ALEV L K ARA TIRMALARI DERG S

The Journal of Alevi Studies

HAKEML DERGYaz/Summer 2012, Sayõ/Volume 3

Uluslararasõ Süreli Yayõn - 6 ayda bir yayõmlanõr - Ücretsizdir.

ISSN 2146-4421

Ankara, Mayõs - 2012

V

ALEV L K ARA TIRMALARI DERG S MT YAZ SAH B

Özgür Sava ÖZÜDO RU

YÖNET M KURULU

Alaattin ATE

Fikret M RZAO LU

Halil AH N

Hasan ALTUN

lker DO ULU

Kemal DE RMENC

Muzaffer B LG N

Önder YILMAZ

Özgür Sava ÖZÜDO RU

Süleyman EK NC

Seyit ARDIÇ

Teoman TÜRKO LU

Turan DE RMENC

Yõlmaz KAYAASLAN

SORUMLU YAZI LER MÜDÜRÜ VE ED TÖR

Co kun KÖKEL

YARDIMCI ED TÖRLER

Ayhan ÖNCEL

Mustafa DA IDIR

ÜLKE TEMS LC LER

ALMANYA Hasan Gazi Ö ÜTCÜ

NG LTERE sraÞ l ERB L

YUNAN STAN Ahmet KARAHÜSEY N

ALEV L K ARA TIRMALARI DERG S YÖNET M MERKEZ ADRES

ALEV L K ARA TIRMALARI DERG S

Adres: 1201 Sokak No: 55 Ostim-ANKARA/TÜRK YE

Tel: +90.312 267 35 51 Belge Geçer: +90.312 267 35 59

Elektronik Posta: info@aadergisi.com

VI

BASKI

Hermes Tanõtõm Ofset Ltd. ti.

Büyük Sanayi 1. Cad. No: 105 skitler-ANKARA/TÜRK YE

Tel: +90.312 384 34 32 Belge Geçer: +90.312 341 01 98

Mayõs - 2012 / 2.000 Adet

Gönderilen yazõlar yayõn yönergesi esaslarõna göre de erlendirilir ve iade edilmez.

Yazõ, sahibinin sorumlulu undadõr. Dergideki yazõlar kaynak gösterilerek aktarõlabilir.

* Arka kapaktaki nefes Balõkesir-Kabakdere köyünden Kamber Yõlmaz Ergin’den alõnmõ olup Batõ Anadolu’da yerle ik

Çepni Alevilerinin Köse Süleyman ocaklõlarõnõn cem ibadetlerinde Koyun Baba Cemi adõ verilen hizmette okunmaktadõr.

VII

B L M-DANI MA VE HAKEM KURULU

Prof. Dr. Ali DUYMAZ Balõkesir Üniversitesi

Prof. Dr. Ali TORUN Dumlupõnar Üniversitesi

Prof. Dr. Aynur KOÇAK Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. brahim YILMAZÇEL K Fõrat Üniversitesi

Prof. Dr. smail GÖRKEM Erciyes Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet AÇA Balõkesir Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL Ahi Evran Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet KARAKA Afyon Kocatepe Üniversitesi

Prof. Dr. Muhtar KUTLU Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Pakize AYTAÇ Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Saim SAVA U ak Üniversitesi

Prof. Dr. eref BOYRAZ Cumhuriyet Üniversitesi

Prof. Dr. Tayfun ATAY Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN Ankara Üniversitesi

Doç. Dr. Esat HARMANCI Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. Fatih USLUER TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi

Doç. Dr. Hasan TÜZEN Pamukkale Üniversitesi

Doç. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ Karadeniz Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Medine S VR Eski ehir Osmangazi Üniversitesi

Doç. Dr. Mehmet Naci ÖNAL Mu la Üniversitesi

Doç. Dr. Mustafa EN Orta Do u Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Yusuf TEPEL Akdeniz Üniversitesi

Doç. Dr. Zekeriya KARADAVUT Akdeniz Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Aykan ERDEM R Orta Do u Teknik Üniversitesi

VIII

Yrd. Doç. Dr. Betül AYDO DU Erciyes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Caner I IK Adnan Menderes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Emin KIRKIL Celal Bayar Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Fahri MADEN Kastamonu Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Halil brahim AH N Balõkesir Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Hulusi YILMAZ Nev ehir Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mahmut SARIKAYA Ahi Evran Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Murat Cem DEM R Tunceli Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Murat ÇEL KDEM R Gaziantep Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Nilgün DALKESEN Mu la Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Özer ENÖDEY C Karadeniz Teknik Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Zekeriya KAPTAN Cumhuriyet Üniversitesi

Dr. Do an KAYA Cumhuriyet Üniversitesi

IX

ED TÖRDEN ................................................................................................................................................. XI

OSMANLI DÖNEM NDE DERS M’DE SOSYAL YAPI VE DERS M ALEV L ................... 1/38

brahim YILMAZÇEL K

HATÂYÎ’N N YAYIMLANMI D VANLARINDA BULUNMAYAN RLER ...................... 39/84

M. Fatih KÖKSAL

VÎRÂNÎ ABDAL R SÂLELER ........................................................................................................... 85/114

