AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k u- 1 fnukad 1-1-79 Jher ls ln~xfr ]euq’; er ls nqxZfr Jher D;k gS & vkcw ls czãk eq[k ls pykbZ xbZ f”kockck dh izekf.kr eqjfy;ksa dks gh Jher dgk tkosxkA bl eqjyh dh HksaV esa fdlh nhnh] nknh ]nknk vkfn euq’;ek= dh ok.kh dks “kqHk jk; gh dgk tkosxk u fd Jher ( D;ksafd dksbZ Hkh Nkrh Bksd dj ugha dg ldrk fd eSa ikou] Js’Bkpkjh nsork ;k Hkxoku&Hkxorh cu pqdk gw¡A vr% Li’V gS fd lHkh vkRek;sa uEcjokj ifrr vkSj Hkz’V gSaA uEcjokj Hkz’V euq’;ksa dh er vFkkZr~ Mk;jSD”ku ij pyus okys uEcjokj Hkz’V gh cusaxsA blfy, f”kockck us lko/kku fd;k gS ^^dksbZ Hkh nsg/kkjh dks xq: u cukvksA^^ ¼eq-3-4-75] i`-3 Ek/;½ ( D;ksafd ^^ijefirk dh gh Js’B er gS] vkSj lcdh gS vklqjh erA cki gS vdsyk lR;^^ ¼eq-3-5-70½ ^^vkSj lHkh dh gS dqerA muls dqer gh cusaxsA-----------vkSj dksbZ dh er yh rks /kks[kk [kk;kA ^^ ¼eq-2-4-73 i`-2]3 var½ ^^Jher gS gh ,d ijefirk ijekRek dhA ckdh lHkh dh gS vklqjh er] ftlls vlqj gh curs gSaA^^ ¼eq-2-6-73 i`-3 e/;½ ^^”kwnzdqy esa gS euq’; er] czkg~e.k dqy esa gS bZ”ojh; erA^^ ¼eq-25-6-74 i`-1e/;½ v-ckck us dgk gS &^^dgha2 Jher “kCn dkWeu jhfr iz;ksx djrs gSaA okLro esa ckinknk }kjk cPpksa izfr Mk;jSDV mPpkjs gq;s egkokD; gh Jher gSa] tks ckinknk dh Mk;jSDV eqjfy;ksa }kjk vc Hkh jkst feyrs jgrs gSaA ckdh vkREkkvksa dh vkREkkvksa ds izfr “kqHk jk; dgsaxs u fd JherA blfy, NksVs&cM+s HkkbZ&cguksa }kjk feyh gqbZ jk; dks Jher dguk Jher ds egRo dks de djuk gSA mu czg~ekdqekj&dqekfj;ksa dk cM+k nqHkkZX; gS tks laxe;qxh ykLV tUe ds vYidkyhu in] eku] erZck vkSj lq[k] lk/ku] lkexzh ds eksgkU/kdkj esa Qalus ds dkj.k bZ”ojh; ok.kh dh Hkh vogsyuk djds nsg/kkfj;ksa ds Mk;jSD”ku ij pyus ds fy, etcwj gSaA ;gka rd fd dSfn;ksa dh rjg mu cspkjksa dks fdlh O;fDr fo”ks’k ls feyus] ckrphr djus ;k i= O;ogkj djus dh btktr ughaA egkHkkjr izfl) tjkfla/kh vFkkZr~ iqjkus flaf/k;ksa dh tsy dk lk{kkr~ ikVZ py jgk gSA ;g mlh dYiiwoZ dh ;knxkj gS] tcfd 5000 o’kZ igys Hkh 16000 jktsjkfu;ka bUgha tjkth.kZ iqjkus flaf/k;ksa ds vk/khu cu iM+s Fks vkSj dYi2 vk/khu curs jgsaxs vkSj tjkflaf/k;ksa ds ikVZ Hkh blh rjg

[kqyrs jgsaxs ( D;ksafd ckck us dgk gS ^^var esa lcds ikVZ [kqy tkosaxsA esjs (lw;Zoa”kh) olsZ ds vf/kdkjh Jher ds vykok vkSj fdlh ds vk/khu ughaA^^¼v-24-1-70½ ^^fdlh O;fDr ¼vFkkZr~ nhnh] nknh] nknk vkfn½;k oSHko ds vk/khu jgus okyh vkRek lokZf/kdkjh ugha cu ldrhA^^¼5-3-73½^^vk/khu u gksuk vFkkZr~ “ksj o “ksjuh dh pky pyukA^^ v-ok-23-4-77 i`-95 var

ckck us dHkh fdlh cgu&HkkbZ dks Mk;jSD”ku nsus ds fy, fufeRr ugha cuk;k( D;ksafd bl l`f’V&:ih jaxeap dk ,dek= Mk;jSDVj f”kockck gh gSA ge lc cPpksa dks mlh Mk;jSDVj ds Mk;jSD”ku ij pyuk gSA fdlh nsg/kkjh ds b”kkjksa ij ughaA ckck us nhnh] nkfn;ksa] nknkvksa vkSj Vhpjksa dks ;K ,oa ;KoRlksa ds izfr lsok/kkjh cuus ds fy, fufeRr cuk;k FkkA laxe;qx esa jktkbZ pykus ds fy, fufeRr ugha cuk;k FkkA ckck us dgk gS&^^dbZ cPpksa esa rks cM+k gh nsgvfHkeku gSA mUgksa dks rks tSSls ;gka gh jktkbZ pkfg,A cki rks dgrs gSa ge losZUV gwW ( ijarq cPpksa esa nsgkfHkeku vkus ls fxj iM+rs gSaaA^^ ¼eq-rk- 5-5-73½ ^^lsUVj ij fdlh dks Hkh jktkbZ ij uk cSBuk gSA^^ ¼eq-4-10-73i`-4 e/;½

;g loZfofnr gS fd ^^eq[; iz”kkfldk^^ ] ^^lg iz”kkfldk^^ ;k ^^tksuy bapktZ^^ tSls VkbfVy Hkh ckinknk ds fn;s gq;s ugha gSaA cfYd ckinknk dh vogsyuk djrs gq;s dqN O;fDr;ksa dh pkiywlh dk ifj.kke ek= gS (D;ksafd vO;Dr ckinknk us igyh v-ok.kh esa nhnh dks ;K lsok dh ns[kjs[k ds fy, fufeRr cuk;k Fkk tcfd dqekfjdk nknh dks mudk ennxkj cuk;k x;k FkkA

^^ckdh vkt ls lHkh ds fy, dkSu fufeRr gS og rks vki tkurs gh gSa&nhnh rks gS] lkFk esa dqekjdk ennxkj gSA^^ ¼v-ok-21-1-69 i`-21]22 var ½

iz”u mBrk gS fd lkdkj ckck dh vuqifLFkfr esa ge czg~ekdqekj dqekfj;ksa dks fdlds Mk;jSD”ku ij pyuk pkfg,\ bldk lh/kk tokc gS ^^eqjyh ds Mk;jSD”ku ij^^ ( D;ksafd eqjyh gh gekjh ykBh gS ]ftlds vk/kkj ls gesa pyuk gSA rHkh rks eq-20-5-77 i`-1 dh ok.kh esa ckck us dgk gS&^^eqjyh }kjk loZ leL;kvksa dk gy fey ldrk gSA^^ lkQ gS fd O;fDrxr leL;kvksa ds lek/kku ds fy, Hkh fdlh nsg/kkjh xq: ds ikl HkVdus dh njdkj ughaA vr% ckck us 2-6-73 i`-3 e/; dh eqjyh esa dgk Fkk ^^ cki dgrs gSa tks /kDds [kkrs gSa os eq>s ugha tkursA mudks irk ugha gS fd cki ¼eqjyh dh i<+kbZ½ i<+kdj olkZ ns jgs gSaA^^ ckck us 19-9-73 i`-3 var dh eqjyh esa dgk Fkk&^^bu xq#vksa us rks lR;kuk”k dj nh gSA ,d xq: ¼czg~ek½ ej x;kA fQj tks xn~nh ij cSBk gS mlh dks xq: dj ysrs A ¼vFkkZr~ mUgha dh er ij py iM+rs gSa½ ;gkWa ¼KkuekxZ esa½ rks ,d gh ln~xq: gSA^^ ^^;gka dksbZ lk/kw&lar vkfn ugha] ftudh xn~nh pyh vkbZ gSA ;gka rks f”kockck dh xn~nh gSA ,sls ugha ;g czg~ek tk;sxk rks nwljk dksbZ xn~nh ij cSBsxkA^^ ¼eq-20-5-77 i`-3½

ckck us 24-8-74 i`-1var dh eqjyh esa dgk gS&^^nqxZfr dkSu djrk gS\ t:j ;g xq: yksx gh dgsaxsA^^ vr% ge czkg~e.kksa dh NksVh lh nqfu;ka esa Hkh nsg/kkjh xn~nhu”khu xq#vksa ls Hkh lko/kku jguk pkfg,A budh lqukbZ gqbZ ckrksa vFkok Mk;jSD”kUl dks eqjfy;ksa ls VSyh fd;s fcuk va/kJ)kiwoZd vey djus dh Hkwy ugha djuh pkfg, ( D;ksafd ckck us gesa [kqn lko/kku fd;k gS&^^czg~ekdqekjh dh er feyrh lks Hkh ¼eqjyh ls½ tkaap djuh gksrh gS ;g er jkbV gS ok jkax gSA^^¼eq-31-1-70 i`-2 var½ ^^rqe cPpksa dks Hkh lquh&lqukbZ ckrksa ij dHkh fo”okl u djuk gSA----------------/kwfr;ka ,sls [kjkc dke djrs gSa >wBh ckrsa cuk;s vkSjksa dh fny [kjkc dj nsrsA^¼eq-18-8-70i`-3vkfn½ ^^Hkkjrokfl;ksa us lquh&lqukbZ ckrksa ls gh nqxZfr ikbZ gSA^^¼eq-30-1-71½

vc laxe;qx esa Jher dh vogsyuk ls gksus okyh nqxZfr vFkkZRk~ uhpk in ikus dh [kjkc ”kwfVax ls gesa vius dks cPkkuk gSA ugha rks gks ldrk gS fd^^vgks izHkq rsjh yhyk^^ dgdj Ik”pkrki djus okyksa dh ykbu esa [kM+k gksuk iM+s D;ksafd ^^¼czg~ek½ ^^eq[koa”kkoyh gS rks tks ckck

eq[k ls dgs oks ekuuk iM+sA^^ ¼eq-8-10-73 i`-3 e/;½

AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWECkAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k u- 2 fnukad 18-1-79

