilen, adaptasyon özelli¤i yüksek, çok çeßitli bitkileri ziyaretedebilen, bölgeye ve bitkiye uyum göstermiß bal ar�lar�n� ön plana ç�karm�ßt�r.Kültür bitkilerinde verimlilik art�ß�n�n, etkin polinasyona ba¤�ml� olmas� ar�c�l�¤�öne ç�karmakta, ar�c�l�¤� özendirmektedir. Ar�c�l�k, bir yandan polinasyonakatk�lar getirerek tar�mda ürün art�ß� sa¤larken, ayn� zamanda ar� ürünlerinin

2

üretimine neden olarak ülkeye ve yetißtiricilere önemli ekonomik olanaklarsa¤lamaktad�r. Bu yap�s� ile ar�c�l�k ekonomik de¤eri olan sürdürülmesi zorunlubir bir tar�m sektörü durumundad�r.

Dünya'da 52 milyon bal ar�s� kolonisi bulunmakta ve 1 120 000 ton balüretimi gerçekleßmektedir. Koloni baß�na bal verimi 21.5 kilogramd�r. Kolonisay�s� bak�m�ndan Çin 6 390 000 koloni ile birinci, Etiyopya 5 200 000 koloniile ikinci ve Türkiye 4 000 000 koloni ile üçüncü s�rada yer almaktad�r. Bal verimiaç�s�dan 211 791 ton ile Çin birinci, 87 270 ton ile ABD ikinci, 70 000 ton ileArjantin üçüncü ve 63 319 ton ile Türkiye dördüncü s�rada yer almaktad�r.

K�talar aras�nda Afrika K�tas� 15 861 000 adet koloni ile birinci s�rada yeralmaktad�r. Ancak bu k�tada teknolojik gelißmelerin yetersiz olmas� bal veriminiyükseltememißtir (9 kg/koloni). Avrupa k�tas�nda toplam koloni say�s� 12 771620 dir. Bu k�tada y�lda 279 871 ton bal üretimi gerçekleßmekte ve kolonibaß�na ortalama verim 21.9 kg düzeyindedir. Amerika k�tas�nda 9 192 000 adetkoloni ile 284 748 ton bal üretmekte ve koloni baß�na bal verimi 30.98 kgolmaktad�r. Avustralya k�tas�nda ise 350 000 koloniden 25 925 ton balüretilmekte koloni baß�na bal üretimi 74.0 kg ile k�talar aras�nda en yüksek balverimine düzeyine ulaßm�ß bulunmaktad�r. Bu sonuçlar dünya ülkelerinde balüretim etkinli¤inin koloni say�s�na ba¤l� olmadan yap�ld�¤�n�, bal veriminin yüksekoldu¤u ülkelerde modern ar�c�l�k tekniklerinin ileri düzeyde uyguland�¤�n�göstermektedir.

3.2. Türkiye�de Ar�c�l�k

3.2.1. Genel Yap�s�

Ar�c�l�¤�n yayg�n oldu¤u ülkemizde önceleri geleneksel yöntemlerle yap�lanar�c�l�k faaliyetleri her geçen y�l yerini, yeni tekniklerin kullan�m�na yönelerekde¤ißtirmektedir. Ülkemiz uygun ekolojisi, zengin floras� ve ar� materyalindekigenetik varyasyonu ile ar�c�l�kta söz sahibi ülkelerden biri durumundad�r. Üç k�taaras�nda co¤rafi konumu ve iklim özellikleriyle do¤al köprü konumundabulunmas� nedenleriyle dünyan�n en önemli olarak nitelenen on iki ar� genmerkezinden birisidir. Ülkemizde 10 000 nin üzerinde do¤al çiçekli bitki türü,bölgesel koßullara uyum göstererek yetißmektedir. Dünya'da belirlenmiß ball�bitki türlerinin % 75'i ülkemizde do¤al koßullarda bulunmaktad�r. Her co¤rafibölgemiz ar�c�l�k aç�s�ndan kendine özgü çok de¤ißik bitki türlerinibar�nd�rmaktad�r (Þekil 1).

3

Türkiye'de 1997 y�l�na göre, 4 milyon adet koloni varl�¤�ndan 63 319 tonbal ve 3 753 ton balmumu üretilmißtir. Bal verimi 16 kg/kolonidir. Koloni say�s�aç�s�ndan en zengin Ege Bölgesidir, bunu Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleriizlemektedir. Koloni say�s� ve bal üretiminin en yo¤un oldu¤u iller s�ras�yla Mu¤la,Ordu, Adana, �zmir ve Antalya'd�r.

4

Þekil 1. Do¤al Bitki Alanlar�nda Ar� Kolonileri ve Bal Ar�s�n�n Görünümü.

Ege Bölgesinin özellikle Mu¤la, Marmaris, Bodrum, �zmir yöreleri zengink�z�lçam (Pinus brutia) ve f�st�kçam� (Pinus pinea) a¤açlar�ndan olußan ormanlarile kapl�d�r ve bu alanlar çok verimli çam bal� üretim merkezleridir. Her y�lbinlerce ar� yetißtiricisi kolonilerini A¤ustos, Eylül, Ekim ve Kas�m aylar�nda buçam alanlar�na götürerek kaliteli çam bal� üretmektedirler (Þekil 2).

5

Þekil 2. Çam Üretim Alanlar�nda Ar� Kolonileri ve K�z�lçam A¤açlar�nda Yaßayan ÇamPamuklu Koßnilinin Görünümü.

3.2.2. Üretim Etkinli¤i

Ülke genelinde ar�c�lar�n büyük bir k�sm� bal üretmeyi amaçlayarak ar�c�l�kyapmaktad�r. Bal üretimini gerçekleßtirmek için kolonilerini y�l içersinde mevsimegöre çiçek açan uygun bitkilerin bulundu¤u alanlara götürmektedirler. Yaklaß�k141 000 aile geçimini ar�c�l�ktan sa¤lamaktad�r. Bu grup içinde 10 000 aile,ar�c�l�¤� bir meslek olarak yapmakta ve ticari anlamda gelir sa¤lamakta; 35 000aile baßka iß kollar�nda çal�ßmakla birlikte ar�c�l�¤� yan gelir kayna¤� olarakkullanmaktad�r. Geri kalan ar�c�lar ise aile gereksinimini karß�lamak üzere küçükçapta ar�c�l�k yapmaktad�rlar.

Büyük çapta ar�c�l�k yapan ißletmelerde koloni say�s� 100 ile 500aras�ndad�r. Bu ißletmeler y�lda 4-5 kez yer de¤ißtirerek bal üretimlerini kolonibaß�na 30 kg seviyesine yükseltebilmißlerdir. Göçer ar�c�lar, de¤ißik yörelerdenelde ettikleri ballar� genellikle süzme bal ßeklinde kooperatifler kanal�yla veyatoptan sat�ß�n� kendileri yaparak de¤erlendirmektedir.

Ar�c�lar�n % 80'i kolonilerini Ege ve Akdeniz sahil kußa¤�nda k�ßlatmakta,narenciye çiçeklerinden yararlanarak populasyonlar�n� üst düzeye yükselterekNisan sonu-May�s baß�nda �ç Anadolu, Orta Anadolu, Do¤u ve Güney AnadoluBölgelerinin uygun bitki alanlar�na götürmektedirler. Bu bölgelerin bitkifloras�ndan yararlanland�ktan sonra Haziran-A¤ustos aylar�nda bir k�s�m ar�c�pamuk bal� için Urfa, Diyarbak�r veya Ayd�n, Denizli ve �zmir illerine; bir k�sm� iseayçiçe¤i bal� üretmek için Trakya ve Ege Bölgelerine gitmektedirler. Ar�c�lar�nbüyük bir k�sm� da çam bal� üretmek için Eylül-Kas�m aylar� aras�nda Bodrum,Mu¤la, Söke, Marmaris yörelerinde konaklamaktad�r (Þekil 3).

Ülkemiz çam bal� üretiminde Dünya'da tek üretici konumundad�r. Çam bal�üretimi y�llara göre de¤ißmekle birlikte y�lda yaklaß�k 15 000 -25 000 ton üretimgerçekleßmektedir. Elde edilen çam bal�n�n % 85'i AB ülkelerin ihraç edilmeküzere toplanmaktad�r.

Koloni say�s� 5-50 aras�nda olan ißletmeler, genelde sabit ar�c�l�k yapanküçük aile ißletmeleridir. Koloni baß�na ortalama bal verimleri 5-10 kg d�r. Buißletmeler ar�c�l�¤� yan gelir sa¤lamak veya aile gereksinmesini karß�lamakamac�yla yapmaktad�rlar.

Türkiye'de üretilen bal�n büyük bir k�sm� iç tüketim talebininkarß�lanmas�nda kullan�lmaktad�r. Süzme bal üretiminin toplam üretimdeki yeri% 90 düzeyindedir. Süzme bal, yayla veya çiçek bal� ad� alt�ndapazarlanmaktad�r.

6

4. S�STEMAT�KTE BAL ARISI VE IRKLARI

Dünya üzerinde Apidae familyas�na ba¤l� dört tür bal ar�s� bulunmaktad�r.Bunlar aras�nda en yayg�n ve ekonomik önemi bulunan� Apis mellifera türüdür.Ar�n�n taksonomik s�n�fland�r�lmas� aßa¤�da gösterilmißtir.

7

Þekil 3. Göçer Ar�c�l�k.

8

Alem : Animalia (Hayvanlar)

Þube : Arthropoda (Eklembacakl�lar)

S�n�f : Insecta (Böcekler)

Tak�m : Hymenoptera (Zar kanatl�lar)

Alt TTak�m : Apocrita

Üst FFamilya : Apoidea

Familya : Apidae (Ar�lar)

Cins : Apis (Bal ar�lar�)

Tür : Apis mellifera

Apis dorsata

Apis florea

Apis cerena (indica)

Bal ar�lar� genel olarak Do¤u ar�lar�, Afrika ar�lar� ve Bat� ar�lar� ßeklindegruplanarak incelenmektedir. A. mellifera d�ß�ndaki üç tür bal ar�s� Asya k�tas�ndayaßamakta ve Do¤u ar�lar�n� olußturmaktad�r. Do¤u ar�lar� Bat� ar�lar� kadar balüretmedikleri için ekonomik de¤erleri yoktur. Bal verimleri 2-10 kg/y�l aras�ndade¤ißmektedir.

Afrika ar�lar�n�n A. m. intermissa, A. m. lamarckii, A. m. capensis, A. m.adonsonii olmak üzere dört �rk� bulunmaktad�r. Bu �rklar içerisinde en popülerolan� A. m. adonsonii'dir. Son derece h�rç�n olan bu ar�lar yetißtirildikleriçevrelerde sorunlar yaratm�ßlard�r.

Dünya üzerinde ekonomik de¤eri yüksek bal ar�s� �rklar� Bat� grubunda yeralmaktad�r. Bu grubu �talyan (A. m. ligustica), Karniyol (A. m. carnica), Kafkas(A. m. caucasica), Avrupa esmer (A. m. mellifera) ve Anadolu (A. m. anatoliaca)ar�lar� ile düßük ekonomik de¤ere sahip K�br�s (A. m. cypria) ve Suriye (A. m.syriaca) ar�lar� olußturmaktad�r. Bu ar�lar içerisinde ekonomik de¤ere sahip olanbal ar�s� �rklar�n�n baz� önemli morfolojik, fizyolojik, davran�ß özellikleri Çizelge1'de verilmißtir.

9

ÇÇiizzee

llggee 11

.. KKaf

kas,

Karn

iyol,

�talya

n ve

Ana

dolu

Irk� B

al Ar

�lar�n

�n Öz

ellikl

eri (

D�E,

199

7).

ÖÖzzeellll

iikklleerr

KKaaffkk

aassKKaa

rrnniiyyoo

ll��ttaa

llyyaann

AAnnaadd

oolluu

VVüüccuu

tt yyaapp

��ss��Or

ta, i

nce-

uzun

Büyü

k, in

ce-u

zun

Orta

, inc

e-uz

unOr

ta ir

ilikte

RReennkk

KKooyyuu

,, ggüümm

üüßßii gg

rriiKa

hver

engi-

siyah

1 ve

3. k

ar�n

halka

s� sa

r�2

ve 3

. kar

�n ha

lkas�

turu

ncu

DDiill uu

zzuunnlluu

¤¤uu ((mm

mm))

6.7-

7.2

6.4-

6.8

6.2-

6.6

6.4-

6.5

ÇÇiiffttll

eeßßmm

iißß aann

aa aa¤¤��rr

ll��¤¤�� ((

mmgg))

200

205

210

200

BBaall vv

eerriimm

iiÇo

k iyi

�yi�yi

Orta

HH��rrçç

��nnll��kk

DDaavvrr

aann��ßß��

Uysa

lSa

kinAz

h�rç

�n

KK��ßßllaa

mmaa yy

eetteenn

ee¤¤ii

�yiÇo

k iyi

�yiÇo

k iyi

��llkkbbaa

hhaarr gg

eelliißßiimm

iiGe

ç fak

at h

�zl�

Çok

erke

n ve

h�zl

�Er

ken

Geç f

akat

iyi

OO¤¤uull

vveerrmm

ee ee¤¤iill

iimmii

Çok

düßü

kÇo

k düßü

kOr

taOr

ta

YYaa¤¤mm

aa ee¤¤iill

iimmii

Çok

AzAz

Orta

HHaassttaa

ll��kkllaarr

aa ddaayy

aann��kkll

��ll��kkNo

sem

aya h

assa

sYa

vru

hasta

l�klar

�na d

ayan

�kl�

Mum

güv

esiyl

e

iiyyii mm

üüccaadd

eellee eedd

eerrYa

vru

çürü

klü¤ü

ne h

assa

s

PPeettee

kk ss��rr

llaammaa

Esm

er, i

ç bük

eyDü

z vey

a d�ß

büke

yBo

mbe

liDü

z

PPrroopp

oolliiss bb

iirriikktt

iirrmmee

Çok

fazla

AzÇo

k az

Orta

AAnnaa aa

rr�� yyuu

mmuurr

ttaa vvee

rriimmii

1100

-150

014

00-2

000

1500

-200

010

00-1

500

Ülkemizde yayg�n olan Anadolu ar�s� üzerinde Brother Adam uzun y�llararaßt�rmalar yaparak bu ar�n�n �rk özelliklerini saptam�ßt�r. Anadolu ar�s� esmerrenkli ve küçük yap�l�d�r. K�l�ç ve Kalkan ar�s� olarak iki ayr� hatt� bulunmaktad�r.K�l�ç ar�lar�n�n h�rç�n karakterli ve kovan giriß deli¤ine dikey olarak petek ördü¤ü,Kalkan ar�lar�n�n ise daha iyi huylu ve kovan giriß deli¤ine paralel petekler ördü¤übilinmektedir. Son y�llarda göçer ar�c�l�k tipi yetißtiricili¤in yayg�n olarak yap�lmas�nedeniyle Anadolu ar� �rk� di¤er ar�larla melezlenmißtir. Ülkemizde yayg�n olarakkullan�lan ve ekonomik de¤eri yüksek di¤er ar� �rk� Kafkas ar�s�d�r. Anavatan�Orta Kafkasyad�r. Özellikle Karadeniz ve Do¤u Anadolu Bölgelerinin s�n�rbölgelerinde local formlar� koruma alt�na al�nm�ßt�r (Þekil 4).

10

Þekil 4. Anadolu ve Kafkas Ar� Irk�n�n Petek Üzerinde Görünüßü.

5. BAL ARILARINDA YAPISAL ÖZELL�KLER

5.1. Genel Yap�

Bal ar�lar�n�n vücudu iskelet görevi de gören kitin tabakas� ile örtülüdür.Ar�n�n vücudu s�k k�llarla kapl�d�r. Vücut; Baß, Thorax (Gö¤üs) ve Abdomen(Kar�n) olmak üzere üç ana k�s�mdan olußur.