Fatih USLUER

LET M VE CRA ORTAMLARI AÇISINDAN ED B HARÂB D VÂNI .......................... 115/126

Kemal ÜÇÜNCÜ

S M+F L L K S BA LAMINDA YEMÎNÎ’N N FAZÎLET-NÂME’S NDE .................... 127/160

YÖNELME HÂL EK N N (+A) LET ML K LEVLER

Yusuf TEPEL

DEVEL L SEYRÂNÎ’N N YER N KATMANLARI HAKKINDA B R DESTANI ................ 161/176

Betül AYDO DU

AH SMA L DÖNEM KT DAR MÜCADELELER NDE K D NSEL KURUM .............. 177/184

Emin KIRKIL

Ç NDEK LER

X

BATUMLU YESAR BABA VE S NOP’TA BEKTA L K .......................................................... 185/202

Fahri MADEN

RAN’DA TÜRKÇEN N G ZL HAZ NES : T Z YE GELENE NE BA LI ...................... 203 /228

MERS YE EDEB YATI

Mahmut SARIKAYA

ALEV -BEKTA HUKUK S STEM .............................................................................................. 229/240

Murat Cem DEM R

ALEV KIZILBA K ML N N OLU UMUNUN TAR HSEL .............................................. 241 /256

ARKA PLANINA B R BAKI

Nilgün DALKESEN

ALEVÎL KTE HURUFÎ TES R N N VE ISTIRABIN TEMS L OLARAK .............................. 257/266

YETM K SAYISI

Özer ENÖDEY C

KURULU D YARINDA NANÇ MERKEZLER : SARUHANLAR ÖRNE : .................... 267/286

Erdal ADAY

257

Özer ENÖDEY C 1

ÖZET

Hurufîlik, harß ere ve sayõlara yükledi i

yeni anlamlar ile slamî akideleri ve var olu-

u izah etmeye çalõ an bir inanç sistemidir.

Bu akõmdan bahseden muteber kaynaklar,

onun Alevî-Bekta î gelene ini etkiledi in-

de hemÞ kirdirler. Tarihî metinlerin tanõklõ õ

ile bu etkile im kanõtlanabilir. Çalõ mada,

Alevî-Bekta î çevrelere ait oldu u anla õlan

bir metinden hareketle 72 sayõsõnõn bu açõ-

dan tahlili yapõlacaktõr. Hurufîlik tesiri ile

Alevîlikte kullanõldõ õ anla õlan bu sayõnõn,

yeni yorumlarla geni letildi i gösterilecek-

tir. Alevî-Bekta î dü üncesindeki Hurufî

tesirinin tüm yönleriyle ortaya konabilmesi,

bu türden çalõ malara olan ihtiyacõ göster-

mektedir.

Anahtar Kelimeler: Alevîlik, Hurufîlik,

Nesîmî, Tevil, Harf, Sayõ.

1 Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebi-

yat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatõ Bölümü.

ABSTRACT

HuruÞ sm is a faith system which tries

to explain slamic orders and the subsistence

with new meanings of letters and numbers.

Respected sources that mentioned this

movement are agreed about it’s inß uence

to Alevi and Bektashi. This coaction can be

proved by testimony of historical texts. In

this study, number 72 will be analyzed ac-

cording to this fact and an Alevian text will

be published. In this text it can be seen that

this number which is used by Alevi after

a HuruÞ inß uence takes new dimensions

with new commentaries. This kind of stud-

ies must be done to explain HuruÞ effect in

Alevi-Bektashi tought.

Key Words: Alevi, HuruÞ sm, Nesîmî,

Commentary, Letter, Number.

G R

HuruÞ lik, Türk edebiyatõ tarihi, Türk

kültür, dü ünce ve inanç tarihi açõsõndan

önem arz eden bir akõmdõr. Türk edebiyatõ-

na birçok air, müellif ve mütercim kazandõ-

ran bu akõm; Anadolu Türklü ü tarafõndan

Alevî-Bekta î dü üncesinin kabulü ve des-

ALEVÎL KTE HURUFÎ TES R N N VE ISTIRABIN

TEMS L OLARAK YETM K SAYISI

NUMBER 72 AS A REPRESENTATION OF HURUFI

INFLUENCE ON ALEVI AND THE PAIN

258

ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

te i ile Rumeli’ye kadar ta õnmõ ve asõrlar-

ca ya atõlmõ tõr.2

Hurufîli in Alevî-Bekta î zümreler üze-

rindeki etkisinden bahseden kaynaklarda,

bu etkile im u ayrõntõlar üzerinde durularak

aktarõlõr: Hurufîli in kurucusu Fazlullah-õ

Esterâbâdî’nin idamõnõ takip eden yõllarda

Timur yönetiminin sergiledi i sert tavõr ve

takibat neticesinde Hurufîler, Anadolu’ya

ve oradan da Rumeli’ye geçerler. Fatih Sul-

tan Mehmet zamanõnda saraya kadar gire-

bilen bu akõm, Sadrazam Mahmut Pa a’nin

delâleti ve Fahreddin-i Acemî’nin nüfuzu ile

saray çevresinden uzakla tõrõlõr ve Hurufîler

yakõlarak cezalandõrõlõr (Huart, 1987: 599). Bu

geli meler neticesinde Hurufîler; Kalenderî3

ve Bekta î tekkelerinde kendilerine yer edi-

nerek inançlarõnõ yaymaya devam ederler.4

2 Bu ifadelerle ilgili olarak, Kaynakça’da verilen eser-lerin de erlendirmelerine ba vurulabilir. Metindeki resim, Manisa l Halk Kütüphanesi 45 Hk 1143/2 nu-maralõ “Mukaddimetü’l-Hakâyõk” yazmasõndan alõntõ-lanmõ tõr.

