Alan Lightman - Einstein'n Dleri.txtByleyici dnyalar... Kkrtc, etkileyici, enfes MIchIo Kaku, New York TmesByleyiciWASHINGTON POST BOOK WORLDKkrtc...keyifli bir okumaWALL STREET JOURNALLightman tablosunda boya yerine zaman kavramn kullanyor... Zamann doasna dair elencee tahrik edici bir keif...LOS ANGELES TIMESSonsuz derecede etkileyici...Zamana dolanm insan yaamnn doasnn kuramsallktan uzak byl bir anlats...THE BOSTON GLOBEEINSTEININ DLERALAN LIGHTMANeviren: Algan SezgintrediGRUzaklarda bir arnn saat kulesi alty vurup susuyor. Genten bir adam masasna kapanyortlarla dolu bir baka gecenin ardndan afakla ofise gelmi; salar darmadan ve pantolonden dklverecek gibi duruyor. Alman fizik dergisine bugn yollayaca yirmi bumburuuk saylk yeni zaman kuram elinde...Kentten ses krntlar szlyor ieri: Ta zemine braklan bir st iesinin tngrts, sini aan kolun gcrts, sokaklardan birinde yavaa ilerleyen bir seyyar sebze tezgh, yaki bir dairede konuan bir adamla bir kadnn fsltlareri szlen lo n altnda masalar, uyuklayan kocaman hayvanlar misali glgemsi ve yum st yar ak kitaplarla dolu karman orman masas haricindeki dnden kalma evrakla kapl mee masa gayet dzenli: ki saat sonra iba yapacak her bir ktip ie nereden balayacabilecek. Ama u anda, lo kta masalarn zerindeki evrak, kedeki saatten ya da kapnn kreter taburesinden daha grnr deil. u anda tek doru drst grnen, masalarn glgeli ambur siluetleriDuvarda zar zor seilen saat alty on getiini sylyor. Her geen dakika ile yeni bir cisiimleniyor. te, metal bir p kutusu beliriyor. urada, duvarda bir takvim. Bir aile fotoaf, bir kutu ata, bir hokka, bir dolmakalem Bir daktilo, sandalyenin arkasna aslm bireket Derken duvarlar kaplayan gece pusunda raflar beliriyor. Patent defterleri var bu raflarda. Patentlerden biri srtnmeyi asgariye indirecek eimli dili bir matkapla ilgili. Bir bakas enerji dalgalanmalarnda voltaj sabit tutan bir elektrik dntrcs r dieri grlty ortadan kaldran aryosu dk hzl bir daktilodan bahsediyor. Pratik fiu bir mekn buras...Darda, Alplerin zirveleri gn ile parldamaya balyor. Haziran sonlar... Aare zer sandaln zp iterek Aarstrasseden yaz elmalarn ve ileklerini teslim edecei Gerberngcek akntya teslim ediyor. Frnc Marktgassedeki dkknna geliyor; kmr frnn yakyoa balyor. Sarma dola iki k Nydegg Kprsnden dalgn baklarla aadaki nehri seyrifflaubede balkonundan afakla pembeleen g inceliyor. Uyku tutmam bir kadn Kramgassenca her karanlk dkkna ayr ayr bakp sabah alacasnn solgun nda afileri okuyarak 1*) Einsteinn 19031905 arasnda oturduu sokak. Kabaca Toptanclar veya Bakkallar Sokalebilecek bu sokan 49 numaral evinde oturan Einstein, 1905 Fizik Yllnda yaynlanan vrn fiziin temellerini atp uzay, zaman ve madde kavraylarn kkten deitiren Annus Mira(Sra D Yl) makalelerini burada yazmtr. (.n.)Speichergassedeki dar, uzun, pratik fikirlerle dolu broda gen patent ktibi ba masasnak, sandalyesine km oturuyor hl. Nisan ortalarndan bu yana birka aydr, zaman zerineDleri aratrmalarn zapt etmi. Dleri yle yiyip bitirmi, yle yormu ki bazen uykuda kestirememeye balam. Ama d kurma bitmi artk. Geceler boyu hayal ettii zamann olasn biri ilgin grnmeye balam gzne. Dierleri mmkn olmadndan deildi; dierleri balirmi.Gen adam kmldanyor; sekreterin gelmesini bekliyor, usulca Beethovenin Ay I Sonatnoyuluyor.14 Nisan 1905Farzedin ki zaman kendi zerine bklen bir ember ve dnya hibir deiiklie mahal vermedei kendini yineliyorBu dnyada ou insan hayatn yeniden yaayacandan bihaber. Tccarlar hep ayn pazarlklarn bilmiyor. Siyasetiler, zaman dngs iinde ayn krsden sonsuz defa baracaklarn nler ocuklarnn ilk gllerine zerine sanki bir daha hi duymayacaklarmasna titriyorseviecek klar utanga soyunuyor, dolgun baldrlara, narin meme ularna ayorlar. Her er dokunuun tekrar ve tekrar ve tekrar aynyla yineleneceini nereden bilecekler?Marktgassede de durum ayn. Dkkn sahipleri ne bilsinler her el rgs kazan, her danteldilin, her ikolatal ekerlemenin, her hassas pusula ve saatin tezghtaki yerlerine geri dneceini? Dkknclar akam inerken her an, her saniyeyi konsinye verilmi bir zmrt myp tonozlu ara sokaklarda arkadalarna neeyle seslenerek, ya evlerine, ailelerine ya da bir tavernada bira imeye gidiyorlar. Hibir eyin tek seferlik olmadn, her eyin, hein tekrar yaanacan, kristal bir avizenin kenarnda yavaa yryen bir karncann sonundeceini bilmesinden daha fazla nasl bilebilirler?Gerberngassede bir hastanede, bir kadn eine veda ediyor. Adam yatt yataktan karsna brle bakyor. Grtlandaki kanser son iki ay ierisinde cierlerine, pankreasna ve beynine Odann kesindeki tek sandalyenin zerinde oturan iki kk ocuu babalarna, sarkm yana has kurumu derisine bakmaya korkuyor. Kadn yataa yaklayor ve kocasnn alnn usulca ak veda ederek ocuklarla beraber alelacele kyor. Zamann yeniden balayacan, yeniden ne meslek okuluna gideceini, Zrihte resim sergisi aacan, kocasyla Fribourgdaki ktne tanacan, birlikte scak bir Temmuz gn Thun Glnde yine yelken aacaklarn, yine yine sekiz yl boyunca bir ila firmasnda alacan ve yine bir akam boaznda bir yumleceini, yine kusmaya balayp zayf derek sonunun bu hastanede, bu odada, bu yatakta, bu anda geleceini bilmiyor. Nasl bilsin?Zamann bir ember olduu bu dnyada her el sk, her pck, her doum, her kelime tam taelenecek. ki arkadan dostluklarnn bittii her dakika da, bir ailenin para yznden daa, iftler arasndaki kavgalarda sarf edilen her krc laf da, stlerin kskanl yznder frsat da, tutulmayan her sz de...Ve tpk tm bunlarn gelecekte yinelenecei gibi, u anda yaanan her ey de aynyla milyondefa yaanm. Her kasabada, her kentte bir avu insan her eyin daha nce yaandn dleyal fark ediyor. Mutsuz insanlar bunlar; yanl kararlarnn ve yaptklar hatalarn ve yaansszlklarn hepsinin, hepsinin nceki dngde yer almln hissediyorlar. Bu lanetlenmicenin kr karanlnda yorganlaryla bouuyor, tek bir eylemi dahi deitiremeyecekleri bile bunalyor, dinlenemiyorlar. Hatalar nceki hayattaki gibi aynyla tekrarlanacak. Bu ifte ansszlar zamann bir ember olduunun tek iareti. Her kasabada, her kentte bombo sokaar ve balkonlar onlarn inlemeleriyle dolu nk.16 Nisan 1905Bu dnyada zaman, ara sra bir para dkntyle yolu aan bir akarsu, geip giden bir esinti zaman kozmik mdahalenin teki ana akntdan ayrlp ters akntya karacak bir zaman dereol ayor. Byle bir ey olduunda ayrlan kola yakalanan kular, toprak ve insanlar kendilene aniden gemie srklenmi buluveriyorlar.Zamanda geri srklenmi insanlar tanmak ok kolay: Koyu renk, ilk bakta dikkat ekmeyenler giyiyor ve hi ses karmamaya, adeta karnca ezmemeye alarak parmaklarnn ucunda yGemite yapacaklar herhangi bir deiikliin gelecee korkun etkileri olacandan korkuyoMesela tam u anda byle biri Kramgasse 19 numaradaki kemerin glgesine bzlm, duruyor. Gecekten gelme bir gezgin iin tuhaf bir yer ama ite Yayalar yanndan geerken bir anlna yollarna devam ediyorlar. Gelecekten gelen kadn sindii keden hzla seirterek sokan yor ve 22 numarann nnde bir baka karanlk noktaya snyor. Tpk bu leden sonra, 16 italgassedeki eczaneye yryen Peter Klausen gibi, toz kaldrmaktan korkuyor. Klausen biraz zppe; giysilerinin kirlenmesinden nefret ediyor. Giysilerine azck toz bulasa hemen duran, bekleyen randevusuna aldrmadan kl krk yararak stn silkeleyen bir adam. Bugecikirse haftalardr bacak arlarndan ikyet eden karsna merhem alamayacak. Ki bu durumorali bozulacak karsnn Cenevre Gl seyahatine kmamaya karar vermesi ihtimal dhilinde.Haziran 1905 tarihinde Cenevre Glnde bulunmamas durumundaysa dou dalgakrannda yry dEpinayle tanamayacak ve Matmazel dEpinayi olu Richard ile tantramayacak. Haliylea Catherine 17 Aralk 1908de evlenmeyecek ve Friedrich, 8 Temmuz 1912de domayacak. Friedrich Klausen, Hans Klausenin babas olmayacak ve Hans Klausen domaynca 1979 Avrupa Birlii seimleri gereklemeyecek.Hibir uyar zahmetine girilmeden buraya ve bu zamana srklenivermi ve Kramgasse 22 numaradaki karanlk kesinde grnmezlie abalayan gelecekten gelmi kadn, Klausen ailesinin klarn doumlarna, insanlarn sokaklardaki hareketlerine, kularn belli zamanlarda tlergra, sandalyelerin tam tamna konumlarna bal balamay bekleyen binlerce baka yky be siniyor ve baklara karlk vermiyor. Siniyor ve kendi zamanna geri gtrecek zaman akiyor.Gelecekten gelen bir gezgin konumak zorunda kaldnda konumaz, inler. Ackl, acl sesle. Istrap eker. nk herhangi bir eye en ufak mdahalesi gelecei mahvedebilir ve olaylarremeden, deitiremeden tanklk etmek durumundadr. Kendilerine ait zamanda, gelecekten, eylemlerinin etkilerinden bihaber, istediini yaparak yaayanlara gpta eder. Ama harekete geemez. Atl bir gaz, bir hayalet, ruhtan mahrum bir yapraktr. Bireyliini yitirmitir. Bir zaman srgndr.Bu tr perian, bina glgelerinde, bodrumlarda, kpr altlarnda, ssz arazilerde saklanan nlara her ky ve kasabada rastlanabilir. Yaanacak olaylar, gelecekteki evlilikler, doumlar, paralar, icatlar, elde edilecek krlar sorulmaz bunlara. Kendi hallerine braklr ve acnr.19 Nisan 1905Souk bir Kasm sabah; ilk kar yam. Kramgassede, uzun bir deri ceket giymi bir adam dtaki evinin balkonundan, Zhringer emesini ve beyaza brnm soka seyrediyor. Douya bVincent Katedralinin zarif an kulesini, batya baksa Zytgloggeturmun yuvarlak atsn gr ama ne douya bakyor ne de batya Aada karlarn zerinde kalakalm minik bir krmzdnyor. Kadnn Fribourgdaki evine gitmeli miyim? Metal korkuluu bir kavryor bir brakretine gitmeli miyim? Gitmeli miyim?Kadn bir daha grmemeye karar veriyor. Kadn karc ve yarglayc; hayatn mahvedebilirnunla hi ilgilenmeyecek bile. Neticede bir daha grmemeye karar veriyor kadn. Bunun yerine erkek arkadalar ile vakit geiriyor. Mdr yardmcs hanm hemen hi fark etmedii cann diine takarak alyor. Akamlar arkadalaryla Kochergassedeki birahaneye gidiy fond yapmay reniyor. Derken yl sonra, Neuchtelde bir giyim maazasnda baka bir o biri. Birka ay boyunca yavaa, ok yavaa seviiyorlar. Bir yl sonra kadn yanna, Bekin bir hayat sryor, Aare kysnda uzun yrylere kyorlar; birbirlerine elik ediyor yalanyorlar.kinci dnyada uzun deri ceketli adam Fribourglu kadn bir kez daha grmesi gerektiine kar veriyor. Doru drst tanmyor kadn; karc biri olabilir; ayrca hareketleri sinirli ret ediyor ama glmsediinde yznn yumuay, gl, szckleri akllca kullan Everibourgdaki evine gidiyor, birlikte kadnn koltuuna oturuyorlar; birka saniye iinde kalbi gmbrdemeye, kollarnn beyazl karsnda eli aya kesilmeye balyor. niltiler iiorlar. Kadn adam Fribourga tanmaya ikna ediyor. Adam Berndeki iinden ayrlyor ve FriPostanesinde almaya balyor. Kadna duyduu akla yanyor. Yemek yiyor, seviiyor, tartaha fazla para diyor, adam yakaryor, kadn adamn kafasna tabak anak frlatyor, yine sevorlar ve adam postaneye dnyor. Kadn ayrlma tehdidi savuruyor ama ayrlmyor. Adam hayatadna adyor ve fkesinde mutluluk buluyor.nc dnyada da adam, kadn bir kez daha grmesi gerektiine karar veriyor. Doru drst biri olabilir; ayrca hareketleri sinirli bir mizac iaret ediyor ama glmsediinde yzny, gl, szckleri akllca kullan Evet, bir kez daha grmeli onu. Kadnn Friboura karlayorlar; mutfakta ay iiyorlar. Kadnn ktphanedeki, adamn ila firmasndaki irlar. Bir saat sonra kadn bir arkadana yardm etmek iin gitmesi gerektiini sylyor, elalayorlar. Trene atlayp otuz kilometre tedeki Berne dnyor adam; yolculuk boyunca iinmbo hissediyor, Kramgassedeki dairesine dnyor, drdnc kat balkonundan karda kalakalm krmz apkay seyre koyuluyor.Bu olay zinciri ezamanl gerekleiyor. Bu evrende zaman, uzay gibi