“Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya...

20
“Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” Ubulimi Bukalamba elyo no Kuseshiwa pa Ncende mu Zambia HUMAN RIGHTS WATCH

Transcript of “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya...

Page 1: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

“Ukupatikisha Ukusela pa Ncende”Ubulimi Bukalamba elyo no Kuseshiwa pa Ncende mu Zambia

H U M A N

R I G H T S

W A T C H

Page 2: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala
Page 3: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

ILYASHI MUBWIPI | IFILEKABILWA UKUBOMBELWAPO

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017

Page 4: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

Ibala lya soya beans pebala likamba mu citungu capakati (Central Province) mu Zambia. Abekala caloabengi mu musumba wa Serenje balitamfiwa pancende isho baikalapo no kulima pa myaka iingipamulandu wakushilako abalimi bakalamba incende.

Page 5: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

ILYASHI MUBWIPIUbuteko bwa calo ca Zambia bumona ubulimi ngo “kundapwa” ku bupinabwa mu ncende sha mumishi, elyo ne ntungulushi sha calo shilatungililasana amakwebo ya kusungila ifyuma mu bulimi pa ncende sha mpangaishikulu. Nangu cibe fi, ifilubo mumafunde yabuteko ayakutungululaubulimi bukalamba, elyo nokwesha ukwapelebela mukucingilila abantuabapina, munshita yakwafwilisha abantu ukutumpuka ukufumamubupina, elyo kabili ici cilecenenako fye abantu. Indupwa ishaikalanokulima mu mpanga shabo pa myaka iingi isho ishapelwa nomba kubalimi bakalamba shalitamfiwa pali shi mpanga ukwabula ukukonkainkonka ineine elyo ukwabula nokulipilwapo nangu fimo. Indupwa shimoshashalafye ne nsala kabili ukwabula napakwikala.

Page 6: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

Umulimo wa bulimi bonse uukalamba, ube wandalamaishingi ukufuma kubakunse ya calo pa mpanga ya bulimiiikalamba, nangufye milimo yabulimi pa ncende iinonoiyama hekita iyanono, fyonse ifi kuti fyaleta ubwafya kubantu elyo ne ndupwa. Ngatakuli ukucingilila ukwafikapo,kuti fyaleta amafya ayabipa sana pa bekala calo aba mulishi ncende. Abantu bamu ncende sha mumishi balaculasana ngacakuti ubuteko bwafilwa ukutungulula bwinoimishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncendeshabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabalayakalamba. Ifi efilecitika palli ino nshita mu ncende shimoisha mumishi mu calo ca Zambia.

Mu mulimo wakubomba kwa uku kufwaililsha akabungwekamona pa nsambu shabantu aka Human Rights Watchkaipwishe abekala calo ukucila pa mwanda umo namakumi yatatu (130), mu mwaka wa 2016 na 2017, aboindupwa shabo shaikala pa ncende apo pamyaka iingi elyonagufye pa nkulo ishingi, mu musumba wa Serenje, mucalo ca Zambia, mu citungu ca pakati (Central Province).Nakabili twaipwishe ntungulushi sha buteko bwa cikaya,ishapa citungu conse elyo no buteko bwa calo, ukulundapali bambi abeminishi ba mabala yakalamba muli uyu

4 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

(Pamulu) Ci mazembe icibomfiwa mukuwamya impanga yabulimibukalamba mu ncende ya bulimi ku Luombwa, mu musumba waSerenje, panuma abaikalapo pa myaka iingi nabatamfiwapo.

(Mumbali/Lubali lumbi) Mu mweshi wa Kutumpu mu 2017, ba RuthMwitwa basangilwe no mulandu wakwikala pancende yabeneukwabula insambu elyo incende iyo balelimapo ukufuma ku bwaicebwabo nomba iyo bapela kuli shibulimi mukalamba. Balikakilwe pamyeshi itatu kumo no mwana wabo uwaleonka. “Nakakilwepamulandu wakusangwa pa ncende ya Musungu [uwabuta inkanda],elyo ninshi ni ena ewaishileingila mu ncende iyo ine nabana banditwafyalilwemo”, efyasosele ba Mwitwa, banyina ba bana pabula (9).