3 HuruÞ lî in Kalenderîlik üzerindeki etkisini Ahmet Ya ar Ocak (1992: 155) u ekilde belirtir: “Fazlullah-õ Hurufî’nin en tanõnmõ ve en ileri gelen halifesi olup bir ara Anadolu’ya gelmi bulunan ve ulûhiyet iddia etti i gerekçesiyle 1418 yõlõnda Halep’te diri diri derisi yüzülerek öldürülmü bulunan Nesîmî’nin, hemen he-men bütün Kalenderî zümrelerinde takdis edildi ini, divanõnõn el kitabõ niteli ini ta õdõ õnõ ve hatta içinde-ki bazõ parçalarõn ilahi tarzõnda Kalenderî ayinlerinde okundu unu, XVI. ve XVII. yüzyõllardaki Avrupalõ seyyah ve gözlemcilerin eserlerinden anlõyoruz.”

4 Bu hususla ilgili olarak Hoca shak Efendi’nin Kâ ifü’l-Esrâr ve DâÞ ‘ü’l-E râr’õndan hareketle aktarõlan bilgiye göre, Fazlullah-õ Hurufî’nin halifesi olan Aliyyü’l-Alâ, Anadolu’ya gelip Hacõ Bekta Tekkesi’nde oturarak Bekta îlere Hurufîli i telkin etmi tir (Bkz. Gölpõnarlõ, 1989: 27).

Fazlullah’õn dü üncelerinin Anadolu ve

Rumeli’ye nüfuz edi inde, Hurufî akideleri-

ni konu alan eserlerin yanõ sõra, ba ta Nesîmî

olmak üzere lirik ve co kun iirler kaleme

alan airlerin de önemli rolü olur. “Nitekim

hâlâ Nesîmî, Bekta îlerce kendilerinden sa-

yõlmakta, Alevîlerce de yedi büyük ve ilahi

airin biri tanõnmaktadõr.’’ (Gölpõnarlõ, 1989:

28). Hurufîlik, kendisinden do rudan ya da

dolaylõ olarak ilham alan birçok sanatçõnõn

eserinde bir mevzu olarak i lenir.5 réne

5 “Hurufîlik birçok tarikat sahipleri üzerinde etki yap-mõ tõr. Hiç Hurufî olmayan airler bile manzumelerin-de Hurufîlik ile ilgili kelimeler ve terimler bulundur-mu lardõr. Gerçi bütün tasavvuß ar ‘esrâr-õ hurûf’a, harß erin ve noktanõn erdemine inanõrlar. Ama birçok tarikat sahipleri bu derecede kalmamõ lar, Hurufîli in remizlerini ve terimlerini benimseyerek eserlerinde kullanmõ lardõr’’ (Levend, 1971: 178-179). Hurufîlikten etkilendi i tespit edilen airlerden bazõlarõnõn ismi u ekildedir: “ReÞ î, Temennâyî, Usûlî, Kânî, Sarõ Ab-

dullah Çelebi, Penâhî, Muhyiddin Abdal, Akyazõlõ brahim-i Sânî, Yemînî, Gülbaba (Misâlî), O lanlar ey-

hi brahim Efendi, Rûhî-i Ba dadî, Â õk Viranî, Ru enî, Diyarbekirli Halilî, Muhibbî (Kanunî), Bâkî; Azerî a-irlerden Habibî, Hakikî, Hataî ( ah smail), Hayreti, Muhitî, air ve tarihçi Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi, Mîr-i Âlem Celâl Bik gibi ki ilerin Hurufîlik etkisi altõn-da kaldõklarõ belirtilmektedir.’’ (Ünver, 2003: 93).

2012 / Yıl: 2 Sayı: 3

259

Mélikoff; Hurufîli in, Bekta îli e nüfuzu

sayesinde varlõ õnõ sürdürdü ünü, “Bekta-

ilik sayesinde Hurufîlik yüzyõllara meydan

okuyabildi.” cümlesiyle ifade eder (2006:

186).6

HuruÞ lik ve Bekta îli in bulu masõ, bu

iki duyu ve dü ünü ün birbirine ileri düzey-

de uyum sa lamasõ neticesini do urur. Öyle

ki Hurufîlik, bu münasebetten sonra ayrõ bir

dü ünce olarak anõlmaz, Alevî ve Bekta î Þ k-

riyatõnõn bir parçasõ olarak varlõ õnõ devam

ettirir. Hurufîli in, Alevîlik ve Bekta îlik ile

kurdu u münasebet tespit edilmekle birlik-

te, bu ili kinin ayrõntõlarõ, tarihî metinlerin

kar õla tõrmalõ tanõklõ õna ihtiyaç göster-

mektedir. Acaba Alevî ve Bekta î airler ve

müelliß er, harf-sayõ unsurunu Hurufîlikten

aynen alõp kullandõlar mõ, yoksa ona yeni

unsurlar, yeni teviller ilâve ettiler mi? Yahut

Alevî-Bekta î dü ünü te harf ve sayõ mistik-

li i bulunuyordu da, Hurufîlik bu telakkiyi

teyit eden ya da tetikleyen bir unsur olarak

sonradan mõ onlara dâhil olmu tur? Bu so-

rularõn kesin bir ekilde cevaplanabilmesi,

metin merkezli ara tõrmalar yapõlmasõnõ

zorunlu hâle getirmektedir. Kimi çalõ ma-

larda söz konusu akõmlarõn birbirilerini et-

kilediklerine delil te kil eden metinlere yer

6 Ayrõca Mélikoff, Hurufîli in, Alevî-Bekta î dü ünce-sini bazõ uygulamalarda da etkiledi ine dair u misali getirir: “Alevîler ve Bekta îler tarafõndan bõyõ a veri-len ehemmiyet Hurufîlerden gelir. Tanrõsallõ õn, ‘Ali’ adõnõn, insan yüzünde belirebilmesi için, bõyõ õn var-lõ õndan vazgeçilemez. Ka larõn yayõ ‘ayn’õ, burun çiz-gisi ‘lâm’õ ve bõyõk e imi ‘yâ’yõ çizer ve böylece insan yüzünde, hem sa dan, hem soldan ‘Ali’ adõ okunabilir (Mélikoff, 2006: 182).”