¼fnYyh esa lu~ 76 ls½ ckinknk dk o.MjQqy u;k ikVZ & /keZjkt “kadj izy;adj ¼1½ fnYyh esa f”kockck dk o.MjQqy u;k ikVZ&

1969 esa czg~ek ckck ds “kjhj NksM+us ds ckn ge czg~ek oRlksa us ;g le> fy;k fd vc ijefirk f”ko okil ije/kke pys x;s gSa rFkk czg~ek ckck lw{eoru pys x;s gSa ( ysfdu okLro esa ,slk ugha gSAf”kockck us cPpksa ls fd;s x;s okns dks iwjk djus ds fy, flQZ viuk euq’; “kjhj :ih jFk vkSj lsokLFkku cnyk gSA f”kockck ds lkdkj ikVZ ifjorZu djus rFkk lsokLFkku cnyus ds lEca/k esa vO;Dr ckinknk }kjk 18 tuojh 78 dh v-ok.kh esa Li’V ?kks’k.kk dh xbZ Fkh&

• ^^ckinknk dc izR;{k fn[kkbZ nsrs] dc insZ ds vanj fNik gqvk fn[kkbZ nsrsA ysfdu ckinknk lnk ¼Kkuh rw vkRek½ cPpksa ds vkxs izR;{k gSA --------------ckck pyk x;k ;g dg vfouk”kh lEca/kksa dks fouk”kh D;ksa cukrs gksA flQZ ¼czg~ek ls “kadj :Ik esa½ ikVZ ifjorZu gqvk gSA tSls vki yksx Hkh lsok LFkku psat djrs gks ukA rks czg~ek$cki us Hkh lsok LFkku ¼e/kqcu ls fnYyh jkt/kkuh cukus ds fy,½ psat fd;k gSA^^v-ok-18-1-78 i`-34ds var ]35 ds vkfn

• ^^laxe;qx ij rdnhj dh js[kk ifjorZu djus okyk cki lEeq[k ikVZ ctk jgs gaSA^^ ¼ v-ok.kh rk-9-9-75 i`-99 e/;½

• ¼ua-okj ,d2 djds cki ds lg;ksxh cuus okyh½ gtkj Hkqtk okys czg~ek ds :Ik dk orZeku le; ikVZ py jgk gSA rc rks lkdkj l`f’V esa bl ¼izSfDVdy½:Ik dk xk;u vkSj ;knxkj gSA Hkqtk;sa ¼:ih cPps½cki ds fcuk drZO; ugha dj ldrhaA Hkqtk;sa cki dks izR;{k djk jgh gSaA djkus okyk ¼lkdkj cki½gS rc rks dj jgs gSaA-----------¼nwljs½ cPps tqnkbZ dk inkZ Mky ns[krs jgrs gSaAfQj <wa<us esa le; xaokrs gSaAgkftj&gtwj dks Hkh fNik nsrs gSaA----------cgykus dh ckr ugha lquk jgs gSaA vkSj gh lsok dh LihM dks vfr rhoz xfr nsus ds fy, flQZ LFkku ifjorZu fd;k gSA ¼dgka\fnYyh dh vksj½ ¼v-ok.kh rk-18-1-78 i`-35 ]36½

f”kockck us eqjfy;ksa esa dgk gS fd os rhu ewfrZ;ksa }kjk ikVZ ctkrs gSa & czg~ek }kjk LFkkiuk ] “kadj }kjk fouk”k vkSj fo’.kq }kjk ikyukA tc czg~ek dk ikVZ lekIr gksrk gS rks “kadj dk ikVZ izkjEHk gks tkrk gSA “kadj ds ikVZ ds fy, f”kockck us lkdkj eqjfy;ksa vkSj vO;Dr okf.k;ksa esa dbZ b”kkjs fn;s gSaA czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa “kadj dk ikVZ rks lu~ 1969 ls gh vkjEHk gks pqdk Fkk ( fdUrq “kadj ds ikVZ dh izR;{krk lu~ 1976 ls fnYyh eas gqbZA bl o’kZ dks ckck us izR;{krk o’kZ ds :Ik esa igys gh ?kksf’kr dj fn;k FkkA lkFk gh 1976 dks czg~ek ckck lesr lHkh czg~ekdqekj dqekfj;ksa us nl o’kZ igys vFkkZr~ 1966 ls gh nqfu;ka ds fouk”k dk o’kZ Hkh ?kksf’kr dj fn;k Fkk] tcfd ;g lkjs nqfu;ka ds LFkwy fouk”k ds fy, ugha vfirq czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa Kku lw;Z ds :Ik esa izR;{k gksus okys ikVZ/kkjh ds eu&cqf) ls fodkjksa vkSj Hkz’Vkpkj ds var gksus ds izfr b”kkjk FkkA csgn dk cki csgn ds cPpksa ls csgn dh ckrsa djrs gSaA mu ckrksa dks gn dh nqfu;ka esa cqf) yxkus okys cPps ugha le> ldrsA oSls Hkh nqfu;ka dk gj dk;Z lw{e esa iwjk gksus ds ckn gh LFkwy esa iwjk gksrk gSA tSls edku cukus ;k fcxkM+us dh lw{e :Ikjs[kk igys cqf) vkSj fQj dkxt esa cukrs gSa vkSj fQj izSfDVdy esa djrs gSaA rks ;g lu~ 76 ls lEiUu gksus okyh ?kks’k.kk Hkh czkg~e.kksa dh gh lw{e laxe;qxh nqfu;ka dh LFkkiuk vkSj fouk”k dh ?kks’k.kk Fkh tks lu~ 76 ls izSfDVdy esa iwjh gks jgh gSA

czg~ekdqekj dqekfj;kas us lu~ 1976 dks /kwe/kke ls cki ds izR;{krk o’kZ ds :Ik esa euk;k ( fdarq u rks lkjh nqfu;ka dh vkRekvksa ds chp cki dh izzR;{krk gks ldh vkSj u mudh vk”kkvksa ds vuq:Ik nqfu;ka dk fouk”k gqvkAvr% tc vf/kdrj czg~ekdqekj dqekjh 1976 esa fouk”k u gksus ij fu”p;&vfu”p; ds ladYiksa ls tw> jgs Fks vkSj muds eu esa gkgkdkj epk gqvk Fkk] Bhd mUgha fnuksa fnYyh esa ;equk ds d.Bs ij ;kuh ;equk ds fdukjs ds¼”kkgnjk&d`’.kkuxj&pkanuh pkSd&uksosYVh&lkmFk&xzhuikdZ&egjkSyh vkfn½ lsokdsanzksa ds HkkbZ&cguksa ds cqf):ih {ks= esa lR;Kku vFkkZr~ lPp[k.M dh LFkkiuk gks jgh Fkh vkSj mudh cqf) t;t;dkj ds ukjs Hkh yxk jgh Fkh (D;ksafd mUgksaus ik.Moifr Hkxoku ds lkdkj ikVZ dks Kku ds rhljs us= ls igpku fy;k FkkA ckck us rk-14-5-70 i`-2 ds vkfn dh eqjyh esa dgk Hkh gS&^^”kadj D;k djrs gSa\ mudk ikVZ ,slk oUMjQqy gS tks rqe fo”okl dj u ldksA^^ vius u;s lsokLFkku fnYyh ds lEca/k esa ckck us dbZ eqjfy;ksa vkSj vO;Dr okf.k;ksa esa b”kkjs fn;s gSaA

• ^^Ckkck us crk;k Fkk fnYyh esa fcjyk eafnj esa ,d iRFkj yxk gqvk gS ftlesa fy[kk gqvk gS Hkkjr dfczLrku ¼vFkkZr~ vKkuh½FkkA mudks /keZjkt us ifjLrku ¼Kkuifj;ksa dk LFkku½ cuk;kA^^ ¼eq-16-12-71i`-2 vkfn ½

• ^^/keZjkt us fnYyh dks ifjLrku cuk;kA^^ ¼rk-27-7-73½ okLro esa ;g dYiiwoZ ds orZekudkyhu /keZjkt ds ikVZ dh ;knxkj gSA

• ^^nsgyh ij ¼;kno&dkSjo&ik.Mo½ lcdks p<+kbZ djuh gSA nsgyh dh /kj.kh dks iz.kke t:j djuk gSA------------nsgyh dh rjQ lHkh dh ut+j gSA ¼lkdkj½ cki dh Hkh ut+j gS rks loZ dh