Baß k�sm�nda gözler, duyargalar (antenler) ve beslenme organlar� (a¤�zparçalar�) bulunur. Ar�larda baß�n yanlar�nda iki bileßik göz ile baß�n üst k�sm�ndaüç basit göz olmak üzere toplam beß adet göz bulunur. Bileßik gözler ar�bireylerine göre de¤ißen say�da basit gözler (ommatidium) den olußmußtur. Anaar�da 3 900, ißçi ar�da 6 300 ve erkek ar�da 13 000 adet ommatidium bulunur.Bu nedenle erkek ve ißçi ar�larda görme özelli¤i çok gelißmißtir. Erkek ar�lar buözellikleri ile ana ar�y� çiftleßme uçußunda havada kolayl�kla görebilmekte veizleyebilmektedir. Ana ar�lar yanl�zca çiftleßmek ve koloninin o¤ula gitmesidurumunda kovandan d�ßar� ç�kt�klar� için bileßik gözlerdeki hücreler daha azd�r.Basit gözler yak�n cisimler ile �ß�k yo¤unlu¤unu alg�lamada güneßin yerini veyönünü bulmada; bileßik gözler uzak cisimleri görmede görev al�rlar. Duyargalarbir çift olarak baß�n ön orta k�sm�nda bulunur. Ar�lar�n koku ve tad alma,dokunma, s�cakl�k, rüzgar h�z� ve yönünü alg�lama organ� olarak görevyapmaktad�r. Bir çift kas ile gövdeye ba¤lanan duyargalar her yöne hareketedebilirler. Duyargalar ana ve ißçi ar�larda 12, erkek ar�larda 13 parçadan olußur.Bunlar�n üzeri duyu alg�lama noktalar� ve k�llarla kapl�d�r. Bal ar�lar�nda üstdudak, bir çift üst çene, bir çift alt çene ve alt dudaktan olußan a¤�z k�sm� yalay�c�emici tiptedir. �ßçi ar�lar üst çenelerini çiçek tozlar�n�n (polen) toplanmas�nda, birmaddeyi veya cismi tutup kavramada ve mum ißleme ißleminde kullan�r. Alt çeneve alt dudak birleßerek hortum ßeklindeki dili olußturur. Dil çiçekten bal özü(nektar) ve s�v� maddeleri emmede kullan�r. Kullanma an�nda uzun bir tüp ßeklinialan hortum, kullan�lmad�¤� zaman k�vr�larak baß�n alt arka k�sm�na çekilir. �ßçiar�larda baß�n iki yan�nda salk�m ßeklinde ar� sütü salg�layan salg� bezleri bulunur.

Ar�larda thorax, ayak ve kanatlar�n ç�k�ß noktas� olan ve içerisi kaslarladolu olan hareketsiz k�sm�n� olußturur. Bal ar�lar�nda gö¤üs; ön gö¤üs, ortagö¤üs, son gö¤üs ve propodeum olmak üzere dört k�s�mdan olußur. Ön gö¤üstebir çift ön bacak; orta gö¤üste bir çift orta bacak ve ön kanatkar ile son gö¤üstebir çift arka bacak ve bir çift arka kanat bulunur. �ßçi ar�larda her biri 6segmentten olußan üç çift bacak vard�r. Bacaklar yürüme ve tutunma ißlevi

11

yan�nda; duyargalar�, baß ve a¤�z parçalar�n�n temizlenmesini sa¤lar. Ortabacaklar thorax��n temizlenmesinde, polenlerin arka bacaklara iletilmesinde,balmumu plakalar�n�n yerinden ç�kar�lmas�nda ve solunum deliklerinintemizlenmesinde kullan�l�r. Arka bacaklarda polenleri ve propolisi kovanataß�mada kullan�lan polen sepeti bulunur. Bacaklar�n ucundaki t�rnaklarbalmumunun salg�lanmas� s�ras�nda ar�lar�n birbirine kenetlenmesine ve pürüzlüyüzeylerde yürümeye, ayak alt�ndaki lob ise kaygan yüzeylere tutunmas�n� sa¤lar.Ar�lar ön ve arkada iki çift kanata sahiptir. Ön kanatlar daha geniß ve damarl�d�r.Dinlenme an�nda arka kanatlar�n üzerinde durur. Ar�n�n uçußu s�ras�nda birbirinekenetlenerek bir perde olußturur ve ar�ya 65 km/saat h�z kazand�r�r.

Ar�lar�n kar�n k�sm�nda sindirim ve üreme organlar� ile balmumu bezleri,koku bezleri ve i¤ne bulunur. Ar�larda abdomen 10 segmentten olußur, ancak 1.segment gö¤üs ile birleßmißtir, 8.,9. ve 10.segmenter 7. segmentin içinegirmißtir. Abdomen, segmentler aras� zarlarla esnek bir yap� kazanm�ßt�r.Abdomenin 4, 5, 6 ve 7. segmentlerin alt k�sm�nda balmumu salg� bezleri ile 7.segmentin üst k�sm�nda koku salg� bezi bulunmaktad�r. Ana ve ißçi ar�lardaabdomenin sonunda zehir kesesi ve i¤ne yer al�r. �¤ne savunma amaçl� kullan�l�r.�ßçi ar� i¤nesi üzerinde 9 adet geriye dönük ç�k�nt� bulunur ve bir kezkullan�labilir. Ar� sokmas� sonras� i¤ne zehir kesesi ile sokulan yerde kal�r ve ißçiar� 1-1,5 saat içersinde hayat�n� kaybeder. Ana ar�da i¤ne daha düz yap�da ve 5çift geriye dönük ç�k�nt� içerir. Bu özelli¤i ile ana ar�, i¤nesini sokulan yerdençekebilmektedir. Ana ar� i¤nesini kendine rakip ana ar�lara karß� kullan�r. Erkekar�da i¤ne yoktur.

5.2. �ç Yap�

5.2.1. Sindirim Sistemi

Ar�larda sindirim a¤�zda baßlar, yemek borusu bal midesi, ba¤�rsaklar ileanüste son bulur. Bal midesi kar�n k�sm�n�n girißinde, ampül ßeklindegenißleyebilme özelli¤inde bir yap�d�r. Bal ar�lar� su, nektar ve bal gibi s�v�besinleri bal midesinde depolayarak kovana taß�r. Ön mide, polenin esas mideyegeçmesini, nektar�n ise geçmesini engelleyen bir musluk görevi görür. Sindirimolay� abdomenin içini kaplayan k�vr�ml� yap�da olan esas midede gerçekleßir.Sindirilmeyen art�k maddeler ince ba¤�rsak arac�l�¤�yla rektum ve anüs yolu iled�ßar� at�l�r. Ar�lar k�ß aylar�nda kovanlar�n� kirletmemek için d�ßk�lar�n� rektumda

12

biriktirirler. Ar�larda metabolizma art�klar�n� kan yoluyla boßaltan ve böbrekgörevini yüklenmiß 100 adet malpigi tüpleri bulunur.

5.2.2. Dola�m Sistemi

Ar�larda aç�k kan dolaß�m sistemi bulunmaktad�r. Dolaß�m sisteminiolußturan kan damar� abdomenin 6. segmentinden baßlayarak thoraxa geçer veoradan da baßa kadar uzanarak beynin alt k�sm�na aç�l�r. Bu damar�n abdomendekalan k�sm�na kalp, thoraxta kalan k�sm�na aort denir. Her abdomensegmentinde kan�n kalbe girebilmesi için kalbin yanlar�nda delikler bulunur. Kalbegiren kan, kalbin ritmik at�ßlar� ile ileriye do¤ru pompalanarak thorax� geçipbeynin alt k�sm�na boßal�r. Baß ve thoraxtaki organlar� dolaßt�ktan sonra thoraxave oradan da abdomene boßalarak tekrar dolaß�ma devam eder. Ar�larda kan aç�ksar� renktedir.

5.2.3. SSolunum SSistemi

Ar�larda solunum vücudu kaplayan solunum borular� ve hava keseleri ileyap�lmaktad�r. Solunum borular� hava delikleri yoluyla d�ßar�ya aç�lmaktad�r.Ergin ar�lar�nda thoraxta 3, abdomende 7 olmak üzere toplam 10 çift hava deli¤ibulunmaktad�r. Hava keseleri uçuß s�ras�nda hava ile dolu tutulur. Havakeseleride solunum borucuklar� ile dokulara ve hücrelere oksijeni taß�r,karbondioksitin at�lmas�n� sa¤larlar.

5.2.4. SSinir SSistemi

Ar�larda sinir sistemi beyin, ana sinir kordonu ve yedi sinir dü¤ümündenolußur. Beyin gözlerden, duyargalardan ve ayaklardan ald�¤� uyar�lar� ve duyular�ana sinir kordonu ile ilgili hücrelere gönderir. Beyin ve sinir dü¤ümleri uyar�lar�tek baß�n alma özelli¤i gösterebildi¤inden ar�n�n baß� kesildi¤inde yürüme, uçmave sokma özelli¤i kaybolmaz.

5.2.5. ÜÜreme SSistemi vve BBiyolojisi

Ana ve erkek ar�lar�n üreme organlar� gelißmißtir. �ßçi ar�lar dißi olmalar�nakarß�n üreme organlar� ve çiftleßme yetene¤i gelißmemißtir.

13

Erkek ar�larda üreme organ� bir çift testis, vas deferans, vesiculaseminalis, bir çift mukoza bezi, bunlar�n birleßti¤i ejekülasyon kanal� ve penistenolußmaktad�r. Erkek ar�lar gözden ç�k�ßtan 12-14 gün sonra cinsi olgunlu¤aerißir, yaklaß�k 1-1.5 mikrolitre (8-10 milyon adet) sperma üretirler. Erkekar�lar�n tek görevi ana ar�y� havada uçarken döllemektir. Erkek ar�lar ana ar�lar�nçiftleßme uçußu s�ras�nda salg�lad�klar� feromonlar� antenlerindeki duyuorganlar�yla alg�layarak, ana ar�n�n bulundu¤u bölgeyi saptad�ktan sonra çokkuvvetli gözleriyle ana ar�y� görür ve ona do¤ru uçarak çiftleßmeye çal�ß�rlar.Çiftleßen erkek ar� bir süre sonra ölür.

Ana ar�n�n üreme organlar� bir çift yumurtal�k (ovaryum), bir çift yanalyumurta kanal� (lateral oviduct), ana yumurta kanal� (median oviduct), spermkesesi (spermatheca) ve döl yolundan (vagina) olußur. Her yumurtal�kta say�lar�160-210 adet olan ve yumurta üreten yumurta tüpleri (ovariol) bulunur. Heryumurta tüpünün uç k�sm�ndaki hücreler bölünerek ço¤al�r ve yumurtalar�olußturur. Olgunlaßan yumurtalar lateral oviduct dan median oviducta geçer. Bus�rada yumurta, spermacheca dan sal�nan spermalar ile döllenirse ißçi ar�,döllenmez ise erkek ar� olußur. Ana ar�n�n yumurtlama kapasitesi; mevsim, yaß,�rk ve beslenme durumuna ba¤l� olarak de¤ißir. Üreme aktivitesinin yo¤un oldu¤uilkbahar ve yaz aylar�nda ana ar� günde kendi a¤�rl�¤�na eßit a¤�rl�kta, 1 100-2000 adet yumurta üretebilir.

Ana ar� ergin duruma geldikten sonra 5-7 gün içinde çiftleßmek üzerekovan�ndan ayr�l�r. Erkek ar�lar, ana ar�y� yerden 6-10 metre yüksekten izlemeyebaßlar, çiftleßme ar�l�ktan 2 km uzakl�kta havada gerçekleßir. Ana ar� 8-10 erkekar� ile çiftleßir. Çiftleßme uçußu ayn� gün içinde 1-3 kez yap�labilir. Her uçuß 25dakika sürer. Ana ar� erkek ar�lardan yeterli miktarda spermay� depolad�¤�n�hissetti¤inde, uçußunu tamamlayarak çiftleßme ißareti ile kovan�na geri döner.Ana ar� kovan içinde 3-5 gün dinlendikten sonra yumurtlamaya baßlar. Yumurtab�rakmaya baßlayan bir ana ar�n�n yeniden çiftleßme uçußuna ç�kmas� söz konusude¤ildir. Do¤al olarak çiftleßen ana ar�lar�n sperm keselerinde 4-6 milyonspermatozoa depolanm�ßt�r. Sperm kesesi bezleri ile beslenen ve korunanspermalar ana ar�n�n sperma kesesinde y�llarca canl� kalabilmektedir.

14

6. KKOLON�DE SSOSYAL YYAÞAM VVE GGÖREV PPAYLAÞIMI

Bal ar�lar� kolonide toplu halde yaßayan, kar�ncalardan sonra en gelißmißsosyal böceklerdir. Bu sosyal yap�, bireyler aras�nda ve bireylerin yaß�na ba¤l�olarak bir iß bölümü üzerine kurulmußtur.

Ar� kolonisi bir ana ar� ile say�lar� mevsimlere göre, 10 000-60 000aras�nda de¤ißen ißçi ar�larla ile yine say�lar� 0-2 000 aras�nda de¤ißen erkekar�lardan olußur. Bu bireyler aras�nda genetik, yap�sal ve ißlevsel farkl�l�klaryan�nda; yumurtadan ergin hale gelinceye kadar beslenme rejimlerine ba¤l� olarakyetißme sürelerinde de farkl�l�klar bulunmaktad�r (Çizelge 2).

Çizelge 22. Bal Ar�s� Kolonilerinde Bireylerin Gelißme Süreleri (gün).

Dönemler Gelißme SSüresi ((gün)

Ana AAr� �ßçi AAr� Erkek AAr�

Yumurta 3 3 3

Larva 5.5 6 6.5

Pupa 7.5 12 14.5

Toplam ÇÇ�k�ß 16 21 24

Beslenme tüm bireylerde larva döneminden pupa dönemine kadar sürer.Ana ar�lar larva döneminden baßlayarak yaßam�n�n sonuna kadar sadece ar� sütüile beslenir. �ßçi ve erkek ar�lar larva dönemlerinin ilk üç gününde ar� sütü,sonraki üç gününde bal ve polen kar�ß�m� ile beslenmektedirler. Ana ar� ile ißçi ar�ayn� genetik yap�ya sahiptir. Ana ar� ile ißçi ar� aras�ndaki ißlevsel farkl�laßmauygulanan de¤ißik beslenme rejiminden kaynaklanmaktad�r.

6.1. AAna AAr�n�n YYap�s� vve GGörevi

Ana ar� kolonide düzen ve süreklili¤i sa¤lar. Kovan içinde normalkoßullarda bir tane bulunur. Ana ar� döllenmiß yumurtadan olußan dißi bireydir.Yumurtlama yetene¤i en üst düzeydedir. Buna karß�n yavrular�na bakma vebesleme yetene¤ine sahip de¤ildir. Ana ar�n�n beslenme, bak�m ve temizlikleriniißçi ar�lar yaparlar (Þekil 5).

15

Vücut yap�s� ince ve uzun, rengi ißçi ve erkek ar�lara oranla daha aç�k,parlak ve canl�d�r. Vücut uzunlu¤una göre kanatlar� k�sa oldu¤undan uçmayetene¤i azd�r. Ana ar�lar yaßamlar� boyunca sadece çiftleßme ve koloninin o¤ulvermesi s�ras�nda uçarlar. Ana ar�larda polen sepeti, bal mumu salg� ve koku salg�bezleri gelißmemißtir.

Kolonide yumurtlayan bir ana ar� varsa ißler yolunda demektir. Budurumda ißçi ar�lar kovandaki tüm ißleri titizlikle yürütürler. �ßçi ar�lar ana ar�n�nvarl�¤�n�, ana ar�lar�n çene alt� salg� bezinden salg�lad�klar� kimyasal maddelerin(feromonlar) varl�¤� ile anlarlar. Genç ana ar�lar yüksek konsantrasyondaferomon salg�larlar ve daha çok ilgi görürler. Ana ar�n�n salg�lad�¤� feromonlar,çevresinde bulunan ißçi ar�lar taraf�ndan duyarga temas� ve besin al�ßverißi ilekoloniye da¤�lmaktad�r.

Ana ar� fermonlar�n�n koloni üzerindeki etkisi ßu ßekildedir:

a- �ßçi ar�lar�n yumurtal�klar�n�n gelißmesini önlemektedir.

b- Ana ar� yüksüklerinin yap�lmas�n�, koloninin yeni bir ana ar�yetißtirmesini engellemektedir.

16

Þekil 5. Ana Ar� ve Çevresindeki Bak�c� �ßçi Ar�lar.

c- Çiftleßme uçußu s�ras�nda erkek ar�lar� cezbederek ana ar�y�izlemelerini ve çiftleßme arzusunu etkilemektedir.

d- Koloninin o¤ul vermesi durumunda ißçi ar�lar�n ana ar� etraf�ndatoplanmas�n� sa¤lamaktad�r.

e- Koloni içi ve d�ß�nda ißlerin düzenli ve sa¤l�kl� yürütülmesinde etkilidir.