verilmi tir.7 Sözgelimi XIX. yüzyõl Bekta î

ozanlarõndan Sõrrõ’nõn a a õdaki dörtlükle-

rinde de Hurufî tesirinin bir neticesi olarak

32 sayõsõna atfedilen kutsiyetin yansõmalarõ

görülebilir (Eyubo lu, 1980: 433):

Her ne okursan

Otuz ikidir

Her ne görürsen

Otuz ikidir

…

Belki her i in

Kirpikle ka õn

Lebinle di in

Otuz ikidir

Ali Ulvî Baba’nõn “Bekta îlik

Makâlâtõ”nda da aynõ izleri yakalayabilmek

mümkündür. Müellif, Fars alfabesindeki

harf sayõsõna tekabül eden 32’yi, neticesiz

kalan miraç tecrübesinin adedi olarak ni-

telemektedir. Ba arõlõ olan 33. deneme ise,

bir harf oldu u hadis-i eriß e ifade edilen

lâmelif ( ) mukabilidir: “Mi‘râc otuz iki

defa neticesiz vâki‘ oldu. Ref‘-i hicâb ve

mi‘râc-õ hakîkî otuz üçünde oldu. Hurûfât

otuz ikidir. Lâmelif de bir harf-i hadîsle mü-

eyyeddir; otuz üç olur. Envâr-õ esmâ hurûf-õ

mi‘râcdõr.’’ (Ali Ulvî Baba, 2006: 49).

7 Bu noktada, içinde sayõlarla ya da harß erle ilgili

kimi izahlarõn ve yorumlarõn bulundu u her metni,

Hurufîli e mal etmenin de do ru olmayaca õnõ belirt-

mek gerekir. Fatih Usluer (2009: 180) de çalõ masõnda

bu hususa dikkat çekmektedir: “Hurufî eserlerinde gö-

rülen belirli ortak noktalar vardõr. Hiçbir Hurufî eser

yoktur ki, 28 ve 32 harÞ n varlõk, ibadetler, dinî unsurlar

vb. mü ahedesine, Fazlullah’tan bahsedildi ine, özel

Hurufî ifre kõsaltmalarõna ahit olmayalõm.”

260

ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Bu çalõ mada, 72 sayõsõ çerçevesinde,

Alevî-Bekta î dü üncesindeki Hurufî tesi-

rine bir örnek daha eklenecek ve kurulan

özde li in tahlili yapõlacaktõr. Bu sayede

Hurufîli e ait materyallerin Alevî-Bekta î

gelene inde, yapõlan ilavelerle zenginle ti-

rildikleri, yeni yorumlarla geni letildikleri

ortaya konmaya çalõ õlacaktõr.

Hurufîlikte 72 sayõsõ, Arap alfabesindeki

28 harÞ n okunu u yazõldõ õnda ortaya çõkan

harß ere kar õlõk gelir. öyle ki elif ( ) harÞ ,

okundu u gibi yazõldõ õ zaman üç harf orta-

ya çõkar ( ). Di er harß erin de bu ekilde

okunu larõnõn yazõlmasõyla ortaya 72 harf

çõkar. Bunlar öyle verilebilir8: “

” Hurufîler harß erin oku-

nu larõnda ortaya çõkan harß eri, “eczâ” ola-

rak nitelemi lerdir.9 28 harÞ n yazõlõ larõ ile

elde edilen bu 72 harf, farklõ Hurufî teville-

rinde kullanõlmõ tõr. Bu sayõnõn Hurufîlikte

ne ifade etti inin daha iyi görülebilmesi için

birkaç tevile yer vermek uygun olacaktõr.

Sözgelimi Hurufîlerin, “Fõrka-i Nâciye” hak-

kõndaki dü üncelerinde bu sayõ, kendisine

8 Hurufî eserlerinin birço unda ünsüz harß erin “i”

sesiyle okunduklarõ görülebilir. Verilen listede de

harß er “i” ünlüsü ile seslendirilmektedir (elif, bî, tî, sî

gibi).