Page 7: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 5

Page 8: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

musumba, ba ndubulwila ba milandu, bakafwailisha elyone ncenshi nashimbi. Ba Human Rights Watch balolekeshepa mafya yaletele amabala yakalamba mutanda kubekalacalo ba mu musumba wa Serenje. Amabala yane pali ayayali ninshi yalitendeka kale ukubomba, ninshi balitema nefimuti, elyo namekalo ayengi, kabili bali ninshi balefwayaukukungwilapo impanga naimbi elyo nokulima ninshibalitendekako. Amabala yambi yabili yalepinga ukutendekaukuwamya impanga panuma fye batamfyapo abekala calopali iyi mpanga. Amabala ayatendeka kale ukubombayalelima soya beans, ing’ano elyo ne filimwa fimbi,makamaka ifyakushitisha kunse ya calo.

Ishi nsebo shilelolekesha pa mafya yaletwa namabalayakalamba ku nsambu sha bekala calo, ukubikapo namafya ayaibela kuli ba namayo pa mulandu wa milimo nemikalile yabo, elyo nakucilisha pamulandu wakuti benainshita ishingi balatitikishiwa ukwabula ukutalikako pansambu shabo. Ishi nsebo shilelondolola ukutamfiwa kwa

6 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

Ukucila pa myaka ine, abekashi bamo abamu ncende ya Kasenga bekalamuma tenti panuma yakuti shibulimi mukalamba umo alibatamfishe kumaka ukubafumya pa nchende balaeikalapo mu ncende ya bulimi iyaLuombwa, ku musumba wa Serenje.

Page 9: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

bekala calo aba abaikala imyaka iingi mu ncende ishobaikalapo no kulima pa myaka iingi lelo nomba ishoncende shalipeelwa kuli bashibulimi bakalamba, elyo namafya yatumbuka muli uku kutamfiwa ukulosha ku bumiimikulile, imikalile, ifyakulya na menshi, elyo namasam-bililo ya bana.

Banamayo balondolwele ukucula apakalamba sana pakutibengasunga indupwa shabo panuma yakulufya ishuko lyamushili uwafunda apakulima ifyakulya fyabo, amenshiyakunwa ayasuma elyo nokubomfya mu mayanda, pamonencende yakulungamo nangu ukufwayamo ifyakulya.Bamo bailishennye pakukana kwata ifyakulya ifyayanapantu nomba tabalelima ifyakwanina, elyo nefyo balelimatekuti fikwatemo ubukumu ubwayana ku mibiliyabo.Banamayo balondolwele ukuti fyakulya ifingaliwafyeumuku umo fyaleyakanishiwa mufinono pakuti fyebengalyako panshita imbi mu bushiku bumo bwine, bambibalekwanishafye ukulya umuku umo elyo bambi nabo

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 7

Abekala calo abatamfiwa pa ncende shabo ku balimi bakalambabakulafye utumayanda utwakumasa ukubomfya ifimuti elyo na malobapancende yakutubilishapofye mu mushi mwa Sasa, mu musumba waSerenje.

Page 10: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

8 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

Page 11: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

baleikala fye ne nsala akasuba konse pakuti abana babobalye. Banamayo abengi batile panuma yakutamfiwa pancende shabo, baleenda intamfu iitali sana pakutifyebengasanga ukwakutapa amenshi.