boyuta sahip nkne nasl yataya, dikeye ve boylamsala karlk gelen dey ynde hareket edebiliyorsa, ay dey gelecee dhil olabiliyor. Her bir gelecek zamanda farkl bir yne gidiyor. Her bierek. ster Fribourgdaki bir hanm ziyaret etmede, ister yeni bir palto satn almada olsun, her karar noktasnda, her karar annda evren, her birinde ayn kiilerin bulunduu ama bu kiilerin farkl yazglar yaad ayr evrene blnyor. Zamanda sonsuz sayda dnya Kimileri kararlar hafife alyor, mmkn her kararn gerekleeceini ne sryor. Byle bire bir dnyada insan eylemlerinden nasl sorumlu tutulabilir, diyorlar. Kimileriyse her kararn dnlerek alnmas ve alnan kararn sorumluluunun stlenilmesi gerektiini sunluunun kargaaya yolaacan sylyor. elikin bir evrende, her bir elikinin nedenin srece yaamaktan honut bu tipler.24 Nisan 1905Bu dnyada iki zaman var. Biri mekanik zaman, dieri bedenin zaman Birincisi bir saa, bir sola, bir saa, bir sola sallanan kocaman bir demir sarka kadar kat ve metalik. kincisiyse krfezde balk misali kvrlp bklyor. lki aman vermez, boyun emez ve mukadderyse kararlarn ilerledike alyor.Pek ok kii mekanik zamann var olmad kanaatinde. Ne Kramgassedeki devasa saatin nndeen saati gryor ne de Postaneden paket yollar ya da Gl Bahelerinde gezinirken ann duar. Kol saati takyorlar takmasna ya, ya srf ss amacyla ya da saati hediye edene ayp etmemek iin takyorlar. Bylelerinin evlerinde saat yok: Saat yerine kalp atlarn dinliyorruh hallerinin ve arzularnn ritimlerine kulak veriyorlar. Acknca yiyor, uykularndan ne zaman uyanrlarsa ilerine o zaman gidiyor, gnn her saati seviiyorlar. Mekanik zaman fikrine glyor bu tipler. Zamann dzensiz ilerlediini biliyorlar. Zamann, kaza geirmi cuk alelacele hastaneye yetitirilirken ya da kavgal komunun baklar altndayken srtnde g bela ilerlediini biliyorlar. Ve ayrca, arkadalarla neeli bir yemekteyken ya da vgken veya sevgilinin kollarndayken birdenbire frlayp gr alanndan kaverdiini de biliBir de bedenlerinin var olmadn dnenler var. Bunlar mekanik zamana gre yayorlar. Sade kalkyor, len yemeklerini on ikide, akam yemeklerini altda yiyorlar. Randevularna vaktinde, tam saatinde gidiyorlar. Geceleri sekiz ile on saatleri arasnda seviiyor, haftada krk saat alyor, Pazar gazetelerini Pazar gn okuyor, Sal geceleri satran oynmideleri guruldadnda yemek vakti geldi mi diye saatlerine bakyorlar. Bir konserde mzie kaplmaya baladklar anda hemen eve dnme vaktinin gelip gelmediini kontrol amacyla bakahnenin zerinde asl saate eviriveriyorlar. Bedenin yabans byye haiz bir ey deil, biasallar, dokular ve sinir atmlar toplam olduunu biliyorlar. Byleleri iin dnceler bei elektriksel akmalardan, cinsel arzu kimyasallarn belli bir takm sinir ularna hcumundan, hznse beyincikte younlaan az miktarda asitten ibaret. Bu yzden bedenlerine fizik diliyle hitap ediyorlar. Bylelerine gre beden konuursa, sadece onca kaldra ve kuvvetin diliyle konuuyordur. Bu insanlara gre beden itaat edilecek deil, buyrulacak bir ey.Aare kysnda gece vakti hava almaya kan biri iki dnyann kantn tek yerde grecektir:andalc, karanlkta konumunu akntda srklenen saniyeleri sayarak saptyor. Bir, metretre , dokuz metre Sesi karanl kesin ve net hecelerle blyor. Nydegg Kprsndeki s birinin altnda birbirlerini bir yldr grmemi iki karde kafa ekip glyor. Aziz Vincalinin an on defa alyor. Saniyeler iinde, klid geometrisinin karmlar misali kusurlemi bir yant geliyor: Schifflaube boyunca sralanm evlerin klar art arda snyor. nm ve zamandan mahrum uykularndan uzaklardaki kilisenin anyla uyanan iki k kafalarnembelce baknyor, gecenin inmiliine ayor.ki zamann karlat yer, umutsuzluk ki zamann ayrld yer, honutluk Mucize kavlihemire, bir frnc her iki zamanda da bir dnya yaratabilir ama ikisinde birden yaratamaz nk ki zaman da gerek ama gerekleri ayn deil.26 Nisan 1905Bu dnyada hemen fark edilen tuhaf bir ey var. Vadi veya ovalarda hi ev grnmyor. Dalar yayor herkes.Gemite bir gn, biliminsanlar zamann dnyann merkezinden uzaklaldka yavaladn kki mini minnack ama ar hassas bir takm aletlerle llebiliyor. Bu olgu ortaya kar aya hevesli insanlar dalara tanmlar. Artk btn evler Dom, Matterhorn, Monte Rosa ve dsek yerlere ina ediliyor. Baka bir yerde yaplm evleri satmak imknsz.Pek ok kii sadece evlerini daa tamakla yetinmemi. Azami etkiyi elde edebilmek iin evlini kazklar zerine ina etmiler. Dnyann her tarafnda da doruklar, uzaktan bakldnaklaryla tnemi tombalak kular andran bu tip evlerle dolmu. Uzun yaamaya en hevesli ilarn evleri en uzun kazklarn stnde. Hatta baz evler zayf tahta bacaklarnn be yz muruyorlar. Ykseklik statye dnm. Mutfak penceresinden komusuna bakmak iin kafasn yk zorunda kalanlar eklemlerinin baktklar komularndan daha nce kireleneceine, salarnce dkleceine, ciltlerinin daha nce kracana, sevime arzusunu daha nce yitireceklerlar. Ayn ekilde, penceresinden komusunu grmek iin aa bakanlar, aadaki komularni grme eilimindeler. Kimileri tm yaamlarn tepelerde geirmekle, en yksek dan tepesila ve asla aa inmemilikle bbrleniyor. Genliklerini aynalarda kutluyor, balkonlarnda olayorlar.Ara sra acil bir i kp insanlar evlerinden ayrlmaya zorladndaysa alelacele upuzun merinden aa iniyor, bir dier merdivene veya altlarndaki vadiye koturuyor, ileri neyse llettikten sonra becerebildiklerince hzla evlerine veya baka yksek yerlere geri dnyorlar. Aa attklar her admda zamann azck hzlandn ve azck daha abuk yalandklae inenler asla oturmuyor. Ellerinde evrak antalar veya teberi paketleri, habire koturuyorlar.Her kentte komularndan birka saniye daha hzl yalanmaya aldrmay kesmi birka kii varaclar aadaki dnyaya iniyor, vadilerde byyen aalarn glgelerinde uzanyor, lman gel keyfim gel yzyor, yer seviyesinde eleniyorlar. Saatlerine nadiren bakyor ve soran ksa gnlerden Pazartesi mi yoksa Perembe mi, yantlayamyorlar. Yanlarndan koturarak a atarak geenlere glmsemekle yetiniyorlar.Zamanla insanlar daha yksein neden daha iyi sayldn unutuyor. Buna ramen dalarda yaatk blgelerden elden geldiince uzak durmaya, ocuklarna alak rakm ocuklarndan uzak dmeye devam ediyorlar. Dalarn souuna alkanlk icab katlanyor ve rahatszl yaamlars kabul ediyorlar. Hatta hava younluu azlnn bedenlerine fayda ettiine inanyor ve buareketle daha az yemee, en hafifleri dndaki tm yiyeceklerden uzak durmaya balyorlar. ece zamanla hepsi soluduklar hava misali inceliyor, bir deri bir kemik kalyor ve vaktinden nce yalanyor.28 Nisan 1905nsan, zamana ait bir aygta rastlamadan ne sokakta yryebiliyor ne bir arkadayla sohbet edebiliyor. Ne bir binaya girebiliyor ne de eski bir arnn tonozlar altnda gezinebiliyor. Zaman her yerde, gz nnde Saat kuleleri, kol saatleri, kilise anlar yllar aylara, r gnlere, gnleri saatlere, saatleri saniyelere blyor ve zamann her paras kusursuz bidklkla ilerliyor. Ve her saatin ardnda evren boyunca uzanan bir zaman yaps, zaman yasherkese eit bltryor. Bu dnyada bir saniye, tam tamna bir saniye ediyor. Zaman hassanlikle, uzayn her kesinde tam tamna ayn hzla ilerliyor. Zaman sonsuz bir cetvel; zamamutlak bu dnyada.Bern halk her leden sonra Kramgassenin bat ucunda toplanyor. Orada, her gn saat e d Zytgloggeturm zamana sayg duruuna geiliyor. Kulenin tepesindeki dner mekanizmada palyao figrleri dansa balyor, mekanik horozlar tyor, aycklar mzka ve trampet alyorreketleri ve sesleri, zamann kusursuzluundan esinlenerek dililer vastasyla kusursuz zamanlanm. Saat tam teyse devasa an defa alyor; insanlar saatlerini ayarlyor ve Spssedeki brolarna, Marktgassedeki dkknlarna ve Aare kprlerinin ardnda uzanan iftliri dnyor.Bu dnyada dindarlar hibir ey bir Yaratan olmadan kusursuz yaratlamayacandan ve evrensel her eyin ilahi ve mutlak, her eyin Tek Mutlakn paras olmas gerektiinden ve zaman, ak olduundan ve filozoflar tam bu yzden zaman inanlarnn merkezine oturttuundan ve zam tm kstaslara mihenklik ettiinden ve doruyla yanl grmek iin aydnl saladndanyorlar.Amthausgassedeki bir amar dkknnda bir kadn, arkadayla konuuyor. ten karlm.shausta2; oturum tutanaklarn kayda geirmi. Ailesinin geimini salam. imdiyse, hem dkutur ve her sabah iki saatini tuvalette geiren bir kocayla urarken iten atlm. ikobet mdiresi bir sabah gelip ertesi gne tm eyasn toplamasn sylemi. Arkada satn a katlarken sessizce dinliyor, iini yitirmi kadnn sveterindeki tyleri topluyor. Ertesi sabah saat onda ay imek iin bulumaya karar veriyorlar. Saat onda. u andan tam on yedi saat elli dakika sonra. ini yeni yitirmi kadn gnlerdir ilk kez glmsyor. Mutfan asl, imdiyle yarn saat on arasnda her bir saniyeyi hibir mdahale grmeden, kimseye dn tkrdatacak saati dnyor. Benzer ve ezamanl bir saat de arkadann evinde var. Yaryirmi kala earbn balayacak, eldivenlerini takp platosunu giyecek ve Schifflaubeden yrek Nydegg Kprsn geip Postgassedeki ayevine ulaacak. Dier tarafta arkada ona eyrusgassedeki evinden kp ayn yere gidecek. Saat onda buluacaklar. Saat onda buluacaklar2 *) svire federal parlamentosu. (.n.)nsanlarn hareketleri ngrlememekle birlikte zamannki ngrlebildiinden, insanlardan klirken zamandan kuku duyulamayacandan, insanlar arpac kumrular misali kapkara dnrken ardna hi bakmadan ilerlediinden, zamann mutlak olduu bu dnya, bir teselli dnyas. Klerde, hkmet binalarnda, Cenevre Glndeki kayklarda insanlar saatlerine bakyor ve zamsnyor. Herkes doduu, ilk admn att, ilk ak olduu, ebeveynine ilk defa veda ettkaytl olduunu biliyor.3 Mays 1905Neden ile sonucun dzensiz olduu bir dnya buras. Neden bazen sonutan nce, bazen sonra geliyor. Ya da belki neden daima gemite, sonu hep gelecekte ama gemile gelecek birbirine dolanmBundesterasse set stnden harika bir manzara: aada Aare nehri, yukarda Bern Alpleri Ta anda bir adam var orada; dalgn baklarla ceplerini boaltyor ve alyor. Kimse aramyor bu adam; ne yemek veya imek iin buluan var ne de evine davet edeni. Yirmi yl boyunca arkadalarna ideal arkada olmu; cmert davranm, dertleriyle ilgilenmi, barp armam gelmi bana peki? Bu andan bir hafta sonra ayn adam keileiyor; gelen geene hakaretleradryor, st ba le kokuyor, pintileiyor, Laupenstrassedeki evine kimsecikleri sokmuyisi neden, hangisi sonu? Hangisi gemi, hangisi gelecek?Geenlerde Zrih kent konseyi pek sert yasalar kartt. Kamuya tabanca satlamayacakt. Ban ve firmalar denetime tabi tutulacakt. Zrihe ister Limmat nehrinden tekneyle, ister Selnau hattndan trenle gelsinler, tm ziyaretiler kaak mal aramasna tabi tutulacakt. Kolluk glerinin says iki kat artrlacakt. Bu sert nlemlerin yrrle konmasnn zeri Zrih, tarihinde grmedii lde feci sulara tanklk etmeye balad. nsanlar sokaklarda mzelerden resimler alnyor, kilise sralarnda iki iiliyordu. E, bu sular zamanda yanmi duruyorlard yani? Yoksa yeni yasalar sonu deil, neden miydi?Botanik Bahesindeki emenin yannda gen bir hanm oturuyor. Her Pazar buraya beyaz leyla misk gl ve pembe ebboy satmaya geliyor. Birden kalbi gmbrdemeye balyor; yz kzarykprdanyor, durduk yerde mutlu oluyor. Gnler sonra bir delikanlyla tanyor ve srlsk Bu iki olay balantl mdr? Ama hangi tuhaf bala, zamandaki hangi ani dnle, hangi terla?Nedensellikten yoksun bu dnyada biliminsanlar aresiz ngrleri songrye dnyor... Datlara, mantklar mantkszla dnyor. Pervaszlayor ve zar sallamadan duramayan kumhabire mrldanyorlar Rasyonel olduklarndan deil, kozmos irrasyonel olduundan maskarayaorlar. Ya da belki kozmos irrasyonel deil, kendileri rasyonel olduklarndan Nedensellikten yoksun bir dnyada kim u, udur diyebilir?Bu dnyada sanatlar cokun. ngrlemezlik