9 Feri teo lu’na ait Saâdetnâme (tarihsiz: 187a-b) adlõ

eserde bu Hurufîlerin bu telakkisi u ekilde anõlmõ -

tõr: “Ve bir vech ile daòi otuz iki kelime-i ilÀhìdür ki aãl-õ

kelÀm-õ úadìmdür, óÀlet-i telaffuôda eczÀlar ile yetmi iki

olur, bu ùarìú üzerine:

Çün yigirmi sekiz

kelime eczÀlarõ yetmi ikidür.”

u ekilde yer bulmu tur: “Bir hadis-i erifte

Müslümanlarõn 73 fõrkaya ayrõlacaklarõ, biri ha-

riç hepsinin ate te olaca õ söylenmi tir. Bu bir

fõrka ise Fõrka-i Naciye’dir. Fazlullah, ümmetin

73 fõrkaya ayrõlmasõnõ Hz. Muhammed’in nut-

kuyla tevil eder. Buna göre Hz. Muhammed’in

nutkundaki 28 harÞ n inbisatõnda 72 harf vardõr

ki, lâmelif’le ( ) birlikte 73 yapmaktadõr. te bu

73 harf, Müslümanlarõn ayrõlaca õ 73 fõrka hi-

zasõndadõr.’’ (Usluer, 2009: 140). Fazlullah-õ

Hurufî’nin yeti tirdi i en tesirli halifesi Sey-

yid madüddin Nesîmî, yukarõda anõlan te-

vile iirinde u ekilde yer vermi tir (Ayan,

1990: 63):

Otuz iki menzili var ilimüñ

Yetmi iki hem maúÀmõ yolumuñ

Bu maúÀmõ kim bilür Óaúú’õ bilür

Bu kelÀmõ Fõrúa-i NÀci bilür10

Nesîmî’nin yetmi iki sayõsõnõ andõ õ bir

di er beytinde ise “kün ( )” emri ile yet-

mi iki sayõsõnõn ili kilendirildi i görülmek-

tedir (Ayan, 1990: 372):

Óüsnüñ varaúõ lisÀna geldi

Yetmi iki tercemÀna geldi

Zülfündeki kÀf u nÿn ne sözdür

Kim âyet-i kün fekÀna geldi11

10 ehrimin otuz iki dura õ var, yolunun yetmi iki

makamõ var. Bu makamlarõ bilenler Allah’õ bilirler. Bu

sözü “Fõrka-i Nâci (kurtulacak olanlar)” anlar.

11 Güzelli inin yapra õ dile geldi, yetmi iki sayõsõ

tercüme edildi. Saçõndaki kâf ( ) ve nûn ( ) nasõl bir

sözdür ki “kün fekân ( )” ayetine gelmi tir?

2012 / Yıl: 2 Sayı: 3

261

Alevî-Bekta î klâsi i olarak ne redilen

Viranî Baba’ya ait “ lm-i Cavidân”da “Kün

( )”12 emri ile yetmi iki sayõsõ arasõnda

kurulan münasebet u biçimde izah edil-

mektedir (2008, 317): “ mdi ey tâlib-i fakr u

fenâ! Lâmelif, kâf ve nûn adedincedir ki,

andan vücûda gelmi tir. Zîrâ nûn elli,

kâf yirmi: yetmi iki. Dahi asõl adedi, yetmi iki

olur.” Ebced hesabõna13 göre, kâf ( ) ve nûn

( ) harß erinin sayõ de eri yetmi eder. Bu

harß erin kendileri de iki adettir, toplam yet-

mi iki olur.14

Yetmi iki sayõsõ, Hurufî tevillerinde

ço unlukla Arap alfabesindeki yirmi sekiz

harÞ n okunu undan elde edilen harf sayõsõ-

nõ (ecza) kar õlamak için kullanõlmõ tõr.15

12 Sözcük “ol” anlamõna gelir. slamî dü ünü e göre,

Allah “ol” diyerek varlõ õ yaratmõ tõr.

13 Ebced, eski yazõda, her bir harÞ n bir sayõya kar õlõk

gelmesine dayalõ hesap sistemidir.

14 Hurufî arih ve müelliß erinden Câvidî, “Kün ( )”

ve 72 sayõsõ arasõndaki münasebeti, daha evvel bahsi

geçen “Fõrka-i Nâciye” hususuna havale eder: “Cavidî

ise 73 fõrkayõ, yaratõlõ õ ba latan kün ( ) emri hizasõn-

da görmektedir. Kün ( ) kelimesinin ebcedi 70’dir, 2

harf ve 1 noktayla birlikte 73 yapar, 73 fõrka hizasõn-

dadõr. Cavidî’ye göre bu fõrkalardan kurtulacak olan

Fõrka-i Naciye, noktanõn sõrrõna ula anlardõr. Çünkü

Hz. Ali’nin dedi i gibi, ilim bir noktadõr ve onu cahil-

ler ço altmõ tõr.’’ (Usluer, 2009: 142).

15 Usluer’in (2009) eserinde yer alan, yetmi iki sayõsõ-

nõn ilgili bulundu u Hurufî tevilleri ve bunlarõn sayfa

numaralarõ öyledir: Fõrka-i Nâciye (140, 142), Allah’õn

kõrk büyük ismi (234), Adem’in çamurunun kõrk gün

yo urulu u (327), Nuh Tufanõ’nõn kõrk gün sürmesi

(333), Hayme-i Mi‘âd (345), Musa’nõn asasõ (353), Haz-

reti Muhammed’in e leri (379-380), Kâf Da õ (390), Yâ

Sîn (393). Bu tevillerin tümünde yetmi iki, yirmi sekiz

harÞ n eczasõnda yer alan harß erin sayõsõ olarak anõl-

mõ lardõr.