Hkh ut+j gSA----------nsgyh ls lsok dh izsj.kk feyuh pkfg,A tSls lsaVªy xoesZaV gS rks lsaVj }kjk loZ LVs”ku dks Mk;jsD”ku feyrs gSa oSls lsok ds IySUl ok lsok dks uohurk esa ykus ds

fy, ikfyZ;kesaV gksuh pkfg,A---------- rks tSls (jkt/kkuh) LFkkiuk esa u-1 nsgyh jgh oSls fo”ks’krkvksa ds xqynLrs esa Hkh uEcjou cuuk gSA-------------tSls e/kqcu pfj= Hkwfe gS] feyu Hkwfe gS] cki dks lkdkj :Ik esa vuqHko djkus okyh Hkwfe gS oSls nsgyh dh /kj.kh lsok dks izR;{k :Ik nsus ds fufeRr gS rc nsgyh ls vkokt fudysxhA vHkh lHkh dh cqf);ksa esa ;g ladYi rd mRiUu gqvk gS fd tks dqN ¼;g esys]eyk[kM+s vkfn½ dj jgs gSa ]tks py jgk gS mlls dqN gksuk ugha gS] vHkh lc lgkjs VwVus yxs gSa&blfy, ,sls le; ij ;FkkFkZ ¼lkdkj cki dk½ lgkjk vHkh tYnh <wa<saxsA ekax djsaxs&,slh ubZ ckr dksbZ lqukos vkSj vk[kjhu esa pkjksa rjQ HkVdus ds ckn ¼fnYyh esa½ cki ds lgkjs ds vkxs lc ekFkk >qdkosaxsA le>s& vc nsgyh okyksa dks D;k djuk gSA^^ ¼ v-ok.kh rk-26-12-78 i`-155]156]157½

¼2½ czg~ekdqekjh xqYtkj esa flQZ czg~ek ckck izos�k djrs gSa( f�kockck ugha& 18 Tkuojh] 1969 dks czg~ek ckck ds “kjhj NksM+us ds Ik”pkr 21 tUkojh] 1969 ls cz-dq- xqYtkj

nknh ds “kjhj ds }kjk vO;Dr okf.k;ka lqukus dk ikVZ vkjEHk gqvkA vO;Dr okf.k;ksa esa ckinknk “kCn ds iz;ksx dks /;ku esa j[krs gq;s czg~ekdqekj dqekfj;ksa us le> fy;k fd xqYtkj nknh ds ru esa ijefirk f”ko vkSj czg~ek ckck dh vkREkk ]nksuksa gh izos”k djrs gSa (ysfdu okLro esa 1969 ls igys pyh lkdkj eqjfy;ksa rFkk 1969 ds ckn pyh vO;Dr okf.k;ksa ds vk/kkj ij ;g fl) gksrk gS fd czg~ekdqekjh xqYtkj eksfguh ds ru esa f”kockck ugha vkrsAflQZ czg~ek ckck dh vkdkjh vFkkZr~ lw{e “kjhj/kkjh vkRek gh muesa izos”k djrh gSA

¼1½ v-ckinknk us dbZ ckj dgk gS fd cki rks okuizLFkh vFkkZr~ ok.kh ls ijs gks x;kA tks ok.kh ls ijs gks x;k og fQj ok.kh esa dSls vkosxk\ ¼2½ ^^ckinknk^^ “kCn dk mPpkj.k flQZ blfy, fd;k tkrk gS fd ge cPpksa ds eqdkcys czg~ek ckck vc Hkh cqf);ksx ls lnk f”kockck ds lkFk gSaA ¼3½ f”kockck dk fnO; tUe vFkkZr~ fnO; izos”k gksrk gS vFkkZRk~ ftlds “kjhj esa izos”k djrs gSa ml O;fDr dks viuh Le`fr jgrh gSA tSls czg~ek ckck dh vkRek f”kockck dh izos”krk ds le; Lo;a Hkh eqjyh lqurh FkhA tcfd cz-dq-xqYtkj dks izos”krk ds le; viuh Le`fr ugha jgrhA mUgsa nqckjk v-ok.kh i<+uh iM+rh gS ( D;ksafd ml le; mudh viuh vkRek czg~ek ckck ds lw{e “kjhj ds ncko ds dkj.k xqe gks tkrh gSA rk-12-7-73 i`-3 dh lkdkj eqjyh ds e/; esa ckck us dgk Hkh gS &^^?kksLV Hkh vkdj izos”k djrs gSaA rks og vkRek gqbZ uA ¼ijekRek ugha gqbZ( D;ksafd½ ?kksLV viuk drZO; djrs gSa rks mudk ikVZ cUn gks tkrk ^^ ijarq Kkuh gksus ds dkj.k czg~ek dh lksy ?kksLV vFkkZr~ Hkwr] izsrkRekvksa dh rjg bZfoy ikVZ ugha ctkrhA ¼4½ f”kockck ifrr ru esa vkrs gSaA cz-dq-xqYtkj eksfguh rks vktUe dqekjh jgh gSA dqekjh ds ifo= “kjhj esa bZ”ojh; fu;ekuqlkj f”kockck dh izos”krk fl) ugha gksrhA ckck us rk-15-10-69 i`-2 dh eq- ds e/; esa dgk Hkh gS&^^¼f”kockck½ ifo= dU;k ds ru esa vkosa ( ijarq dk;nk ugha gSA cki lks fQj dqekjh Ikj dSls lokjh djsaxs\^^ • ^^,dne ¼dkeh½ dkaVksa dks cSB f”k{kk nsrs gSaA izos”k Hkh dkaVksa esa fd;k gSA(#nzekyk ds lHkh

e.kds uEcjokj dkaVs gh rks gSa x feys u Qwy rks dkaVksa ls nksLrh dj yh) ------------ ua-ou dkaVsa esa vkdj mudks ua-ou Qwy cukrk gwWA^^ ¼eq-26-2-74i`-2 var½

Hkyk crkb;s lu~ 69 ls u-ou dkaVk dkSu gS\ ¼5½ f”kockck us viuk eqdjZj jFk iztkfirk czg~ek dks crk;k gSA rk-8-1-75 i`-2 var dh eqjyh esa dgk gS &

• ^^eSa bl ru esa izoss”k djrk gwWA ;g eqdjZj ru gSA nwljs dksbZ esa ¼izR;{k ;k O;Dr :Ik ls½ dc vkrs gh ughaA gkaW] cPpksa esa dc eEek ]dc ckck ¼fcanw :Ik LVst esa½ vk ldrs gSa enn djus ds fy,A^^

¼6½ czg~ek ckck esa f”ko dh izos”krk ds le; fdlh dks irk ugha pyrk FkkA tcfd e/kqcu esa lw{e “kjhj/kkjh czg~ek ckck dh izos”krk dk lcdks irk iM+ tkrk gS( D;ksafd mudh cSBd uSu&pSu vkSj eq[k dh vkHkk esa ifjorZu vk tkrk gSA • ^^cki tc vkrs gSa rc dksbZ dks irk iM+rk gS D;k \ckck dks irk iM+rk gS D;k \ugha] irk

Hkh ugha iM+rkA ¼eq-rk-5-5-73i`-4½ Li’V gS fd cz-dq-xqYtkj eksfguh }kjk f”kockck /keZjkt cki dk ikVZ ugha ctkrsA gka]

vkj&I;kj vkSj ekj dh rhu uhfr;ksa esa ls tks cM+h eka ds :Ik esa ikVZ ctkus okys czg~ek ds I;kj ls ugha lq/kj lds mUgsa bl vkj vFkkZr~ vjbZ yxkus okys vO;Dr ckinknk ds ikVZ dh Hkh t:jr Fkh ( ijarq tSls eksVh peM+h ds tkuoj vjbZ dh ijokg ugha djrs oSls eksVh cqf) okyksa dks Hkh irk ugha pyrk fd mUgsa vjbZ yxkbZ tk jgh gSA muds Åij fQj mcyrs gq;s ¼Kku½ ty dh /kkjk;sa Mkydj /keZjkt cki ds ¼Kku½ MaMksa dh fiVkbZ }kjk [kky gh m/ksM+ nh tkrh gSA blhfy;s 22-10-70 i`-310 ds var dh v-ok.kh esa ckck us ge cPpksa dks lko/kku Hkh fd;k Fkk & ^^vHkh FkksM+s le; esa /keZjkt dk izR;{k :Ik vuqHko djsaxs (D;ksafd vc vafre le; gSA^^

• ^^ltk;sa Hkh lHkh dks blh nqfu;ka esa [kkuh iM+saxhA^^ ¼15-3-70½ ¼3½ jke dh vkRek gh ;K ds vkfn vkSj var esa iztkfirk rFkk e/; esa “kadj dk ikVZ ctkrh gS& f”kockck gh iztkfirk vkSj czg~ek dh lksy }kjk Øe”k% Kkulw;Z cki vkSj Kku panzek czg~ek vFkkZr~ cM+h eka ds :Ik ls izR;{k gksrs gSaA blhfy, ml T;ksfrfcanq dks ^^Roeso ekrk p firk^^ dgk tkrk gSA tUe&ej.k ds pØ esa vkus okyh N%&lkr lkS djksM+ euq’;kRekvksa ds chp lcls ikojQqy vFkkZr~ ije euq’;kRek dks gh iztkfirk dgk tkrk gSA ml iztkfirk ¼nknk ys[kjkt ds Hkkxhnkj½ esa lcls igys izos”k djds ijefirk f”ko us czg~ek ckck dks gq;s lk{kkRdkjksa ds jgL; dks [kksyk FkkA ml iztkfirk ds lkFk vkfn esa ;K ekrk dk ikVZ ctkus okyh dksbZ nwljh FkhAlkFk gh nknk ys[kjkt ds lkFk2 ,d vkSj ekrk us Hkh lk{kkRdkjksa dk jgL; lquk FkkA vkse jk/ks ljLorh¼eEek½] ftUgsa ge txnEck ds :Ik esa tkurs vkSj ekurs gSa] ckn esa ;K esa vkbZ FkhA bl rjg cM+h ekrk&czg~ek ds Hkh cqf) :ih isV esa Kku dk cht Mkyus okyk O;fDr ijefirk dk eqdjZj lkdkj jFk ;k lkjh euq’;&l`f’V dk iztkfirk] txrfirk] fo”ofirk ;k lc vkRekvksa esa ije ikVZ ctkus okyk ije$vkRek¼ijekRek½ lkfcr gks tkrk gSA ije “kCn dk vFkZ gh gS&lcls cM+kA blhfy;s 8-2-78i`-1 dh eqjyh vkfn esa dgk gS&