resimlerinin, mziklerinin, romanlarnn can dayen olaylarla, aklanamayan olularla, gemie bakla couyorlar.ounluk anda yaamay renmi. Dayanaksa, gemiin imdiye etkisi kesin deilse gemii dmdinin gelecee etkisi azcksa imdideki eylemlerin sonularna baklarak tartlmasna gerer gr. Bunun yerine, diyorlar, her eylem zamanda kendi bana bir adadr ve kendi iinde anmaldr. Aileler lm deindeki amcann banda miras ihtimali uruna deil, amca o andaldii iin bekliyor. alanlar zgemilerine baklarak deil, i grmesindeki davranlalarnca ezilen ktipler gelecekten korkmadan dikleniyor. Bir itki dnyas bu. Bir itenlik dnyas. Buras sarf edilen her szn tam sarf edildii ana ait olduu, atlan her bakn anlam tad, her bir temasn ne gemii ne de geleceinin bulunduu, her pcn ana ai4 Mays 1905Akam. Biri ngiliz, dieri svireli iki ift St. Moritzdeki San Murezzan Otelinin lokant, her zamanki masalarndalar. Her yl burada buluuyor, Haziran ayn kaplcalarda birlikte geirip tatil yapyorlar. Erkekler siyah boyunbalar ve kuaklaryla pek yakkl, kadnlaiseleri iinde pek gzeller. Garson has iilik rn ahap zeminde zarif admlarla geliyor,ilerini alyor.Hava yarn aacak galiba, diyor sa ipek srmal kadn. Nihayet. Dierleri kafa sallaya Hava gneliyken kaplca daha zevkli Fark etmemeli geri.Tez Ayak, Dublinde bire drt veriyor, diyor amiral. Param olsa oynardm. Karsna gz kOynayacaksanz birinize be koyarm, diyor dier adam.Kadnlar ekmeklerini blyor, tereya sryor ve baklar zenle tereya tabaklarnn yanErkeklerin baklar girie dnyor.Sa ipek srmal kadn, Peetelerin dantelleri houma gidiyor, diyor. Peetesini alyor, katlyor.Her sene sylersin bunu, Josephine, diyor dier kadn; glmsyor.Akam yemei geliyor: arapta stakoz, kukonmaz, biftek ve beyaz arapSa ipek srmal kadn, eine bakarak, Nasl pimi seninki? diyor.Gayet iyi. Seninki?Baharatl biraz. Geen haftaki gibi.Ya sizin biftek nasl, amiral?Biftee hayatta hayr demem, diyor amiral zevkle.Yeseniz de belli etmiyorsunuz, diyor dier adam. Geen yldan hatta on yldan bu yana tekilo almadnz.Siz fark etmiyorsunuz belki ama o fark ediyor, diyor amiral, karsna gz krpyor.Belki yanlyorumdur ama bu sene odalarda biraz cereyan varm gibi geliyor bana, diyor amiralin ei. Dierleri kafa sallayarak onaylyor, stakoz ve bifteklerine devam ediyorlar. Her zaman serin odalarda uyumay sevmiimdir ama bu sefer cereyan vard ve ksrkle uyanYorgan kafanza ekin, diyor teki kadn.Amiralin kars evet diyor ama pek anlam gibi bakmyor.Yorgann altna sokun kafanz, diye tekrarlyor dier kadn, cereyandan rahatszlk duym Gridenwaldda ayns hep olur bana. Pencere yatamn hemen yannda; yorgan burnuma dek eak brakabiliyorum. Souk havadan korunuyorum.Sa ipek srmal kadn huzursuzca kmldanyor, masann altnda st ste att bacaklarnKahve geliyor. Erkekler sigara odasna, kadnlar terastaki hasr salncaa geiyorlar.E, nasld bakalm iler geen yl? diyor amiral.ikyet edemem, diyor beriki, brendisini yudumluyor.ocuklar?Bir ya daha bydler.Verandada kadnlar sallanarak geceyi seyrediyorlar.Ve ayns her otelde, her evde, her kentte yaanyor. nk bu dnyada zaman geiyor gemesiek az ey oluyor. Yldan yla, aydan aya, gnden gne Zaman ile olaylarn geileri aynysai mi hi hareket etmez Zaman ile olaylar ayn deildiyse azck hareket edenler insanlarddnyada bir insan herhangi bir hrsa, amaca sahip deilse bilmeden strap ekecektir. Hrsl, ama sahibiyse bilerek ama pek yava ekecektir ilesiniAraEinstein ile Besso3 ikindi saatlerinde Speichergassede ar admlarla yryorlar. Gnn sakir saati. Dkkn sahipleri kepenklerini indiriyor, bisikletlerini dar karyor. kinci kcerelerinden birinden bir kadn, gelip sofra kurmaya yardm etmesi iin kzna sesleniyor.3*) Michele Angelo Besso: Einsteinn yakn arkada, svireli mhendis. Einstein, fizieetki yaratan Ernst Machn almalaryla tantran Besso iin Einstein, Bilimsel fikirler mthi bir dert orta ve gr yaycs demi.Einstein arkada Bessoya neden zaman kavramaya abaladn anlatyor. Ama dlerinden hi Az sonra Bessonun evine varacaklar. Einstein kimi akam Bessoda yemee kalyor ve Mileva, kucanda bebekleriyle eini almaya gelmek zorunda kalyor. Bu durum genelde Einsteinn, imdiki gibi yeni bir projeye kendini kaptrdnda gerekleiyor. Yemek boyunca masa altnaca seiriyor; iyi bir sofra arkada saylmaz Einstein.Einstein, kendisi gibi ksa boylu Bessoya doru eilerek, Zaman anlamak istiyorum nk aklamak istiyorum, diyor.Besso bayla onaylyor. Ama sorunlar var, belirtiyor. Mesela bir kere htiyar, zeki olsun olmasn yarattklarna yaknlamakla belki hi ilgilenmiyordur, diyor. Hem, diyor, bilginin yaknlamak anlamna gelecei de kesin deil. Bir de, diye ekliyor, bu zaman projesi yirmi alt ya iin biraz fazla sankiDier yandan Besso arkadann akla gelebilecek her eyi yapabileceini dnyor. Einstein aha imdiden doktora tezini tamamlam, biri fotonlar, dieri Brown hareketi zerine iki makale yaynlam. imdiki projesiyse aslnda elektrik ve manyetizma zerine bir aratrma dialam ama Einstein gnn birinde birdenbire projesinde zamann yeniden kavranmas gerektirni syleyivermi. Besso, Einsteinn ihtirasna ayor.Bir sreliine Einstein dnceleriyle ba baa brakyor. Annann akam yemeine ne haz parldayan gmi bir kaya taklyor. Yrrlerken admlar kumta kaldrmda hafife tken beri tanyorlar birbirlerini.Romadaki kardeimden mektup geldi, diyor Besso. Bir aylna ziyaretimize gelecekmi. Haelliine iltifat ettii iin Anna pek sever kardeimi. Einstein dalgn glmsyor. Kardeien pek gremeyeceiz. dare edebilecek misin?Ne? diyor Einstein.Kardeim buradayken senle gremeyeceim pek, diyor bir daha Besso. dare edebilecek misTabii, diyor Einstein. Dert etme beni sen.Tanal beri Besso, Einsteinn kendi kendine yetebildiini biliyor. ocukluu boyunca aileep bir yerden dierine tanm. Besso gibi, Einstein da evli ya, karsyla nadiren bir yerle gidiyor. Evde bile gecenin bir vakti Milevadan kap mutfaa, ertesi sabaha Bessoya gsterecei sayfalar dolusu denklem hesabna giriiyor.Besso merakla szyor arkadan. Bylesi iine kapank, bylesi mnzevi bir insanda yaknlauhaf geliyor gzne.8 Mays 1905Dnya, 26 Eyll 1907de sona erecek. Herkes biliyor bunu.Tm kent ve kasabalardaki gibi Bernde de Sondan bir sene nce tm okullar kapanyor. Gelecek bunca ksayken, gelecek iin almaya, renmeye ne gerek var? Derslerin ebediyen son buasndan memnun ocuklar Kramgassenin stunlar arasnda saklamba oynuyor, Aarstrassede ko suda ta kaydryor, harlklarn hepten ekerlemelere yatryor. Ebeveynleri canlarnn ialarna izin veriyor.Sondan bir ay nce i yerleri kapanyor. Bundeshaus almalarna son veriyor. Speichergassei federal telgraf binas sessizlie brnyor. Laupenstrassedeki saat fabrikas ve Nydegg Kz berisindeki deirmen de Bunca az zaman kalmken sanayi ve ticarete ne gerek var?Amthautgassedeki sokak kahvelerinde insanlar oturup kahvelerini yudumlayarak umarszca bahsediyorlar hayatlarndan. Bir zgrleme, bir kurtulu hissi hkim. Mesela tam u ael gzl bir kadn annesine, annenin terzilikle urat ocukluunda birlikte ne kadar aziklerini sylyor. Anne-kz Lucerne gezisi planlyorlar. ki yaam kalan azck zamana sdir baka masadaki bir adam, mesai saatlerinden sonra vestiyerde sktrd karsyla seviisi veya karsn tek laf etmeleri durumunda kovmakla tehdit eden alak mdrn anlatyor. nerede peki imdi? Adam mdre batan aa svam, karsyla da barm Nihayet ii rahasna yaslanyor, Alpleri seyre dalyor.Marktgassedeki frnda sosis parmakl frnc frna hamuru yerletirirken ark sylyor. ar ekmek alrken gayet kibar davranyor. Glmsyor ve para hzla deer kaybettiinden pein. Fribourgda piknik yapmaktan bahsediyor, ocuklarn anlattklarna kulak vermeye zaman ayryor, akamzerleri uzun yrylere kyorlar. Herkes ayn yazgy paylatndan kimsemu grnmyor. mr bir aylk dnya, eitlikler dnyas demek.Sondan bir gn nce sokaklar kahkahadan geilmiyor. Birbirleriyle asla dosta iki kelam etmemi komular rlplak soyunup birlikte emelere dalarak ykanyorlar. Kimileri Aaretap dene kadar yzdkten sonra hep birlikte nehir kysndaki imlere seriliyorlar ve iirunuyor. Hayatlarnda hi karlamam bir avukatla bir posta ktibi Botanik Bahesinde kolr, siklamen ve yldz ieklerine glmseyerek bakyor, renkler ve sanat zerine tartyorl makamlarnn ne nemi var? Tek gnlk dnyada herkes eit.Aarbergergassedeki ara sokaklardan birinin glgelerinde bir adamla bir kadn duvara yaslanm bira iip isli et yiyor. Kadn daha sonra adam evine gtrecek. Bakasyla evli amdr bu adam arzulam ve dnyann son gnnde arzularn tatmin edecek.Gemite yaptklarndan piman birka kii sokaktan sokaa koturarak hatalarn dzeltmeye glmseme arasnda bir tek onlarnkiler doal grnmyor.Dnyann sonuna bir dakika kala herkes Sanat Mzesinin avlusuna toplanyor. Kadnlar, erkeer ve ocuklar el ele tutuup kocaman bir ember kuruyor. Kimse kmldamyor. Kimse konumuy. yle bir sessizlik kyor ki herkes yanndakilerin kalp atlarn duyabiliyor. Dnyannbu Mutlak sessizlikte gn bahedeki bir mor ylan otunun tomurcuunun altna vuruyor,r ieklere dalyor. Mzenin arkasndaki kocaman karaamn ineleri hafif bir esintiyle h beride, ormanda, Aareden yansyan gn nehrin stndeki her bir dalgayla ayr krlyocentn krmz ve zarif kulesi, yapraklarn damarlar misali ince ilenmi talaryla ge karlarda, doruklar karl, beyazl-morlu Alpler sessiz ve kocaman duruyorlar. Gkte bir bulut szlyor. Bir sere akyor. Kimse konumuyor.Son saniyelerde herkes el ele hep birlikte Topaz Tepesinden atlayacakm gibi Son, uurumdan dene hzla yaklaan yer misali yaklayor. Serin hava yalyor bedenleri; bedenler asiz ufuk kilometrelerce esniyor. Ve aadaki usuz bucaksz kar rts, stne inen pembeli emberini sarmalamak zere, yaklatka yaklayor10 Mays 1905Akamzeri. Gne bir anlna Alplerin karl oyuklarna yuvalanyor, ate buza deiyor. Upu sakin bir gl ayor, aadaki kasabaya glgeler dryor.Pek ok adan tek para ve btn bir kasaba buras. Ladinler ve karaamlar kuzey ve batda lirlerken daha yukarlar ate zambaklar, mor ylan otlar ve hasekikpeleriyle kapl. Yakyrlarda stleri tereya, peynir ve ikolata retiminde kullanlan bykbalar otluyor. Ufakuma iliinde ipekliler, kurdeleler ve pamuklu giysiler yaplyor. sli sr eti kokusu ka sokaklar.Yakndan bakldndaysa pek ok paradan mrekkep bir kasaba buras. Mahallelerden biri on yzylda yayor. Burada kaba ta evlerin katlar birbirlerine d merdivenler ve galerilerlanyor; eik at duvarlar rzgrlara ak. atlarn ta dikmelerinin aralar hep yosunlu.a taraf adeta on sekizinci yzyln bir resmi: Dz hatl atlar verevine yerletirilmi yaarla kapl. Kilisesinin oval pencereleri, destekli sundurmas ve granit korkuluklar var. Bir dier mahalleyse, her caddesine dizili kemerleri, demir balkon korkuluklaryla ve yumuak kumta cepheleriyle bugne ait. Kasabann her blm ayr bir zamana balanmBu akamzeri, gnein Alplerin oyuklarna yuvaland u ksack birka saniyede bir insan zamann dokusunu dnebilir. Varsaymsal adan zaman przsz veya engebeli, dikenli ya da sert ya da yumuack olabilir. Kasabann paralar tarihte bir ana saplanp kalyor ve kurtamyor. Bireyler de hayatlarnn bir noktasnda bir eye saplanp kalyor ve kurtulamyor.Tam u anda, dalarn aasndaki evlerden birinde bir adam, arkadayla konuuyor. Lise gbahsediyor. Matematik ve tarih dallarndan baar belgeleri duvarlarda asl; spor madalya ve kupalar raflara dizili. Masada eskrim takm kaptanln gsteren bir fotoraf; etrafersitelerini bitirmi, mhendis ve banker olmu, oluk ocua karm takm arkadalar sarirmi yllk giysileri, eskrim gmlei, artk epey dar gelen tvit pantolonu yatyor. Adam y yldr baka arkadalarla tantrmaya abalayan arkada kibarca kafa sallyor, darack odabilmek iin sessizce urayor.Bir baka evde bir