Ifunde lye sonde lyonse ililosha pa nsambu sha bantutalyalesha icalo ca Zambia ukutamfya abantu ilyobalepanga amabala yakalamba angu imilimo imbi. Nangucakuti abantu bamo abaletamfiwa pali ishi ncendebaikalapo kale nokukwata insambu pali ishi shine ncende,abantu bambi bena elyo baisamo elyo bakwata fyeinsambu ishinono elyo limbi nokukana kwata nangu shimopa ncende iyo baleikalapo. Nangu cibefi, mu milando iigiiyo twalolekeshepo, ukutamfiwa ukwingi kwalecitikaukwabula ukulolesha pa bucingo bwakwata icalo caZambia ne funde lya nsambu ilye sonde lyonse pamulanduwa nkonka, ukusesesha abantu ku ncende imbi iyalinganangu ukubalipilla. Ukutamfiwa kumo kwalecitikamumusango uwabipisha uwakukana sakamana pa nsambuishili shonse isho umuntu akwata, elyo ne shuko ilinonosana ilyakuilishanya pa nsambu shabo, icakuti califyekutamfiwa ku maka. Ifunde lya calo ca Zambia lyalikanyaukutamfya umuntu ku maka pa ncende apo ekala, elyo ne

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 9

(Pamulu) Pakushupikwa kwakusanga amenshi panuma yakutamfiwa muncende shabo, abekala calo bamo balemba ifishima fya menshi ifipi,ifyakubomfya intambo ne mbeketi pa ncende shabo ishakutubilishapo.Ifi ifishima ifipi filakama munshita ya lusuba, eco kanshi abantubatendeka ukwenda ukuya mukutapa amenshi ku tumilonga ukutali.

(Mumbali/Lubali lumbi) Banamayo babili abatamfiwa pa ncende yabonaba shibulimi bakalamba mu ncende yabulimi iya Luombwa bendaukucila pali ba miniti amakumi yane cila bushiku ukuya mukutapaamenshi aya ndupwa shabo. Batile ilyo tabalabatamfya, amenshiyalesangwa fye bwino. “Nali ne fumo lya myeshi mutanda (6) ilyo ififyonse [ukutamfiwa] fyalecitika. Incende twaleikalapo yaliweme pantuapakutapa amenshi palifye mupepi elyo nalebomfyafye imbeketiukutapa amenshi nokubwelela ku ng’anda., lelo kuno amenshi yabakutali,” efyasosele ba Jane.

Page 12: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

funde lye sonde lyonse likabila icalo ukucingilila icicimusango cakutamfya abantu ku maka.

Ukufwailisha kwaba Human Rights Watch kwasangile ukutiifyacitike ku Serenje temulandufye wakulufyanya ifyakucita.Lelo ukucushiwa kwafumine ku bulimi bukalamba elyonensambu shabekala calo fyakwata ubwafya ubukalambamukufilwa kwa butungulushi, ukukana lolesha pafingatum-bukamo, elyo napakucingilila insambu ku bakalama bamubuteko bwa calo ca Zambia.

Twasalilepo ukulolekesha pa musumba wa Serenjepamulandu wakuti emulesangwa fyonse fibili imilimoyakale (iyatendeka ukubomba) elyo nemilimo yabulimiiipya, ukutupela ishuko lyakulolekesha pa mafya kunsambu sha bekala calo mumbali shonse isha bunonshi.Uyu musumba, mu citungu ca Zambia umwaba umushiliuwafunda pamo na menshi ayengi ica Central Province,emusangwa incende yabulimi iya Nansanga, iyaba muciputulwa ca Farm Block Development Program,” umo

10 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

Ilyo ba Felisha Kasenga no lupwa lwabo babatamfishe pa ncende yabokuli shibulimi mukalamba mu ncende ya Luombwa, basangilwetabakwete apakwikala. Ba Kasenga nabana babo ikumi (10) batendekeukusendama panse pa myeshi iingi.