Bir kolonide ana ar� öldü¤ü veya kayboldu¤u zaman tüm ißler aksar. Budurumda ana ar�n�n yoklu¤unu anlayan ißçi ar�lar petek gözlerinde bulunanyumurta veya 0-3 günlük larvalardan yeni ana ar� yetißtirmeye baßlarlar. E¤erkovanda uygun yumurta veya larva yoksa baz� ißçi ar�lar yumurtal�klar�n�gelißtirerek dölsüz yumurta üretirler. Dölsüz yumurtalardan erkek ar� olußur. Butip kolonilere yalanc� anal� koloni denir. Ana ar�lar 3-5 y�l yaßabilmelerine karß�nen verimli olduklar� dönem ilk 2 y�ld�r. Ana ar� yaßlan�nca koloni içindeki yaßam�n�sürdürebilmek amac�yla dölsüz yumurta say�s�n� art�rmakta, buna karß�nspermleri tasarruflu kullanmakta ve sonuçta kovanda erkek ar� say�s�yükselmektedir. Bu nedenle teknik ar�c�l�kta kovandaki ana ar�n�n 2 y�lda birde¤ißimi zorunlu olmaktad�r.

6.2. ��ßçi AAr�n�n YYap�s� vve GGörevi

Kolonide say�ca en fazla bulunan bireylerdir. Dißi olmalar�na karß�n üremeorganlar� ve çiftleßme yetenekleri yoktur. Koloninin tüm ißlerinden sorumluolduklar�ndan içgüdüsel ve yap�sal yönden ana ve erkek ar�lardan farkl�d�rlar.Koloninin yap� olarak en küçük bireyidir. Vücutlar�n�n her yan� tüy ve sert k�llarlakapl�d�r.

Ana ar�n�n ve larvalar�n beslenmesi için salg� bezlerinden ar� sütü, nektar�bala dönüßtürebilmek için invertaz enzimi üretirler. Nektar taß�mak için geniß birbal midesine, polen taß�mak için arka ayaklar�nda polen sepetçiklerine, balmumuüretmek için balmumu salg� bezlerine, nektar ve su kaynaklar� ile o¤ulun yerininbelirlenmesinde koku salg� bezine sahiptirler. �ßçi ar�lar kolonilerinin savunmas�n�,bal, polen ve yavrular�n korunmas�n� çene alt� bezlerden ve i¤ne bölmesindensalg�lad�klar� alarm feromonu ile sa¤larlar (Þekil 6). Bu feremonlar ißçi ar�lardakoloniyi uyarma, alarm verme, düßman� belirleme ve sokma içgüdüsüuyand�rmaktad�r. �ßçi ar�lar yaßamlar� boyunca kovan içi ve d�ß�nda var olan tümißleri, aralar�nda ißbirli¤i yaparak planl� bir ßekilde yürütürler (Çizelge 3).

17

�ßçi ar�lar�n ömrü ç�kt�klar� mevsime göre de¤ißmektedir. �lkbahar ve yazaylar�nda ç�kan ißçi ar�lar ißlerin yo¤un ve düßmanlar�n fazla olmas� nedeniyle 30-35 gün yaßarlar. Ancak sonbaharda ç�kan ißçi ar�lar, k�ß� yorulmadan kovaniçerisinde bal yiyerek geçirdikleri için 5-6 ay yaßayabilmektedir.

Çizelge 33. �ßçi Ar�lar�n Yaßam Süresince Yapt�klar� �ßler.

�ßçi AAr� YYaß�(Gün) Yap�lan ��ßler

0-3 Kendini temizler, besler ve larvalar�n �s�nmas�n� sa¤lar.

3-6 Yaßl� larvalar� nektar ve polenle beslerler.

6-12 Ar� sütü salg�lama ve genç larvalar�n ar� sütüyle beslenmesi.

12-18 Balmumu salg�lama, petek ißleme ve petek gözlerini örme.

18-21 Koloninin havaland�r�lmas�, temizli¤i, nektar�n tarlac� ar�lardanal�nmas� ve olgunlaßt�r�lmas�, polenin petek gözlerinedepolanmas� çevreyi tan�ma, uçuß e¤itimi ve koloniyi savunmakiçin bekçilik ißleri.

21- Do¤adan koloni gereksinimi için nektar, polen, propolis ve sutoplama ißleri.

18

Þekil 6. �ßçi Ar�n�n AlarmFeromonu Salg�lamas�.

6.3. EErkek AAr�n�n YYap�s� vve GGörevi

Ar� ailesinin en iri ve tombul bireyi erkek ar�lard�r. Boyu ana ar�lardan k�safakat ißçi ar�lardan daha uzundur. Döllenmemiß yumurtadan erkek ar�lar olußur.Kolonide erkek ar� say�s� o¤ul verme döneminde (ilkbaharda) art�ß gösterir.Yaßam süreleri 5-7 ayd�r. Kolonide baßl�ca görevi ana ar�y� döllemektir. Erkenilkbahar ve sonbaharda yavru petekleri üzerinde larvalar�n �s�nmas�n� sa¤larlar.Ancak çok fazla bal tüketmeleri nedeniyle o¤ul mevsiminden sonra ißçi ar�lartaraf�ndan öldürülerek kovan d�ß�na at�l�rlar. Erkek ar�lar�n i¤neleri olmad�¤� içinkendilerini tehlikelerden koruyamazlar; nektar ve polen toplamak için gerekliorganlar� gelißmedi¤i için de koloni ißlerine yard�m edemezler.

7. BBAL AARILARINDA DDUYUSAL ÖÖZELL�KLER77..11.. RReennkk GGöörrmmee

Ar�lar insanlar�n göremedikleri 300-650 nm dalga boyundaki de¤ißikrenkleri ay�rt edebilmektedir. Ar�lar bitkileri çiçek renklerinin farkl�l�¤�ndan ay�rtederek tan�rlar. Ar�lar sar�, turuncu ve yeßili bir renk, mavi ile mor renkleri ayr�bir renk olarak alg�larlar. Ar�lar k�rm�z� rengi siyahtan ay�rt edemezler ve burenge karß� duyarl�d�rlar. Ar�lar�n renkleri ay�rt etme özelliklerindenyararlananarak kovanlar de¤ißik renklere boyan�rsa, ar�lar�n kendi kovanlar�n�kolayl�kla bulabilmeleri sa¤lanabilir.

77..22.. KKookkuu AAllmmaa

Ar�lar duyargalar� üzerinde bulunan k�l ve duyu noktalar� ile kimyasalmaddeleri ve kokular� çok iyi alg�layabilmektedirler. Bu duyu noktalar�duyargalar�n uç k�sm�ndan baßlayan ilk sekiz halkada yo¤unlaßm�ßt�r. Bu halkalarkesildi¤inde ar�lar�n koku alg�lama özellikleri kaybolmaktad�r. Ar�lar çiçeklerinkokusunu 2 km uzakl�ktan alg�layabilmektedirler.

77..33.. TTaadd AAllmmaa

Ar�lar�n tad alma organlar� dilleri, duyargalar� ve ayaklar�nda bulunur.Ar�lar bu özellikleri ile tatl�, tuzlu, ekßi ve ac� maddeleri ay�rt ederler. �nsanlartaraf�ndan tatl� olarak nitelenen bir çok madde, ar�lar taraf�ndan tatl�l�k duygusutaß�mamaktad�r.

19

8. BBAL AARILARINDA TTOPLAMA DDAVRANIÞI

88..11.. NNeekkttaarr ttooppllaammaa

�ßçi ar�lar koloni gereksinmesinin karß�lanmas� için çiçeklere yönelirler.Onlardan nektar toplayarak bala dönüßtürürler. Nektar toplama; mevsime, havas�cakl�¤�na, bitki çeßidine, çiçekteki ßeker yo¤unlu¤una ve nektar kayna¤�n�nuzakl�¤�na ba¤l� olarak de¤ißmektedir. Bitki kayna¤� kovandan uzaklaßt�kçaar�lar�n uçuß süresi, uçuß seferi ve kovana getirdi¤i nektar miktar� azalmaktad�r.Ar�lar 1 ile 11 km aras�nda uzakl�klardan nektar toplayabilmelerine karß� enekonomik ve ideal yararlanma uzakl�¤� kovandan 800 m alan�d�r. Nektar toplayanbir ar� ise günde 10-24 sefer yapmakta ve her seferinde bal midesinin alabildi¤i(70-85 mg) nektar�n yaklaß�k 40-50 mg�n� koloniye getiribilmekte, gerisini enerjiolarak yolda tüketmektedir. Tarlac� ar�lar nektar� kovanda görevli ißçi ar�laraaktararak tekrar bitkiye yönelirler. Bir ißçi ar�n�n petek gözünü nektarladoldurabilmesi için 60 kez bal midesini nektar ile doldurup taß�ma yapmas�gerekmektedir. Bal midesini bir kez doldurabilmesi için 1000-1500 yonca çiçe¤iziyaret edilmelidir.

88..22.. PPoolleenn TTooppllaammaa

Polen ar�lar taraf�ndan sabah erken saatlerde toplan�r. Çiçe¤e konan ar�vücuduna bulaßan çiçek tozlar�n� dilleri, ön ve orta ayaklar�n� kullanarak topakhaline getirmekte ve arka bacaklardaki polen sepetine yerleßtirerek kovanataß�maktad�r. Polen yüküyle kovana dönen ar�, petek üzerinde bir süre yürür vepolen kayna¤�n�n yerini di¤er ar�lara bildirir. Ar� polen yükünü b�rakmadan öncepetek gözüne baß�n� sokarak kontrol eder, orta ve arka bacaklar�n� petek gözüiçine sark�tarak poleni göze b�rak�r. Ar�lar bir gidiß gelißlerinde kovana ancak ikipolen peleti taß�yabilirler. Toplanan polenler genellikle nektar ve ar� tükürüksalg�s�yla �slat�larak birbirine yap�ßt�r�l�r ve bu ßekilde petek gözüne yerleßtirilir.Petek gözlerine depolanan polende taze polen peletlerine göre daha fazla enzimbulunmaktad�r. Ar�lar kovana polen taß�mak için günde 5-20 sefer yapmakta veher seferinde 10-30 mg polen taß�maktad�rlar. Bir koloni uygun koßullarda y�lda35-45 kg polen toplayabilmektedir.

20

88..33.. PPrrooppoolliiss TTooppllaammaa

Propolis bitkilerin taze sürgün ve tomurcuklardan ar�lar�n toplad�klar�reçineli bir maddedir. Kovan� so¤uktan korumak amac�yla delik, çatlakhavaland�rma ve uçuß deliklerinin kapat�lmas�nda özellikle erken ilkbahar vesonbaharda toplanmaktad�r. �ßçi ar�lar a¤�z yard�m�yla bitkiden ald�klar� propolisipolen sepeti ile kovana getirirler. Ar� bir seferde yaklaß�k 10 mg propolis kovanagetirebilir. Propolisin toplanmas� oldukça yorucu ve zaman al�c� bir ißtir.

88..44.. SSuu TTooppllaammaa

Ar�lar kovan nemini ve s�cakl�¤�n� düzenlemek larvalar�n beslenmesinde vebal�n yumußat�lmas�nda suya gereksinim duyarlar. Ar�lar su taß�mada bal midesinikullan�rlar. Koloninin günlük su gereksinimi 250 g. d�r. Bir ißçi ar� her seferinde50 mg su taß�yabilir. Ar�n�n su alma süresi 1 dakika olup günde 50-100 seferyapabilmektedir.

9. AARI DDANSI

Ar� dans�, ar�lar�n birbirleriyle bilgi iletißimini sa¤lamak üzere yapt�klar�çeßitli hareketlerin bütünüdür. Ar�lar bol nektar kaynaklar� bulduklar� zaman balmidelerini doldurarak kovanlar�na gitmekte ve petekler üzerinde dans ederekkovan içindeki ar�lar� d�ßardaki kayna¤a yöneltmektedirler. Besin kayna¤�n�nkovan�n çok yak�n�nda oldu¤unu belirten dairesel dans ile kayna¤�n 80-100metre ve daha fazla uzakl�klarda oldu¤unu anlatan kuyruk sallama dans� enönemli danslard�r. Bu dans ile besin maddesinin kovana uzakl�k ve yönü di¤ertarlac� ißçi ar�lara iletilmektedir (Þekil 7). Bu danslar� ar�lar de¤ißik ßekillerdeyaparak, polen, propolis ve su kaynaklar� hakk�ndaki bilgileride di¤er bireylereiletebilirler. Ar�lar orak, geçiß, sürükleme, masaj ve temizlik danslar�n�dayaparlar.

21

10. AARICILIK TTEKN�KLER�

Ar�c�l�k, ar� kolonilerine uygulanan teknik bilginin yerinde ve zaman�ndakullan�lmas�n� gerektiren ve karß�l�¤�nda en üst düzeyde ekonomik kazanç teminetmeyi amaçlayan tar�msal bir çal�ßmad�r. Ar�c�l�k çal�ßmalar�nda baßar�l�olabilmek için yeterli bilgi ve deneyim ile iyi bir altyap�n�n kurulmuß olmas�gerekmektedir. Ar� kolonileri pek çok çevresel faktöre ba¤�ml� olarak yönetilmekzorundad�r. Teknik anlamda ar�c�l�kta do¤al ve kültür bitkileri yetißtirme alanlar�,iklim koßullar� ve ar� �rk�n�n seçimi konular� önem kazanmaktad�r.

22

Þekil 7. �ßçi Ar�n�n Kuyruk Sallama Dans�.

1100..11.. TTeekknniikk BBiillggii vvee DDeenneeyyiimm

Ar�c�l�kla u¤raßan kißilerin ar�c�l�k tekniklerini yerine getirebilmesi için bilgive deneyim sahibi olmas� gerekir. Ar�n�n morfolojik, fizyolojik ve davran�ßözelliklerini ve isteklerini bilerek hareket etmesi; koloni yönetimi, ar�lar�ntaß�nmas�, ar� hastal�k ve zararl�lar�, nektar ve polen veren bitki kaynaklar�,mücadele ilaçlar�n�n zararlar�, alerji, ar� ürünleri üretim teknikleri, ekipmanseçimi ve kullanaca¤� ar� �rk� konular�nda yeterli bilgiyi kazanmal�d�r. Bu nedenlear�c�n�n belirli e¤itimden geçmiß ve ö¤rendiklerini uygulamaya aktarmabecerisinde olmas� gerekir. Ar�c�lar kovanlar� hakk�nda bilgi sahibi olmal� ve bubilgileri sistemli bir ßekilde kay�t alt�na almal�d�r. Koloninin ana ar�s�, hastal�klar�,yavru, bal ve polen durumu, temel petek gereksinimi konular�ndaki bilgileri y�lboyunca toplamal�d�r.

1100..22.. AAllttyyaapp��nn��nn OOlluußßttuurruullmmaass��

Ar�c�l�k, yo¤un bir emek ve zaman isteyen bir iß olmas�na karß�ngünümüzde ar�c�l�k teknolojisinde yaßanan gelißmelerle yap�lmas� gereklifaaliyetler daha kolay yap�labilmektedir. Ar�c�l�kta modern alet, ekipman vemalzemelerin kullan�m� sonucu insan ißgücünden ve zamandan büyük ölçüdetasarruf sa¤lanabilmektedir.

Kovanlar: Ar�c�l�kta en önemli çal�ßma materyali kovand�r. Ar�c�l�¤�n gelißimsürecinde ilkel (a¤aç kütüklerinden, örme sepetlerden, tahta kutulardan) ve geçitkovan tipleri gelißtirilmiß olmakla birlikte, günümüzde yönetimi ve taß�nmas�kolay Langstroth ve Dadant tipi modern kovanlar yayg�n olarak kullan�lmaktad�r(Þekil, 8; Þekil, 9).

23

24

Þekil 8. Sepetten Yap�lm�ß �lkel Kovan�n D�ßtan ve �çten Görünüßü.

25

Þekil 9. Modern Kovan Tipleri.

Modern kovan kullanman�n sa¤layaca¤� yararlar:

1- Kovan ölçüleri ar�lar�n biyolojik çal�ßma isteklerine uyumludur.

2- Kovanlar�n aç�l�p kapanmas� kolayd�r.

3- Koloni yönetiminde kolayl�k sa¤lar.

4- Kovan içersinde hareketli ve standart çerçevelerin bulunmas�, birkoloniden di¤er koloniye ar�l�, yavrulu, ball� ve polenli çerçeveaktar�m�n� kolaylaßt�rmaktad�r.

5- Kuluçka ve bal üretimi için geniß alanlar olußturulabilmektedir.

6- Bal hasad�, ana ar� ve kuluçkaya zarar vermeden kolayl�kla yap�l�r.

7- Bal üretimi yüksek olabilmektedir (40-60 kg).

8- Y�l içersinde bal üretimine kadar de¤ißik ürünlerin (ana ar�, polen, ar�sütü, o¤ul) üretimi yap�larak ek gelir elde edilebilmektedir.