• ^^csgn ds Hkh nks cki gSaA¼,d f”kocki ]nwljk iztkfirk½ rks ekaW Hkh t:j nks gksxh ],d txnEck ekW nwljh ;g¼czgek½Hkh ekrk BgjhA¼,d rks czg~ek] nwljh ljLorh½^^

csgn dk lkdkj cki iztkfirk czg~ek fcxj dksbZ gksrk ughaA csgn 500&700 djksM+ dks dgk tkrk gSA bruh lc euq’;kRek;sa czg~ek dks cki ugha ekurhaA vr% cM+h ekrk czg~ek vFkkZr~ txnEck ds Lo:Ik dks flQZ Hkkjroklh gh ekurs gSaA lkjs txr ;k nwljs /keZ ds yksx ugha ekursA ;g Kku&panzek czg~ek gh 100 o’kZ dh vk;q iwjh gksrs2 lEiw.kZ cudj laxe;qx ds vardky esa nwljk tUe ysus okys mlh iztkfirk dh lksy ^“kadj^ esa izos”k djrk gSA blhfy, vkt Hkh “kadj ds ekFks ij panzek fn[kk;k tkrk gS vkSj mudk dksbZ lkdkj cki ;k tUeLFkku Hkh ugha fn[kk;k tkrk ( D;ksafd ml fujkdkjh LVst esa fLFkj gksus okys ds lkdkj “kjhj }kjk gh lc ckiksa¼/keZfirkvksa½dk cki f”kockck lalkj esa izR;{k gksrk gSA

10-5-74i`-2 ds var vkSj 28ebZ lu~ 1974 i`-2 ds e/; dh eqjyh ds vuqlkj ;K ds “kq: esa eEek&ckck dks Hkh lkdkj esa dUVªksy djus okyh ]Mk;jSD”ku nsus okyh] #gkuh fMªy djkus okyh] Vhpj gks cSBus okyh vkRek gh iztkfirk Fkh (D;ksafd cki gh eka dks dUVªksy djus dk vf/kdkjh gS] cPps ughaA ^^tks vkfn esa gqvk lks var esa gksuk gS^^ ds fu;ekuqlkj og Nqik #Lre iztkfirk dh lksy ckn esa cPpksa ds lkeus [kqydj fo”o dh ckn”kkgh dk olkZ fnykus ds fy, izSfDVdy esa izR;{k gks tkrk gSA blfy, rk-1-3-76 i`-3 e/; dh eqjyha esa ckck us Li’V dgk Fkk afd ^^f”kockck iztkfirk czg~ek }kjk czg~ekdqekj dqekfj;ksa dks olkZ nsrs gSaA czg~ek }kjk f”kockck czkg~e.k dqy dh jpuk djrs gSaA** vkfn esa cht cksus vkSj var esa olkZ nsus dk ikVZ cki dk gksrk gSA tcfd e/; esa tUe nsus] ikyuk djus vkSj I;kj nsus dk ikVZ ekrk dk gksrk gSA ekrk dk ikVZ eEek&ckck }kjk c[kwch fuHkk;k x;k ( ijarq vHkh var esa fQj mlh fujkdkj cki ls izhrcqf) cPpksa dks uEcjokj iq#’kkFkZ vuqlkj oSt;arh ekyk esa fijksus] laxe;qxh fo”o dh ckn”kkgh dk vfouk”kh olkZ nsus dk egku dk;Z f”kocki dks mlh iztkfirk dh lksy }kjk bl tUe esa “kadj ds uke&:Ik ls lEiUu djkuk gSA tSls lr;qxh jk/kk&d`’.k dh vkRek;sa vius laxe;qxh 84osa tUe esa czg~ek&ljLorh ds uke&:Ik ls csgn dh ekrkvksa dk I;kj dk ikVZ ctkrh gSa Bhd oSls gh jke&lhrk dh vkRek;sa vius vafre 84osa laxe;qxh tUe esa egkdky vkSj egkdkyh ;k “kadj&ikoZrh ds uke&:Ik ls rkaMo u`R; djus dk ikVZ ctkrh gSA rkM~ /kkrq dk vFkZ gh gS&fiVkbZ djukA Kkuhtu Kku MaMs dk iz;ksx djsaxs vkSj nsgkfHkekuh vlqjksa dk dke gS&ckgqcy dk iz;ksx djukA ftlds ikl tks izkWiVhZ gksrh gS mls mldk u”kk jgrk gSA Kku&;ksxcy okys fo”o dh ckn”kkgh ik ysrs gSa tcfd ckgqcy okys xaokrs gSaA blh vk/kkj ij nso vkSj vlqj] dkSjo vkSj ikaMo vFkok jke ;k jko.k lEiznk; ds vyx2 ikVZ Hkh [kqy tkrs gSaA

jke vkSj jke LkEiznk; dh vkRekvksa ds cqf) :ih rjdl esa Kku ds uqdhys ck.k Hkjs gksaxsA iztkfirk dk ikVZ ctkus okyh ;g jke dh vkRek gh ;K ds vanj iwoZtUe esa Qsy gqbZ Fkh vFkkZr~ “kq: esa Mªkek dk Kku u gksus ds dkj.k lcls igys f”kofirk ls fcNqM+ xbZ FkhA vr% cki ds ml fldhy/ks] lcls cM+s vkSj vUkU; cPps dks iwoZtUe dh izkjC/k ls bl nwljh ckj feys czkg~e.k tUe esa vkVksesfVd Kku ds rhj vkSj iq#’kkFkZ dh deku fey tkrh gSA ;g dksbZ =srk;qx esa /kuq’k&ck.k ysdj tUe ysus dh ckr ugha gSA laxe;qxh izSfDVdy ikVZ dk xk;u gSA blfy, og vkREkk ykLV esa vkus ij Hkh iwoZtUe dh izkjC/k ls QkLV tkus ds dkj.k vdsys ;ksxcy ls gh fo”o dh ckn”kkgh ysus dh gkbZtEi yxkus esa lQy gks tkrh gSA pwafd jke ds bl laxe;qxh nwljs tUe ds “kjhj esa izos”k djds gh fcanw :Ik fujkdkj jke ¼f”ko½ vkSj QLVZDykl lhrk ¼czg~ek½ vFkkZr~ ckinknk izSfDVdy esa LoxZ dh LFkkiuk dj fn[kkrs gSaA vr% lr;qx dks jkeiqjh ;k jkejkT; dgk tkrk gSA ¼lanHkZ&eqjyh rk-6-3-75 o 24-5-71½ ifrr&ikou lhrkjke ;k loZ dk ln~xfr nkrk jke vkfn xk;u Hkh “kadj&ikoZrh ds uke&:Ik ls ikVZ ctkus okys blh vafre 84osa tUe ds laxe;qxh “kjhjksa dk gh xk;u gSA pkSng dyk okys =srk;qxh jke&lhrk dk ughaA ¼4½ lw{e vkdkjh LVst esa jgus okyk lkdkjh “kadj vo�; gS&

Tkgka rd “kadj ds ikVZ dh ckr gS] eqjfy;ksa esa ckck us crk;k gS fd “kadj dk bruk ikVZ ugha ( ysfdu bldk vFkZ ;g ugha fd “kadj gS gh ughaAokLro esa ikVZ tks ns[kus esa vkrk gS og gS deZ.kk vkSj okpk ( ijarq “kadj dks lnk ;kn esa cSBk gqvk fn[kkrs gSaA dksbZ ,fDVfoVh djrs gq;s ugha fn[kkrsA og rks flQZ ;ksxcy ls fo”o dh ckn”kkgh ysrk gSA mlds }kjk fouk”k dh dY;k.kdkjh ok.kh pykus dk ikVZ czg~ek dh lksy dk gSA tcfd ckdh cps czkg~e.k] nsork ]{kf=; /keZ dh jkt/kkuh LFkkiuk dk ikVZ f”kockck dk gS & tks “kadj ds “kjhj }kjk le; izfr le; pyrk jgrk gSA bl rjg “kadj dk ikVZ cs”kd ugha gS ( ijarq “kadj vo”; gSA ckck us 26-2-73 i`-1 dh eqjyh ds e/; esa dgk Fkk&

• ^^”kadj }kjk fouk”k gksuk gSA og Hkh viuk drZO; dj jgs gSa t:j “kadj Hkh gS rc rks lk{kkRdkj gksrk gSA^^

• ^^lw{eoruoklh czg~ek] fo’.kq] “kadj dk Hkh eafnj ;gkaW gS( D;ksafd vkrs rks gSa ukA^^ eq-rk-25-6-73 i`-1 var

dgha2 “kadj ds vfLrRo dks udkjus okyksa ls ckck us Mk;jSDV loky fd;k gS& • ^^dqekjdk! crkvks f”kockck dks fdrus cPps gSa\ dksbZ dgrs 500djksM+A dksbZ dgrs ,d

czg~ek cPpk gSA D;k “kadj cPpk ugha gS\ rc “kadj fdldk cPpk gS\ ;g Hkh xqatkb”k gSA eSa dgrk gwW f”kockck dks nks cPps gSa ( D;ksafd czg~ek] og rks fo’.kq cu tkrs gSaA ckdh jgk