Page 13: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

ubuteko bulebikisha icuma icingi mu bulimi elyonokupelako nabambi abengabikishamo icuma caboukukonka ne fikomo fyankonka ifyayangukako ifyakuson-sombela ababunonshi. Uyu musumba walikwata na mabalaayengi ayakale elyo nobwishibilo pafyo ubulimi bukalambabwingaleta ubunonshi nangu ubwafya kubekala caloabashingulwike. Ngo musumba uwaishibikwa nga umouwakwata ubulimi ubwafunguluka, eumofye uwingatupelaifyakufwailishapo ifyayana, icilangililo cakumwenako ifyoubulimi bukalamba bwingaya pantanshi ilyo ninshi nensambu sha bekala calo shilecindinkwa. Lelo nangu cibefi,twasangilefye amalayo ayashasungwa, ukufilwa kwabuteko, elyo nokukana sakamana insambu sha bekala calopa mulandu wa bulimi bukalamba.

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 11

Ba Esther Mambwe no lupwa lwabo batamfiwe ku ncende ya Kalengokuli shibulimi mukalamba mu mwaka wa 2016. “Tatwaishibepo nangufimo pali ili bala [likalamba] mpaka bushiku bumo twamwenefyeumusungu (uwabuta inkanda) nasenda fimo elyo atile alepangaumupaka,” efyasosele ba Mambwe.

Page 14: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

Ukukanaipusha no KufwailishaUkwalondolokaIfunde lya calo ca Zambia likabila ukuti bashamfumubacikaya ubutungulushi ubwaishibikwa ku buteko –baipusha abekala calo abo cikumine nokupokako insambuilyo takulaba ukwalula impanga shabo (ishaishibikwa ngaimpanga sha cifyalilwa) ukushitwala mu ncende shabuteko isho ubuteko bwingapela ku bakubikamo icuma. Ilifunde kabili lilakabila ukwipusha ku bekala calo abocikumine ilyo imilimo iingabakuma ileya pantanshi.

Abekala calo pa ncende sha bulimi ishingi batile ukukwipusha takwacitike, nangu uku kwipusha kwalifyeukwamukampampa icakuti twakwakwete bupilibilo.Abakalamba bamilimo batile impanga ya mu musumba waSerenje yalicinjishiwe ukufuma mu mpanga ya cifyalilwanokutwalwa mu mpanga ya buteko mu myaka yakunuma,ilingiline ukwabula ubwishibilo bwa bekala calo elyo kabiliukupitila mu nkonka isho abantu batwishika. Abekala caloabengi tabaishibepo nangu fimo ifyalecitika ilyobashibulimi bakalamba bafikile; ukwishiba kwakubalilapokwalecitikafye ilyo bamwene shibulimi aisa mukupimaumwapita impanga. Mu nshita ishingi, “ukulanshanya”konse pamulandu wa kulipilwa elyo nokusesesha kuncende shimbi takwacitike bwino, pantu bashibulimibakalamba baletinya ukutobaula amayanda nokonaula

12 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

(Pamulu) Abana besukulu mu ncende ya bulimi iya Luombwa.Bakafundisha kuno batile balisakamene icakuti isukulu kutilyaisalwa pamulandu wakufuntuka kwa mabala yakalamba muli iyincende, nangu cakuti abakalamba babuteko elyo nababomfi ba muliaya mabala balebatekako imitima ukuti isukulu tekuti lisalwe.

(Mumbali/Lubali lumbi) Abakashana mu sukulu mu ncende yaNtenge, mu ncende ya bulimi iya Luombwa. Indupwa shimoishabana shalitamfiwa ku maka nokuselela ukutali, icakuti nombaabana tabaya naku ma sukulu.

Page 15: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 13

Page 16: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

ifyakulya ngacakuti abekala calo tabafumine mu mayandayabo. Banamayo abengi baebele ba Human Rights Watchukuti tabaleibimba mukulanshanya ukuli konse,pamulandu wakutina impasase.