9- Ar� hastal�k ve zararl�lar� ile zaman�nda kolay bir ßekilde etkinliklesavaß�m yap�labilmektedir.

10- Modern kovanlar ile çal�ßmak iß verimini yükseltmekte k�sa süredeçokiß yap�labilmektedir.

11- Bölgenin iklim, bitki örtüsüne göre de¤ißik tipte modern kovan

kullan�labilir. Langstroth tipi kovanlar, iklimi s�cak, kurak olan ve gezginciar�c�l�¤�n yo¤un yap�ld�¤� bölgeler için; Dadant tipi kovanlar, k�ßlar� a¤�r geçen vesabit ar�c�l�k yap�lan bölgeler için daha uygundur.

Modern bir kovan; dip tablas�, kuluçkal�k, ball�k, çerçeveler, örtü tahtas�ve kovan kapa¤�ndan olußur. Langstroth kovanda kuluçkal�k ve ball�k uzunluk,genißlik ve yükseklik aç�s�ndan ayn� ölçülerde ve 10'ar hareketli çerçeveye;Dadant tipi kovanlarda ball�k kuluçkal�¤�n yar�s� yüksekli¤inde ve 12'er çerçeveyesahiptir. Ar�l�kta ana ar� ve o¤ul üretimi amac�yla farkl� yap�da ve özellikte ana ar�yetißtirme kutular� ve rußet ad� verilen 5 çerçevelik kovanlar kullan�lmaktad�r.

Temel PPetek: Ar�lar kovan içinde tüm faaliyetlerini petekler üzerindegerçekleßtirirler. Balmumundan yap�lan alt�gen prizmalardan olußan petekgözlerini yavru üretimi, bal ve polenin depolanmas�nda kullan�rlar. Çerçeveölçülerinde düzgün alt�genlerden olußan bu plakalar temel petek olarak

26

isimlendirilir. Temel petekler, balmumunun levha haline getirilmesi sonras�, petekgözü boyutlar�nda alt�gen ßeklinde silindir kal�plardan geçirilerek olußturulur.Temel petekler çerçevelerin ortas�ndan geçirilen iki s�ra paralel veya zigzag (w)ßeklinde gergin çelik teller aras�na geçirilerek mahmuz ile tele tutturularakhaz�rlanmaktad�r. �ßçi ar�lar bu alt�gen plakalar� ön ve arka yüzlerinden ißleyerekyükseltirler (Þekil 10). Temel petek haz�rlanmas�nda çerçeve kal�b�, ar�c�mahmuzu, ar�c� bizi, çerçeve telide kullan�lmaktad�r.

Ar�c� MMaskesi: Ar� sokmalar�ndan insanlar� korumak için aç�k renk pamuklukumaßlardan çeßitli ölçülerde ve tipte yap�lan, yüz k�sm� görüßü engellemeyenßekilde telle kaplanm�ß özel ar�c� giysisidir (Þekil 11).

Körük: Ar�lar� sakinleßtirmek amac�yla içersinde çeßitli maddelerin (tezek,talaß vs.) yak�larak elde edilen duman� pompalamaya yarayan bir alettir. Kolonikontrollerinde ar�c�n�n rahat çal�ßmas� için yan�nda mutlaka bulundurmas� gerekir(Þekil 12).

27

Þekil 10. Temel Petek ve �ßlenmiß Petek.

28

Þekil 11. Ar�c� Maskeleri.

Þekil 12. Körük ve Eldemiri.

Eldemiri: Kovan�n aç�lmas�nda, balmumu ve propolis ile tutturulançerçevelerin birbirinden ayr�lmas�nda, ç�kart�lmas�nda, ball�¤�n kuluçkal�ktanayr�lmas�nda ve kovan art�klar�n�n temizlenmesinde kullan�l�r.

Ar�c� FF�rças�: Bal hasad�nda peteklerin üzerindeki ar�lara zarar vermedenve onlar� k�zd�rmadan uzaklaßt�rmada kullan�lmaktad�r (Þekil 13).

S�r BB�ça¤� vve SS�r TTara¤�: Petekli bal�n mekanik süzme makinalar�nahaz�rlanmas� için petek s�r�n�n al�nmas�nda ve aç�lmas�nda kullan�l�r.

Bal SSüzme MMakinas�: Petekli bal�n süzülmesinde kullan�lan merkezkaçsistemi ile çal�ßan bir alettir. De¤ißik kapasite ve ölçülerde mekanik veya eletrikleçal�ßan tipleri bulunmaktad�r. Özellikle teknolojiyi kullanan ülkelerde çok say�dapete¤i ayn� anda süzebilen otomatik radial makinalar gelißtirilmißtir (Þekil 14).

Dinlendirme Tank�: Süzme bal�n dinlendirilmesinde kullan�l�r.

Ana AAr� ��zgaras�: Bal hasad�ndan önce kuluçkal�k ile ball�k aras�nayerleßtirilen ve ana ar�n�n ball�¤a geçißini önleyen ölçülerde (4.4 mm) çeliktenyap�lan bir �zgarad�r. Ana ar�y� kovan�n kuluçkal�k k�sm�nda tutmakta ve sadeceißçi ar�lar�n ball�k k�sm�na geçmesini sa¤layarak bal peteklerinin kuluçka petekleriile kar�ßmas�n� önlemektedir (Þekil 15).

29

Þekil 13. Ar�c� F�rças�, S�r B�ca¤� ve S�r Tara¤�.

30

Þekil 14. Bal Süzme Makinas�.

Ana AAr� KKafesi: Ana ar� üretiminde, koloniye ana ar� kazand�r�lmas�nda veana nakillerinde ana ar�n�n korunmas� için plastik veya ahßaptan yap�lan bir yüzütelle kapl� kafeslerdir.

Polen TTuza¤�: �ßçi ar�lar�n kovana getirdikleri polenleri toplamaya yarayanbir tuzakt�r. Kovanlar�n uçuß deli¤ine yerleßtirilen, ar�lar�n arka bacaklar�ndakipolenin tak�lmas�n� sa¤layan plaka ve polenlerin topland�¤� çekmeceden olußur(Þekil 16).

Ar� BBesleme YYemlikleri: Kolonilerin ilkbahar ve sonbahar beslenmelerindeßurubunun verilmesinde; kovan üstü, kovan d�ß� ve kovan içinde kullan�labilecekßekilde gelißtirilen ve çeßitli malzemelerden yap�lan yemlikler kullan�lmaktad�r(Þekil 17).

Ayr�ca ana ar�lar�n petek üzerinde kolay bulunmas�n� ve hangi y�la aitoldu¤unu belirlemek üzere ana ar�lar�n thorax'n� özel boyalarla ißaretlemeyeyarayan ekipmanlar bulunmaktad�r.

31

Þekil 15. Ana ar� Izgaras�.

32

Þekil 16. Polen Tuza¤�.

1100..33.. AArr�� IIrrkk��nn��nn SSeeççiimmii

Ar� �rk� ar�c�l�k yap�lan bölge koßullar�na uygun olarak seçilmelidir. Seçilenbu �rk yüksek oranda bal yapma yetene¤ine sahip, yavru büyütme özelli¤i fazlabuna karß�n, o¤ul verme özelli¤i düßük olmal�d�r. Hastal�k ve parazitleredayan�kl�, k�ßlama yetene¤i yüksek ve uysal olan ar� �rklar� ile çal�ßmaya özengösterilmelidir.

1100..44.. AArr��ll��kk YYeerriinniinn SSeeççiimmii

Ar�c�l�k bitki örtüsü ve iklim gibi do¤al koßullara ba¤l�d�r. Ar�c�lar y�liçersinde koloni gelißimi ve yüksek bal verimi sa¤lamak amac�yla de¤ißik bölgeleregitmektedirler. Ar�c�l�k yap�lacak bölge nektar ve polenli bitki örtüsü bak�m�ndanzengin, fakat tar�msal savaß�m ilaçlar�n�n kullan�lmad�¤� özelliklerde olmal�d�r.Ar�c�lar bulundu¤u ve gidebilece¤i bölgelerin; bitki çeßitleri, çiçeklenme süreleri,ana nektar ak�m zamanlar�, iklim özellikleri, tar�msal faaliyetleri ve toprak yap�s�konusunda bilgili olmalar� gerekir.

33

Þekil 17. Ar� Besleme Yemlik Tipleri.

Ar� kolonilerinin konumland�r�ld�¤� yere ar�l�k denir. Ar�c�lar�n ar�l�kseçimine özen göstermesi gerekir.

Ar�l�kta bulunmas� gereken özellikler aßa¤�da s�ralanm�ßt�r.

1- Ar�l�k rüzgar almamal� ve ya¤�ß sular�n�n göllenmedi¤i drenaj� iyi olanbir konumda olmal�d�r.

2- Ana yollardan, insan ve hayvanlar�n geçiß noktalar�ndan uzakta sakinbir ortam olmal�d�r.

3- Arazi engebeli ve dik yamaçl� olmamal�d�r.

4- Ar�l�k yak�n�nda do¤al su kayna¤� bulunmal�d�r.

10.4.1. KKolonilerin BBitkilere DDa¤�l�m�

Koloniler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinden en az bir hafta öncesindebitki alanlar�na taß�nmal� ve arazide bal veren bitki yo¤unlu¤una uygun olarakda¤�t�lmal�d�r. Koloni say�s�; çiçek yo¤unlu¤una, bitkinin çekicili¤ine, çevredekidi¤er böcek türlerine ve aralar�ndaki rekabete, çiçek türüne göre bölgedenbölgeye de¤ißmektedir. Bu aç�dan bahçe bitkileri için hektar baß�na 3-6 koloniönerilmekte ancak bitki çok çekici ise hektar baß�na 2.5 koloniden daha az�önerilebilmektedir. Ayr�ca ßeftali, kiraz, erik, badem, elma, armut, mandarin,karpuz, kavun, kabak, h�yar, üçgül, fi¤ ile pamuk, fazelya ve kolza alanlar�na her4 dekara 1-2 koloni; so¤an, ayçiçe¤i, havuç, aspir, yonca, tatl� ve k�rm�z� üçgülbitkilerinde her 4 dekara 3-4 koloni yeterli olabilmektedir.

Koloniler yaz�n gölgelik, k�ß�n ise güneßi do¤rudan alan yerlere ve uçußdelikleri do¤u ve güneye bakacak ßekilde yerleßtirilmelidir. Kovanlar yo¤un ot veçal�lar aras�na konulmamal�, nemden ve zararl� sürüngenlerden korunmak için20-30 cm yükseklikte sehpalar üzerine konulmal�d�r. Kovanlar aras�nda yandanve arkadan en az 1-1.5 m aç�kl�k bulunmas� ar� ßaß�rmalar� ve ya¤mac�l�kaç�s�ndan önem taß�r. Kovanlar arazide düz bir ßekilde s�ralanmamal�, özelliklea¤açlar�n alt�na 5-10�lu gruplar ßeklinde da¤�t�lmal�d�r. Ar�lar�n kovanlar�n�ßaß�rmamalar� için kovanlar�n ön k�sm� de¤ißik renklere boyanmal�d�r.

34

10.4.2. AAr��Bitki ��lißkisi vve ÖÖnemli BBitkiler

Do¤ada bitkisel üretimin süreklili¤inin sa¤lanmas� ve do¤al dengeninkorunmas�nda böceklerin özellikle bal ar�lar�n�n önemi büyüktür. Ar�lar ile bitkileraras�nda karß�l�kl� bir yarar ilißkisi bulunmaktad�r. Ar� ve bitki ilißkisi sonucundaelde edilen ürünlerde insanlar�n yaßam�nda ve kullan�m�nda önem kazanmaktad�r.

Bal özü bitkilerin toprak üstü yap�lar�nda özellikle çiçeklerinde çiçeksizbitkilerin ise gövdelerinde özel salg� bezlerinden salg�lanan ve bal�n hammaddesiolan ßekerli bir s�v�d�r. Bitki türüne ve çevre koßullar�na ba¤l� olarak ßeker oran�% 4 ile % 60 aras�nda de¤ißim gösterir. Bitkideki nektar ßeker içeri¤ine göre;üstün sakkaroz içerenler, eßit ölçüde sakkaroz ve fruktoz içerenler ve daha üstünfruktoz ve glikoza sahip olanlar ßeklinde ayr�labilmektedir. Leguminosafamilyas�na ait bitkiler daha çok sakkaroz, cruciferae familyas� bitkiler fruktoz veglikoz içeren nektar salg�larlar. Bal ar�lar� özellikle dengeli sakkaroz, glikoz vefruktoz içeren bitki nektarlar�n� tercih ederler. Bu aç�dan tatl� üçgülü ve yoncay�,melez ve k�rm�z� üçgüle oranla daha fazla ziyaret ederler.

Çiçeklerin erkek üreme birimini olußturan çiçek tozu yap�s�nda % 6-% 28oran�nda protein bulunmas� nedeniyle ar�lar�n beslenmesinde ve vücut gelißimindeönem kazan�r.

Bitkilerin nektar ve polen verimine pek çok iç ve d�ß faktör etkietmektedir. Bunlar; çiçeklenmenin do¤as�, tozlaßma, güneß �ß�¤�, hava s�cakl�¤�,nem ile toprak suyu, s�cakl�¤� ve verimlili¤idir.

Do¤ada bal ar�lar�n�n nektar ve poleninden yararland�¤� pek çok kültürbitkileri (yem, baklagil, endüstri, sebze, ba¤, bahçe) ve do¤al yetißen a¤aç veçal�lar bulunmaktad�r. Kültür bitkilerinden olan üçgül, fi¤, yonca, korunga,ayçiçe¤i, kolza, fazelya, pamuk, tütün, aspir, bakla, fasulye, lahana, turp, ßalgam,karn�bahar, kabak, h�yar, havuç, so¤an, p�rasa, maydonoz, karpuz, kavun,badem, narenciye, f�nd�k, ßeftali, yenidünya, elma, kay�s�, erik, kiraz, armut vebunlar�n bölge koßullar�na göre yetißtirilen çeßitleri ar�-bitki ilißkisinde önemli yertutmaktad�r. Do¤ada bulunan a¤aç ve çal�lardan ar�lar için önemli nektar ve polensa¤layanlar; akasya okaliptus, kavak, sö¤üt, çam, at kestanesi, akçaa¤aç, kußa¤ac�, meße, erguvan, kocayemiß, keçi boynuzu, püren, funda, kekik, geven,yabani yonca, �hlamur, hardal, mersin, ßimßir, ebe gümeci, ßerbetçi otu, ökse otu,o¤ul otu, yarpuz, ball� baba, sümbül, aslan a¤�z�, cezayir menekßesi, çan çiçe¤idir.

35

Ar�lar�n yararland�klar� baz� nektarl� bitkilerin bal verimleri Çizelge 4'degörülmektedir.

Do¤al ve kültür bitkilerinin tar�mda çok yönlü kullan�mlar� yan�nda ar�c�l�kaç�s�ndan da önemli bir yerinin olmas�; özellikle boß alanlar�n nektar ve polenveren çeßitli a¤aç ve yem bitkileri ile de¤erlendirilmesi gerekir. Bu aç�dan akasyabaßta olmak üzere fazelya ve kolzan�n ekim alanlar�n�n gelißletilmesi önemkazanmaktad�r (Þekil 18).

Çizelge 44. Baz� Bitkilerin Bal Verimi (Crane, 1984, Sorkun, 1988)

Bitki ��smi Bal VVerimi ((kg/de)

Akasya (Robinia pseudoacacia) 50-150

Fazelya (Phacelia tanecetifolia) 30-50

Yonca (Medicago sativa) 38

Pamuk (Gospium spp.) 10-30

Kolza (Brasica napus) 10-20

K�rm�z� Üçgül (Trifolium pratense) 10

Beyaz Üçgül (Trifolium repens) 10

Ayçiçe¤i (Heliantus annuus) 5

Yak� Otu (Epilobium angustifolium) 60

Ergerek Otu (Echium vulgare) 30-40

Püren çal�s� (Erica arborea) 20

K�r yoncas� (Vicia crassa) 15

Adaçay� (Salvia verbenaca) 7

Portakal (Citrus sinensis) 7

Sö¤üt (Salix spp.) 15

Kestane (Castanea sativa) 10

Çam (Pinus spp.) 5

36

37

Þekil 18. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Ekili Fazelya ve Kolza Alanlar�.