“kadj rks nks gq;s ukA rqe “kadj dks D;ksa NksM+ nsrs gks\^^ (eq-14-5-72 i`-2 var) • ^^ogka ¼vejukFk esa½ rks f”ko dk fp= fn[kkrs gSaA vPNk] f”ko fdlesa cSBk\ f”ko vkSj

“kadj fn[kkrs gSaA f”ko us “kadj esa cSB dFkk lqukbZA ,slk fglkc gks tkrk gSA^^ ¼eq-rk-6-10-76i`-3 e/;½ vDlj ;g iz”u Hkh mBk;k tkrk gS fd ckck us igys ls bl u;s ikVZ ds ckjs esa D;ksa ugha

crk;k\ mldk lh/kk vkSj lkQ tokc ;g gS fd bl ;K esa tks iwtuh; nsork cuus okys gksaxs mu czkg~e.kksa dks ckck dk b”kkjk gh dkQh gksrk gSA tcfd euq’; vkRek;sa dgus&lquus ls gh le>rh gSa vkSj ;K ds vanj jgdj Hkh fodeZ djds lkSxq.kk iki dk cks>k p<+kus okyh vklqjh LVst dks ikbZ gqbZ vkRek;sa ckj2 dgus ij Hkh u lqurh gSa ]u le>rh gSa vkSj u ekurh gSaA mu ;kno oaf”k;ksa dk rks /keZjkt “kadj gh ekfyd gS ( D;ksafd ckck us “kadj dks ;knoksa dk gsM crk;k gSA lkdkj eqjfy;ksa vkSj v-okf.k;ksa esa ckinknk ds bl u;s /keZjkt ds ikVZ dk Li’V b”kkjk czkg~e.k nsorkvksa dks le; izfr le; feyrk gh jgk gS tks bl izdkj gS& ¼1½^^eSa FkksM+s le; ¼vf/kdre~ 33o’kZ½ ds fy, buesa izos”k djrk gwWA ;g czg~ek rks iqjkuh twrh gSA iq#’k dh ,d L=h ej tkrh gS rks dgrs gSa iqjkuh twrh xbZA vHkh fQj ubZ ysrs gSaA ;g Hkh iqjkuk ru gS uA^^ ¼eq-rk-15-7-74 vkSj 11-7-70½ ;gk¡ Li’V gS fd vkxs pydj u;k ukStoku ru ysus dk f”kockck dk bjknk igys ls gh FkkA ¼2½^^,d fnu Vsyhfotu Hkh fudysxk ( ijUrq lHkh rks ns[k ugha ldsaxsA ns[ksaxs ckck eqjyh pyk jgs gSa ]vkokt Hkh lqusaxsA^^¼eq-rk-23-8-73i`-3 vkfn½ ¼3½^^cki ¼f”ko½ Hkh lkdkj ls vkdkjh cuk] vkdkjh ls fQj fujkdkjh ¼fcanq½ vkSj fQj lkdkjh cusxsaA^^ ¼ v-ok-15-9-74 i`-131 vkfn½ ¼4½^^;g rks f”kockck dk jFk gS ukA ¼tks jFk½ lkjs oYMZ dks gSfou cukus okyk gSA^^¼eq-rk-11-1-75i`-3 e/;½ y[kifr nknk ys[kjkt ¼czg~ek½ ds jFk }kjk rks lkjh nqfu;ka gSfou cuh ughaA rks t:j fdlh u fdlh cSxjh “kjhj :ih jFk }kjk gh ;g dk;Z lEiUu gksxk ( D;kasfd ^^Qqy cSxj Vw Qqy fizal^^ rks “kadj tSlk eLr dyadh/kj Qdhj gh cusxkA ckdh ds yk[k] djksM+] vjc rks feV~Vh esa fey tkosaxsA ¼5½^^?kcM+kvks erA cSdcksu ckinknk ]lkeuk djus ds fy, fdlh Hkh O;Dr ru }kjk le; ij izR;{k gks gh tkosaxs vkSj vc Hkh gks jgs gSaA^^¼v-ok-rk-16-1-75 i`-16vkfn½ ihB ihNs fiyj ds :Ik esa lnk yxh jgus okyh gM~Mh dks ;gk¡ ^^cSdcksu ckinknk^^ dgk x;k

gSA dgrs gSa u fiyj vFkkZr~ [kaHkk QkM+dj fgj.;d”;Ik :ih nq”euksa dk lkeuk djus ds fy, dYIk igys Hkh Hkxoku izR;{k gq;s Fks lks vc Hkh dgk fd ^^fdlh Hkh^^ vFkkZr~ lk/kkj.k ls lk/kkj.k O;fDr }kjk le; vkus ij izR;{k gks gh tkosaxsA gkykafd ;K esa vkLrhu ds lk¡Ik cudj ?kqls cSBs nq”euksa dk lkeuk djus dk ;g bZ”ojh; drZO; lu~ 74@75 ls py jgk gS tcfd v- ckinknk us dgk Fkk fd vkxs pydj ckinknk Hkh Li’V pSysat nsaxs] rc D;k dj ldsaxs\ blhfy;s lu~ 75 dh v-ok- esa dgk fd vc Hkh izR;{k gks jgs gSa (ijarq igpkuus dh ckr gSA vkxs pydj fcYdqy gh

izR;{k gks tkosaxsA Kku panzek czg~ek Hkh /khjs2 gh ua-okj (cPpksa) dks izR;{k gqvk (ijarq panzek ds “khry izdk”k esa dhM+s&edksM+s Hkh iyrs jgrs gSaA tcfd Kku lw;Z ds rh{.k izdk”k esa ogh dhM+s&edksM+s fryfeykrs gSa vkSj rM+i2 dj u’V gks tkrs gSaA cfygkjh gS mu ifo= jgus okys _f’k;ksa&eqfu;kas dh tks Qhds iM+us okys flrkjksa vkSj fNirs gq;s ¼Kku½ panzek dh fLFkfr dks ns[kdj lw;Z fudyus ls igys gh igpku ysrs gSa fd bl fn”kk ls vFkkZr~ bl LFkku ls] brus le; ckn ¼Kku½ lw;Z izR;{k gksus okyk gSA ,sls Kkuhtu igys ls gh vKku funzk NksM+dj lw;Z ds lEeq[k gksdj vFkkZr izhfrcqf) gksdj ve`rosys dk rhoz iq#’kkFkZ djus yx iM+rs gSaA lw;Z ds izR;{k gksus ds ckn rks lkjh nqfu;ka gh tkx tkrh gSA ml le; ge cPpksa us Hkh igpkuk rks D;k cM+h ckr gqbZA Kku lw;Zoa”kh cPps rks igys ls gh igpku ysaxsA vkse”kkafr! vkseØkafr%

AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k ua-3 f�kojk=h lu~ 79 iztkfirk dh lksy “kadj }kjk fnYyh esa Mk;jSDV f=ewfrZ ijefirk f�ko ije$vkRek dk fofp= u;k ikVZ py jgk gS

v-ckinknk us rk- 28-12-78 dh v-ok-ds i`-159 vkSj 161 ds e/; esa dgk gS&^^ykLV ¼Kku½ ckWEc vFkkZr~ ijekRek ckWWEc gS cki dh izR;{krk dkA tks ns[ks] tks ¼cki ds Mk;jSDV½ lEidZ esa vkdj ds lqus mUgha }kjk ;g vkokt fudys fd cki vk x;s gSa& Mk;jSDV vkWyekbVh vFkkVhZ dk drZO; py jgk gSA vafre ikojQqy ckWECk ijekRe izR;{krk vHkh “kq: ugha dh gS------------fl[kkus okyk Mk;jSDV vkWyekbVh gS& Kkulw;Z lkdkj l`f’V ij mn; gqvk gS ;g ¼ckr½ vHkh xqIr gSA ¼D;ksafd nwljh vksj e/kqcu esa Kku panzek czg~ek vHkh rd vLr ugha gqvk½------------bl vafre ckWEc }kjk-----------gjsd ¼czkg~e.k½ ds chp cki izR;{k gksxkA ¼laxe;qxh½ fo”o esa fo”ofirk Li’V fn[kkbZ nsxkA^^

laxe;qx esa gh fo”o egkjktu cuus okys blh fo”ofirk ds fy, ckck us lu~ 76 dh vO;Dr ok.kh esa dgk Fkk & ^^tc fo”ojktu cusaxs rks fo”o ¼vFkkZr~ 500&700 djksM+½ dk cki gh dgsaxs ukA fo”o ds jktu fo”o ds cki gSa ukA^^ nknk ys[kjkt czg~ek us vykSfdd czkg~e.k ifjokj dks eka dk I;kj rks fn;k ( ysfdu oks uk rks fo”ofirk vkSj uk gh fo”ojktu ds :Ik esa nqfu;ka ds lEeq[k izR;{k gq;sAoks rks dsoy vxys dYi esa lr;qx esa 9 yk[k nsoh&nsorkvksa ds igys egkjktu Jh ukjk;.k ds :Ik esa jkT; djsaxsA blfy, mUgsa fo”ofirk ;k fo”o egkjktu ugha dgk tk ldrk gSA Li’V gS fd fdlh vkSj czkg~e.k cPps ds }kjk gh fo”ofirk fn[kkbZ nsxkA rk-28-9-74 i`-3 dh eqjyh ds e/; esa dgk Hkh gS&^^¼czg~ek dh larku½ czkg~e.k Hkh ;gkaW gh gSaA ftudks xzsV&xzsV xzSaM Qknj Hkh dgk tkrk gS ^A ( D;ksafd ;K ds “kq: esa eEek&ckck dks Hkh Mk;jSD”ku nsus okyh iztkfirk dh lksy gh nqckjk tUe ysdj cSdcksu ckinknk vFkkZr~ Mcy batu dh izos”krk ds dkj.k ,slk fujkdkjh LVst okyk lEiw.kZ czkg~e.k curh gS ftls laxe;qx esa lc /keZfirk;sa fHkUu uke&:Ik ls izxV gksdj vk[kjhu viuk cki vFkkZr~ gSfouyh xzSaM Qknj eku gh ysrs gSaA blfy, 23-1-79i`-239 dh vO;Dr ok.kh ds e/; esa v-ckinknk us dgk gS&^^vusd er okys flQZ ,d ckr dks eku tk;sa fd ge lcdk cki ,d gS vkSj ogh vc ¼izSfDVdyh Mk;jSDV½ dk;Z dj jgs gSaA^^ rHkh rks 12-12-69 dh eqjyh esa ckck us dgk Fkk&^^vkRek :Ikh LkwbZ dh lkjh dV mrjus ij ¼vFkkZr~ 1 lsdsaM esa fcanq :Ik LVst esa fLFkr gksus dk vH;kl gksus ij½ fiNkM+h esa Mk;jSDV cki ls lh[kksxsA^^