adam, iki kiilik hazrlanm bir sofrada tek bana oturuyor. On sene nu masada babasnn karsna oturmu, sevdiini syleyememi. Yaknlaabildikleri bir an bula ocukluunu taryor, sessiz babasnn elde kitab, tek bana oturduu akamlar, sevdiinni hatrlyor. Sofrada, tpk son gecelerindeki gibi iki tabak, iki bardak, iki atal var. Adam yemeye koyuluyor, yiyemiyor, hkrarak alyor. Sevdiini hi sylememi babasna.Bir dier evde bir kadn gencecik, glmseyen, parltl olunun resmine bakyor zlemle. Ooturmad adresine, mutlu yantlar hayaliyle mektup yazyor. Kap aldnda gidip amyor.camlam gzleriyle pencereden seslenip para istediinde duymuyor. Yalpalayarak yryen olpnn altndan notlar atp grmek iin yalvardnda notlar amadan yrtp atyor. Olu gkildiinde erkenden yatyor. Sabah kalkyor, fotorafna bakyor, oktan yitip gitmi adresiem ykl mektuplar yazyor.Bir kz kurusu, tuvalet aynasnda, frnn tavannda, gl yzeyinde, gkte kendini bir zamanvmi delikanlnn yzn gryor.Bu dnyann trajedisi, ister strap, ister nee zamanna skp kalm olsun, hi kimsenin Bu dnyann trajedisi, herkesin yalnz olmas Gemiteki bir yaam bugnle, imdiyle paylaana skp kalan herkes, tek bana skp kalyor.11 Mays 1905Marktgassede yrye kanlar, harika bir manzarayla karlayor. Manav tezghlarnda kiran sralanm, tuhafiyecideki apkalar tam hizalanm, balkonlardaki iekler kusursuz simete dzenlenmi; frnda yere dm tek bir krnt dahi yok ve mandrann nndeki kaldrmde grnmyor. Her ey yerli yerindeNeeli bir grup lokantadan ktnda masalar eskisinden bile daha dzenli. Hafif bir meltemsokak tertemiz oluveriyor; toz-toprak kasabann ucuna kadar srkleniyor. Dalgalar kyya vurduunda ky kendi kendini yeniliyor. Aalardan dklen yapraklar v-dzeninde uan kula hizalanyorlar. Bir soba borusu duman karsa, kurum dorudan odann bir kesine sinerek hay temiz brakyor. Gk grltsn duyan krk bir vazo toparlanyor, paralar gerisingeruluyor. Yoldan bir tarn satcs gese ardnda kalan koku zamanla solmuyor, kuvvetleniyor.Tuhaf m geliyor bunlar?Zamann geii artan dzeni getiriyor bu dnyaya. Dzen doann yasas, evrenin eilimi; dz gidiat Zaman bir oksa, ibu ok dzeni iaret ediyor. Gelecek rnt, tertip, birlik, yougemise geliigzellik, karmaa, dalma ve israfFilozoflar dzene gidiattan yoksun zamann anlamszlaacan, gelecein gemiten ayrt edgeleceini, olay sekanslarnn binlerce romandan geliigzel sahnelere dneceini, tarihin, bahlar aalarn tepelerine yavaa biriken pus misali mphemleeceini ne srmlerdiyle bir dnyada evleri dank insanlar yataklarnda yatp doann glerinin pervazlarndazlemesini ve dolaplarndaki pabularn dzeltmelerini beklerlerdi. Doann gleri programler, randevular ayarlar, hesaplar dengelerken ileri orbaya dnm insanlar piknie giderl. Rujlar ve sa fralar ve mektuplar antalara naslsa kolayca bulunabilecekleri tatminiyle atlrlard. Baheler asla budanmaz, yaban otlar hi sklmezdi. Masalar gn bitiminde te edilir, akam yere atlm giysiler sabaha sandalyelere katlanm beklerlerdi. Kayp oraplrtaya kverirdi.Bu dnyada, kenti baharda ziyarete gidenler baka bir mthi manzarayla karlayor. nk iinde insanlar yaamlarndaki dzenden bkyorlar. Bahar geldiinde fkeyle mahvediyorlar eini: toz-topra ieri spryor, iskemleleri paralyor, camlar kryorlar. Aarbergergasserhangi bir baka meskn mahalde her yandan krlan camlarn sesleri, haykrlar, ulumalar, ahalar ykseliyor. Bahar geldiinde insanlar ayarlanmam randevularla buluuyor, randevu defterlerini yakyor, kol saatlerini frlatp atyor, sabaha kadar kafa ekiyorlar. Bu isterik koyuveri insanlarn akllarnn balarna gelip dzene geri dnd yaza dek sryor.14 Mays 1905Zamann duraklad bir dnya buras. Yamur damlalar havada ylece duruyorlar. Sarkalar ssnda kalakalmlar. Kpeklerin azlar sessiz havlamalarla ak. Yayalar tozlu sokaklarda lm; admlar, bacaklarna ipler balym gibi havada. Hurma, mango, kini ve kimyon kokuasl kalmBuraya herhangi bir ynden yaklaan bir yolcu gittike yavalyor. Tam merkeze varp durana kadar kalp atlarnn aras gittike alyor, nefesi geviyor, vcut ss dyor, dncaman merkezden da doru genileyen halkalarla hareket ediyor; merkezde duruyor, ap arttk yavatan, peyderpey hzlanyor.Kim gider peki zamann merkezindeki hacca?ocuklu aileler ve klar.Haliyle zamann durduu yerde ocuklarna donakalm, asla zlmeyecek kucaklamalarla sarlabalar grlyor. te, mesela u boncuk mavisi gzl, saman sars sal kzn glmsemesi klarndaki pembelik hi mi hi yitmeyecek, ne teni buruacak ne gc tkenecek ne de yaralanak. Ebeveyninin rettiklerini hi unutmayacak, ebeveyninin bilmedii dnceler aklndan hiecek, ktl bilmeyecek, ana-babasna asla sizi hi sevmiyorum demeyecek, deniz manzaral asla terk etmeyecek. Ana-babasna imdi, u anda yapt gibi sarlmay, sevgiyle dokunmay ayacak.Zamann durduu yerde klar, binalarn glgelerinde donakalm, asla zlmeyecek bir kucavgili kollarn bulunduklar yerden hi ekmeyecek, hatra boncuklaryla dizili bilekliini ri vermeyecek; kendini fedakrca hi atmayacak tehlikenin nne, akn gstermezlik etmeyeci. Asla kskanmayacak, asla bakasna vurulmayacak, zamandaki bu ann ihtirasn asla yitiryecek.Ik zamann merkezinde neredeyse hie indiinden, titreimleri usuz bucaksz kanyonlarda ylar ortaya kardndan, iddeti atebceklerinin hafif parltsna indiinden bu an heyke zayf krmz kla aydnlanyor.Tam merkezde bulunmayanlar aslnda hareket ediyor, ediyor ama buzdalarnn hzyla: Saa stek bir fra darbesi bir, bir pckse bin yl sryor. Bir glck geri geldiinde d dn bir ocuk kucaklandnda alr-kapanr kprler kalklarn tamamlam, bir veda dudaklaler tarihin tozlarna karm oluyor.D dnyaya dnenlere gelince: ocuklar arabuk byyor, anne-babalarnn saniyeler srm e yllk kucaklamalarn unutuyorlar. ocuklar yetikin oluyor, ailelerinden ayr, kendi evlinde yayor, kendi yollarn kendileri reniyor, ile ekiyor, yalanyorlar. ocuklar, ebin kendilerini ebediyen tutmaya, kucaklamaya kalkmalarna bela okuyor, kran tenleri ve kartlaan sesleri yznden zamana lanet ediyorlar. Yalandklarnda bu ocuklar da zaman dumak ama baka bir zamanda durdurmak istiyor. Kendi ocuklarn zamann merkezinde tutmak istiyorlar.Geri dnen klar dostlarnn oktan gp gittiini gryorlar. mrler gemi nk. Tan Geri dnen klar gene bina glgelerinde kucaklayorlar ama kucaklamalar bombo ve yapa. ok gemeden yzlerce yllk yeminleri, kendilerine saniyeler srm gelen szleri unutuyoYabanclarla bile kskanlayor, birbirlerine nefret dolu szler sarf ediyor, arzuyu yitiriyor, ayrlyor, tanmadklar bir dnyada yapayalnz yalanyorlar.Kimileri en iyisi zamann merkezine hi gitmemek, diyor. Yaam bir keder teknesidir ama yaamak asilcedir ve zaman yoksa hayat da yoktur, deniyor. Kimileri katlmyor buna; memnun bir ebediyete, sz konusu ebediyet sabit ve donmu olsa bile razlar. Koleksiyonlarn cam fanuslarna konmu kelebekler gibi15 Mays 1905Zamann hi bulunmad bir dnya. Sadece imgeler var.Kyda, denizi ilk gryle dili tutulmu bir ocuk. afak; balkonda bir kadn: salar omu gecelii gevek, dudaklar gevek, ayaklar plak. Kramgassedeki Zhringer emesine yakkemeri: demir ve kumta. Sessiz alma odasnda bir adam; elinde bir kadn fotoraf, gzlc dolu baklar. Gkyzne bir kartal; kanatlar ak, tylerinin arasnda gn huzmeleturmu bir gen; sahnedeymi gibi heyecanl. K km bir adann karlarnda ayak izleri. Gsuda bir tekne; klar uzaklarda, tpk karanlk gkteki minik krmz yldznkiler gibi yerde bir yaprak; kpkrmz ve altn sars ve kahverengi ve narin. Kilitli bir ecza dolabinin yanndaki allarn ardna melmi, bekleyen bir kadn; ayr yaad kocasyla konumhar yamuru altnda sevdii yere son kez yryen gen bir adam. Tozlu bir pervaz. Marktgassee sarl, krmzl, yeilli biberlerle dolu bir manav tezgh. Matterhorn; kat mavi g zkapl doruklar, yeil vadi ve tahta kulbeler. Bir inenin delii. Yapraklarda kristallemisaydamsz iy. Yatana oturmu alayan bir anne; fesleen kokusu. Kleine Schanzede bisikle binmi, alabildiine glmseyen bir ocuk. Yksek, sekizgen, armalarla evrili bir minber. bahn er saatinde glden ykselen buhar. Ak bir ekmece. Bir kafeteryada iki arkada; lambbirinin yzn aydnlatrken dierininki karanlkta. Penceredeki bcei seyreden bir kedi. Bkta mektup okuyan bir kadn; yeil gzlerinde sevin gzyalar. Sedir ve ladinlerle bezeli caman bir arazi. Camdan szan ikindi gnei. Kkleri havada, dallar halen yeil, devrilmi r dev aa. Dev bir su kuu misali bembeyaz yelkenleri rzgrla imi bir tekne. Lokantada baba-oul; baba hznl, baklar nnde, masada. Baak tarlalarna, tahta bir arabaya, ine alacasnda mora ve yeile brnm manzaraya bakan oval bir pencere. Yerde krk bir ie; szan kahverengi sv, gzleri kzarm bir kadn. Mutfakta torununa kahvalt hazrlayan bir; pencereden dardaki beyaz boyal bank seyreden bir olan. Masann stndeki soluatan ypranm bir kitap. Rzgrla kabaran dalgalarn beyaz kpkleri. Koltuuna salar sldaha hi grmeyecei bir erkein elini tutan bir kadn. Zarif kemerli bir kprnn zerinde nlu bir tren; aada rmak, uzakta nokta kadar evler. Pencereden giren gnnda uuan t. Bir boazn, altnda atan nabz gsterecek denli ince derisi. Sarma dola, rlplak biyda aalarn lacivert glgeleri. Sert rzgrda bir doruk, iki yanda uzanan vadi. Babasnn dyla yz burumu, nedenini anlayamayan bir ocuk ve babann fkeyle gerilmi dudaklar. Anmadk bir yz, akaklarda krlar. Elde ahize, duyduklarna aakalm bir delikanl. Bir a anneyle baba gen ve rahat, bayramlklar iinde glmseyen ocuklar. Aalar arasndan grbir k. Kzl gnbatm. Beyaz, krlgan, atlamam bir yumurta kabuu. Sahile vurmu mavan akan rmakta kesilmi, srklenen gller, arkada ykselen bir ato. Sevgilinin yaban, hnaatkr kzl salar. Gen bir kadnn elindeki mor iek. Drt duvar bir oda; iki pencere, bir masa, bir lamba, yzleri kpkrmz, gzleri yal iki insan. lk pck. Uzayda kalaka okyanus, sessizlik. Pencerede damlacklar. Bir kangal ip. Sar bir sa fras.20 Mays 1905Durumu kavramak iin Spitalgassedeki kalabalk dkknlara bakmak yeterli. Alveriiler bin dierine tereddtle geiyor, her birinde ne satldn kefediyor. Ah, ite, ttn buradau nerede peki? ekerpancarlar urada ama morina nerede? te kei st, tamam ama ya tereyaar Berne ilk defa gelen turistler deil; Bernliler bunlar. Kimse iki gn evvel 17 numaradaki Ferdinandn Yeri adl bir dkkndan ikolata ya da 36 numaradaki Hof arkterisindelam aldn hatrlamyor. Her dkkn ve sattklar yeniden kefedilmek zorunda. Pek ok kiritalarla doduklarndan beri yaadklar kentin arlarnda, defalarca getikleri sokaklaror. Birounun elinde not defterleri, akllarnda kalabildii ksack srede rendiklerini riyor.nk bu dnyada insanlarn bellekleri yok.Akam eve dnme saati geldiinde herkes nerede oturduunu renmek iin adres defterine bavor. Bir gnlk kasaplnda pek naho kesimlerle uram bir kasap Nageligasse 29 numarada kefediyor. Piyasaya dair ksa-sreli bellei harika yatrmlar retmi bir simsar, defteri Bundesgasse 89 numarada oturduunu okuyor. Evine dnen her erkek kapda kendini karlayan bir e ve ocuklarla karlayor, kendini tantyor, sofraya yardm ediyor, ocuklarna y masal okuyor. Ayn ekilde, iinden evine dnen her kadn bir koca, ocuklar, koltuklar, lambalar, duvar ktlar ve porselen tabaklarla karlayor. Gece ktnde karlarla kocaleirdiklerinden, ocuklarn okullarndan, paradan konumak iin sofrada kalmyor; birbirleri glmsyor, kanlarnn snn, yllar nce tantklarnda kasklarnda ilk defa tattklaile fotoraflarn ap yatak odalarn buluyor ve geceyi ehvetle geiriyorlar. Bedensel isolduranlar sadece alkanlklar ve bellektir nk. Bellek yokken her gece ilk gece, her sabah ilk sabah, her pck ve dokunu ilktir.Belleksiz dnya, imdinin dnyas. Gemi sadece kitaplarda, belgelerde. Her insan kendini tanyabilmek iin yannda yaam yksn ieren kendi