11. AARILARLA ÇÇALIÞIRKEN DD�KKAT EED�LECEK KKONULAR

Ar�c�l�kta etkin bir baßar�, koloniye zarar vermeden gerekli uygulamalar�nyap�lmas�na ba¤l�d�r. Bunun için en önemli kurallar:

1- Kovanlar�n, ar�lar�n uçußta ve s�cakl�¤�n en az +14°C oldu¤u güneßligünlerde aç�lmas�na dikkate edilmelidir.

2- Ar�l�kta çal�ß�rken temiz ve aç�k renkli giysiler giyinmeli, maske veeldiven kullan�lmal�, parfüm ve deodrant gibi kokular kullan�larakar�l�¤a girilmemelidir.

3- Kovan aç�lmadan önce ar�lara duman vermek amac�yla körükyak�lmal�d�r. Uçuß deli¤inden birkaç kez duman verildikten sonra kovanaç�lmal�, çerçeveler el demiri yard�m�yla gevßetilerek yavaßça ç�kar�lmal�ve gereken uygulama yap�lmal�d�r.

4- Kovan aç�l�rken yan kenarda durulmal�, uçuß deli¤i önü kapat�lmamal�,güneß petek gözleri dibindeki larvay� görmek amac�yla arkayaal�nmal�d�r.

5- Ar�larla çal�ß�rken rahat ve sakin hareket edilmeli, ani hareketlerdenkaç�n�lmal�d�r.

6- Ar�lar aras�nda ya¤mac�l�¤a neden olmamak için kontrol edilen yavruluve ball� petekler uzun süre d�ßar�da b�rak�lmamal�d�r.

7- Kovanlar aç�kta toplu bir ßekilde ßurupla beslenmemeli, çevreye ßurup,bal bulaßt�r�lmamal� ve balmumu k�r�nt�lar� at�lmamal�d�r.

8- Hastal�k görülen koloniler ißaretlenmeli, bu kolonilerin yavrulu, polenlive ball� çerçeveleri di¤er kolonilere aktar�lmamal�, kullan�lan ar�c�l�kekipmanlar� derhal dezenfekte edilmelidir.

12. AARICILIKTA ��LKBAHAR ÇÇALIÞMALARI

�lkbahar, ar�c�l�k aç�s�ndan en önemli mevsimdir. Bu mevsimde kolonilereyap�lacak çal�ßmalar sezon sonunda koloninin verimlili¤ine etkide bulunacakt�r.�lkbaharda yap�lacak tüm bu ißlemlerin amac�; kolonilerin ana nektar ak�m�dönemine kuvvetli bir populasyonla girmelerini sa¤lamakt�r.

38

�lkbaharda hava s�cakl�¤�n�n ortalama +7°C veya en yüksek +14°C veüzerinde oldu¤u günlerde koloni kontrollerine baßlanmal�d�r. Bunun için ar�l�ktakitüm koloniler ana ar�, yavru, polen, bal, hastal�k ve zararl� aç�s�ndan konrol edilipkay�t tutulmal�d�r. Petekler üzerinde yavru da¤�l�m� düzgün ve yeterli ise anaar�n�n sa¤l�kl�, da¤�n�k ve az miktarda ise ana ar�n�n verimsiz oldu¤unu vede¤ißtirilmesi gerekti¤ini gösterir. Kolonide ana ar� yok veya verimli de¤il isemutlaka koloniye yeni bir ana ar� kazand�r�lmal�d�r. Ar�l�kta zay�f kolonilerleçal�ß�lmamal�d�r. Bunun için zay�f koloniler ve anas� olmayan kolonilerbirleßtirilmelidir. Birleßtirmede iki kovan üst üste konulur, her iki kovana çeßitlikokulu maddeler sürülür. �ki kovan�n aras�na gazete ka¤�d� yerleßtirilir ve üzerineince delikler aç�l�r. Ar�lar 1-2 gün içerisinde birbirlerine al�ßt�ktan sonra koloni tekkata indirilerek birleßtirme sonuçland�r�l�r. Ancak ana ar�l� iki zay�f kolonibirleßtirilirken bu birleßtirme ißleminden önce verim düßüklü¤ü gösteren ana ar�öldürülmelidir. Güçlü kolonilerde ana ar� yaßl� ise kolonilere elde haz�r döllenmißana ar�, ç�kmakta olan ana ar� memesi veya 0-3 günlük larval� çerçeve verilerekana kazand�r�lmas� sa¤lan�r.

Koloniler çevreden yeterli besin kayna¤� getiremiyor ise gereksinimduyuldu¤u sürece 1:1 oran�nda ßeker ßurubu ile beslenmelidir. Genelde kolonibaß�na 4-5 kg ßurup yeterlidir. Ayr�ca beslemelerde glikoz, fruktoz içeren keklerde kullan�labilir (Þekil 19). �çerisinde küf olußan kovanlar yenisi ilede¤ißtirilmelidir. Kolonide hastal�k ve zararl�lara karß� koruyucu ve tadevi ediciilaçlar kullan�lmal�d�r.

�lkbaharda güçlü kolonilerin yüksek düzeyde besin maddelerine gerekduymalar� nedeniyle koloniler aras�nda ya¤mac�l�k e¤ilimi görülebilmektedir.Ya¤mac�l�k kuvvetli kolonilerin zay�f kolonilerden bal çalmas� olay�d�r. Önlemal�nmad�¤� durumlarda kolonilerin sönmesine neden olur. Bunun için ilkbahardakoloniler uzun süre aç�k tutulmamal�, besleme yap�l�rken ßurup çevreyedökülmemeli ve uçuß delikleri küçültülmelidir.

Temel petek, çevrede bol nektar kayna¤� bulundu¤u, kolonide 12-18günlük ißçi ar�lar�n bol oldu¤u dönemlerde ve koloni gücü dikkate al�narakverilmelidir. Koloniye temel petek veya ißlenmiß petek verilmeleri zaman�ndayap�lmal�d�r. Bu ißlem zaman�nda yap�lmaz ise ißçi ar�lar balmumu salg�layarakkendilerine petek yapmaya baßlarlar (Þekil 20). Ar�lar petek yap�m� içingere¤inden fazla bal tüketmeleri koloninin gereksiz bir ßekilde zamangeçirmesine neden olur. Bu nedenle bu süre içinde çevreden toplanan nektar ve

39

40

Þekil 19. Ar� Kolonilerinin Þurup ve KekleBeslenmesi.

41

Þekil 20. Ar�lar�n Yapt�klar� Do¤al Peteklerin Görünüßü.

polen gereksiz olarak bu faaliyette kullan�lm�ß olur. Bu durum ekonomik yöndenteknik ar�c�l�kta olumlu kabül edilmeyen bir uygulamad�r. Zira ar�lar 1 kgbalmumu olußturmak için 8-10 kg bal tüketmek zorunda kal�rlar.

13. OOÚUL DDÖNEM� ÇÇALIÞMALARI

1133..11.. OO¤¤uull VVeerrmmee

O¤ul verme, ar�lar�n ço¤alma içgüdüsü ile yeni bir koloni meydanagetirmek üzere bir grup ar�n�n ana ar� ile birlikte kovan� terketme olay�d�r. O¤ulverme koloni gücü, çevre koßullar�, �rk özelli¤i ve ana ar�n�n yaß�, bölge ve iklimözelliklerine ba¤�ml� olarak bölgelere göre nisan-temmuz aylar� aras�nda olur vegenelde o¤ul verme 5-6 hafta devam eder. Kovan havaland�rmas�n�n yetersizolmas�, yer darl�¤�, kovandaki feromonun dengesiz da¤�l�m� da o¤ula neden olanetkenlerdir. Bu dönemde koloniler fazla miktarda erkek ar� ve ana ar� gözleriyaparlar. Ana ar� yumurtlamay� keser, daha az beslenerek tekrar uçma yetene¤inikazan�r, ißçi ar�lar�n nektar ve polen toplamas� azal�r, petek kabartma ve mumsalg�lama ißi durur.

O¤ul mevsimi ar�c�lar için iß yükü fazla ve yorucu bir dönemdir. Do¤al o¤ulverme; koloni populasyon gücünü ve verimlili¤ini düßürür, kireç hastal�¤� baßtaolmak üzere birçok hastal�¤a yol açar. Bu nedenle teknik ar�c�l�kta istenmeyen birolayd�r (Þekil 21).

Kolonilerini etkin bal üretimi için ana nektar ak�m�na haz�rlayan ar�c�lar,o¤ulu önleyecek önlemi almak zorundad�rlar. O¤ula engel olmak için koloniler s�ks�k kontrol edilmeli, ana ar� yüksükleri bozulmal�, ana ar�n�n�n kanad� kesilmeli,yaßl� ana ar� de¤ißtirilmeli, genetik yap� iyileßtirilmeli, gelißen kolonilerden yapayo¤ul al�nmal�, ana ar�ya yumurtlama alan� sa¤lamak için kuluçkal�¤a ißlenmißpetek verilmeli, ana ar� belirli bir süre kafese al�nmal�, kapal� yavrulu fazlaçerçeveler al�narak zay�f güçteki kolonilere verilmeli ve kovanlar üzerine gölgelikolußturulmal�d�r.

O¤ul mevsiminde h�zl� gelißen kolonilerden yapay o¤ul alma yöntemi o¤ulverme e¤ilimini önlemede bir yoldur. Ar�s� çok güçlü olan koloniler ilkbaharda 2ve 3'e bölünerek o¤ul al�nabilir. Ana ar�s� olmayan kolonilere haz�r ana ar�verilerek üretim kolonisi olacak ßekilde bal mevsimine kadar haz�rlanmalar�sa¤lanabilir.

42

43

Þekil 21. Koloninin Do¤al O¤ula Kaçmas� ve O¤ulun Kovana Al�nmas�.

1133..22.. OO¤¤uull ÜÜrreettiimmii

Ar�c�l�kta do¤al ve yapay yöntemle o¤ul üretimi yap�labilir. Bu ißlem içinar�l�kta güçlü koloniler seçilir ve her koloniden 4-5 adet ar�l� ve yavrulu çerçevebaßka bir kovana al�n�r. Yeni olußturulan kovanda ana ar� bulunmamas� nedeniyleaç�k yavrulu peteklerde bulunan genç larvalardan kendi ana ar�s�n� olußturmas�beklenir. Ancak bu yolla koloninin analanmas� oldukça uzun zaman� al�r. Bunedenle bilimsel anlamda yapay o¤ul üretimi, ana ar� yetißtiricili¤i ile birlikteyap�lmas� durumunda ekonomik olmaktad�r. Bu yöntemde kuvvetli koloniler ikiyeveya üçe bölündükten sonra genç, döllenmiß ve yumurtlama dönemine girmiß anaar�, kafesle birlikte yavrulu alanlar�n bulundu¤u kovan�n merkezine yatayla 45derecelik aç� yapacak ßekilde yerleßtirilir. Ana ar� kafesinin ç�k�ß deli¤i kek ilekapat�l�r, kekin 2-3 gün içerisinde kolonideki ißçi ar�lar taraf�ndan tüketilmesi ileana ar� kafesten ç�k�ß olana¤� bulur. Bu süre içinde ana ar� salg�lad�¤� feromonlarlakendini koloniye kabül ettirmißtir.

Di¤er bir yapay o¤ul üretme yöntemi güçlü koloniden toplama yolu ile yenibir koloni olußturmad�r. Boß bir kovan içine 1. koloniden 2 adet ar�l�-ball� çerçeve,2. koloniden 2 adet ar�l�-yavrulu çerçeve ve 3. koloniden 2 adet ar�l�-günlükyumurtal� çerçeve konulur. Yeni olußturulan bu kovana d�ßardan tarlac� ißçiar�lar�n bir k�sm�n�n girmesi için uygulamaya al�nan kovanlar�n yeri de¤ißtirilir. Buyöntemde petek al�nan üç kolonideki ana ar�n�n yanl�ßl�kla yeni olußturulankovana girmemesine dikkat edilmelidir.

O¤ul üretimi günümüzde Amerika, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya veRusya gibi bir çok ülkede paket ar�c�l�¤� ßeklinde yap�lmaktad�r. Bu üretim ßekli,iklim farkl�l�¤� olan ülkelerde �l�man bölge ar�c�lar�n�n bal ar�s� kolonilerindenbelirli a¤�rl�kta ürettikleri ar� populasyonlar�n�, peteksiz olarak özel kutulariçersinde so¤uk bölge ar�c�lar�na göndermesi biçiminde yap�lmaktad�r. Ar�c�larkolonilerini k�ßlatmamakta, bu yöntemle daha �l�man bölgelerden temin ettiklerio¤ullarla her y�l yeniden ar�l�klar�n� olußturmaktad�rlar. Böyleca k�ßlatma s�ras�ndagerekli bak�m ve besleme giderlerinin önüne geçilmektedir.

44

14. BBAL AAKIM DDÖNEM� ÇÇALIÞMALARI

1144..11.. BBaall AAkk��mm DDöönneemmiinnee HHaazz��rrll��kk

Ar�c�n�n en çok çal�ßmas� gereken ve tüm eme¤inin karß�l�¤�n� alaca¤�dönem bu bal ak�m dönemidir. Hasat bu dönemin sonunda yap�l�r. Ar�lar budevrede çok yo¤un bir ßekilde çal�ßt�klar� için gereksinimleri zaman�nda ve tamolarak karß�lanmal�d�r. Bal mevsimine kuvvetli kolonilerle girmek önem taß�r.Bölgedeki bitkilerin yo¤un olarak çiçeklendi¤i ve nektar ak�m�n�n baßlad�¤� balak�m dönemi, bölgelere göre de¤ißmektedir. Kolonide ana ar�n�n yumurtlamay�azaltmas� veya tamamen kesmesi, erkek ar�lar�n öldürülmeye baßlanmas� balmevsiminin göstergesidir. Ülkemizde may�s, haziran ve temmuz aylar� yo¤un balak�m dönemleridir. Bu aylarda ana ar�n�n yumurtlama ve ißçi ar�lar�n nektar ilepolen toplama faaliyetleri yak�ndan izlenmelidir. Kovanda s�k�ß�kl�¤� önlemek içinball�k ve petek verilmesinde gecikme olmamal�d�r. Nektar ak�m�n�n bol oldu¤udönemlerde ar�lar 4-5 gün içerisinde verilen petekleri doldururlar. Bal veriminiart�rmak ve ar�y� gereksiz yere çal�ßt�rmamak için geçen y�llardan kalan ißlenmißpeteklerin bal depolamaya haz�r kolonilere verilmesi daha avantajl�d�r.

1144..22.. BBaall HHaassaadd��nn��nn YYaapp��llmmaass��

Bal hasat� bölgedeki nektar ak�m� kesilmeden yap�lmal�d�r. Aksi takdirdeya¤mac�l�k tehlikesi ile karß�laß�labilinir. Ar�lar taraf�ndan petek gözlerineyerleßtirilen, fazla suyu uçurularak olgunlaßt�r�lan ballar, yine ar�lar taraf�ndans�rlanmaktad�r. Peteklerin 2/3-3/4'nün s�rlanmas� bal hasat� zaman�n�n geldi¤inigösterir (Þekil 22). Bal kovanlardan al�n�rken ve hasat yap�l�rken ya¤mac�l�¤ameydan verilmemeli, ya¤mac�l�k olmas� durumunda bal hasad�na ara verilmelidir.Hasatta ar�lara k�ß döneminde kullanacaklar� miktarda (15-20 kg) s�rl� balb�rak�lmas�na özen gösterilmelidir.

Arazide hasat ißlemi baßlamadan önce kolonilerden uzakta bir bal hasatçad�r� kurulur. �çersine boß ball�klar, süzme makinas�, bal tenekeleri ve di¤erhasat ekipmanlar� yerleßtirilir. Ar�lar�n çad�ra girmemesi için önlemler al�n�r.

45

Kolonilerden hasat edilecek ball� petekler hafifçe silkelenerek ar�lardan kurtar�l�r.Petek üzerinde kalan di¤er ar�larda f�rça ile uzaklaßt�r�l�r ve ar�lardan temizlenenbal petekleri boß ball�klara konularak bal süzme odas�na getirilir. Bu peteklerinüzerindeki s�rlar, s�r b�ça¤� veya s�r tara¤� ile al�n�r. S�rlar� al�nm�ß ball� peteklerbal süzme makinas�na yerleßtirilerek petek gözlerindeki ballar süzülür. Bal�süzülen ve gözleri boßalt�lm�ß petekler sonra tekrar kovanlara geri verilir.

Süzülen bak içersinde s�r (balmumu parçalar�), polen, ar� kal�nt�lar� gibiyabanc� maddeler bulunur. Bu k�r�nt�lar�n baldan ayr�lmas� için elekten geçirilir.Dinlendirme tank�nda 48 saat süre ile bekletilir. Daha sonra dinlenmiß olan ballarkavanozlara doldurularak pazara sunulur (Þekil 23).