Bashibulimi bakalamba abengi baebele ba Human RightsWatch ukuti baleenekela ukuti ubuteko buli nokufumyamoabekala calo muli ishi ncende isho bashitile. Lelo, batilebalitontonkenye abene ifyakucita ku bekala calo abobasangile pali ishi ncende. Bashibulimi bakalamba bamobalemona aba bantu kwati nibalya abacikaleikaleabashakwata nensambu ya kwikala pali ishi mpanga elyokabili tabalingile nokulipililwapo nangu cimo. Abengibaebele ba Human Rights Watch ukuti tabaishibepo nangufimo pafyo ifunde lya calo ca Zambia lyalanda pafyobalingile ukucita. Umo shibulimi alikweteko ubwishibilopali ili lyashi ukucila bambi pamulandu wakukonka inkonkaelyo nokulolesha pa mafya yakumine abekala calo, lelonangu cibefi, neliline bala ngalyalibombele bwino sanaakuba ukutungululwa bwino nabakalamba babuteko.

Ukufilwa kwa Buteko Ubuteko bwa calo ca Zambia tabwaposako amano kuli uyumulandu nokupampamika amafunde yafifwaikwapamulandu wa bulimi bukalamba. Bwalifilwafye nokumonangacakuti ififwaikwa ifinono pamo nga ifingatumbukamukubomba pa ncende ku bwikalo bwa bantu elyonokupela kwa fitupa fya nsambu ne fyakusuminishangafyalikonkwa. Amafunde ya calo ca Zambia yatila kufwilekwaba ukuceceta nokumona ubusanso nangu ubuyobwingesa ku ntanshi, ico icilingile nokulolesha pa mafyayamikalile yabantu, ilyo umulimo uuli onse taulatendeka,elyo utubungwe twa buteko tufwile twalolesha pa fingatum-bukamo. Bashibulimi bamo balitendeke ukuwamya pali ishimpanga ninshi tabalati bapelwe ne fitupa fya nsambushakubomba bambia nabo ninshi tabatwala ne nseboyakuceceta ukulingana ne funde. Ababomfi babutekobaebele ba Human Rights Watch ukuti pamulanduwakubulisha kwa Cuma calefwaikwa calengele ukutibekwanisha ukuceceta nokumona ifiletumbuka muli iyimilimo.

Abakalamba ba buteko abo twaipwishe balisumine ukuticishinka icakuti imilimo ya bulimi bukalamba mu musumbawa Serenje tayabombeka bwino. Ababomfi bamufiputulwafimo ifyabuteko balepela abanabo imilandu – ukucilaabene beka – pamulandu wakukana kondenkanya bwinoimilimo. Abakalamba bamilimo no buteko tabalepelwaimilandu pamulandu wa kufilwa ukukosha amafunde yacalo ca Zambia pa mpanga, incende, ubulimi, ubunonshielyo nokuseshiwa pa ncende.

Ukuseshiwa pa Ncende no KuculaAbekala calo ba mu Serenje balisangwa mukuculaukukalamba pa myaka iyapitapo kunuma pamulandu waubu bulimi bukalamba. Ba shibulimi bamo balyoca nanguukutobaula amayanda, ukushula ifimuti, elyo nokutamfyaabantu pa ncende shabo ukwabula ukubalipila elyoukwabula ne nsambu ishili shonse ishakuilishanya pakutamfiwa kwabo. Abekala calo abengi abatamfiwe nashibulimi umo mu mwaka wa 2013 bakonkanyapo fyeukwikala mu matenti nangu mutumayanda utwabulaukulondoloka pa myaka ine mu mutengo umo umushabaamenshi elyo ne ntungulushi sha ncede shalibakanyaukulimamo ifyakulya. Panshita ya uku kulemba, basngilwebacilli baleikala mu musango uushali bwino, ukucetekelaukuti ubuteko bukabatwalako ku ncende iipyaukobengekala.