Hayat Defterini tayor. Her gn okumakilesini, st tabakadan m yoksa alt tabakadan m geldiini, okulda baarl olup olmadn,erhangi bir ey baarp baarmadn yeniden reniyor. Hayat Defterinden yoksun insan bir aresi; iki boyutlu bir imge, bir hayalet. Brunngasshaldenin aal kahvelerinden birisini ldrdn okuyan bir adamn lklar, bir prensin kendisiyle flrt ettiini renen bne nce niversiteyi birincilikle bitirdiini kefeden bir baka kadnn ani bbrlenmeleri or. Kimileri akamzerlerini Hayat Defterlerini okuyarak, kimileriyse alelacele yeni sayfalar yazarak geiriyor.Zamanla her Hayat Defteri, batan sona tek seferde okunamayacak denli kalnlayor. O zaman seimler devreye giriyor. Mesela yallar genliklerini veya son dnemlerini okumay seiliyor.Kimileriyse okumay hepten brakyor. Gemii terk ediyorlar. Dn zengin olup olmadklarnnli olup olmadklarnn, marur olup olmadklarnn salarn okayan meltemden daha nemli oriyorlar.Bu tr insanlar dorudan karsndakinin gzne bakyor ve elini hararetle skyor. Bylelerindeki tempoyla yryor. Belleksiz bir dnyada yaamay renenler bunlar ite.22 Mays 1905afak. Nehrin soluuyla tanan pembemsi bir sis dolanyor kentte. Gne Nydegg Kprsnn or, upuzun, krmz k huzmelerini Kramgasse zerinden zaman len dev saat kulesine yolllkon altlarn aydnlatyor. Sabah sesleri sokaklar taze ekmek kokusu misali saryor. Bir uk uyanp alayarak annesini aryor. apkac kadnn dkknna geliiyle kepenk usulca grde bir motor patrdamaya balyor. ki kadn bir kemerin altnda alak sesle konuuyor.Kent geceyle sisten syrldka tuhaf bir manzara ortaya kyor. te, urada tamamlanmamaftaysa temelinden sklm bir ev u tarafta, durduk yerde, grnr hibir sebep bulunmaksan bir sokak Bakkal dkknnn tam ortasnda bir bank Aziz Vincentn alt pencereleri dinsal vitraylarla bezeliyken, sttekilerde ani bir deiiklikle bahar mevsiminde Alp manzaralarna geilmi Adamn teki hzl admlarla Bundeshausa giderken aniden duruyor, elleri gidiyor, heyecanla haykrp geri dnyor ve alelacele aksi yne yrmeye balyor.Bu dnya deien planlarn, ani frsatlarn, beklenmedik grlerin dnyas. nk bu dnyada, kesintili akyor ve bunun sonucunda insanlar gelecekten paralar gryor.Olunun gelecekte nerede oturacan gren bir anne yaknlarndaki bir eve tanveriyor. Biahhidi gelecekte ticaret merkezinin nereye yaplacan grnce hemen yolunu o tarafa ynlenriyor. Kendini bir anlna iek satarken gren bir ocuk niversiteye gitmemeye karar veri Evlenecei kadn gren delikanl bakasna bakmayp beklemeye koyuluyor. Kendini Zrihte yle gren bir avukat Berndeki iini brakveriyor. Gelecei grmken imdiyi srdrmenin naten?Grsne kavuanlar iin bu dnya, baar dnyas. Sonunda kariyere dnmeyen projeye enderzgdaki kente varmayan pek az seyahat yaplyor. Gelecekte arkada olmayacak arkada edinene ok az rastlanyor. Boa giden, harcanan tutku yok gibiGrsne henz kavumamlar iinse bu dnya, atl belirsizlik dnyas. nsan gelecekteki me nasl girebilir bir niversiteye? Spitergassede daha iyi i yapabilecekken Marktgassede nasl eczane alr? Sadk kalmayabilecek bir erkekle nasl seviir bir kadn? Bu durumdakignn ounu uyuyup grlerinin gelmesini bekleyerek geiriyorlarHaliyle, bu gelecekten paralar dnyasnda ok az risk gze alnyor. Gelecei grenlerin rimas gerekmezken, grmeyenler de herhangi bir riske girmeden grlerini bekliyorlar.Gelecee tanklk etmi birka kii, gelecein gereklememesi iin var gleriyle urayor avukatlk yaparken gren bir adam ii gc brakp bahvanla giriiyor. Babasnn ksa slndan yaamn yitireceini gren bir gen, babasn alp maceral bir tekne yolculuuna akasyla evleneceini grmesine ramen adamn tekine k oluyor. Byleleri tan vakti balkoein deitirilebileceini, bin farkl gelecein mmkn olduunu haykryorlar. Zamanla bah beziyor ve Lucernede avukatla balyor. Baba kalpten gidiyor ve olu, adamcaz rahat yalmaya zorlamad iin kendinden nefret ediyor. Sevgilisi gen kadn terk ediyor ve gen kkendisini strap ve yalnzla mahkm edecek adamla evleniyorAksak zamanl bir dnyada kim daha iyi yaar? Gelecei grp sadece tek bir hayat yaayanlaYoksa gelecei grmeyip hayat yaamay bekleyenler mi? Yoksa gelecei reddedip iki ayr hayyaayanlar m?29 Mays 1905Bu dnyaya aniden itiliveren bir erkek veya bir kadn evlerden ve binalardan kanmak zorunda kalacak. Her ey hareket halinde nk burada: Tekerlekli evler ve apartmanlar, sakinleri pencerelerinden haykrrken Bahnofplatzdan geip Marktgassenin dar sokaklarna dalor. Postane Postgassede kalmak yerine tren misali raylar zerinde kenti geziyor. Bundeshaus da Bundesgassede sakin durmuyor. Her yerde motorlarn ve hareketin vnlamalar ve kkremeleri Gn rken evinden kanlar koturarak iyerlerini yakalyor, koturarake seirtiyor, dairesel itkideki masalarnda alyor, gn sonunda drtnala eve dnyor Kimtap aa glgesinde oturmuyor, kimse gle ta atp yaylan halkalar seyre dalmyor, kimse kuzanp keyif atmyor. Kimse durmuyor.Bu hz taknts niye peki? Bu dnyada zaman hareket edenler iin daha yava geiyor nk. rkes zaman kazanmak iin yksek hzda hareket ediyor.Hz etkisi iten yanmal motorlarn icadna ve hzl tamaclk balayana dek fark edilmemiEyll 1889 tarihinde Surreyden Bay Randolph Whig kaynvalidesini motorlu yeni arabasyla Londraya yksek hzda gtrm. Londraya hesapladnn yar sresinde ulatn byk eleni incelemeye karar vermi. Yapt aratrmalar yaynlandktan sonra hi kimse bir daha tmemi.Vakit, nakit anlamna geldiinden sadece maddi gerekeler tek balarna her borsa irketinin, her bakkaln rakipleri karsnda avantaj elde etmek iin srekli mmkn en yksek hzda htmesi gereini emrediyormu. Bu tarz binalara devasa motorlar taklm ve bir daha hi durmamlar. Motorlar ve aftlar ilerinde barndrdklar insan ve malzemeden kan sesleri faAyn ekilde evler de srf ebat ve mimarilerine deil, hzlarna da baklarak satlr olmu.ne kadar hzl hareket ederse iindeki saatler o kadar yava alyormu ve haliyle evin saine daha fazla zaman kalyormu. Hzna bal olmak kaydyla, hzl bir evde oturan bir insagnde komusuna nazaran dakikalar kazanabiliyormu. Bu hz taknts, deerli zamann uykudailebilecei veya kazanlabilecei gecelere de tanm. Geceleri sokaklar, her daim lmcl ouran arpmalar nlemek zere klar ak evlerle parldyormu. Geceleri insanlar dlar gryormu.Bu hz dnyasnda bir olgu ancak yavatan fark edilmi. Mantksal totolojiye gre hareketseltki tmyle greliymi: nk sokakta iki insan birbirinin yanndan getiinde her biri dieende giden bir insann pencereden aalar hzla geiyor alglamas gibi, hareket halinde alu. Haliyle iki kii sokakta birbirinin yanndan getiinde her biri, dierinin zamann dahva geiyor, her biri dierini zaman kazanr gryormu. ldrtcym bu karlkllk hallleden ne denli hzla geerse, mahallenin daha hzl hareket ediyor grnmesiymi.Hayal krklna urayp morali bozulan kimileri bunun zerine pencerelerinden dar bakmaler kapandktan sonra ne hzda gittiklerini, komular ve rakiplerinin ne hzda hareket ettiklerini hi bilmemiler. Sabah kalkm, ykanm, salam-ekmek yemi, masalarnda alm,laryla konumu, mutlu-mesut yaamlar.Kimileri srf kendi bana atl durduu iin Kramgassedeki dev saat kulesinin gerek zamannu ne sryor bu aralar. Bakalarysa Aare nehrinden veya bir buluttan bakldnda dev saasinin dahi hareket halinde olduunun altn iziyorAraEinstein ile Besso, Amthausgassedeki bir kahvede oturuyor. len saatleri; Besso arkadan ofisten kp hava almaya ikna etmi.yi grnmyorsun pek, diyor Besso.Einstein, neredeyse utanm gibisinden omuz silkiyor. Dakikalar akp gidiyor. Ya da belki sadece saniyelerlerleme kaydediyorum, diyor Einstein.Arkadann gzlerini evreleyen karanlk halkalara endieyle bakan Besso, Belli, diyor. Enn yine yemeden imeden kesilmi olmas da mmkn. Besso, ayn Einstein gibi ama bambaka denle grnd gnleri hatrlyor. Zrihteydi o zaman; babas aniden, krkl yalarnn babildi bileli bir trl geinememiti ve birdenbire kedere ve vicdan azabna boulmutu BessoAratrmalarn yarda brakmt. artcs, Einstein arkadan derhal yanna alm ve bkmt.Besso, Einsteina bakyor ve keke yardm edebilsem, diyor. Ama tabii Einstein yardm falan gereksinmiyor. Bessonun nazarnda Einstein straptan arnm bir insan: kendi bedeniyle dnyayla hi ilgilenmiyormu grnyor.lerleme kaydediyorum, diyor Einstein bir kez daha. Srlar zeceim galiba. Lorentzin ni grdn m? Masana brakmtm.irkin.Evet. irkin ve stnkr. Doru olmas mmkn deil. Elektromanyetik deneyler bize ok dahy sylyor. Einstein byn kayor ve masadaki krakerleri itahla attryor.ki arkada bir sre hi konumuyor. Einstein uzaklarda ve len pusunda zor bela grnen Belerini seyrederken, Besso kahvesine drt eker atyor. Einstein aslnda Alplerden teye, uzaya bakyor. Kimi zaman bu tr uzaa baklar yznden migren arlar ekiyor ve yeil rterini kapamak zorunda kalyor.Anna, haftaya Milevayla birlikte akam yemeine gelmenizi istiyor, diyor Besso. Gerekirse bebei de getirebilirsiniz. Einstein bayla onaylyor.Besso bir kahve daha iiyor, yan masalardan birindeki bir kadn fark ediyor ve gmleini beline sokuturuyor. Galaksileri seyre dalm arkada kadar dank st-ba. Gemite def grmlne ramen Einstein iin endieleniyor Besso. Akam yemei belki havasn datr,Cumartesi gecesi, diyor Besso.Cumartesi gecesi iim var, diyor Einstein aniden. Ama Milevayla Hans Albert gelebilirler.Besso glerek, Cumartesi, akam sekizde, diyor. Arkadann ne demeye evlendiini hi anlasso. Einstein da aklayamyor bu durumu zaten. Bir defasnda Milevann en azndan ev ilerhalledeceini umduunu ama yle kmadn sylemiti. Ama yataklar eskisi gibi dank, aylyd. Ayrca bebein doumuyla vr-zvr iler daha da artmt.Rasmussen uygulamasna ne diyorsun? diye soruyor Besso.Santrifj iesi mi?Evet.aft ie yararln engelleyecek denli titreecek, diyor Einstein. Ama zekice bir fikir.ksenini kendi bulacak esnek bir altlkla i yapar bence.Besso sylenenin ne anlama geldiini biliyor. Einstein oturup kendi tasarmn yapacak ve para hatta isim hakk dahi talep etmeden Rasmussene yollayacak Einsteinn nerilerinden faydalanan ansllarn ou patent bavurularn kimin gzden geirip dzelttiini bilmiyor. ir grmekten holanmamas falan da sz konusu deil: birka sene evvel Fizik Yllnn ilkieren saysn grdnde tam be dakika boyunca horoz misali tmt mesela.2 Haziran 1905ryp kararm bir eftali pten alnp masaya konarak pembelemeye braklyor. Pembele alveri torbasyla manava gtrlyor, tezgha konuyor, alnyor, kasalanyor, pembe ie.Bu dnyada zaman tersine akyor.Yal m yal bir hanm neredeyse kprtsz, sandalyesinde oturuyor; yz i ve kpkrmzulaklar hemen hi duymuyor; nefesi kaldrmda hrdayan kuru yapraklar gibi. Yllar geiyo az kii geliyor ziyaretine. Kadncaz peyderpey gleniyor; daha fazla yemeye balyor. Yderin izgiler kayboluyor. Sesleri, mzii duyuyor. Bulank glgeler klanmaya balyor, salara, sandalyelere, yzlere dnyor. Kadn yavatan minnack evinden kmaya balyor; pr, arada bir arkadalarna uruyor, hava iyiyken kahvelere oturup ay iiyor. En alt ekmecesinden yn ve ilerini karyor. Yaptndan holandnda glmsyor. Derken gnn birindliyor eve. Saatler iinde yanaklar pembeleiyor, kalkyor, toparlanyor, konuuyor. Ev, yuvaya dnyor. Birlikte yemekler yiyor, fkralar anlatyor, glyorlar. Gezilere kyor, doet ediyorlar. Kadnn ak salar, kahverengili siyaha dnyor, sesi yeni tonlarla nlyor emeklilik partisine katlyor, ardndan tarih retmenliine balyor. rencilerini seviyoerden sonra oturup rencileriyle tartmalar yapyor. len tatillerinde ve geceleri kitap uyor. Arkadalaryla buluuyor, tarih sohbetleri yapyor, gncel olaylar konuuyor. Kocasnanesinde muhasebe defterlerine yardm ediyor, da eteklerinde yrye kyor, seviiyorlarumuuyor, salar uzuyor, gsleri dirileiyor. Kocasn ilk defa niversite ktphanesindekarlk