Çalõ manõn sonuna ilâve edilen metin-

de ise yetmi iki sayõsõnõn, azaba ve õstõraba

i aret edecek biçimde kullanõldõ õ dikkati

çekmektedir. lgili metin, Alevî-Bekta î dü-

üncesi ile Hurufîli in etkile imini ortaya

koymasõ açõsõndan önem arz etmektedir.16

Bu metinde, 72 sayõsõnõn ele alõnõ õnda

Hurufîlerden farklõ bir yol izlenmesi, Alevî-

Bekta î zümrelerin bu akõmõn akidelerini

tekrarlamakla iktifa etmediklerini; sayõlara

yeni anlamlar ve duygu de erleri de yük-

lediklerini dü ündürmektedir. 72 sayõsõnõn

bahsi geçen metinde anõlma nedenleri öyle

sõralanabilir:

brahim Peygamber, smail’i kur-1. ban edece i zaman onun bo azõna yetmi defa bõçak vurmu tur. Bu sa-yõya brahim ve smail’in kendileri de eklendi inde yetmi iki olur.

Hazreti Muhammed Mekke’den 2. Medine’ye göç etti inde yanõnda yetmi ki i vardõ. Bu sayõya “Mu-hammed Ali” de eklendi inde yet-mi iki elde edilir.

Hazreti Muhammed’in di i Uhut 3. Sava õ’nda ehit oldu unda, yetmi ki i daha ehit olmu tur. “Mustafa ve Murtaza” sõrrõyla bu sayõ yetmi iki olur.

Uhut Sava õ’nda Hazreti Hamza öl-4. dürüldü ünde, yetmi iki parçaya ayrõlmõ tõr.

16 Metni temin ve ne retmeme imkân sa layan de er-

li dostum Kâmil Ali Gõyna ’a te ekkür ederim.

262

ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Hazreti Muhammed, Hazreti Ham-5. za ve Kerbelâ ehitleri için yetmi iki rekât namaz kõlmõ tõr.

Hazreti Ali’nin karde i Cafer-i Tay-6. yar yetmi iki yerinden yaralanmak suretiyle ehit edilmi tir.

mam Hüseyin, Kerbelâ’da ehit 7. edildi inde yetmi iki yerinden ya-ralanmõ tõr.

mam Zeynelabidin, ehit edildi in-8. de vücudu yetmi iki parçaya ayrõl-mõ tõr.

Hazreti Ali’nin rõzkõ olan otuz iki 9. harf17, yetmi ikidir.

mam Ali’den Muhammed 10. Mustafa’ya gelinceye kadar ba la-rõyla oynayanlarõn sayõsõ yetmi iki-dir.

Kerbelâ ehitlerinin sayõsõ yetmi 11. ikidir.

lgili sayõnõn Alevî-Bekta î metninde

kullanõm nedenleri üzerine yo unla õldõ õn-

da, “ ehadet” ve “õstõrap” temalarõ etrafõnda

ekillenen bazõ hadiseler ve durumlarõn iza-

hõna odaklanõldõ õ dikkati çekmektedir. Do-

17 Burada 28 denilmek istenmi olabilir. Ancak

Hurufîlerin 28 ve 32 harÞ biribirinden ayrõ ve fark-

lõ dü ünmediklerini de ilâve etmekte fayda vardõr:

“Hurufîler Arap alfabesindeki yirmi sekiz harf ile

Fars alfabesindeki otuz iki harf arasõnda bir ayrõm

gözetmezler. Bunlar aslõnda aynõ de erdedir. Fars al-

fabesinde bulunup da Arap alfabesinde bulunmayan

dört harf (pâ, çâ, jâ, gâ) kar õlõ õnda Tanrõ, Araplara

‘lâmelif’i vermi tir ki bu harÞ n okunu unda bulunan

ve tekrar etmeyen dört harf, Fars alfabesinde bulunup

da Arap alfabesinde bulunmayan dört harfe kar õlõk

gelir.’’ ( enödeyici, 2009: 102-103).

kuzuncu maddede kurulan özde lik ise, sa-

yõnõn kayna õnõ Hurufîlikte aramak gerek-

ti ini haber vermektedir. öyle ki, metinde

geçen “Ve kelime-i ilÀhì olan nÀdd-õ èAli “sì ve

dü” yaènì yetmi iki olur” sözleri, bu sayõnõn

Hurufî men eine gönderme yapmaktadõr.

Hazreti Ali’nin konu tu u dil olan Arapçada

yirmi sekiz harf bulunur. Hurufîler, Arapça-

daki yirmi sekiz harf ile Farsçadaki otuz iki

harÞ birbirinden ayrõ dü ünmezler. Daha

önce de bahsi geçti i üzere, Arap alfabesin-

deki yirmi sekiz harÞ n eczasõnda yetmi iki

harf bulunur. Verilen maddelerden ikinci

ve üçüncüsünde, 70 sayõsõna “Muhammed

Ali” ya da “Mustafa ve Murtaza”nõn ekle-

nerek 72 sayõsõna ula õlmasõ da HuruÞ yâne

bir usuldür.

Bekta îlerin yetmi iki sayõsõnõ tercih et-

melerinde, Hurufî tesirinin yanõ sõra, bu sa-

yõnõn õstõrapta a õrõlõ õ ifade edebilecek nice-

li e sahip olmasõ da önemli rol oynamõ tõr.