rk-22-1-70 dh eqjyh esa ckck us dgk Fkk&^^Kkulw;Z ds mn; gksus ij lc dqN Li’V gks tkosxk^^ vFkkZr~ eqjfy;ksa ds lkjs gh xqg~; jkt eq[;2 ikVZ/kkfj;ksa ds ikVZ ds lkFk gh [kqy tkosaxsA tks vc lu~ 76 ls fdlh fufeRr cus O;fDr “kadj }kjk yxkrkj [kqyrs tk jgs gSaA blhfy, rk-31-10-75 dh v-ok-i`-255 ds var esa ckck us dgk Fkk &^^bl o’kZ dksbZ ubZ ckr t:j gksuh gSA lu~ 76 esa ftl ¼cki dh izR;{krk½ dk Iyku cuk;k gS( ysfdu fufeRr cuuk iM+rk gSA tks fufeRr curk gS]

mldk lkjs czkg~e.k dqy esa uke ckyk gksrk gSA ;g Hkh izkbt gSA^^ bldh ?kks’k.kk v-ckinknk us v-ok.kh rk-23-9-73 esa i`-160]161 esa dh gS vkSj dgk gS&^^vc ;g y{; j[kks fd lc feydj viuh ¼fnYyh½ jkt/kkuh ij fot; dk >.Mk ygjkosaxs vkSj lc ij fot; ikosaxsA------------vc ;g fjtYV vkmV gksuh gSA jk[k dkSu curs gSa vkSj fdrus curs gSa vkSj dksVksa esa ls ,d] yk[kksa esa ls ,d dkSu fudyrs gSa ]og Hkh ns[ksaxsA^^

4-2-76 dh v-ok.kh tkucw>dj ml o’kZ dh fdrkc esa ugha Nkih xbZ gS (D;ksafd bl ok.kh ds i`’B1 vkSj 2 ds var esa ckck us ¼bl u;s ikVZ ds ckjs esa½ Li’V dgk Fkk&^^;g ¼lu~ 76½ fo”ks’k o’kZ gS ftldks ¼cki dh½ izR;{krk o’kZ izfl) fd;k gS--------------Mªkekuqlkj gksxk og rks Bhd gS( ysfdu fufeRr dksbZ rks curk gSA tSls ¼”kq: esa ;K dh½ LFkkiuk dk ikVZ Mªkek esa Fkk( ysfdu fufeRr czg~ek cuk ukA fgEer dh] izSfDVdy esa vk;s] fufeRr cus rc rks gqvkA tSls LFkkiuk ds fufeRr lkdkj :Ik esa czg~ek cus] czg~ek rks vO;Dr gks x;sA vc lkdkj esa fouk”k djkus okys dkSu\^^ bldk b”kkjk 1 tu- 79 i`-166 dh vO;Dr ok.kh ds e/; esa v-ckinknk us nhnhth dks bl izdkj fn;k gS ^^czg~ek ds ladYi ls ¼czkg~e.kksa dh½ l`f’V jph vkSj czg~ek ds ladYi ls gh xsV [kqysxkA vc “kadj dkSu gqvk\ ;g Hkh xqg~; jgL; gS&tc czg~ek gh fo’.kq curk gS rks “kadj dkSu\ bl ij Hkh #gfjgku djukA^^ cki dh izR;{krk dk o’kZ lu~ 76 iwjk gksrs gh fnYyh egjkSyh ds czg~ekdqekjh vkJe esa egk$jkSyk epkus okys fdlh ,sls gh egkfouk”kdkjh cPps dh vksj igys ls gh Li’V b”kkjk djrs gq;s rk-4-4-75 i`-2vkfn dh eqjyh esa ckck us dgk Fkk&^^,slk dksbZ vkJe lkjs dk lkjk iyV iM+s fQj rks lHkh dh vka[k [kqy tk;sA cgqr le>rs Hkh gSa tcfd ;g egkHkkjr yM+kbZ gS rks t:j Hkxoku Hkh gksuk pkfg,A^^ 18tu- 79 dh vO;Dr ok.kh ds i`-228 ds vkfn esa Hkh ckinknk us bl fufeRr cus u;s ikVZ dh vksj b”kkjk fd;k gS ^^vkt lHkh cPps fo”ks’k lkdkjh ;kn&izse Lo:Ik dh Le`fr esa T;knk jgsA lkdkjh lks vkdkjh ¼vFkkZr~ lkdkj gksrs gq;s Hkh vkdkjh voLFkk okyk½ cki ¼vkfn jru Kkuh½ cPpksa ds u;uksa esa lek;s gq;s gSa----------------¼ijarq½ ¼vKkuh½ cPps cki ls iwNrs gSa & ge lcls igys vdsys oruoklh D;ksa\ ----------- cki cksys tSls vkfn esa Hkh LFkkiuk ds dk;Z izfr lkdkj :Ik ls fufeRr ,d gh cus] vyQ dh rkj igys ,d dks vkbZ] lsok vFkZ &loZLo R;kxewrZ ,d vdsys cusA ftldks ¼lEeq[k½ ns[k cPpksa us QkWyks Qknj fd;kA------------¼oSls gh½ vc var esa Hkh cPpksa dks Å¡pk mBkus ds fy, ok vO;Dr cukus ds fy, cki ¼vFkkZr~ iztkfirk½ dks gh ¼thrs th½ vO;Droruoklh cuuk iM+kA bl lkdkjh nqfu;ka ls Å¡pk LFkku vO;Dr oru ¼cqf);ksx }kjk½ viukuk iM+kA vHkh cki dgrs gSa cki ¼iztkfirk½ leku Lo;a dks vkSj lsok dks lEiUu djks**A ¼czg~ek dh rjg gkVZQsy gksdj ejus dh ckr ugha&nsf[k;s 18-1-69 dh fnup;kZ ds e/;kar esa i`-1 ij½ cki ¼iztkfirk½ leku ¼cqf);ksx ls thrs th½ vO;Dr oruoklh cu tkvksA ;gh ckr 25-8-74 i`-2 vkfn dh eqjyh esa gS&^^ ¼cqf) ls½ Åij tkuk ekuk ejuk] “kjhj ¼Hkku½ NksM+ukA ejuk dkSu pkgrs\;gka rks cki us dgk rqe bl “kjhj dks Hkwy tkvksA thrs th ejuk rqedks fl[kkrs gSa ^A pwafd lEeq[k ns[kdj QkWyks djus ls lgt ¼;ksx½ gks tkrk gSA vr% v-ok-6-9-75 i`-96 ds var esa blh lkdkjh lks vkdkjh voLFkk esa lEeq[k ikVZ ctkus okys cki ds fy, dgk gS&^^cki lEeq[k vkrs vkSj cPps ¼/ku] in] eku] erZcs esa½ vyeLr gksus ds dkj.k ns[krs gq;s Hkh ugha ns[krs ]lqurs gq;s Hkh ugha lqursA^^

18 twu lu~ 1979 dh v-ok.kh i`-229 dh vafre iafDr esa Hkh lkdkjh cki dh fo;ksxh ;kn djus okys cPpksa dks dgk gS ^^lkdkj Lusg dk fjVuZ lkdkj :Ik ¼ekStwn½ gS**A flQZ ml cki dks vkSj mlds oaMjQqy ikVZ dks igpkuus dh ckr gSA vr% blh 18 tu-dh ok.kh esa i`-231 ds e/; esa nhnh th ls v-ckinknk us dgk gS] ^^tSls cki fofp= gS] fofp= cki dh yhyk Hkh fofp= gS&nqfu;k okys le>rs gSa cki pys x;s**A ¼ckgjh nqfu;ka okyksa us igpkuk gh ugha FkkA vr% ;gka laxe;qxh nqfu;ka okyksa dh gh ckr gS tks le>rs gSa fd cki vO;Droruoklh gks x;s½ vkSj cki cPpksa ls tc pkgs rc fofp= :Ik esa feyu euk ldrsA ¼laxe;qxh½ nqfu;ka okyksa dh vka[kksa ds vkxs ¼vKku dk½