veriyor. niversiteye gidiyor, ebeveyni ve kz kardeinin sevin gzyalar eliinezun oluyor. Ebeveyniyle birlikte oturuyor, annesiyle evlerinin yanndaki koruda yrylere kyor, bulaklara yardm ediyor. Kardeine masal okuyor, yatmadan nce kendisine masalnuyor, klyor. Emekliyor. Alt deitiriliyor.Orta yal bir adam, Stockholmdeki kocaman bir salonun sahnesinden elinde bir madalyayla iniyor. sve Bilimler Akademisi bakanyla el skyor, Fizik Dalnda Nobel dl kazeri dinliyor. Bir anlna alaca dl dnyor. Dnceleri hzla yirmi yl sonrasna, elaca ufack odaya kayyor. Gece-gndz demeden alacak, pek ok sefer yanl yerden ba baarsz denklem zincirleri ve mantksal dizilerle dolduracak. Ama baz geceler masasna Doa hakknda kimsenin bilmedii bir eyler rendiini, ormana daldn ve a ulatnrek oturacak. Byle akamlarda yrei, k olmuasna gmbrdeyecek. O heyecan beklentisi,nz tanmad ve hata yapmaktan korkmad o dnemler, Stockholmdeki byk salonda oturmusini beklerken omuzlarna kyor, eziyor.Bir adam arkadann mezar banda dikiliyor, tabutun stne bir avu toprak atyor, souk u yzne vuruyor. Alamyor ama. Arkadann akcierlerinin gl olaca, yatandan kacaiecekleri, yelken aacaklar, sohbet edecekleri gnleri bekliyor. zellikle bir gn, gelecten hatrlad bir gn, arkadayla oturup sandvi yedikleri ve arkadana yalanmaktan veen korktuunu anlatt ve arkadann, pencereden yamur damlalar szlrken hafife kafa 3 Haziran 1905nsan mrnn tek bir gn srd bir dnya hayal edin Ya kalp atlar ve soluklar tm bir kendi ekseni etrafnda tek bir dn sresine saca kadar hzlandrlm ya da dnyanndn, tek bir dnn tm bir mre denk gelecei ekilde yavalatlm ki aklama da geir insan tek bir gndoumu ve tek bir gnbatm gryor.Bu dnyada kimse mevsim deiimlerine tanklk edecek kadar yaamyor. Mesela herhangi bir Aupa lkesinde, Aralk aynda domu bir kii hayat boyunca hi smbl, leylak, yldzieien grmyor; yapraklarn krmzya ve altn sarsna dnne hi tanklk etmiyor, crcr blerini hi duymuyor. Aralkta doan kii soukta yayor. Ayn ekilde, Temmuzda doan birbir kar tanesinin yanana konuunu, donmu nehrin kristallerini grmyor, taze karda izme duymuyor. Temmuz aynda doan insanlar scak yayorlar hayatlarn. Mevsimler ancak kitaplaan reniliyor.Bu dnyada hayat kla planlanyor. Gnbatmnda doan bir insan mrnn ilk yarsn karanaclk veya saatilik gibi kapal meknlarda yaplan meslekleri reniyor, bol okuyor, entelleiyor, fazla yiyor, usuz bucaksz ak alanlardan korkuyor, glgelerle dostluk kuruyor. Gdoumunda dnyaya gelenlerse iftilik veya duvarclk tr ak hava mesleklerini reniyoriyor, kitaplardan ve zihinsel projelerden uzak duruyor, ldyor, zgven kazanyor, hibirn korkmuyor.Hem gndoumunda doanlar hem gnbatmnda doanlar k deitiinde bocalyor. Gn doduuen ortaya kan aalar, denizler ve dalar karsnda eziliyor; gn gzlerini karartyncerelerini rtyor, mrlerinin kalann lo kta geiriyor. Gne battnda gndoumu dzin katmanl mavi tonlarnn, bulutlarn hipnotize edici geilerinin ortadan kayboluvermesine alyorlar. Alyor ve karanlk kapal mekn mesleklerini renmeyi reddediyor, yere uzanbaklarn yukar dikerek bir zamanlar grdklerini grmeye abalyorlar.nsan mrnn tek bir gn srd bu dnyada zaman, kedilerin tavan arasndaki seslere kulaki dikkatle kovalanyor. Yitirilecek zaman yok nk. Doum, retim, ak meseleleri, evlilikslek, yallk, hepsi gnein tek bir yolculuuna, n tek bir geiine sktrlmak zorfif bir selam verip koturarak uzaklayor. Evlerde karlaanlar kibarca hal hatr sorup alacele ilerine bakyor. Kahvelerde buluanlar gergin baklarla glgelerin hareketini izliyor ve fazla oturamyor. Hayat mevsimde tek bir an nk. Tek bir kar ya. Tek bir gz gnapanan bir kapnn glgesinin krlgan, keskin kenar. Hayat kol ve bacaklarn ksack bir hiYallk ister aydnlk, ister karanlkta gelip attnda, insanlar kimseyi tanmadklarn Zamanlar olmam nk. Ebeveynler len veya gece yars lp gitmi. Ablalar, aabeyler,satlar yakalayabilmek iin uzaklara tanm. Arkadalar gnein deien alaryla deimi, klar, hepsi bir gne sktrlm bir mre gre ayarlanm. Yalanan insan hi kimseyikonuuyor ama hibirini bilmiyor, tanmyor. Yaam sohbet paralarna, insanlara dair unutuaralara blnm. Yaam alelacele yaanm, pek az kiinin tanklnda gemi sahnelere bda akan suyu dinliyor, kafasndan hari bir yerlerde bir eylerin gerekten var olup olmadn dnyor. Anasnn kuca var olmu muydu sahiden? Okuldaki arkadayla giritii nenin iteki ilk kprts hissedilmi miydi gerekten? Sevdii kadn var olmu muydu? Nerededi peki? Yatanda oturuyor, musluktan akan suyu dinliyor ve ktaki deiimi belli belirsifark ederken neredeler, diye dnyor5 Haziran 1905Meknn tasvirine ve nehirlerin, aalarn, binalarn, insanlarn grnlerine baknca heps Aare douya kvrlyor; st patates ve ekerpancar ykl teknelerle dolu. Alplerin eteklela bezeli; koni biimlere mahkm dallar, amdan mumlar misali ge bakyor. Nehre bakan Aarrassedeki katl, krmz tula daml ve oval pencereli evler sessizce bekliyor. Marktgasdkknclar gelen-geene el ediyor, ince ilemeli mendillerini, zarif saatlerini, domateslerini, ekmeklerini satmaya abalyor. sli et kokusu caddeleri sarmalyor. Kramgasseye bakan balkonlarnda bir adamla bir kadn dikiliyor, tartyor ve tartrken glmsyorlar. Bleine Schanzedeki baheden yava admlarla geiyor. Postanenin kocaman krmz kaps alalyor, kapanyor. Bir kpek havlyor.Ama herhangi bir kimsenin gzlerinden bakldnda manzara bambakalaveriyor. Mesela Aare turmu bir kadn teknelerin, sanki buzda paten yapyormuasna hzla getiklerini gryor. bakasna tekneler ar aksak gidiyormu, nehirdeki tek bir dnemeci koca bir leden sonraunca anca alyormu gibi geliyor. Aarstrassedeki bir adam nehre bakyor ve teknelerin nce ileri, sonra geri gittiklerini kefediyor.Bu tutarszlklar baka yerlerde de yineleniyor. Mesela tam u anda bir eczac, len yemei sonra Kochergassedeki dkknna dnyor. Grd manzaraysa yle: iki kadn el kol sallaysylediklerini kestiremeyecei hzla konuarak yanndan geiyor. Bir avukat sokan karsnim bilir neredeki randevusuna koturuyor; kafas ufak hayvanlarnki gibi saa-sola sallanyor. ocuun tekinin balkonundan frlatt bir top, zor bela grnr bir bulanklkla mervay yararak yere iniyor. Pencerelerinden az evvel sokaa gz atan 82 numarann sakinleri evlerinin iinde odadan odaya geiyor, bir anlna oturuyor, yemeklerini bir dakikada tkr, kayboluyor, beliriyorlar. Yukarda bulutlar toplanyor, ayrlyor, art arda alnp verilen soluklarn hzyla yine toplanyor, yine ayrlyor.Sokan teki ucundaysa frnc ayn manzaray izliyor. ki kadnn sokakta keyfe keder dolabir avukatla konutuklarn, ardndan yollarna devam ettiklerini gryor. Avukat 82 numaraygiriyor, bir sofraya kp len yemeini yiyor, pencereye gidiyor, sokaktaki bir ocuun fu yakalyor.Kochergassedeki bir sokak lambas altnda duran bir adamaysa olaylarn hibir hareketi yok grnyor. ki kadn, bir avukat, bir ocuk, bir top, bir apartman dairesinin ii parlak gplm bir resim gibi.Her trl olay dizisi iin ayns geerli nk bu dnyada zaman, bir duyu.Zamann grme veya tat alma misali bir duyu olduu bir dnyada bir sahneler dizisi, gzlemcinin gemi tarihine bal olarak hzl ya da yava, bulank veya net, tatl veya tuzlu, ne veya nedensiz, dzenli ya da geliigzel olabilir. Amthausgassede filozoflar zamann gerekte insan algs dnda var olup olmadn tartyorlar. Kim bir olayn hzl m yava mnsiz mi, gemite mi yoksa gelecekte mi yaandn syleyebilir? Herhangi bir olayn olduuleyebilir hatta? Filozoflar gzleri yar kapal oturuyor, zaman estetiklerini kyaslyorlar.Bazlar zamansal duyudan yoksun douyor. Haliyle meknsal alglar eziyet verici lde kesor. Upuzun otlarn arasna yatyor, dnyann her yanndan air ve ressamlarca sorgulanyorlaaharda aalarn tam yerlerini, Alplerdeki karn eklini, kiliseye vuran gnnn asni, nehirlerin konumlarn, srdeki kularn uu dzenlerini betimlemeleri iin yakarlyorarna. Ama zaman-sarlar bildiklerini anlatamyorlar. nk konumak, zaman dhilinde sarfbir szckler dizisini gerektiriyor.9 Haziran 1905Diyelim ki insanlar fani deil; ebediyen yayorlar.Tuhaftr, her kentte nfus ikiye ayrlveriyor: Sonralar ve imdiler.Sonralar niversiteye balamak, ikinci bir dil renmek, Voltaire veya Newton okumak, ilerinde terfi kovalamak, k olmak, aile kurmak iin aceleye gerek olmadn biliyor. Tm bun sonsuz zaman var nk. Sonsuz zamanda her ey baarlabilir, her eye ulalabilir. Haliyr ey bekleyebilir. Hatta aceleci eylemler hatalara yol ayor. Hem kim bu mant tartabi Sonralar herhangi bir dkkn ya da caddede p diye tanmak kolay. Gevek, rahat admlarla, stlerinden dklen giysiler giyiyorlar nk. Bulduklar herhangi bir dergiyi okumaktan, lerinde mobilyalarn yerlerini deitirmekten ya da bir sohbete, aatan szlen gz yapraszvermekten haz duyuyorlar. Sonralar kahvelerde oturup kahvelerini yudumluyor ve yaamda olabilecekleri tartyor.imdiler sonsuz yaamda hayal edebilecekleri her eyi yapabileceklerini fark ediyor. Sonsuz sayda meslek edinecek, sonsuz kere evlenecek, siyasetlerini sonsuz defa deitirecekler. Her biri avukat, duvarc, yazar, muhasebeci, ressam, doktor, ifti olacak. imdiler srekli yeni kitaplar okuyor, yeni meslekler, yeni diller reniyor. Yaamn sonsuzluklarn, snrszln tadabilmek iin erkenden ie giriiyor ve asla yavalamyorlar. E,ntklarn zaten? imdileri fark etmek ok kolay: onlar kahvelerin sahipleri, onlar retmenonlar doktor, onlar hemire, siyaseti Onlar oturduklarnda mtemadiyen bacaklarn sallayaar Ardk yaamlarda, hibir ey karmama hevesiyle ilerliyorlar. ki imdi Zhringer euzu banda karlatnda hemen uzmanlatklar yaamlar kyaslyor, bilgi dei tokuunaaatlere gz atyor. ki nce ayn yerde karlatndaysa gelecei dnyor ve kavis izeror.imdilerle Sonralarn ortak bir noktas var. Sonsuz yaam demek, sonsuz sayda akraba demek. Ne dedeler ne de dedelerin dedeleri, dedelerin halalar, amcalarn amcalar, byk-byk calarn amcalar lyor. Oullar asla babalarn glgesinden kurtulamyor. Kzlar da annelerise kendi bana kalamyor, kendini bulamyor.Mesela adamn biri tutup bir i kurmaya kalktnda, hatalarndan ders almak iin babalarnadelerine, dedelerinin babalarna, dedelerinin dedelerine ve tesine danmak zorunda hissediyor kendini. Hibir yeni i giriimi yeni deil nk. Aile aacndaki birileri mutlaka k ilerden birini denemi. Hatta her ey, ne varsa hepsi baarlm. Ama bedeli var nk brlarn arpm hevesin azalmasna blnyor.Mesela bir kz, annesinin klavuzluuna bavurduunda katksz karlk alamyor. Annesi ann anneannesi kendi annesine, byk-bykanne kendi annesine ve tesi tesine danmak zorundaor. Oullar ve kzlar kendi balarna kararlar alamad gibi srda t iin ebeveynlerineEbeveynler gven ve kesinlik kayna olmaktan kyor. Milyon kaynak var nk.Her eylemin milyon defa doruland yerde yaam tereddtldr, belirsizdir. Nehirlerdeki a kprler tam kalkarlarken duruveriyor. Binalarn dokuzuncu katlar ina ediliyor ama atlaaklmyor. Bakkaln zencefil, tuz, balk ve et stoklar her fikir deiikliinde, her danm tte deiiyor. Cmleler yarm kalyor. Dnlere birka gn kala atlveriyor nianlar. erde insanlar kafalarn evirip izleyen var m diye bakyorlar arkalarnalmszln bedeli bu Kimse btn olamyor. Kimse zgr olamyor. Zamanla kimileri yaaman olduunda karar klyor. lmde insan gemiin yknden kurtuluyor nk. Bu birka kii, s baklar altnda, sonsuz yaamlarn sonlandrabilmek iin kendilerini Constance Glnn onte Lemann tepesinden aa atyor. Bylelikle sonlu, sonsuzu fethediyor; milyon gz gzson kar ya karszla, milyon t hie boyun eiyor.10 Haziran 1905Zamann bir nicelik deil, ykselen ay aalara dediinde gecenin ldamas misali bir nitu varsayalm. Yani zaman var, var ama llemiyor olsun.Tam u anda bir kadn Bahnhofplatzn ortasnda dikilmi, bir adam