Ifyo Ifunde LyalandaIfunde lya nsambu sha buntu lyalilesha ukutamfya umuntupa ncende ku maka, elyo kabili lifwaya ukuti ubutekobwacindika, bwacingilila nokufikilisha insambu ku shamikulile, ubumi elyo ne ncende iyabumi,ifyakulya,amenshi, pamo na masambililo. Ili funde kabililyalanda nokutila abantu balikwata insambu shakundapwapamulandu wakutitikishiwa ku nsambu shabo. Amafundeya mibombele aye sonde lyonse yalanda ukutibashimakwebo bonse, ukubikako nabashibulimibakalamba, balikwata umulimo wakumona, ukucingilila,ukucincintila, elyo nokundapa bonse abatitikishiwapamulandu wa nsambu shabo ukulolenkana ku mibombeleya makwebo ayo balecita. Icalo ca Zambia calisuminishaukukonka ifikomo fya calo chonse ifyakutungulula iyimibombele; tekuti tutile icalo ca Zambia tacaishibaifyakucita pali ili lyashi ilyakusumbula ubulimi panshitaimo ine nokucingilila insambu sha bekala calo.

Ubuteko bwa calo ca Zambia bufwile ukubula ulutampuloulwamaka mukwangufyanya pakucingilila insambu shabekala calo mu ncende sha mu mishi umuli amabalayakalamba. Bufwile ukushininkisha ukuti amafunde yonseyalekonkwa ayakuseshiwa pa ncende elyo nokulipilwa,ukubikapo na fyonse ifikumine abantu abaleseshiwa pancende yabo pamulandu wa bulimi bukalamba. Bufwilebwabombesha sana mukushininkisha ukuti ifiputulwa fyabuteko nafikwata ababomfi abalinga, ifyakubomfya, elyonokukanshiwa pakupampamika bwino amafunde elyonokuceceta kwa milimo iilebombeka muli aya mabalayakalamba, nokusumbula bucishinka mumilimo yabulimibukalamba. Ubuteko bufwile bwabombela napakup-wishisha amafunde ayabulila, ukubikapo nokupwishaifunde lyapamulandu wa butungulushi bwa mpanga yacifyalilwa elyo ne funde ilyapwililika pa mulandu wa

14 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

Page 17: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

mpanga ya calo. Ubuteko bufwile kabili bwakabila nokutiukuceceta kwa ncende na mafya yengatumbukamo kumikalile ya bantu kwacitika ilyo ukusuminisha kwa milimoya bulimi takulapelwa. Bufwile nokukonkanyapoukulaceceta imibombele ya bulimi ukwabula ukuleka.

Ubuteko bwa calo ca Zambia bulingile ukusumbulainsambu sha bantu ukupitila mukushininkisha ukutiabekala calo abalekabila ubwafwilisho ku mikalile yabotabashele apabipishako ukucila apo bali pamulandu waubu bwine ubulimi.

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 15

Icitupa ca nsambu ye bala icipelwa ku bekala calo ku mfumu. Nangucakuti abekala calo baku Kalengo balikwata ifi fitupa ifyabasuminishaukubomfya impanga yacifyalilwa, ifi fitupa tafyaishibikwa ku butekoelyo nabashibulimi bakalamba.

Page 18: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

16 “UKUPATIKISHA UKUSELA PA NCENDE”

KU BUTEKO BWA CALO CA ZAMBIA

• Ukubikako ubwafwilisho bwa mukampampa elyo nokupekanishisha limo ubwafwilisho bwakuntanshiubwakupwishisha amafya yabekala calo baku Serenje abo abatamfiwe ku maka ukufuma mu mayandayabo nangu abatamfiwe ukwabula ukulipililwapo ukwayana.

• Ukumona ukuti abekala calo ba mumishi abengatamfiwa pa ncende shabo nabakwata ubwafwilisho bwamilubulwile, ubo bengakwanisha nangu ukwabula ukulipila elyo nokwafwilishiwa mu filye fya milandunangu kumbi ukulubulwilwa imilandu.

• Ukushininkisha ukuti indupwa isho cikumine, ukubikapo nabanamayo mumulinganya nabashibantu,nabo baibimbamo mukulanshanya konse ukukumine ubulimi ubupya nangu ubwakulundulwilako,pamulandu wa nshila shakucincintililamo ukutamfiwa pa ncende shabo, elyo ne nshila shakubas-eseshamo nangu ukulipililwapo.