inkZ vk x;k ¼D;ksafd ckgjh nqfu;ka okyksa dk inkZ gVk gh dc Fkk\½ oSls Hkh ¼izSfDVdyh ikfjokfjd½ Lusg feyu insZ ds vanj vPNk gksrk gS rks nqfu;ka dh vka[kksa esa inkZ vk x;k (ysfdu cki ¼vius vkfn jru½ cPpksa ls vyx ugha gks ldrkA ok;nk gS&lkFk pysaxs] ogh ok;nk ;kn gS ukA tks vkfn ¼esa gqvk½ lks var ¼esa gksuk gS½A^^ ;gka fQj czkg~e.k nsorkvksa dks Li’V b”kkjk fn;k gS fd tSls “kq: esa ijekRek ls izSfDVdyh loZlEca/k tksM+us ds fy, [ksy&iky gq;s oSls vc var esa Hkh inkZ mBus okyk gSA rek”kk gksus okyk gSA dksbZ galus okyk gS] dksbZ jksus okyk gSA blhfy;s rks rk-7-12-72 dh eqjyh esa dgk Fkk&^^fiNkM+h esa cgqr ets ns[ksaxsA �kq#vkr ls Hkh tkLrh^^A ^^tSls “kq# esa ckck us rqe cPpksa dks cgyk;k gS rks fiNkM+h okyksa dk Hkh gd gSA^^ rk-12-5-73 A rk-23-7-77i`-1e/; dh eqjyh esa dgk gS&^^”kq:2 esa tc ckck vk;k edku rks NksVk gh FkkA eEek ds dejs ls Hkh NksVk FkkA mlesa ijefirk ijekRek us vkdj gkWfLiVy vFkok ;wfuoflZVh [kksyhA fQj /khjs2 edku curs x;sA igys rks ,d NksVh xyh esa edku Fkk rks ¼cki leku lEiw.kZ czkg~e.k½ cPpksa dk Hkh ;gh drZO; gSA^^ ¼D;ksafd vkfn lks var½ phQ tfLVl /keZjkt dk nsgyh njckj& v-ok.kh rk-27-5-77 i`-177 e/; ds vuqlkj ^^fnYyh njckj dgrs gSa rks fnYyh dks viuk jkT; njckj cuk;k gS\ jktkbZ rS;kj gks xbZ gS\ njckj esa dkSu cSBsaxs\ njckj esa igys rks egkjktk&egkjkfu;ka pkfg,-----------------fnYyh okyksa dks jkT; dk QkmaMs”ku yxkuk gSA^^ ^^vius Qfj”rs Lo:Ik dk vukoj.k dc djsaxs\ vki gh djsaxs ;k phQ xsLV ¼vFkkZr~ phQ tfLVl /keZjkt½ dks cqyk;saxs\^^ v-ok-rk-2-2-76 i`-33 A ckinknk ds egkokD;ksa ds vuqlkj f”ko ijekRek dk ;g fnO; drZO; jkt/kkuh LFkkiuk ds fy, fnYyh esa gh dgha u dgha vo”; py jgk gS rkfd vkfn jru :ih #nz vkSj fot;ekyk ds cPpksa dk cqf);ksx Mk;jSDV cki ls loZlEca/k tksM+dj “kh?kz gh u’Vkseksgk ds Qkbuy isij esa ikl djkus ds fy, lgt [khapk tk ldsA 29-11-78 i`-2 ds e/; dh v-ok- ds vuqlkj ^^fo”ks’k ckWEcs vkSj nsgyh esa vkfn jru T;knk gSaA fo”o lsok ds LFkkiuk ds dk;Z esa ckWEcs vkSj nsgyh dk fo”ks’k lg;ksx gSA le; ij lg;ksxh cuus okyks dk egRo gSA^^ 26-12-78 dh v-ok- i`-155 esa dgk Hkh gS&^^nsgyh dk fo”ks’k ikVZ jkt/kkuh LFkkiuk esa vkSj ckWEcs dk fo”ks’k ikVZ fouk”k esa gSA^^ vr% fnYyh esa jkt/kkuh tekus ds fy, /keZjkt cki dk orZekudkyhu ikVZ lkfcr gks tkrk gS (D;ksafd czg~ek }kjk ;K LFkkiuk dk dk;Z rks mudh 100 o’kZ vk;q iwjh gksus ls lekIr gqvkA 21-1-75 dh v-ok.kh ¼tks fdrkc esa ugha Nkih xbZ gS½ esa ckck us ?kks’k.kk dh Fkh&^^vc flQZ egkfouk”k dks lEiUu djus dh vafre vkgqfr bl ;K dh jgh gqbZ gSA^^

ckck us rk-29-11-77 i`-3 dh eqjyh esa dgk Fkk& ^^42oha f=ewfrZ f”kot;arh gksxh rks cM+h /kwe/kke ls gksxhA nsgyh tSls xkao ¼xhrkikB”kkyk½ esa gh /kwe/kke gks ldrh gSA^^ ¼HkfDrekxZ okys tM+ fp=ksa dh /kwe/kke djsaxs vkSj fo”ks’k fiz; Kkuh rw vkRek cPps f”ko ds pSrU; fp=ksa dk

izn”kZu djsaxs½ ^^esyk ,d gh yxrk gS ¼dyg&dys”k dkVus okys csgn½ dydRrk ¼cal+cutta dy$dV~Vk½ esa----------og lkxj tM+ gSA fnYyh esa ¼pSrU; Kku lkxj cki½ tkosaxs rks ogka Hkh lkxj&czg~eiq=k dk ¼feyu½ esyk ¼gksuk½ gSA^^ ¼rk-25-6-73i`-2 ds var esa½ fQj rk-26-12-78 dh v-ok- esa i`-153]155 ij ckinknk us Hkh dgk gS&^^ ¼cki iztkfirk dh½ lEiw.kZrk lEiUurk dk >.Mk vkSj jkT; dk >.Mk nksuksa nsgyh esa gksuk gS&rks nsgyh fuoklh Q~ySx lsjheuh dh MsV fQDl djsa&vHkh ls rhoz rS;kfj;ka djus yx tkuk gS----------------nsgyh ij lcdks p<+kbZ djuh gS&nsgyh dh /kjuh ¼ekrk½ dks iz.kke t:j djuk gSA----------------nsgyh dh rjQ lHkh dh ut+j gSA ¼fo”ofirk cuus okys½ cki dh Hkh ut+j gS-----------------vk[kjhu esa pkjksa rjQ HkVdus ds ckn cki ds lgkjs ds vkxs ekFkk >qdkosaxsA le>s&nsgyh okyksa dks D;k djuk gS\^^

v-ok.kh 24-1-70i`-189ds e/; esa dgk Fkk&^^fnYyh esa deky dc djsaxs\ fnYyh dk vkokt gh pkjksa vksj QSyrk gSA fnYyh esa uke ckyk gksuk ]¼lkjs½ Hkkjr esa uke ckyk gksuk gSA bruh ftEesokjh fnYyh okyksa dks mBkuh gSA^^ v-ok.kh 20-6-77 i`-3 ds var ds vuqlkj ^^fnYyh dks lcls vkxs tkuk