bekliyor. Adam bir sre adn Fribourga giden bir trende grm, kadna tutulmu ve birlikte Grosse Schanze baheleitmeyi teklif etmi. Kadn sesindeki ivedilikten ve baklarndan adamn ksa sre iinde detediini anlam. Yani adam, elinde bir kitapla vakit geirerek, sabrszlanmadan bekliyor i. Bir sre sonra, belki ertesi gn geliyor adam; kol kola giriyor, baheleri geziyor, lalelerin, gllerin, leylaklarn arasnda dolayor, llemeyen bir zaman boyunca sedirden bankta oturuyorlar. Iktaki deiimden, gn kzla kesiinden fark edilen akam kyor.fak bir patikadan geip tepedeki bir lokantaya ulayorlar. Peki, birliktelikleri mr boyu mu yoksa anlk m? Ta en batan beri mi birlikteler yoksa birka saniyeden beri mi? Kim syleyebilir?Adamn annesi, lokantann srme pencerelerinden olunu kadnla otururken gryor. Kollarn up syleniyor nk olunun eve gelmesini istiyor. Olunu ocuk olarak gryor. Evde yaad saklamba oynadndan, kucakta yataa tanrken anneciinin srtn okadndan bu yana lokanta penceresinden mum nda olunun ocuksu gln gryor ve hi zaman gemediindolmas gerektiinden emin oluyor. Kollarn kavuturup darda beklerken olu ieride, akaetinde, tant kadnn mahremiyetinde hzla yalanyor.Aarbergassede, yolun karsnda iki adam, bir ila nakliyesi hakknda tartyor. Alc kza ilalar eskimi ve bozuk gelmiler. Epeydir hatta tren istasyonunda epeydir, Spitalgasse 27 numarada oturan kr sal hanmn gidi gelileri boyunca, Alplerde onca k deiihavann scaktan soua, souktan nemliye dnm boyunca beklemi ilalar. Gnderici, ks bykl bir adam. Hakarete maruz kald kanaatinde. Daha pazarda kepenkler alrken Baselbrikasnda kutuladn sylyor ilalar. Kutular trene, bulutlar henz szlemenin imzalarndayken tam. Daha ne yapaym, diyor.Zamann llemedii bir dnyada ne saat ne takvim ne de belirlenmi, kararlatrlm rande Olaylar zaman deil, baka olaylar tetikliyor. Bir evin inas ta ve keresteler inaat ala geldiinde balyor. Taoca, ocak sahibi paraya gereksinim duyduunda teslimat yapyor. at, Yksek Mahkemedeki davasna, kz kellemesi hakknda aka yapnca gidiyor. Bern Lisesim, renciler snavlarn baaryla geince sona eriyor. Trenler Bahnhofplatzdaki istasyondonlar yolcuyla dolunca kalkyor.Zamann nitelik olduu dnyada olaylar gn rengiyle, Aaredeki sandalclarn ses tonlaryli bir odaya girdiinde duyulan sevin veya korkuyla kaydediliyor. Bir bebein doumu, bir icadn patenti, iki kiinin bulumas zamanda, saat ve dakikalar tarafndan sabitlenen noktalar deil. Bunun yerine olaylar imgelemin uzaynda kayp gidiyor, bir bakla, bir arzuyla somutlanyor. Ayn ekilde, iki olay arasndaki zamann uzunluu zt olaylarn arka platine, k ve glge derecelerine, olaya katlanlarn baklarna bal.Kimileri zaman nicelletirmeye, incelemeye, kesip iini amaya kalkyor. Taa dnyor brnda buz gibi, sert ve ar donakalyorlar. Neden sonra bu heykeller ta ocana gtrlyoparaya ihtiya duyduunda bu heykelleri eit paralara blyor, inaatlara satyor.11 Haziran 1905Kramgasse ile Theaterplatzn birletii kede alt mavi masal, efin servis penceresine mtunyalar dizili kk bir kaldrm kahvesi var ve buraya oturan Berni tmyle grp duyabilgassenin kemerleri arasnda dolanan, konuan ve kuma yahut saat veya tarn alan insanlarochergassedeki ilkokuldan sabah teneffs iin km, Aare kysna inen sokaklardan birininin peinden tek sra halinde yryen sekiz yalarnda ocuklardan bir grup Nehrin hemen b bir atlyeden tembelce ykselen duman Zhringer emesinin fskiyelerinden kpkleriyle aamgassedeki, eyrek ban vuran dev saatKentin ses ve kokularna duyularn bir anlna kapayabilenler mthi bir manzara gryor: ssenin kesinde iki adam vedalamaya abalyor ama birbirlerini bir daha hi gremeyecekleibi ayrlamyorlar. Vedalayor, ayr ynlere yrmeye balyor, derken alelacele geri dnpe koarak kucaklayorlar. Hemen berilerinde orta yal bir hanm, minik havuzlu bir emeninarna oturmu, alyor. emenin tan yle sk tutuyor ki sararm parmaklarndan kan er yerde. Yalnzlnda, bir daha asla bakalarn gremeyeceine inananlardaki kalclk va hanm, Kramgassede kol kola yryor, gelecee dair hibir ey dnemezmiesine bo vermiin asl bu dnya, gelecekten yoksun bir dnya. Bu dnyada zaman, hem gereklikte hem dnki zamanda son bulan bir izgi. Bu dnyada hi kimse gelecei hayal edemiyor. Duyular renk tayfnn ardnda yatan alglayamadndan dolay mor tesinde renk grebilmek ne kadar idnyada gelecei hayal etmek de o kadar imknsz. Gelecekten yoksun dnyada iki dostun birbirinden her ayrl lm demek. Gelecekten yoksun dnyada her yalnzlk nihai Gelecekten yada her gl, son gl Gelecekten yoksun dnyada imdinin tesinde hilik uzanyor ve in, uurumun kenarna aslr gibi tutunuyor.Gelecei hayal edemeyen insan, eylemlerinin sonularn dnemez. Haliyle kimileri bu yzdelemsizlie kslyor. Gn boyu yataklarndan kmyor; uyanklar ama giyinmeye korkuyorlar. fotoraflara bakyorlar. Her bir eylemin hilie gideceine aldrmayan, yaamlarn planlayaklarndan endielenmeyen kimileri sabah yataktan kyor. Andan ana yayorlar ve bu yzden anlar dolu. Daha bakalarysa gelecein yerine gemii koyuyor. Her any, yaplm her eyneden ve sonucu ele alp olaylarn kendilerini imdiye, dnyann son anna, zaman denen izgin bitiine getiriine hayranlkla bakyorlar.Alt kaldrm masal ve camna petunyalar dizili kahvede gen bir adam, nnde kahvesi ve pala oturuyor. Bo baklarla caddeyi seyrediyor. Sveterli iki kadn, emenin kenarndaki ohanm, srekli vedalaan iki arkada grm. O otururken kentin stne kapkara bir yamur or. Ama gen adam kalkmyor masasndan. Sadece imdiyi hayal edebiliyor ve imdi, u anda hava karanlk ama yamur yamyor. Kahvesini yudumlayp pastasn yerken dnyann sonunun kapkgeliine ayor. Yamur hl yamyor; azalan k altnda gzlerini ksarak gazetesine bakn cmleyi okumaya abalyor. Derken yamur balyor. Gen adam ieri giriyor, slanan ceketi, dnyann sonunun yamurla geliine ayor. Pasta efiyle yiyeceklerden konuuyor ama yammesini beklemiyor nk hibir ey beklemiyor. Gelecekten yoksun dnyada her an dnyann sonirmi dakika sonra frtna bulutlar uzaklayor, yamur diniyor ve hava ayor. Gen adam maor, oturuyor ve dnyann sonunun gneli geliine ayor.15 Haziran 1905Nasl uzaklara bakldnda uzaysal yer imleri, yani evler, aalar, doruklar grlyorsa, be bakldnda uzak gelecee doru bulanklaarak uzanan zamansal iaret noktalar, doumlarr yle grlebiliyor bu dnyada. Ve nasl bir insan bir yerde kalmay veya bir baka yere gieyi seebiliyorsa, bu dnyadaki insanlar zaman ekseni boyunca hareketlerini seebiliyorlar. Kimileri rahat, mutlu bir andan uzaklamaktan korkuyor: setikleri bir zamansal noktada kalyor, aina bir baka ana ancak ara sra, srnerek geiyor. Kimileriyse geip n hzl olaylar zincirine hazrlanmakszn pervaszca dalyor gelecee.Zrih teknik niversitesinde gen bir adamla hocas ufak bir ktphanede oturmu, alak seslncin doktoras hakknda konuuyor. Aralk ay; beyaz mermer mine yanyor. Gen adamla hoca katlaryla dolu yuvarlak bir masann banda, gayet ho mee iskemlelerde oturuyorlar. Arar pek zorlu gemi. Geen on sekiz ay boyunca gen adam hocasyla her ay bu ktphanede bul profesrden klavuzluk ve umut istemi, gidip alm ve bir ay sonra yeni sorularla gelmifesr her seferinde yantlar sunmu. Bugn yine aklamalar yapyor. Hocas anlatrken gen r pencereden dar kayyor, binann yanndaki am tutan kar inceliyor ve doktorasn ver kendisinin hayata tutunmay nasl becerebileceini merak ediyor. Oturduu yerde tereddtle birka dakika gelecee adm atyor, souk ve belirsizlikle rperiyor. Derhal geri ekiliyo Bu anda, scack atein banda, hocasnn scack yardmnn yannda kalmak ok daha iyi. etmemek ok daha iyi. Ve bylece ufak ktphanedeki bu gnde kalyor gen adam. Arkadalar geiyor, bu anda kalna yle bir bakyor ve kendi hzlaryla gelecee devam ediyorlar.Bern kentinde, Viktoriastresse 27 numarada gen bir kz, yatanda yatyor. Alt katta kavga eden ebeveyninin sesleri szlyor odasna. Kulaklarn kapatyor ve komodininde duran birotorafa, ocukluundan kalma, anne ve babasyla birlikte plajda otururken ekilmi fotorafbakyor. Odasnn duvarlarndan birine bitiik ceviz bir yaz masas var. Masada porselen bikse duruyor. Duvarn mavi boyas atlam, kimi yerde soyuluyor. Yatan ayakucunda yars ir valiz. nce fotorafa, sonra zamana bakyor gen kz. Gelecek el ediyor. Kararn veriyorvalizini toplamay bitirmeden evden, yaamnn bu noktasndan frlyor, dosdoru gelecee ata bir yl, be yl, on yl, yirmi yl ileri gidiyor ve nihayet frene basyor. Ama yle hzlor ki ellisine varana dek duramyor. Gznn nnden hzla getiklerinden olaylar zor bela yor. Hamile brakp terk eden kel bir avukat Bulank niversite yllar Bir sreliine Lozduu ufak daire Fribourgda bir kz arkada Blk prk aile ziyaretleri Annesinin son nii hastane odas Babasnn ld Zrihteki nemli, sarmsak kokulu daire ngilterede bidan gelen mektupSoluk solua kalyor. Elli yanda artk. Yatana uzanyor, hayatn hatrlamaya alyor,anne ve babasyla birlikte plajda otururken ekilmi fotorafa bakyor.17 Haziran 1905Bernde Sal sabah. Marktgassenin sosis parmakl frncs, veresiye borcunu demeyen bir dn son ald ekmei sessizce torbasna koyarken el-kol sallayarak baryor. Frnn nndk, birinci kat pencerelerinden birinden atlm bir topu kovalyor, patenler ta sokakta takrdyor. Marktgassenin dou ucunda, sokan Kramgasseyle birletii yerde bir adamla birbir dkkn kemerinin glgesinde birbirlerine sokulmular. Kollarnn altnda gazeteleriyle i adam, sohbet ederek geiyor. yz metre gneyde bir alblbl Aare zerinde tembelce doDuruyor dnya.Frncnn az lafnn ortasnda ak kalyor. ocuk sokan ortasnda, bir aya arkada, tmerinin glgesindeki adamla kadn birer heykele dnyor. Dier iki adam da heykellere dn; sohbetleri sanki pikabn inesi kaldrlm gibi kesiliveriyor. Ku nehrin stnde, havadasahne aksesuar gibi asl kalyor.Bir mikro-saniye sonra dnya tekrar hareketleniyor.Frnc hibir ey olmam gibi kalay ekmeye devam ediyor. ocuk topun peinden gidiyor. Ad iyice birbirlerine sokuluyorlar. Dier iki adam et fiyatlarn tartmaya devam ediyorlar. Ku, kanatlarn rpyor ve Aare zerinde umaya devam ediyor.Birka dakika sonra dnya gene duruyor. Sonra yine balyor. Duruyor. Balyor.Hangi dnya bu peki? Bu dnya, zamann sreen olmad bir dnya. Bu dnyada zaman, devamsinir liflerinden bir uzam burada: uzaktan baknca tek para ve sreen duruyor ama yaklanca lifler arasnda mikroskobik boluklar bulunduu, kesintililii hemen grlyor. Sinirsel abir zaman paras boyunca akyor, aniden duruyor, duraklyor, boluu srayarak ayor ve bki parada akna devam ediyor.Zamandaki kopukluklar ylesine kk ki tek bir kayp zaman parasnn saptanabilmesi iin t saniyenin bin defa bytlp bin paraya blnmesi ve her bir parann bin defa daha blnmyor. Zamandaki kopukluklar yle minik, yle minik ki paralar arasndaki boluklar fark etmek, alglamak neredeyse imknsz. Zamann her yeniden balaynda yeni dnya tpk eskisi gulutlarn hareketleri ve konumlar, kularn rotalar, sohbetlerin gidiatlar, dnceler, tp ayn.Zaman paralar birbirlerine neredeyse kusursuz uyuyor uymasna ama tamamen kusursuz deiller. Arada ok ufak kaymalar yaanyor. Mesela Bernde bu Sal, yirmili yalarnn sonlar erkekle bir kadn, Gerberngassedeki bir sokak lambasnn altnda duruyorlar. ki ay nce nmlar. Erkek, kadna srlsklam k ama bir nceki sevgilisi tarafndan aniden terk edtan korkuyor. Bu sefer emin olmak zorunda. Kzn yzn inceliyor, sessizce gerek duygularakalamaya urayor, ufack bir iaret, minnack bir ka kaldr, azck yanak kzarmas, gAslnda kz da onu seviyor ama kelimelere dkemiyor akn. Korkusundan bihaber, glmsemekltiniyor. Sokak lambas altnda dikilirlerken zaman duruyor ve yeniden balyor. Sonrasnda kafalarnn durular tpatp ayn; kalp atlarnda deiiklik yok. Ama