• Ukushininkisha ukuti amafunde ya mpanga, ukubikapo namafunde yambi ayakuntanshi pabutungulushi bwa mpanga ya cifyaliwa, yalondolola bwino inkonka pamulandu wakulanshanya kwabekala calo mu nshita ilyo kwaisaba ukwalula kwa aya mafunde ya mpanga ya cifyalilwa.

• Ukupampamika Ifunde lya Calo ilya Kusesha Abantu elyo ne Fikomo fya Cishinkamukofu ku BantuAbaseshiwa Mukati ka Calo Cabo. Ukukosha ukukondenkanya pakati ka fipani fya buteko ne fiputuwafimbi ifyapelwa imilimo iikumine ku mpanga, ubulimi, incende, elyo nokuseshiwa pa ncende.Ukusabankanya ifikomo ifyayana elyo nokukansha ababomfi pafyakufikilisha ifi fikomo .

• Ukwishibisha bashibulimi bakalamba pamulandu wa ifi fikomo na mafunde, ukubikapo na mafunde yakuseshiwa pa ncende elyo naya kucingilila incende, ilyo imilimo ya bulimi tailatendekako.Ukupampamika amafunde yonse ayacikaya pamo nefikabilwa fyonse pakuceceta amafya ya mikalileayengacusha abekala calo nokonaula incende pa mulandu wa milimo ya bulimi.

• Ukukampula ukukondenkanya nokuceceta kwa mabala, ukubikapo nokupanga ama ofeshi yakuceceta iyimilimo mu fitungu fyonse elyo nokwingisha ababomfi nabambi.

• Ukubikako ukusabankanya no kwishibisha kwa bekala calo mu ncende shabo umo umwingaba amafyaayengaletwa no bulimi pakubasambilisha pa nsambu isho bakwata.

KULI BASHIBULIMI BAKALAMBA

• Fwailisheni amafya ayengansangwa pa ncende elyo ne mikalile yabantu pa masanso yengatumbukamuli ubu bulimi bukalamba. Ukuleta ifi fyonse pabwelu pakuti bonse bafishiba, ukubikako nabanamayo, elyo nabo abamoneka abakankambwa, mumusango untu bengomfwikishamo bwino.

• Ukukonka amafunde yonse ayakabilwa pakulanshanya, ukulipila, nangu/elyo nokusesha abantu abocikumine pa ncende bekala pamulandu wa bulimi bukalamba. Ukushininkisha ukuti banamayo nabobasendamo ulubali muli uku kufwailisha nangu ukulanshanya pamulandu wa kulipilwa nanguukuseshiwa ukutwalwa ku ncende imbi.

• Ukushininkisha ukuti abantu abo imilandu ya bulimi bukalamba ikumine bakwata insambu shakutwalaukuilishanya kwabo ukulingile pamulandu wa milimo ya ubu bulimi, ukubikapo nalintu calinga ukupitilamunshila yakuilishanishamo iyayana, elyo nokukwata amasuko ayayana.

IFILEKABILWA UKUBOMBELWAPO

Page 19: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

HUMAN RIGHTS WATCH | ULUSUBA LUKALAMBA, 2017 17

Page 20: “Ukupatikisha Ukusela pa Ncende” - Human Rights Watch · 2020. 5. 27. · imishitishishe ya mpanga yonse iilecitika mu ncende shabo, iikulu nangu iinono, elyo ne mibombele yamabala

hrw.org

©2017 naba Samer Muscati abamu kabungwe akalolesha pa nsambu sha bamtu (Human Rights Watch)

Ba Ruth Mwitwa (kukuso) naba Gloria Kango, balisangilwe nomulandu wakwingila muncende iishili yabo pancende iyobaikalapo nokulimapo pa myaka iingi, iyo pali ino nshita yabayakwa shibulimi mukalamba. Balipingilwe ukukakwa imyeshiitatu, elyo kabili balikakilwe pamo nabana babo abo baleonsha.Ba Gloria pali iyi nshita bali napabukulu ne fumo lya myeshi ine(4) ilyo bakakilwe.