46

Þekil 22.S�rlanm�ß ve Hasata Gelmiß Petekli Bal�n Kovandan Ç�kar�lmas�.

15. AARICILIKTA SSONBAHAR ÇÇALIÞMALARI

Bal mevsimi sonras� kolonilerde sonbahar bak�m� yap�l�r. Bu mevsimde ilkönce kolonilerin genel kontrolü yap�larak bal ve polen miktar�, ana ar� durumu vekoloni gücü gözden geçirilir. Anas�z, sakat, yaßl� ana ar�l� ve zay�f kolonilerdebirleßtirme ißlemi yap�l�r. Yeterli bal� olmayan kolonilere 2:1 oran�nda ßekerßurubu veya kek ile besleme yap�l�r. Kovanda hastal�k ve zararl� kontrolüyap�larak gerekli önlemler al�n�r. Kovandaki fazla petekler kovan d�ß�na al�n�r,koloni daha küçük bir alana s�k�ßt�r�l�r, kovan�n k�r�k ve çatlak k�s�mlar� tamiredilir ve kovan uçuß delikleri küçültülür. Kovanlar sehpalar üzerine öne do¤ruhafifçe e¤imli ßekilde konularak kovanda nem ve su birikiminin önüne geçilir.

16. AARILARIN KKIÞLATILMASI

Sonbahar kontrolünde kolonilerin gücüne göre kovanlarda 15-20 kg s�rl�bal b�rak�lmas� gerekmektedir. Ar�lar bu bal� k�ß mevsimi süresince tüketerekilkbahara ç�karlar. Aksi halde açl�ktan ölürler. Ar�lar 10 °C�nin alt�nda ve 380C�nin üzerindeki s�cakl�k de¤erlerinde faaliyet gösteremezler. Bu nedenlekovanlar� aß�r� s�cak ve so¤uklardan korumak amac�yla çeßitli önlemler al�rlar.

47

Þekil 23. Ç.Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen ve Pazara Sunulan Ballar.

Kovan d�ß�ndaki s�cakl�k +140C'den aßa¤�ya düßtü¤ünde kuluçkal�¤�n ortak�sm�nda bulunan ar�lar salk�m olußturmaya baßlar. Bu salk�m�n s�cakl�¤� +140C,salk�m d�ß�nda ise +70C'dir. Salk�m�n ortas�ndaki ar�lar ürettikleri metabolikenerji ile s�cakl�¤� ayarlarken, d�ßtaki ar�lar izolasyon görevini görerek enerjikayb�n� azalt�rlar. Kümenin d�ß�nda üßüyen ar�lar iç k�sma, içerde �s�nan ar�lar d�ßado¤ru hareket ederek vücut �s�lar�n� az bir bal tüketimi ile korumaya çal�ß�rlar.Ar�lar�n k�ßlat�lmas� farkl� iklim bölgelerine göre de¤ißmektedir. A¤�r k�ßkoßullar�na sahip bölgelerde koloniler kapal� yerlerde veya üzerleri çeßitlikoruyucu maddelerle sar�larak k�ßlat�ld�¤� halde Akdeniz Bölgesi gibi �l�man iklimbölgelerinde aç�kta k�ßlat�labilmektedir.

17. AANA AARI YYET�ÞT�R�C�L�Ú�N�N ÖÖNEM� VVE ÜÜRET�M�

Koloniyi olußturan tüm bireyler ana ar�n�n yumurtalar�ndan olußtu¤u içinkoloninin gelißme h�z�, bal verimi ve performans� ana ar�n�n kalitesine ba¤l�d�r.Ana ar�n�n kalitesi; �rk özelli¤ine, yetißtirme faktörüne, iklim ve çevre faktörlerineba¤l� olarak de¤ißmektedir. Ana ar� yetißtiricili¤i ißletmenin gereksinmesinikarß�lamak amac�yla yap�ld�¤� gibi ticari olarak da yap�labilmektedir. Bu nedenleana ar� yetißtiricili¤i koloninin verimlili¤i aç�s�ndan son derece önemli bir üretimolmaktad�r. Ana ar� yetißtiricili¤i basit anlamda do¤al olarak yap�lan o¤ul ve anayenileme yüksükleri ile yap�labilece¤i gibi Alley, Miller, Hopkins, Smith, Z�mba veDoolittle yöntemleri ile de yap�lmaktad�r. Bunlardan en yayg�n ve kullan�ßl� olan�Doolittle yöntemidir.

Bu yöntemde larva transferinin yap�laca¤� yer ile ana ar� yüksüklerininhaz�rlanmas�, aß�lama ißleminin gerçekleßmesi ve kolonilerin düzenlenmesi önemtaß�r. Aß�lama her yerde yap�labilece¤i gibi, 30-35°C s�cakl�k ve %60-65 nisbinemi olan özel bir odada yap�lmas�, larvalar�n ve ar� sütünün kurumas�n�önledi¤inden en uygun olan�d�r.

Yapay ana ar� yüksüklerinin yap�m�nda özel olarak haz�rlanan tahtakal�plar kullan�l�r. Bu kal�plar 8 cm uzunlu¤unda, 10 mm çap�nda ve uca do¤ruçap� 6-8 mm olacak ßekilde yuvarlat�larak haz�rlan�r. Kal�plar tek olarakkullan�laca¤� gibi bir ç�ta üzerine 15 adetinin geçirilmesi ile haz�rlanan tipleri debulunmaktad�r. Haz�rlanan bu tahta kal�plar önce so¤uk suya daha sonra eritilmißbalmumuna, 8-10 mm derinli¤inde bir kaç kez dald�r�larak ana ar� yüksüklerielde edilir. Balmumundan haz�rlanan 15 adet yapay yüksükler, taß�y�c� çerçevelere

48

yerleßtirilerek aß�lamaya haz�r hale getirilir. Bir koloniye gücüne göre 15, 30, 45ve 90 adet yüksük içeren ç�talar verilebilir (Þekil 24).

49

Þekil 24. Ana Ar� Yetißtirmede Kullan�lan Ekipmanlar ve Aß�lama Çerçevesi

Aß�lamay� daha kolay ve emin bir ßekilde yapmak için haz�rlanan bubalmumu yüksüklerine 1:1 oran�nda haz�rlanan ar� sütü-su kar�ß�m�ndan bir damladamlat�lmal�d�r. Aß�lama için 12-24 saatlik larvalar�n bol oldu¤u bir petek dam�zl�kkolonilerden seçilerek aß�lama odas�na al�n�r. Petek gözlerinden aß�lama i¤nesi ileal�nan larvalar yapay yüksüklere al�narak aß�lama gerçekleßtirilir (Þekil 25).

50

Þekil 25. Aß�lanacak Ar� Larvalar�n�n Petek Üzerinde Görünümü ve Aß�laman�n Yap�lmas�.

Haz�rlanm�ß olan aß�lama çerçevesi anal� veya anas�z olarak "Bal + Kapal�Yavru+Polen+Aç�k Yavru+Aß�lama Çerçevesi+Aç�k Yavru+Polen+ Kapal�Yavru+Bal" ßeklinde düzenlenen kolonilere verilir. Aß�lamadan 10 gün sonrakapal� ana ar� yüksükleri al�n�r, çiftleßtirme kutusu veya rußetlere da¤�t�l�r (Þekil26). Bir süre sonra ana ar� gözlerinden döllenmemiß analar ç�kar. Ana ar�lar dahasonra çiftleßir, yumurtlamaya baßlar. Ana ar�lar�n kovanda yumurta b�rakmadüzeni bir süre izlenir. Ticari anlamda ana ar� üretimi söz konusu ise çiftleßen vedüzenli yumurta b�rakt�¤� gözlenen ana ar�lar taß�y�c� ana ar� kafeslerine al�narakistenilen bölgelere yollan�r.

51

Þekil 26. Kapat�lm�ß Ana Ar� Yüksüklerinin ve Çiftleßtirme Kovanlar�n�n Görünümü.

18. BBAL AARILARINDAN EELDE EED�LEN ÜÜRÜNLER

Ar�c�l�kta temel ölçüt, ekonomik de¤eri olan ürünlerin elde edilmesidir. Ar�ürünleri aras�nda bal; beslenme, tüketim al�ßkanl�¤� ve g�da sektöründe kullan�m�aç�s�ndan en önemli yeri almaktad�r. Ar�lar�n do¤adan toplay�p kimyasal de¤ißimeu¤ratarak kovana getirdikleri bal, polen ve propolis ile ar�n�n vücudundan özelbezler taraf�ndan salg�lanarak olußturdu¤u balmumu, ar� sütü ve ar� zehirininüretim tekniklerinin yayg�nlaßt�r�lmas� son derece önemlidir (Þekil 27).

52

Þekil 27. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen Ar� Ürünleri.

1188.. 11.. BBaall

Ar� yetißtiricili¤inde bir üretim y�l�nda elde edilen bal miktar�, koloniyönetiminin baßar�s�n� belirleyen en önemli bir göstergedir. Bal verimi çevrekoßullar�, koloni yönetimi ve ar�n�n genetik özellikleri ile koloni populasyonbüyüklü¤üne ba¤l� olarak de¤ißebilmektedir. Koloni populasyon büyüklü¤ü anaar�n�n yaß�na, yumurtlama h�z�na ve ißçi ar�lar�n yaßama gücüne ba¤l�d�r. Kolonipopulasyonu artt�kça koloniden elde edilen bal verimi artmakta ve bu iki özellikaras�nda do¤rusal ve yüksek bir ilißki bulunmaktad�r. Bu sonuca ulaß�lmas�nda ar�kolonilerine uygulanan iyi bak�m, besleme uygulamalar�n�n zaman�nda vetekni¤ine uygun yap�lmas� yan�nda bol nektar ve polen veren bitki kaynaklar�n�nsa¤lanmas�da önem taß�r.

Bal ar�lar� binlerce çiçekten toplad�klar� bal özünü vücudunda kendine özgümaddelerle kar�ßt�r�p, fiziksel ve kimyasal de¤ißime u¤ratarak petek gözlerine balolarak depo ederler. Bu ißlemler sonucunda % 40-60 su içeren nektar baladönüßtürüldü¤ünde % 14-20 su içerir. Nektarda bulunan sakkaroz invertazenzimi arac�l�¤�yla glikoz ve fruktoza dönüßtürülür. Bal �s�t�lmad�¤� sürecediyaztas enziminin etkisi sürer.

Balda % 16-18 su, % 35-40 fruktoz, % 30-35 glikoz, % 7-10 maltoz,% 1-2 sakkoroz, % 0.04 nitrojen ve % 0.2 kül bulunmaktad�r. Bal�n pH's� 3.5-4.5 aras�ndad�r. Balda K, S, Cl, Ca, P, Mg, SiO, Cu, I, Fe ve Zn mineralleri ile B,C, E ve K vitaminleri, enzimler, aminoasitler, hormonlar, bakterisit vebakteriostatik maddeler bulunmaktad�r. Bu içerikleri ile bal, mikrop öldürücü veantibakteriyel etkiye sahiptir.

Bal�n rengi nektar salg�layan bitkinin tür ve çeßidine göre aç�k sar�dankahverengine kadar de¤ißiklik gösterir. Koyu renkli ballar mineral madde vearoma yönünden zengindir. Üretilen bal süzme, petekli, seksiyon ve krem bal�ßeklinde pazara sunulur.

Bal�n ßekerlenmesi fiziksel yap�s� ile ilgilidir. �çerisinde bulunan fruktoz veglikoz oran�na ba¤l�d�r. E¤er bitkide glikoz miktar� fruktoz miktar�ndan fazla isebalda ßekerlenme daha çabuk olmaktad�r. Balda bozulma ve ekßime olay�olgunlaßmadan hasat edilmiß bal içerisinde bulunan bakteri ve mayalar�n faaliyetisonucu olußur. Bu nedenle bal olgunlaßmadan ve s�rlanmadan hasatedilmemelidir. Þekerlenen ballar daha çabuk bozulur. Bal�n kalitesine nem oran�,hasat s�ras�nda uygulanan ißlemler, �s�tma ve depolama ile saklama koßullar� etki

53

eder. Balda ßekerlenme 5-7 °C�de baßlamakta 14 °Cde en üst düzeyegelmektedir. Depolama için 11 °C ve daha aßa¤� s�cakl�klar uygundur. Bal�nsüzülmesi, dinlendirilmesi ve �s�t�lmas� ßekerlenmeyi önleyen uygulamalard�r.Bal�n aß�r� �s�t�lmas�; rengini ve tad�n� bozmakta, enzim kayb�na yol açmakta veßekerlerin parçalanmas� ile zararl� bileßikler (HMF) ortaya ç�kararak besinde¤erini yok etmektedir. Ülkemizde TS 3036 bal satandard�na göre, ballar�n 45°C�den yüksek s�cakl�k de¤erlerinde �s�t�lmas� yasaklanm�ßt�r.

Bal vücut taraf�ndan çabuk ve kolay özümlenir. Bal�n besleyici de¤eriyan�nda kan ßekerini yükseltici, fiziksel ve zihinsel yor¤unlu¤u giderici, enerjiverici, canl�l�k kazand�r�c�, cilde olumlu etkileri yan�nda baz� yaralar�niyileßtirilmesi, ast�m, mide, dolaß�m, solunum, haz�m bozukluklar�nda, kanser,tansiyon, damar rahats�zl�klar�n� giderici yarar� bulunmaktad�r.

1188.. 22.. BBaallmmuummuu

Balmumunun ana maddesi bal olup 12-18 günlük ißçi ar�lar�n kar�nhalkalar�n�n alt yüzündeki balmumu salg� bezleri taraf�ndan salg�lanan maddedir.Saf balmumu yeni salg�land�¤�nda beyaz renkli, ince saydam görünüßtedir. Dahasonra polenden geçen ve ya¤da çözünen karotenoid pigmentleri nedeniyle rengisar�ya dönüßür ve kat�laß�r. Kendine özgü bir kokusu vard�r. Balmumu % 14hidrokarbonlar, % 35 monoesterler, % 14 diesterler, % 3 triesterler, % 12hidroksi mono ve poliesterler, % 1 asit esterler, % 2 poliesterler, % 12 serbestasitler, % 1 serbest alkoller ve % 6 di¤er maddeleri içermektedir. Balmumununerime noktas� 65 0C, yo¤unlu¤u 0.963 g/cm3 tür. Balmumu suda erimemesinekarß� eter, kloroform ve uçucu ya¤larda erir. Balmumu temel petek, mum veçad�r yap�m�nda, t�p, ilaç, kozmetik alanlar�nda, diß hekimli¤inde kal�phaz�rlamada ve marangozlukta kullan�lmaktad�r.

1188.. 33.. PPoolleenn

Ar�lar�n polen toplama etkinli¤i çiçeklerin açt�¤� ve hava s�cakl�¤�n�n 10°C'nin üzerinde oldu¤u ilkbahar mevsiminde baßlar. Polen 21 günlük ißçi ar�lartaraf�ndan koloninin protein gereksinimini sa¤lamak amac�yla bilinçli olaraktoplanmaktad�r. Bitkinin çiçeklerine nektar almak için giden ar�lar, vücutlar�nabulaßan bu polenleri düzenli hareketlerle bir araya getirir, arka bacaklar�ndabulunan polen sepetçi¤ine biriktirirerek kovana taß�rlar.

54

Polenin rengi ve ßekli her bitki türüne göre de¤ißmektedir. Genelde sar�renkte olmas�na karß�n k�rm�z�, mor, pembe, eflatun, yeßil, siyah gibi çok de¤ißikrenkte polene rastlamak mümkündür (Þekil 28).

Polenin kimyasal yap�s� bitki türleri aras�nda çok önemli farkl�l�kgöstermekle birlikte polen % 21 ham protein, % 32 karbonhidrat, % 5 ya¤, %3 kül ve % 11 su ve % 28 di¤er maddelerden olußmaktad�r. Ayr�ca polende K,Na, Ca, Mg, S, A1, B, C1 Cu, I, Fe, Mn, Ni, Si, Ti, Zn mineralleri ile yo¤un olarakC, E, A, B vitaminler ve enzimler bulunur.

Polen üretiminde kullan�l�nacak koloniler, ar� hastal�klar� aç�s�ndan temizolmal�, gerekli önlem ve kontrol yap�lmal�d�r. Polen yo¤un zirai ilaçlama yap�lanalanlardan toplanmamal�d�r.