Bo aza yetmi iki defa bõçak vurulma, yet-

mi iki yerinden yaralanma, yetmi iki par-

çaya ayrõlma dü üncelerinde; acõnõn niteli i-

nin yanõ sõra niceli inin de önem kazandõ õ

ve yetmi iki sayõsõnõn a õrõlõ a delâlet eti i

görülmektedir. Yalnõzca bu misal göz önüne

getirildi inde Bekta îlikte, Hurufîlikten alõ-

nan malzemelerin aynen aktarõlmadõ õ; on-

lara ilâve edilen kimi ça rõ õmlarla tevillerin

geni letildi i ya da yeniden yorumlandõ õ

görülmektedir. Yapõlacak mukayeseli ça-

lõ malarla, kaynaklarda anõlan tesirin daha

somut bir düzleme oturtulaca õ, etkile imin

tek yönlü olmadõ õnõn kanõtlanaca õ mu-

hakkaktõr.

2012 / Yıl: 2 Sayı: 3

263

Metin18

[1b] ... Óaøret-i brÀhìm ÒalìlullÀh èaleyhi’ã-

ãalavÀtu ve’s-selÀma fermÀn-õ ilÀhì oldõ ki: “Oàluñ

smÀèìl èaleyhi’s-selÀmõ benüm içün úurbÀn

eyle.” CenÀb-õ Òalìl èaleyhi’ã-ãalavÀtu ve’s-

selÀm, ber-mÿcib-i emr-i ilÀhì bir ip ile smÀèìl’i

baàlayup ve òulú-õ mübÀrekine yetmi nevbet tìà

çaldõ. mdi Òalìl ile smÀèìl sõrrõ yetmi iki olur.

[2a] Ve Seyyid-i SÀdÀt ve Mefòar-i MevcÿdÀt

Óaøret-i Muóammed MuãùafÀ ãallallÀhu èaleyhi

ve sellem Mekke-i Mükerreme’den Medìne-i

Münevvere’ye hicret buyurduúlarõnda tamÀm

yetmi nefer õÀt-õ èaliyyü’l-úadr ile te rìf ve

“Muóammed èAli” sõrrõyla yetmi iki olur.

Ve Óaøret-i Peyàamber’üñ mübÀrek dendÀn-õ

erìfleri ehìd olduàõ zamÀnda yetmi nefer

muóibb-i cÀn ehìd, MuãùafÀ ve MurtaøÀ sõrrõy-

la, yetmi iki olur. Ve Uóud àazÀsõnda Óaøret-i

Óamza cÀm-õ ehÀdeti nÿ itdigi zamÀnda,

SüfyÀniyÀn-õ melèÿnlar Óaøret-i Óamza’nuñ

cism-i laùìfini19 yetmi iki pÀre eylediler. Óaøret-i

SerdÀr-õ EnbiyÀ ve Senedü’l-AãfiyÀ, efìè-i Rÿz-õ

CezÀ aènì bihi Muóammedü’l-MuãùafÀ ãallÀllÀhu

teèÀlÀ èaleyhi ve Àlihi ve sellem, Óaøret-i Óamza

içün yetmi iki rekèat namÀz úõldõàõ, KerbelÀ

ehìdleri içün úõlmõ dur. Ve mÀm èAli Óaøretleri

birÀder-i ekremi Caèfer-i ÙayyÀr Óaøreti ehÀdet

cÀmõn nÿ itdigi vaút Óaøret-i Caèfer’üñ vücÿd-õ

mübÀrekine yetmi iki yerden zaòm-nÀk eyledi-

ler. Ve Úurretü’l-èAyn-õ Nebì ve Nÿr-õ Çe m-i

Óaøret-i èAli, Àh-õ ehìd-i KerbelÀ Óaøret-i

mÀm Óüseyn èaleyhi’ã-ãalavÀtu ve’s-selÀm

18 Metnin, 72 sayõsõna taalluk eden kõsmõ alõntõlanmõ -

tõr. Eserin tamamõ, tarafõmõzca ne re hazõrlanmakta-

dõr.

19 laùìÞ ni: laùìÞ nde [metin]

cÀm-õ ehÀdeti nÿ itdigi zamÀn nìze-i tìr-i

òavÀricden cism-i mübÀrekleri yetmi iki yer-

den zaòm-nÀk eylediler. Ve Óaøret-i mÀm

Zeyne’l-èÀbidìn èaleyhi’s-selÀm óaøretlerini

SüfyÀniyÀndan èAbdü’l-melik-i melèÿn ehìd

eyledikde mübÀrek vücÿd-õ erìfini yetmi iki

pÀre eylediler. Ve kelime-i ilÀhì [2b] olan nÀdd-õ

èAli “sì ve dü” yaènì yetmi iki olur.