Pa myaka ikumi iyapita, ubuteko bwa calo ca Zambia bulasumbula imilimo yakubikisha ifyuma mu bulimi bwa mabala yakalamba ngomusango wa kufuntwilamo ubunonshi no kupwisha ubupina bwa mu mishi. Lelo ubuteko bwalifilwa ukulolesesha limo kuntanshinokufilililwa ukupampamika amafunde ayafwaikwa pamulandu wa mabala yakalamba, ukufilwa ukufikilisha amafunde ne nkonkaififwaikwa kuli aya mabala ukupitila mu kufwailisha nokumwena limo ifingatumbukamo kuntanshi ku mikalile yabekala calo elyo nempanga ukupitila mu mibombele ya aya mabala. Ubuteko kabili tabwatola intampulo shakwambilapo ishakuceceta nokumona ngacakutiaya amakwebo ya mabala yalekonka aya mafunde.

“Ukupatikisha Ukusela pa Ncende:” Ubulimi Bukalamba elyo no Kuseshiwa pa Ncende mu Zambia ilelolekesha pa mafya ayo ubulimibukalamba bungaleta ku bekala calo pamulandu wa nsambu sha bumi, imikuulile ya mayanda, imikalile, ifyakulya no bucingo bwamenshi, pamo na masambililo. Insebo sha uku kufwailisha shilelondolola ifyo abalimi bakalamba bamo balikwanisha ukukwata amahekita ya mpanga ayengi sana lelo ukwabula ukusakamana amafunde ayapangwa pamulandu wakucingilila abekala calo pamo nencende. Mu ncende shimo bashibulimi bakalamba balitamfyapo abantu pa ncende apo balupwa lwabo baikala nokulima mu nkuloshabo shonse, ukwabula ukukonka inkonka iyayana kabili ukwabula nokubalipililapo. Ishi nsebo kabili shilefwailisha nokumona ifyobanamayo bafyengwa ilingiline elyo ne nshita ishingi ifyo bashibimbwmo nokusendamo ulubali mukulanshanya nabashibulimibakalamba pamulandu wa mpanga shabo.

Ukushintilila pa kulanshanya ukufika naku cipendo ca mwanda umo na makumi yatatu (130) nabekala calo mu musumba wa Serenje muCitungu ca Pakati (Central Province) ya calo ca Zambia, ishi nsebo shilefwailisha pa kusunga kwa nsambu sha bekala calo ukwa ayamabala yakalamba elyo nefyo ubuteko bwa calo ca Zambia bwacitapo. Nakusangwa ukonaula kwa nsambu sha bekala calo ba mumishi,ukwabipisha sana, mu mikuulile ya mayanda, ifyakulya, amenshi, ubumi, amasambililo, elyo nemipwishishe ya aya mafya, ici cilelangaubusanso ubukalamba ubwakufilwa kwa mitekele.

Ubuteko bwa calo ca Zambia bufwile bwakonkanyapo ukubomba na maka ukupampamika nokumona ukuti amafunde ne nkonka shonseshafikilishiwa pakucigilila abekala calo abalesangwa mu ncende umuli amabala yakalamba, ukubikapo nabo abaleseshiwa pa ncendebaikala elyo ne milipililwe yabo. Ubuteko bufwile bwasumbula ifikomo fyabuko ifya kusumbula insambu sha bantu ukupitilamukushininkisha ukuti abekala calo abalekabila sana ubwafwilisho no kusumbulwa kwa mikalile tabashele apabipisha ukucila ifyobaikele kale pamulandu wa bulimi bwa mabala yakalamba.

“Ukupatikisha Ukusela pa Ncende”Ubulimi Bukalamba elyo no Kuseshiwa pa Ncende mu Zambia