Ar�lar taraf�ndan kovana getirilen polenlerin toplanabilmesi için çok de¤ißikyap�da polen tuzak modelleri gelißtirilmißtir. Genellikle farkl� polen tuzaktiplerinin çal�ßma prensipleri ayn� olup yap�s� �zgara levha ve çekmecek�s�mlar�ndan olußmaktad�r. Kovan�n uçuß deli¤ine monte edilebilen; ar�lar�niçinden geçti¤i yuvarlak veya y�ld�z ßeklinde delikli �zgara sistemli pastoraltuzaklar polen toplamada en uygun ve pratik olanlar�d�r. Kovana polen yükü ile

55

Þekil 28. Çeßitli Bitki Türlerinden Toplanan Farkl� Renkte Polenler.

dönen ar�lar�n arka bacaklar� bu �zgara levhaya tak�lmakta ve polen yükleriçekmeceye dökülmektedir. Polen tuzaklar�n�n kovan gövdesi alt�na yerleßtirilentipleri de bulunmaktad�r.

Bitki polen kayna¤�n�n yeterli oldu¤u dönemlerde bir koloniden günde250-1 000 g, 2-3 ayl�k polen ak�m döneminde ortalama 8-10 kg, y�l boyuncayaklaß�k 35 kg polen toplanabilmektedir. Nektar ak�m�n�n yo¤un oldu¤u günlerdear�lar�n çal�ßmas�n� engellememek için tuzak kullan�lmamal�d�r. Sürekli tuzakkullan�m� yavru gelißimini azalt�r, koloni gelißimini engeller. Kolonilerden belirlibir süre polen al�nd�ktan sonra 1-3 hafta polen toplamaya ara verilmelidir.

Herhangi bir ißlem yap�lmayan taze polen oda s�cakl�¤�nda birkaç gün,so¤uk hava deposunda 1 y�l süre ile depolanabilir. Taze veya kurutularak pazarasunulan polenler önce 24-48 saat derin dondurucuda tutulmal�, içinde bulunanpolene zarar verebilecek böcek ve akarlara ait yumurta ve larvalar yokedilmelidir.

Genelde polen depolanmadan önce nem oran� % 5 ile % 10 düzeyindeolacak ßekilde kurutulmal�d�r. Bu nem düzeyinde olan polenler 45 °C den dahadüßük s�cakl�klarda do¤rudan güneß �ß�¤� almayan yerlerde, koyu renkli camßißelerde bir kaç ay süreyle saklanabilmektedir. Ayn� nem oran�nda kurutulanpolenler 5 °C de buzdolab�nda en az 1 y�l süre ile; -15 °C de ise uzun y�llar besinde¤erini kaybetmeden depolanabilmektedir. Güneß �ß�nlar� ve ultraviyole �ß�nlar�polen üzerinde olumsuz etkiler yapmaktad�r (Þekil 29).

Kurutulan polenler içerisindeki yabanc� maddelerden temizlenmesi içinelekten geçirilmelidir. Ayr�ca havaland�rma sistemi çal�ßan bir elektrikli f�r�nda30-35�C� de 5-6 saat tutularak kurutma yap�labilmektedir. Bu ßekilde kurutulanpolenler hava geçirmeyen cam veya metal kaplar içinde 1-2°C' de ve % 25oransal nemde saklanmaktad�r. �stenilen ßekilde kurutulan polen taneleriparmaklar aras�na al�nd�¤�nda k�r�larak küçük parçalara ayr�lmamal�, s�k�ßt�r�ld�¤�zaman da birbirine yap�ßmamal�d�r. Hava etkisiyle kurutulan polen iki y�ldansonra besleyici de¤erini önemli ölçüde kaybetmektedir.

Polen, sindirimi kolaylaßt�r�c�, hücre yenileyici, canl�l�k verici, ißtah art�r�c�,hemoglobini yükseltici, seksüel aktivite art�ß� yan�nda so¤uk alg�nl�¤�, k�s�rl�k vekans�zl�k tedavilerinde, kanser, sinirsel ve ülser rahats�zl�klar�nda yayg�n olarakkullan�lmaktad�r.

56

57

Þekil 29. Poleni Kurutma Teknikleri.

1188.. 44.. AArr�� SSüüttüü

Ar� ürünleri aras�nda besin maddelerince en zengini olan ar� sütü, 5-15günlük yaßtaki ißçi ar�lar�n yavru g�da salg� bezlerinden salg�lanan ve ana ar� ilegenç larvalar�n beslenmesinde kulland�klar� bir g�da maddesidir. Beyaz-kremrenkte, pelte k�vam�nda, kendine özgü kokusu ve ekßi-ac� bir tad� bulunmaktad�r.

Ar� sütü kimyasal olarak çok karmaß�k bir yap�ya sahiptir. Ar� sütününyap�s�nda % 66 su, %12.34 protein, % 5.46 ya¤, % 12.49 ßeker, % 0.82mineraller, % 2.84 bilinmeyen maddeler bulunmaktad�r. Ayr�ca B, C ve Dvitaminleri yönünden zengindir.

Ar� sütü 30-35 y�ldan bu yana insanlar taraf�ndan çeßitli hastal�klar�ntedavisinde, vücudun sa¤l�kl� tutulmas�nda hücre yenileme özelli¤i nedeniylekullan�lmaktad�r. Son y�llarda ar� sütünün apiterapi alan�nda kullan�m� daüretimini cazip duruma getirmißtir. Saf ar� sütü üretiminin muhafazas� zor, sonderece teknik ißgücünü gerektirmektedir.

Ar� sütü üretiminin temeli, ana ar� yetißtiricili¤inin belli bir safhadadurdurulup larvalar�n gelißmeleri için depolanan ar� sütünün, larvalar� imhaedilerek toplanmas� üzerine kurulmußtur. Ana ar� yetißtiricili¤inde oldu¤u gibiyapay ana ar� gözüne larva transferi yap�ld�ktan 3 gün sonra aß�lama yap�lm�ßyapay ana ar� yüksüklerini içeren çerçeveler kovandan ç�kar�l�r. Yüksükleriçerisindeki larvalar bir pens yard�m�yla at�l�r. Daha sonra gözlerin taban�ndabulunan ar� sütü plastik veya tahta bir kaß�kla al�narak toplan�r, süzülür ve �ß�kalmayacak ßekilde ßißelere depolan�r (Þekil 30).

Ar� sütü üretim miktar� pek çok iç ve d�ß etkene ba¤l� olarak önemli orandade¤ißmektedir. Her bir yüksükten yetißtirme ve besleme yöntemine ba¤l� olarak213-328 mg, bir koloniden ise bir transfer döneminde 6.5-10.5 g aras�nda ar�sütü elde edilebilmektedir.

Ar� sütü kozmetikte, fiziksel performans�n uyar�lmas�nda, ö¤renmekapasitesi ve kendine güvenin sa¤lanmas�nda, cinsel sorunlarda, kans�zl�k,kolesterol, viral enfeksiyonlara karß� direncin art�r�lmas�nda, kanser, yüksek vedüßük kan bas�nc� damar sertli¤i, kronik ve tekrarlayan hastal�klar�n tedavisindekullan�lmaktad�r.

58

59

Þekil 30. Ar� Sütü Üretim Tekni¤i.

1188.. 55.. AArr�� ZZeehhiirrii

Zehir üretimi ißçi ar�lar�n yaß�na ba¤l� olarak de¤ißir. Ar�lar�n zehir üretimmiktar� 15. gün yaß�ndan baßlayarak artar, ißçi ar�n�n kovan savunmas� vetarlac�l�k görevlerine baßlad�¤� dönemde en üst noktaya erißir. Ar� yaßland�kçazehir miktar� azalmaktad�r.

Bal ar�s� zehiri aç�k renkte, kokusuz, suya benzer s�v� bir maddedir.Tad�ac�d�r. �çinde bulunan alarm feromonlar� nedeniyle aromatik özellik taß�maktad�r.Berrak asitik yap�da olan ar� zehiri, oda s�cakl�¤�nda a¤�rl�¤�n�n % 30-40 'n�kuruyarak kaybeder ve rengi aç�k sar�ya dönüßür. Ar� zehirinde allerjikreaksiyonlara neden olan proteinler ve enzimler bulunmaktad�r. Zehirin % 88'isudan olußmakta, glikoz, fruktoz ve fosfolipid yap�lar; çeßitli enzim, peptidler veaminleri içeren en az 18 farmakolojik aktif bileßen bulunmaktad�r.

Ar� zehiri üretiminde, elektrik ßoku uygulamalar� ile ar�lar� uyaran çeßitlituzaklar gelißtirilmißtir. Bu tuzaklar tahtadan yap�lan ve tellerle destekli birçerçeve ile özel olarak yap�lan toplama tablas�ndan olußmaktad�r. Bu tuzaklarkovan girißindeki taban dip tahtas� ile kuluçkal�k aras�na veya kovan üst kapa¤�ile ball�k aras�na yerleßtirilmektedir. Elektrik ßoku uyguland�¤�nda ar�laryürüdükleri zemine i¤nelerini b�rak�rlar. Baz� tuzak çeßitlerinde ise zehirinal�naca¤� zemin cam plaka veya 0.13 mm inceli¤inde naylon, silikon lastik veyaemici doku ile kaplanabilmektedir. Ar� taraf�ndan b�rak�lan zehir cam plakaüzerinde h�zla kurumakta, b�çak veya jilet ile kaz�narak ç�kart�lmaktad�r. Camdantoplanan ar� zehirinin saklanmas�, taß�nmas� ve ißlenmesi daha kolayd�r. Ar�zehirinin kuru olarak elde edilmesi s�ras�nda yüksek konsantrasonlu zehirinsolunmas�ndan veya de¤mesinden korunmak için koruyucu eldivenler vegözlükler kullan�lmal�d�r.

Ar� zehiri romatizma rahats�zl�klar� baßta olmak üzere kanserin baz�tiplerinde, adele a¤r�lar�nda, eklem ve sinirsel iltihaplarda, bo¤az a¤r�s�, migren,ast�m, kolesterolün düßürülmesinde, genel ba¤�ß�kl�k uyar�c�, adet öncesisendromunda kullan�lmaktad�r.

60

1188.. 66.. PPrrooppoolliiss

�ßçi ar�lar�n bitkilerin filiz, tomurcuk ve kabuklar�ndan toplad�¤� yap�ßkanve elastik bir maddedir. Propolis % 50 reçine ve zamks� maddeler, % 30 bitkiselmumlar, % 10 esansiyel ya¤lar, % 5 polen ve % 5 organik bileßik ve mineralleriçermektedir. Propolisin toplanmas� bölgelere ve mevsime göre de¤ißmektedir.Genelde kavak türleri, çam, akçaa¤aç, f�nd�k, okaliptus, akasya, huß, ve kestanealanlar�ndan bol miktarda propolis toplan�r. Propolis kovan üst k�sm�na konulanplastik, naylon veya metalden yap�lan özel biriktirme tuzaklar�ndan saf ve temizolarak toplanabilir. Toplanan bu propolis derin dondurucuda tutularaksertleßmesi sa¤lan�r ve biriktirme tuza¤�ndan ayr�l�r. Bir koloniden 50-250 grtoplanabilmektedir.

Propolisin dokular� onar�c�, damar büzücü, kan� p�ht�laßt�r�c�, yaralar�iyileßtirici, sedef, hemoroid, egzama, gibi cilt rahats�zl�klar�nda; romatizma,bakteriyel, kanser gibi hastal�klar�n tedavisi yan�nda g�da, kozmetik alanlar�ndada kullan�lmaktad�r.

19. BBAL AARISI HHASTALIK VVE ZZARARLILARIAr� hastal�k ve zararl�lar� koloni populasyon gelißimini engelleyen,

verimlili¤i azaltan, ar� ve insan sa¤l�¤�na do¤rudan etki eden, gerekli önlemleral�nmad�¤�nda ise koloni kay�plar�na yol açan çok önemli bir sorundur. Bu aç�danar� yetißtiricilerinin ar� hastal�k ve zararl�lar�n� tan�yabilmeleri, kolonilerdeyapaca¤� zararl� etkileri önleyici yöntemleri bilmeleri ve bu konudakideneyimlerini art�rmalar� gerekmektedir. Ar�c�l�k verimli, sa¤l�kl� bir materyal veteknik bilgi ile yap�ld�¤� takdirde tar�msal üretimde etkinlik kazanabilmektedir.

Bal ar�lar�n� etkileyen yaßama gücünü ve verimlili¤ini düßüren birçokbulaß�c� özellikte hastal�k ve zararl�lar bulunmaktad�r. Hastal�k yapanmikroorganizmalar ar�larla koloni içine girmekte, sa¤l�kl� kolonilere geçmekte,koloniden koloniye, ar�l�ktan ar�l�¤a ve bölgeden bölgeye h�zla yay�lmaktad�r.Hastal�k yapan mikroorganizmalar�n yay�lmas� bitkiler, toprak ve su kaynaklar�,bal, polen, propolis, balmumu, kovan, ar�c�l�k ekipmanlar� ve ar�c�lar yoluylaolmaktad�r. Koloni yönetimindeki teknik bilgi yetersizli¤i, düßük e¤itim düzeyi,hastal�klarla zaman�nda etkin mücadele yap�lamamas�, sat�n ald�¤� ar� materyalinikontrol edememesi, hastal�kl� kolonilerden ana ar� al�m�, petekli bal aktar�m�,sa¤l�ks�z o¤ul alma ißlemleri, kayna¤� beli olmayan balmumu kullan�m� yay�lmadaen önemli etken olmaktad�r.

61

Her canl�da oldu¤u gibi bal ar�lar�nda da pek çok hastal�k ve parazitbulunmaktad�r. Bal ar�lar�nda görülen hastal�k ve parazitlerin s�n�fland�r�lmas�Çizelge 5'te verilmißtir.

Çizelge 55. Bal Ar�s� Hastal�kve Zararl�lar�n�n S�n�fland�r�lmas�.

Bakteriyel HHastal�klar Amerikan Yavru Çürüklü¤ü

Avrupa Yavru Çürüklü¤ü

Septisemi

Protozoan HHastal�klar Nosema

Amoeba

Fungal HHastal�klar Kireç Hastal�¤�

Taß hastal�¤�

Viral HHastal�klar Kronik Ar� Felci

Akut Ar� Felci

Tulumsu Yavru Çürüklü¤ü

Parazitler Varroa jacobsoni

Acarapis woodi

1199.. 11.. AAmmeerriikkaann YYaavvrruu ÇÇüürrüükkllüü¤¤üü

Ar� larvalar�n�n ölümüne neden olan çok tehlikeli ve bulaß�c� bir hastal�kt�r.Hastal�¤�n etmeni Bacillus larvae isimli sporla ço¤alan bir bakteridir. Larvalarhastal�¤a neden olan sporlar� kovana taß�nan yiyeceklere bulaßm�ß olarak a¤�zyoluyla al�rlar. Sporlar larvan�n sindirim organ�nda gelißir, ço¤al�r ve lavalar�nsa¤l�kl� gelißimini yavaßlat�r. Hastal�kl� yavrular�n rengi önce sar�ya daha sonrakahverengiye dönüßür ve yavrular kapal� gözler içersinde ölürler. Hastal�kl�kolonilerde yavrulu alanda aç�k ve kapal� gözler birbirine kar�ßm�ßt�r. Kapal�gözler içeri çökük ve üstü delik olup mat renklidir. Koloni aç�ld�¤�nda tutkalkokusu gelmekte ve hücre taban�ndaki larva ç�kar�lmak istendi¤inde ip gibi

62

uzamaktad�r. Hastal�kla mücadele, silkme yöntemi, antibiyotiklerle besleme,dezenfektan maddelerin kullan�m�, fümigasyon uygulamalar�, genetik çal�ßmalarile kolonilerin imha edilmesi ßeklinde yap�lmaktad�r. Hastal�k henüz baßlang�çdöneminde fark edilirse ilaçl� tedavi uygulamak sonuç verebilir. Ancak hastal�¤�nileri dönemlerinde ilaçla tedavinin yarar� yoktur. Bu hastal�¤�n ar�l�ktaki di¤erkolonilere bulaßma riski çok yüksektir. Hastal�kl� koloniler ar�l�ktan en k�sasürede uzaklaßt�r�lmal� ve kovan içersindeki yavrulu, ball� petekler, ergin ar�laryak�larak imha edilmeli, kovan�n iç yüzeyleri pürmüz lambas� ile iyice yak�larakhastal�k etmeni sporlar�n�n yok edilmesi sa¤lanmal�d�r. Ar�l�kta kullan�lan tümar�c�l�k malzemeleri dezenfekte edilmelidir.