kzn zihninin ta ha nce orada bulunmayan bir dnce beliriveriyor. Bu yeni dnceye, bilinaltna uzanyorken glmsemesine bir boluk peesi iniyor. Bu minnack tereddt ok ama ok yakndan baklm gibi deil ya, adamn dikkatinden kamyor ve grdn iarete sayyor. Kza bir daha grr, Zeughausgassedeki ufak dairesine dnyor ve Zrihe tanp amcasnn bankasnda alma. Kz, Gerberngassedeki sokak lambasnn altndan ar admlarla evine dnerken neden aknak ediyor.AraEinstein ile Besso, nehirde demirlemi ufak bir balk teknesinde oturuyorlar. Einstein piposunu tttrp oltasn salarken Besso peynirli sandviini diliyor.Einsteinla daha nce hi bala kmam Besso, Byle Aarenin ortasnda durup bir eyler e? diye soruyor.Oltasn salmaya devam eden Einstein, Hi yakalamadm, diyor.Belki kyya daha yakn, u sazlarn orada durmalyzdr.Olabilir, diyor Einstein. Orada da hi balk tutamamtm. Var m antanda baka sandvi?Besso Einsteina sandvi ve bira uzatyor. Bu Pazar leden sonrasnda arkadayla birlikte eyi teklif ettii iin biraz vicdan azab ekiyor. Einsteinn dnebilmek iin yalnz badn biliyor.Ye, diyor Besso. Bunca balk tuttuktan sonra mola lazm sana.Einstein kam oltay Bessonun kucana brakp yemeye koyuluyor. Konumuyorlar. Ufak, krmr geiyor yanlarndan, kayklar sallanyor.Yemek bitince srtst uzanp baklarn ge eviriyorlar. Bugnlk balk tutmaktan vazgeBulutlarda neler gryorsun, Michele? diyor Einstein.atk kal bir adam kovalayan bir kei gryorum.Gereki adamsn, Michele. Einstein bulutlar seyrediyor ama akl projesinde. Bessoya d bahsetmek istiyor ama bir trl laf aamyor.Zaman kuramn halledeceksin bence, diyor Besso. Hallettiindeyse bala kacaz ve ban. Mehur olunca ilk bana, bu kaykta anlattn hatrlayacaksn.Einstein glyor, bulutlar kahkahasyla sarslyor.18 Haziran 1905Romann merkezindeki bir katedralden on bin kiilik bir insan sras, dev bir saatin yelkovan misali dar, kentin snrlarna ve tesine uzanyor. Ancak bu sabrl ziyaretilerindoru. Zaman Tapnana girmek, Byk Saatin nnde eilmek iin sra bekliyorlar. Bu mabeuzaklardan hatta baka lkelerden gelmiler. Tertemiz sokaklarda srnrcesine yava ilerley srada sessizce bekliyorlar. Bazlar dua kitaplarn okuyor. Kimilerinin kucaklarnda ocuar var. Bazlar incir yiyor ya da su iiyor. Beklerlerken zamann getiinin farknda deilar. Saatlerine bakmyorlar nk saatleri yok. an seslerini duymuyorlar nk an kuleleriZaman Tapnandaki Byk Saat dnda her trl saat yasak.Tapnan iinde on iki ziyareti, Byk Saatin etrafnda ember oluturmular; her ziyaretmdan devasa kadranda bir saati belirleyen yerde duruyor. emberin iindeyse on iki metre yksekte sallanan bronz bir sarka mum klarnda parldyor. Ziyaretiler sarkacn he, zamann her llen artyla bir ilahi okuyor. Ziyaretiler yaamlarndan eksilen her dakir ilahi okuyor. Adaklar, sunular buByk Saatte bir saat geirdikten sonra ziyaretiler kyor, on iki yeni ziyareti byk klnyor. Bu ilem yzlerce yldr sryor.ok, ok uzun zaman nce, Byk Saatten nce, bu dnyada zaman gksel ktlelerdeki deiimlyznde yldzlarn yavaa geiiyle, gnein rotas ve ktaki deiikliklerle, Ayn doerle llrm. Zaman ayrca kalp atlaryla, rehavet ve uykunun ritimleriyle, ackmann badnlarn det dngleriyle, yalnzln sresiyle de llrm. Derken talyann ufak birt yaplm. nsanlar nce bylenmi, ardndan dehete kaplmlar. Zamann geiini, arzu kel-cetvel geometrisini nicelletiren, bir yaamn anlarn tam tamna len, insan elinden icatla kar karyaymlar nk. Bu icat byl, katlanlmaz, doaya aykr gelmi insanla saat denen bu ey, grmezden gelinememi bir trl. Aksine taplacak bir eymi. Saati yapaaati yapmaya ikna etmiler. Ardndan saati ldrlm ve dier tm saatler imha edilmi. Del ziyaretler balam.u anda, kimi ynlerden bakldnda hayat, Byk Saat ncesindeki gibi devam ediyor. Sokakl kahkahalaryla kvlcmlanyor. Aileler isli et yiyip bira imek iin bir araya geliyor. Kla olanlar utangaa kesiyor birbirlerini. Ressamlar resimleriyle ev ve binalar sslyor. Filozoflar dnyor Ama ite, her nefeste, her bacak bacak stne atta, her romantik arztakl kalan ufack bir yamru yumruluk var. Ne denli ufak olursa olsun hibir eylem zgr del artk. Herkes Romann merkezinde sallanan, ark ve dililere byk zenle balanm devasz sarkacn yaamlarn ltn biliyor nk. Ve herkes gnn birinde yaamnn gevek araaret edeceini biliyor. Herkes Zaman Tapnana gitmek zorundaHaliyle her gn, her gnn her saati Romann merkezinden dna, Byk Saat nnde eilmeyiretilerden mrekkep bir kuyruk, bir sra uzanyor. Sessizce bekliyor, ocuklarn kucaklyoua kitaplarn okuyorlar. Sessizce bekliyorlar beklemesine ama ilerinde fke fokurduyor. llmemesi gerekenin llne bakmak zorundalar nk. Dakikalarn ve yllarn tam tamalar nk. Kendi mucitliklerinin ve cretkrlklarnn tuzana dmler. Bedeliyse yaaml20 Haziran 1905Bu dnyada zaman yerel bir olay. Birbirlerine yakn iki saat neredeyse ayn hzla tkrdyorAma birbirlerinden uzak iki saat farkl hzda tkrdyor ve birbirlerinden uzaklatrldkar. Saatler iin geerli olan ayn zamanda kalp at hzlar, soluk alp veriler, otlar okan de geerli. Bu dnyada zaman, farkl meknlarda farkl hzda akyor.Ticaret zamansal birlik gerektirdiinden bu dnyada kentler arasnda ticaret yok. Kentler birbirlerinden kopuk. Bernde bin svire frangn saymak on dakika srerken, Zrihte baat sryorsa bu iki kent arasnda nasl ticaret yaplabilir zaten? Haliyle her kent bir ada bu dnyada. Her kent kendi erik ve kirazn, kendi sr ve domuzunu yetitirmek, her kenkendi fabrikasn kurmak zorunda. Her kent kendi bana yaamaya mecbur bu dnyada.Ara sra gezginin biri, tutup bir kentten dierine gidiyor. Kafas karyor, aakalyor mu Bernde saniyeler sren, Fribourgda saatler ya da Lucernede gnler srebilir sonuta. Birerde bir yaprak aatan dene kadar baka bir yerde iek aabilir, bir yerde gn grledi insan baka bir yerde k olabilir, bir yerde bir ocuk byyp adam olana kadar baka birki yamur damlas pencereden aa szln tamamlayamayabilir. Ama gezgin bu uyumazlkla. Bir blgesel zamandan dierine yolculuk ederken bedeni yerel zamana uyum salyor. Kalbin her at, sarkacn her sallan, karabatan her kanat a hep birlikte ahenk iindebir zamansal blgeye getiini nasl bilebilir zaten? nsani arzularn srati bir glcktekilarn hareketiyle ayn oransall korursa bir eylerin deitiini nereden anlayabilir?Gezgin ancak yola kt kentten birileriyle iletiime getiinde yeni bir zaman blgesine i anlyor. Giyim maazasnn byk lde geliip ubeler atn veya kznn byyp yaldaha yeni bitirdiini o zaman reniyor. Mekn kadar zaman da deitirdiini ancak o zaman aor. Yani hibir gezgin, hibir yolcu balad yere geri dnmyor.Kimileri yaltlmla baylyor. Kentimiz kentlerin en mthii; niye baka kentlerle ba ke gidelim, diyorlar. Hem hangi ipek kendi fabrikalarnnkinden yumuak, hangi srlar kendi ayrlarmzn srlarndan gl, hangi saatler kendi atlyelerimizden kanlardan kalitelar. Byleleri sabahlar gne dalarn ardndan ykselirken balkonlarna kyor ve kentlersla bakmyor.Kimileriyse temas istiyor. Kentlerine nadiren urayanlar bitmek tkenmek bilmeyen sorulara bouyor, gittii yerleri, baka gnbatmlarnn renklerini, konuulan dilleri, kur dei, icatlar soruyorlar. Kimi zaman bu merakllardan biri hepsini kendi grme karar alyor, dier kentleri kefe kyor ve bir gezgin oluveriyor. Asla dnmyor geri.Zamann yerel olduu bu yaltlmlk dnyas, kentlerin harmanlanmas olmadan yaam bin farliebileceinden muazzam bir yaam eitlilii yaratyor. Bir kentte insanlar i ie yaarkerinde apayr yaayabiliyor. Bir kentte insanlar dmanlarnn ardndan yas tutabilirken bir asnda dost-dman kavramlar hi olmayabiliyor. Bir kentte insanlar yrmeyi yelerken bir nde icat ettikleri tuhaf aralara binebiliyorlar. Bunca eitlilik ve tesi birbirlerine sadece yz kilometre mesafedeki kentlerde gerekleiyor. Her dan, her nehrin tesinde bambaka hayatlar yatyor. Ve bu hayatlar birbirleriyle konumuyorlar. Hibir ey paylamyor. rbirlerini beslemiyor, gelitirmiyorlar. Yaltlmln yol at bolluk, ayn yaltlml22 Haziran 1905Agassiz Lisesinde mezuniyet gn. Beyaz gmlek ve kahverengi kravatl yz yirmi yedi olan,kul mdr isimleri okurken mermer basamaklara dizilmi, tepede gne, kmldanarak dikiliyovluda kiminin baklar yerde, kimi uyuklayan ebeveyn ve akrabalar, gnlszce dinliyor. Okul birincisi konumasn tekdze bir sesle yapyor. Madalyasn alrken hafife glmsyor vea madalyasn alla atyor. Kimse kutlamyor okul birincisini. Olanlar, analar, babalari Amthausgasse veya Aarstrassedeki evlerine kaytsz admlarla gidiyor ya da le yemeininrdndan Bahnhofplatz yaknlarndaki banklarda pinekliyor, vakit ldrmek iin kt oynuyor,me yapyorlar. Tren giysileri katlanp bir baka vesilede kullanlmak zere kaldrlyor. Yunda olanlarn bazlar Bern veya Zrihte niversiteye yazlyor, bazlar babalarnn dk bazlarysa Almanya veya Fransaya, i aramaya gidiyor. Tm bunlar bir sarkacn ileri geri sallan misali, her hamlesi zorunlu bir satran msabakas misali mekanik bir kaytszlklleiyor.Bu dnyada gelecek sabit nk.Zamann akkan olmad, olaylara yol amad bir dnya buras. Bu dnyada zaman kemik mise arkaya doru sonsuz uzanyor, gemi kadar gelecei de fosilletiriyor. Bu dnyada her eyl, her dnce, rzgrn her nefesi, kularn her uuu tamamen, ebediyen belirli.Stadttheaterin byk salonunda bir balerin, sahneye kyor ve havalanyor. Bir an havada aalyor, ardndan yere iniyor. Sra, rp, sra. Bacaklar makasa geiyor, rplyor; kolla. Srada dn var; sa bacak geriye, drdnc konuma geiyor, aya ne itiyor, kollar dneye giriyor. Balerin kusursuz. Bir saat adeta Dansn yaparken sramalarndan birinde bir para szlebileceini dnyor ama szlemiyor nk hareketleri kendinin deil. Bedenininla her etkileimi santimin milyonda birine kadar nceden belirlenmi. Szlmeye yer yok. Szmek hafif bir kesinsizlie iaret edecek ama kesinsizlik sz konusu deil. Haliyle kanlmasaat hassaslnda hareket ediyor, beklenmedik hibir srama yapmyor, yere tam tamna basanlanmam hibir adm dlemiyor.Gelecei sabitlenmi dnyada yaam odalarla bezeli sonsuz bir koridor: her anda bir oda aydnlanyor; bir sonraki oda karanlk ama hazr. Kii odadan odaya geiyor, aydnlanm odaana bakyor, ardndan yoluna devam ediyor. Bir sonraki oday bilmiyor ama oday deitiremeyeceini biliyor. Bu dnyada kii, kendi hayatnn seyircisi.Kochergassedeki eczanede alan kimyager, le tatilinde kentte dolayor. Marktgassedekiin vitrinine bakyor, yanndaki frndan bir sandvi alyor, koruluk ve nehir ynne devam er. Arkadana borcu var ya, kendine hediye almay yeliyor. Yeni paltosuna hayran yrrken arkadana borcunu seneye deyebileceine ya da belki hi demeyeceine karar veriyor. Kim ayyabilir bu adam? Gelecein sabitlendii dnyada doru ile yanl olamaz nk. Doru ile yatirir ama herhangi bir eylem zaten seilmise, seme zgrl yok demektir. Gelecein sabitdnyada sorumluluk yoktur; odalar zaten hazrlanmtr. Kimyager, Brunngasshaldeyi geen paka boyunca bunlar dnyor ve ormann nemli havasn iine ekiyor. Kararndan yle memnunr neredeyse. Serin nemli havay iine ekiyor ve istediini yapmakta zgr, zgrlkten yoks dnyada zgr olmaktan mutluluk duyuyor.25 Haziran 1905Pazar, leden sonra. Pazar giysilerine brnm, Pazar yemeiyle tka basa dolu insanlar Aaassede geziniyor, nehrin mrltsna elik ederek usulca konuuyor. Dkknlar kapal. ha bakmak, afileri, reklmlar okumak iin durarak, sessizce Marktgassede dolayor. Bir meyneci basamaklar spryor, oturup gazetesini okuyor, kumta duvara yaslanp gzlerini kapyuyor sokaklar. Sokaklar uyuyor ve bir kemann nameleri geziniyor havada.Masasnda kitaplar yl bir odada genten bir adam; ayakta keman alyor. Seviyor kemannbir melodi alyor. alarken pencereden aa, sokaa bakyor ve birbirlerine sokulan bir irk ediyor; kapkara gzleri