mdi ey müémin-i pÀk ve ey cümle óicÀblar

yaúasõn çÀk çÀk iden èÀ õúlar ve ey kendi-

ni meydÀn-õ ulÿhiyyetüñ èa úõna kendi özüñ

ùap urmõ ve niyyetinde

bulunmõ olan cÀnlar! Bu yetmi iki didügümüz

Óaøret-i mÀm èAli’ye eã-ãalavÀtu ve’s-selÀmdan

SerdÀr-õ EnbiyÀ Muóammed MuãùafÀ ãallÀllahu

teèÀlÀ èaleyhi ve sellem Óaøreti’ne gelince ser-

lerde oynayan yetmi ikidür. Ve KerbelÀ’da ehìd

olan yetmi iki èaded ehìd-i õì- Àndur. Aña “ser-

gü Àde-i KerbelÀ” dirler, zìrÀ

. ÕÀt-õ CemÀl u CelÀl’üñ ve ôÀt

u ãõfÀtuñ “tevellÀ ve teberrÀ” farúõn mü Àhede

ve õÀt-õ merdÀniyesin maúÀm-õ imtióÀna çeküp

ulÿhiyyet sõrrõ ôÀhir olduàõ ol maúÀmdur. Aña

“Ùaf ÙÀf” ismi kÀn olmõ dur. Sõrr-õ sefìne-i Nÿó

èaleyhi’ã-ãalavÀtu ve’s-selÀmdur. ZìrÀ sefìne-i

Nÿó èaleyhi’s-selÀma her kim girdi ise, ùÿfÀndan

òalÀãõ buldõ. Be-óükm-i óadìå-i erìf-i: “

” äadaúa

ResÿlullÀh. Ve KerbelÀ’da mÀm Óüseyn sõrrõ ile

ehl-i beyt her kim ehìd oldõ ise, esfelden òalÀãì

olup daòi óayy olup [3a] selÀmetini buldõ. ZìrÀ

yüz yigirmi dört biñ enbiyÀ, Àh MurtaøÀ’da

cemè olup ve èAliyyü’l-MurtaøÀ KerbelÀ’da

yetmi iki cÀndan ba gösterdi. ZìrÀ bu yüz yi-

girmi dört biñ peyàamberÀn-õ õì- Àn KerbelÀ’da

óuøÿr-õ mÀm Óüseyn Óaøretleri’nde mevcÿd

264

ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

olup nevbet ile birer birer cÀm-õ ehÀdeti nÿ it-

mi ler. äÿret-i èanÀsõr óükmiyle, cümlesi yetmi

iki cÀndur. Evvel ü Àòir, ôÀhir ü bÀùõn aãllardur.

imdi, bu demde erenler úaùÀrõna úatõlup boy-

nõna resen ùaúup smÀèìl menzilin bulup iúrÀra

çekilüp ve iúrÀrõnda åÀbit-úadem olan penc Àl-i

èabÀ sõrrõyla yüriyüp efendisi on iki imÀm ve on

dört maèãÿm-õ pÀkler olup reh-ber ile mür idi

óaú bilüp bu maúÀmda åÀbit-úadem olan cÀnlar,

yüz yigirmi dört biñ peyàamberÀn-õ èõôÀmdur ki

kÀn-õ Muóammed olup maúÀm-õ Maómÿd sõr-

rõyla mÀm èAli’ye vÀãõl olup yetmi iki vücÿd

ile KerbelÀ’da cÀn u ba viren cÀnlar gelürler

ve giderler. Gitmeklük ve gelmeklük èanÀãõr

óükmidür. Farú olsun diyü taórìr olundõ. ZìrÀ

Óaú mevcÿddur. Nereden gelür ve nereye gider,

bu maènÀyõ farú iden cÀnlara ve èÀ õúlara èa ú ol-

sun. “ZìrÀ i te budur.” dirsen, èaúl-õ kül maènìler

içündür. Ey merd-i kÀmil! Gel beri, böyle gezme

serserì. Dervì e dervì Àn, úÀnÿn-õ ìr-i YezdÀn.

Beyt: Vücÿd bir gemi / èAú[õ]l dümeni / Fik[i]

r küregi / Õik[i]r yelkeni / Úullan [3b] gemiñi /

Göreyüm seni.

KAYNAKÇAAbdülmecid bnü Feri te. (tarihsiz). Sa‘âdet-

nâme (yazma). Süleymaniye Kütüphanesi NaÞ z Pa a Bölümü nu.: 1509.

Ali Ulvî Baba. (2006). Bekta îlik Makâlâtõ. Haz.: smail Kasap, Yusuf Turan Günaydõn. stanbul.

AYAN, Hüseyin. (1990). Nesîmî Divanõ. Ankara.

EYÜBO LU, smet Zeki. (1980). Bütün Yönleriyle Bekta ilik (Alevilik). stanbul.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1987). HuruÞ lik Metinleri Katalo u. Ankara.

HUART, Cl. (1987). “Hurufîlik” slâm Ansiklopedisi, C. 5/1 s. 598-600. stanbul.

LEVEND, Agâh Sõrrõ. (1971). “ slâmî Edebiyatõn Esaslarõ ve Kaynaklarõ” TDAY Belleten s. 159-174. Ankara.

MEL KOFF, réne. (2006). “Astar-Âbâdlõ Fazlullah ve Hurufîl in Azerbaycan’da, Anadolu’da, Rumeli’de Geli mesi” Uyur dik Uyardõlar, s. 169-182. stanbul.

OCAK, Ahmet Ya ar. (1992). Osmanlõ mparatorlu u’nda Marjinal Sûfîlik:

Kalenderîler (XIV.-XVII. Yüzyõllar). Ankara.

ENÖDEY C , Özer. (2009). “Hurufîli i Ön Yargõdan Kurtarmak Ba lamõnda Feri teo lu’nun Hidâyet-nâme’sinin Tetkiki ve Ne ri” Divan Edebiyatõ Ara tõrmalarõ Dergisi, S. 3 (Güz), s. 87-146. stanbul.

USLUER, Fatih. (2009). Hurufîlik: lk Elden Kaynaklarla Do u undan tibaren. stanbul.

ÜNVER, Mustafa. (2003). Hurufîlik ve Kuran: Nesîmî Örne i. Ankara.

Vîrânî Baba. (2008). lm-i Câvidân. Haz.: Osman E ri. Ankara.

2012 / Yıl: 2 Sayı: 3

265

Metnin orijinalinden bir kesit [2a]:

266

ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