1199.. 22.. AAvvrruuppaa YYaavvrruu ÇÇüürrüükkllüü¤¤üü

Etmeni Melissococcus pluton isimli bir bakteridir. Ar�lar�n larva dönemindeetkili olan hastal�kt�r. Hastal�¤�n larvalara geçißi a¤�z yoluyla al�nan besinler ileolmaktad�r. Bakteri sporlar� larvan�n sindirim sistemine yerleßerek gelißir veço¤al�rlar. Bulaß�k gözleri temizleyen ißçi ar�lar temas yolu ile hastal�¤� di¤eryavrulara bulaßt�r�rlar. Hastal�k kolonide k�sa sürede h�zla yay�l�r. Hastal�kl�kolonilerdeki belirtiler Amerikan Yavru Çürüklü¤üne benzerlik göstermeklebirlikte ölümler genellikle aç�k gözlerde olmakta, larvalar petek gözünde "C"harfi ßeklinde k�vr�lm�ß olarak ölmektedirler. Ölü larvalar gözden ç�kar�l�rkenuzamamakta ve kovan içerisinden kokußmuß et kokusu gelmektedir. Hastal�¤�nbulaßma ve yay�lma ßekli Amerikan Yavru Çürüklü¤üne benzerlik gösterdi¤i içinkorunma ve kontrol yöntemi de pek farkl� de¤ildir. Koloniler imha edilmeli,dezenfektan maddeler ve koruyucu antibiyotik kullan�lmal�d�r.

1199.. 33.. NNoosseemmaa HHaassttaall��¤¤��

Hastal�¤�n etmeni Nosema apis ad� verilen bir protozoad�r. Ar�lar busporlar� bulaß�k besin veya sularla a¤�z yolu ile sindirim sistemine al�rlar. Sporlarar�lar�n orta midesinde çimlenerek epitel hücrelere geçerek h�zla ço¤al�rlar.Hastal�¤a yakalanan ar�lar�n kar�n k�sm� ßißmekte ve uzamakta, mideleri ßißkin,k�vr�mlar� bozulmuß ve süt beyaz rengini almaktad�r. Hasta ar�lar kovanönlerinde ot ve çal�lara tutunarak yürümekte ve kovan önünde kitlesel ar�ölümleri görülmektedir. Bu hastal�¤a karß� koruyucu ve tedavi edici olarakFumidil-B, Fumajil-A kullan�lmaktad�r.

63

1199.. 44.. KKiirreeçç HHaassttaall��¤¤��

Kireç hastal�¤�n�n etmeni Ascosphaera apis isimli bir fungustur. Hastal�klarvalara bulaß�k besinler arac�l�¤� ile geçmekte ve sindirim sistemine al�nanascosporlar orta ba¤�rsa¤�n arka k�sm�nda anaerobik koßullar alt�ndaçimlenmektedir. Ortam koßullar� uygun hale geldi¤inde misellerin ço¤almas� ilelarva mumyalaßarak ölmektedir. Hastal�kl� larva petek gözleri içersindekuruyarak mumyalaßmakta, kireç beyaz�, zeytin yeßili ve siyah rengedönüßmeßtedir. Mumya larvalar, aç�k ve kapal� gözler içersinde kuruyupsertleßmektedir. Hastal�¤�n gelißmesinde; iklim koßullar�, çevre kirlili¤i, yo¤unantibiyotik kullan�m�, ar�lar�n suni besinlerle beslenmesi, katk�l� balmumukullan�m�, aß�r� nem, o¤ul verme, stres, koloni yönetimi ve di¤er hastal�klar etkenolmaktad�r.

Kireç hastal�¤�na karß� birçok ülkede çok çeßitli ilaçlar, antiseptik,antibiyotik, dezenfektan ve fungisitler kullan�lmaktad�r. Ancak kolonilerde etkili,pratik, balda ve balmumunda kal�nt� b�rakmayan ve ekonomik bir kimyasalmücadele yöntemi henüz tam olarak gelißtirilememißtir.

1199.. 55.. VVaarrrrooaa jjaaccoobbssoonnii

Ergin ar�lar ile gelißmekte olan larva ve pupalar�n kan�n� emerek beslenenson derece tehlikeli bir d�ß parazittir (Þekil 31). Ergin dißi Varroalar 1.1-1.2 mmuzunlu¤unda, 1.5-1.6 mm genißli¤inde koyu k�z�l kahverengi renktedir. ErkekVarroalar ise dißilerden daha küçük (0.8-1 mm) yap�da gri-beyaz sar�mt�rakrenktedir. Dißi varroalar�n a¤z� delici-emici yap�dad�r. Yaßam uzunlu¤u yaz�n 2-3ay, k�ß�n 5-8 ayd�r. Dißi Varroan�n üremesi ilkbaharda ar� kolonisinde kuluçkafaaliyetleri ile baßlamakta, sonbahara kadar sürmektedir. K�ß aylar�nda yumurtab�rakmadan ergin ißçi ar�lar üzerinde yaßam�n� sürdürebilmektedir. Varroa ilebulaß�kl�l�k olan kolonilerde kuluçka gelißim h�z� ve üretim etkinli¤i azalmakta,ar�lar üzerinde açt�¤� yaralar enfeksiyon kayna¤� olußturmaktad�r. Bulaß�kl�l�¤�nileri dönemlerinde yavru gözlerinden kanats�z ve bacaks�z ar�lar ç�kmaktad�r.Önlem al�nmad�¤�nda koloninin sönmesine neden olmaktad�r.

Varroa jacobsoni kontrolünde; kimyasal, bitkisel, biyolojik, fiziksel,genetik ve hormonal mücadele yöntemleri kullan�lmaktad�r. Bu parazite karß�çeßitli ilaçlar denenmiß ve kullan�lm�ßt�r. Ancak kolonilerde yanl�ß ve yo¤un ilaçuygulanmas�; varroalar�n kimyasal maddelere karß� direnç kazanmas�na neden

64

olmaktad�r. Kapal� yavru gözlerinde ço¤alan varroalar bu ilaçlardanetkilenmemekte ve kullan�lan kimyasal maddelere dayan�kl� yeni varroagenerasyonlar� koloni içersinde etkinli¤ini sürdürebilmektedir. �laçlar�n gittikçeartan dozda ve zamans�z kullan�m� bal ve balmumunda kal�nt� sorununuç�karmakta insan ve ar� sa¤l�¤�n� etkileyen boyutlara ulaßmaktad�r (Þekil 32).

65

Þekil 31. Bal Ar�s� Larva Pupa ve Erginleri Üzerinde Varroa jacobsoni.

66

Þekil 32. Varroya Karß� Kullan�lan Baz� �laçlar�n Uygulama Þekli.

Varroa kontrolünde ilaç kullan�rken dikkat edilmesi gereken kurallar�nbaßl�calar�:

1- Bilinçsiz ve yo¤un ilaç kullan�m�ndan kaç�n�lmal�d�r. Ruhsatl� ilaçlartarif edilmiß olan kullan�m ßekline göre uygulanmal�d�r.

2- �laç uygulamalar� erken ilkbahar ve geç sonbahar aylar�ndayap�lmal�d�r. Yavru yo¤unlu¤unun yüksek oldu¤u ve hasat edilecekbal�n bulundu¤u kovanlara kesinlikle ilaç uygulamalar� yap�lmamal�d�r.

3- Etkili maddesi ayn� olan ilaçlar uzun süreli olarak kolonilerdekullan�lmamal�, her y�l savaß�mda kullan�lacak ilaç de¤ißtirilmelidir.

1199.. 66.. KKrroonniikk vvee AAkkuutt AArr�� FFeellccii

Etmenleri kronik ve akut ar� felci virüsüdür. Hastal�k etmeni olan virüssa¤l�kl� ar�larda da bulunabilmektedir. Ar�lar�n uzun süre kapal� kalmas�, gezginciar�c�l�k, ya¤mac�l�k ve yetersiz beslenme gibi aß�r� stresli ortamlarda ço¤alaraketkisini göstermektedir. Bu hastal�¤a yakalanan ar�lar�n tüyleri dökülmektevücutlar� parlak bir hal almaktad�r. Hastal�¤�n ilerleyen aßamalar�nda ar�laruçamazlar, kovan önünde sürünerek yürürler ve daha sonrada ölürler. Bunedenle kolonileri strese sokacak uygulamalardan kaç�n�lmal�, hasta kolonilerinan ar�s� de¤ißtirilmeli, ßurup ile besleme yap�lmal�d�r.

1199.. 77.. SSeeppttiisseemmii

Hastal�k etkeni Pseudomonas apiseptica olup ergin ar�lar�n 20-36 saatiçerisinde ölmesine neden olur. Ar�lar�n kan� kahverengiden beyaza kadar de¤ißirve ölen ar�lar�n kaslar� dejenere oldu¤undan dolay� ele al�nd�¤�nda vücut parçalar�birbirinden ayr�l�r. Streptomisin adl� antibiyotik bu hastal�¤�n tedavisindekullan�labilmektedir.

1199.. 88.. TTaaßß HHaassttaall��¤¤��

Aspergillus flavus'un etken oldu¤u bu hastal�¤�n en önemli belirtisiölümden sonra larvalar�n sertleßerek k�r�lmas� güç bir yap�ya dönüßmesidir.Hastal�¤a neden olan fungus larvan�n vücut duvar�n� delerek iç ortama girer

67

burada yeßil renkli fungal sporlar� ço¤altarak yalanc� bir d�ß kabuk olußturur. Buhastal�ktan korunmak için kovan içerisinde nem birikimine olanak verilmemelikovanlar�n havalanma koßullar� iyileßtirilmelidir.

1199.. 99.. TTuulluummssuu YYaavvrruu ÇÇüürrüükkllüü¤¤üü

Etmeni Tulumsu Yavru Çürüklü¤ü virüsü olan bu hastal�k a¤�z yolu

ile al�nan besinlerle bulaßmaktad�r. Ergin ar�larda da bulunan fakat onlar�etkilemeyen bu virüsün belirtileri, hasta larvalar�n baßlar�n�n yukar� kalk�k olmas�,renginin önce sar� sonra kahverenge dönüßmesi, larvan�n vücudunun ßißkin olanvücudunda bir yara aç�ld�¤�nda berrak s�v�n�n d�ßar� akmas�d�r.

1199.. 1100.. AAccaarraappiiss wwooooddii

Ergin bal ar�lar�n�n solunum sistemine bulaßan bir iç parazittir. Dißileri143-174 mikron uzunlukta ve 77-81 mikron genißlikte; erkekler ise 125-136mikron uzunluk ve 60-77 mikron genißliktedir. Ar�lar�n trakeleri içerisindeço¤al�r ve beslenirler. A¤�r bulaß�kl�k halinde kolonilerin uçuß etkinli¤i ve tarlac�l�kfaaliyetleri azal�r, zamanla kolonilerin sönmesine neden olur. Hastal�¤�ntedavisinde buharlaßan mentol kristalleri kullan�lmaktad�r.

1199.. 1111.. AArr�� HHaassttaall��kk vvee ZZaarraarrll��llaarr��nnddaann KKoorruunnmmaaddaa ÖÖnnlleemmlleerr

Ar� hastal�k ve zararl�lar�ndan etkinlikle korunabilmek için aßa¤�das�ralanan önlemler al�nmal�d�r:

1. Ar�c�lar, hastal�k ve zararl�lar konusunda bilgi ve deneyim sahibiolmal�d�rlar.

2. Rüzgar almayan, güneßlenme süresi uzun çevresinde bitki kayna¤�çeßitlilik gösteren alanlar seçilmelidir.

3. Ar�l�k temiz ve düzenli olmal�, önceden kullan�lm�ß hastal�kl� petekler veekipmanlar aç�kta b�rakmamal�d�r.

4. Hastal�kl� ar�l�klardan ar� materyali sat�n almamal�d�r.

5. Ar�l�kta ilkel kovan kullan�m�ndan vazgeçilmelidir.

68

6. Herhangi bir hastal�k belirtisi görüldü¤ünde yetkililere dan�ß�laraksavaß�mda zaman kaybedilmemelidir.

7. Kayna¤� belli olmayan ana ar�, o¤ul ve petek sat�n al�nmamal�d�r.

8. Kullan�lm�ß ar�c�l�k ekipmanlar� dezenfekte edilmeden yenidenkullan�lmamal�d�r.

9. Kullan�lan ar�c�l�k malzemeleri temiz olmal�d�r.

10. Koloniler kuvvetli tutulmal�d�r.

11. Kolonilerin beslenmesi aç�kta, toplu olarak yap�lmamal�d�r.

12. Koloniler k�ß aylar�nda kesinlikle rahats�z edilmemelidir.

13. Ar�l�kta ya¤mac�l�¤a neden olabilecek uygulamalardan kaç�n�lmal�d�r.

14. Hastal�kl� kolonilerden sa¤l�kl� kolonilere ball�, polenli ve yavrulupetek verilmemelidir.

15. Do¤ada bulunan ar� o¤ullar� al�n�p, ar�l�¤a taß�mamal�d�r.

16. Kayna¤� belli olmayan balmumu, temel petek, polen ar�l�¤asokulmamal�d�r.

17. Göçer ar�c�l�kta hastal�ks�z bölgeler tercih edilmeli, hastal�kl�kolonilerden uzak durulmal�d�r.

69

20. KKAYNAKLAR

Bailey, LL., BBall, BB. VV. 11991. Honey Bee Pathology. Academic Press. HarcourtBrace Jovanovich, Publishers. London. 1-160.

Cobey, SS., LLawrence. 11988. Varroa Mite; Potential Methods of Control.American Bee Journal. 112-117.

Crane, EE., WWalker, PP., DDay, RR. 11984. Directory of Important World HoneySources. International Bee Research Assoc. London. 1-384.

Dadant, CC. CC. 11984. The Hive and The Honey Bee. Dadant and Sons. Hamilton.Illinois. 1-740.

FAO, 11997. Production Yearbook.

Free, JJ. BB. 11992. Insect Pollination of Crops. Academic Press. 1-105.

Goltz, LL. 11988. Honey and Pollen Plants. Part X. Miscellaneous Honey Plants.American Bee Journal 128(2): 97-100.

Kumova, UU. 11995. Türkiye�de Ar�c�l�¤�n Yap�s� Sorunlar� ve Çözüm Yollar�. SelçukÜniversitesi Yay�nlar�. Yay�n No: 132. 93-99.

Kumova, UU., KKorkmaz, AA. 11998. Bal Ar�lar�n�n (Apis mellifera L.) Toplad�¤�Polenin Özellikleri ve Kullan�m Olanaklar�. TKV Teknik Ar�c�l�k Dergisi.Say�: 61. 2-11. Ankara.

Kumova, UU. 11999. Paket Ar� Üretim Sistemi ve Türkiye Ar�c�l�¤� Aç�s�ndanKullan�lma Olanaklar�. TKV Teknik Ar�c�l�k Dergisi. Say�: 63. 2-11.Ankara.

Kumova, UU. 11999. Bal Ar�s� Kolonilerinde Varroa jacobsoni�nin KontrolündeAmitraz'�n Yeni Bir Uygulama Þeklinin Etkinli¤inin Araßt�r�lmas�. Ç. Ü.Ziraat Fakültesi Dergisi. 14 (3): 7-14. Adana.

Kumova, UU. 11999. Ar�c�l�k Aç�s�ndan Kolza (Brassica napus L.) Bitkisi. T�GEMDergisi. Y�l: 13. Say�: 70. 11-17. Ankara.

Kumova UU., KKorkmaz, AA. 22000. Do¤an�n Harika Ürünü Ar� Sütü. Tübitak Bilimve Teknik Dergisi. Say�: 395. 96-101. Ankara.

Kumova UU., KKorkmaz, AA. 22000. Ar� Zehirinde Bilmedikleriniz. Tübitak Bilim veTeknik Dergisi. Say�: 397. 88-93. Ankara.

70

Laidlaw, HH. HH. 11979. Contemporary Queen Rearing. Dadant and Sons. Hamilton.Illinois.

Mc GGregor, SS. EE.1980. Pollination of Crops. Beekeeping in the United States.United States Department of Agriculture. Handbook Number 335. 107-118.

Roubik, DD. WW. 11995. Pollination of Cultivated Plants in the Tropics. FAOAgricultural Services Bulletin. No:118. Rome. 1-196.

Root, AA. II. 11972. ABC and XYZ of Bee Culture. Ohio. USA. 712 pp.

Sorkun, KK. 11988. Ball� Bitkiler. TKV Teknik Ar�c�l�k Dergisi. Say�: 15, 17. 28-30.Ankara.

TSE, 11998. Dam�zl�k Hayvanlar. Bal ar�s�. TS-ICS65.140.10.

Yoirish, NN, PP. 11977. Curative Properties of Honey and Bee Venom. New GlidePublications. USD. 1-197.

71