pkfg,&vxj brus lc ¼fot;ekyk ds cht:Ik vkfn jru½ fot;h gSa rks le>ks fnYyh ij fot; gks xbZA fnYyh ds Åij fot; dk ukjk xwatuk vFkkZr~ fo”o ds Åij ukjk xwatukA fnYyh jkt/kkuh rS;kj rks fo”o rS;kj ]fnYyh dk ifjorZu vFkkZr~ fo”o dk ifjorZuA^^ fo”o dk ifjorZu djus okyh bUgha fot;ekyk dh vkfn jru loZJs’B vkRekvksa ls rk-5-12-78i`-103 var ij v-ckinknk us dgk gS ^^¼bfUM;k xsV dh ;knxkj fnYyh esa LoxZ dk½ xsV [kksyus okys dkSu gSa\ cki vdsyk dqN ugha djsxkA dc dqN fd;k gS D;k\ vHkh Hkh vdsys ugha gaSA ¼D;ksafd Hkqtkvksa :ih f”ko”kfDr;ka rks lkFk gSa gh½-------------ok;nk D;k fd;k gS\ lkFk jgsaxs] lkFk pysaxs] [kkosaxs] fi;saxs&;g ok;nk gS ukA vHkh ok;nk cny x;k gS D;k\ vHkh Hkh ogh ok;nk gS ¼nsg :ih feV~Vh ds flok; dqN Hkh½ cnyk ugha gSA pys x;s&,slk ugha gS**A------------lkdkj esa rks dbZ izdkj ds ¼;K dh ikyuk vkfn vykSfdd ifjokj ds½ ca/ku FksA vHkh rks fucZa/ku gSa ¼D;ksafd v-ok.kh 13-6-73 i`-96 dh 18 oha iafDr ds vuqlkj ykSfdd ;k vykSfdd ifjokj nksuksa ds ca/kukas ls Loraa= cuuk gS vr%½ vHkh rks vkSj gh rhoz xfr gSA cki dks cqyk;k vkSj gktjk gqtwj---------------vHkh lkFk jgsaxs ]lkFk pyasxsA flQZ vkt D;ksa\ lnk ¼tUe tUekarj½ gh lkFk pysaxsA blhfy;s v-ok-rk-7-12-78 i`-111 ds vkfn esa ckinknk us dgk gS&^^;g tUe2 dk lkFk gSA Hkfo’; eas Hkh czg~ek$¼cM+h eka vkSj iztkfirk½ cki dk rks lkFk jgsxk uA f�kocki lk{kh gks tk;saxs vkSj czg~ek$cki ¼vFkkZr~ jked`’.k dh vkRek;sa½ lkFkh gks tk;saxsA^^ fnYyh dh “kfDr lsuk }kjk cki dh izR;{krk dk >.Mk ygjkuk “kq:& rk-23-8-77i`-3 ds e/; dh eqjyh esa f”kockck us dgk Fkk&^^nsgyh ls vkokt fudyuk pkfg,A ogkaW >V uke gksxkA ¼fnYyh esa uke ckyk gksus ds cht rks lu~ 76esa cki dh izR;{krk o’kZ esa gh iM+ pqds Fks½ ijarq vtqu nsjh fn[kkbZ iM+rh gSA vcykvksa&xf.kdkvksa dks cki fdruk Å¡p vkdj mBkrs gSaA rqe ,sls2 dk m)kj tc djsaxs rc uke ckyk gksxkA^^ rk-26-5-77 i`-3 ds e/; dh v-ok- ds vuqlkj ^^fnYyh okyksa dk mlesa Hkh fo”ks’k “kfDr lsuk dk fo”ks’k xq.k dkSu lk gS\ ;K dh LFkkiuk ds dk;Z esa fnYyh dh “kfDr lsuk dk lqnkek fely tks pkoy piVh dke esa vkbZ gS] og cgqr egRo ds le; esa dke vkbZ gSA-------------fnYyh dh fufeRr lsok vU; lsok LFkkuksa ¼vFkkZr lsokdsanzksa dks Lok/khu djus½ ds fufeRr ,XtkEiqy cusA tSls vkfn esa fo”ks’krk fn[kkbZ oSls vc Hkh fn[kkvks----------------lcdh ut+j fnYyh ij gSA^^ v-ok-23-1-76i`-17ds vkfn esa dgk gS&^^ckinknk dk ekrkvksa ls vkfn ls fo”ks’k Lusg gSA ;K dh LFkkiuk esa Hkh fo”ks’k fdldk ikVZ jgk\] fufeRr dkSu cus\ vkSj var esa Hkh ¼cki dh½ izR;{krk vkSj fot; ¼t; fl;jke½ dk ukjk yxkus esa fufeRr dkSu cusaxs\ ekrk;saA^^ v-ok-28-10-75i`-246 esa dgk gS&^^tSls vkfn LFkkiuk esa czg~ek :Ik esa lnSo ¼jpuk :ih cPpk½ Jhd`’.k fn[kkbZ nsrk Fkk ,sls ¼gh vc var le; jkt/kkuh dh LFkkiuk esa½ ”kfDr;ksa }kjk loZ”kfDroku ¼jkt/kkuh dk jpf;rk vkSj d`’.k dk cki iztkfirk½ fn[kkbZ nsA ,slk vuqHko gks jgk gS uk\^^ rk-7-12-78 dh v-ok-ds i`-111 ds e/; esa v-ckinknk us dgk gS&^^”kfDr lsuk dks ckinknk fo”ks’k p<+rh dyk dk lg;ksx nsrs gSa( D;ksafd “kfDr;ksa dks ]ekrkvksa dks lcus uhps fxjk;k gSA vc cki vkdj ds Å¡pk p<+krs gSaA vius ls Hkh vkxs “kfDr;ksa dks j[krs gSaA^^ vc fQj ls Mk;jSDV cki }kjk ?kj cSBs izSfDVdyh loZ lEca/kksa dh Hkkluk dk vkjEHk& ¼1½ Mk;jSDV cki feyk &v-ok-23-1-76 i`-22 ds vkfn esa dgk x;k gS ^^tc Mk;jSDV ¼cki dk½ lkFk fuHkkus dk ok;nk gS rks ok;nk dk Qk;nk mBkvksA bl le; nks cki ¼f”ko vkSj iztkfirk½ ds lkFk ¼vO;Dr esa ugha½ O;fDrxr vuqHko gks ldrk gS] fQj lkjs dYi esa ugha gksxkA^^ blh rjg rk-12-1-79 dh v-ok- i`-207 ds ykLV esa csgn dk ukVd djus okys dukZVd tksu okyksa ls v-ckinknk us dgk gS&^^vki Js’B vkRek;sa Kku lkxj cki }kjk Mk;jSDV loZ izkfIr djus okyh gks vkSj tks Hkh vkRek;sa gSa og ¼lr;qx esa u-okj y-uk- cuus okyh½ Js’B vkRekvksa }kjk dqN u dqN izkfIr djrh gSa( ysfdu vki Mk;jSDV cki }kjk loZ izkfIr djus okyh gksA^^fnYyh esa LFkkiu gksus okys xkMZu vkWQ vYykg ds Qwyksa dh Mk;jSDV cki }kjk ijofj”k dk ftdj djrs gq;s v-ok.kh 1-2-79 i`-261 ds

e/; esa dgk gS&^^ge fdl ckxoku ds cxhps ds Qwy gSaA Mk;jSDV cki Qwyksa dks vius Lusg dk ikuh ns jgs gSa]rks fdrus ydh gks x;s\^^ ¼2½ ?kj cSBs Hkxoku feyk & ?kj cSBs gh ftu vkfn jRuksa us Kku lkxj cki ls Kku jruksa dk Fkky ys fy;k & ,sls csgn ds vkLVsªfy;k ¼vkl~¾cSBuk $ Vsª¾Fkky½ okyksa ls vO;Dr ckinknk us rk-8-1-79 i`-3 ds var esa dgk gS& ^^pkjksa vksj ls ;g vkokt fudys fd gekjk cki xqIr os’k esa vk x;k gS] ¼pyk x;k ugha½A tSls cki us vki ¼cht:Ik vkfn jru ikap ikaMoksa½ cPpkssa dks xqIr ls izR;{k fd;k oSls vki lcdks fQj cki dks izR;{k djuk gSA lc “kfDr;kW feydj vaxqyh nsaxh rks lgt gks tk;sxk**A rk 3-2-79 i`-269 dh v-ok- ds e/; esa dgk gS&^^fdruh cM+h ykVjh feyrh gS\-----------?kj cSBs bruh Js’B izkfIr gS ]?kj cSBs Hkxoku fey x;k ukA rks vius HkkX; dh lnk efgek djrs jgks]------------laxe;qx ij fo”ks’k izkfIr cki ls feyu eukus dh gSA^^ ^^dksVksa esa dksbZ vkSj dksbZ esa dksbZ ;g ge ¼cht:Ik½ vkRekvksa dk xk;u gS ( D;ksafd lk/kkj.k :Ik esa vk;s gq;s cki dks vkSj cki ds drZO; dks tkuuk ;g dksVksa esa dksbZ dk ikVZ gSA tku fy;k] eku fy;k vkSj ik fy;kA tc fo”o ¼500djksM+½ dk ekfyd viuk gks x;k ¼f”kocki fo”o dk ekfyd ugha curk½ rks fo”o viuh gks xbZ ukA tSls ¼euq’; l`f’V dk½ cht ¼iztkfirk½ vius gkFk esa gS rks o`{k rks gS gh ukA ftldks <wa<rs Fks mldks ik fy;kA ?kj cSBs Hkxoku fey x;k rks fdruh [kq”kh gksuh pkfg,\-------------cki us Lo;a vkdj viuk cuk;k-------------tks LoIu esa ugha Fkk og izkfIr gks xbZ+ ]cki feyk lc dqN feykA^^ v-17-1-78i`-27]28

¼3½ izSfDVdy loZ lEca/kksa dh Hkkluk dk le; py jgk gSS&rk-23-1-79 i`-236 dh v-ok- ds var esa dgk gS&^^loZlEca/k fuHkkus okys ije$vkRek dks viuk cuk fy;k ]tc pkgks] tSlk lEca/k pkgks oSlk gh lEca/k dk jl ,d }kjk lnk fuHkk ldrs gks vkSj lEca/k Hkh ,sls tks nsus okys gksaxs] ysus okys ughaA dHkh /kks[kk Hkh ugha nsus okys&lnk izhfr dh jhfr fuHkkus okys ,sls &¼izSfDVdyh½ vej lEca/k vuqHko djrs gks uk!^^ ¼fd cki] Vhpj] ln~xq:] l[kk] lktu] ltuh dk jV~Vk yxkuk gh lh[kk gSA½ ^^HkfDrekxZ esa ;gh iqdkjrs gSa fd FkksM+s le; ds lkFk dk vuqHko djk nks ]>yd fn[kk nks (ysfdu vc D;k gqvk\ loZLkEca/k esa lkFkh gks x;sA >yd o n”kZu vYidky dk gksrk gS ( ysfdu lEca/k lnkdky dk gksrk gSA rks vc cki ds lehi lEca/k eas vk x;s fd vHkh rd ftKklq gks\ ftKklk rc rd gksrh gS tc rd izkfIr ughaA vc ftKklq ugha gks] vf/kdkjh gksA gj lsdsaM dk lkFk gSA gj lsdsaM esa lEca/k ds dkj.k lehi gSaA^^ ¼v-ok-7-12-75i`--2½ ^^ftruk ;gka lehirk }kjk lnk lkFk2 gSa mruk gh ewyoru esa Hkh ,slh vkRek;sa lkFk2 gSa

vkSj LoxZ esa Hkh gj fnup;kZ esa lEca/k dk lkFk gS&tSls ;gka rqEgha ls cksywa] rqEgha ls [ksywa] rqEgha ls lkFk fuHkkÅaxk oSls Hkfo’; esa Hkh ¼gksxk½------------tks ;gkW cki ds xq.k vkSj laLdkj ds lehi ]loZ lEca/kksa ls cki dk lkFk vuqHko djrs gSa ogha ogka jkW;y dqy ds lehi lEca/k esa vkosaxsA^^ ¼v-ok-8-1-79i`-188]189½ v-ok-1-12-78i`-2 ds var esa ekrkvksa ls dgk gS&^^;qxy Le`fr ls iqjkuk lkSnk dSfUly dj flaxy cuksA-----------ek;k ds lEca/k dks MkbokslZ ns fn;k&cki ds lEca/k ls lkSnk dj fn;k&blh ls ek;kthr] eksgthr vkSj fot;h jgsaxs------------eksLV ydh gksA ?kj cSBs Hkxoku fey tk;s rks blls cM+k yd vkSj D;k pkfg,A -------------cki vkids ikl igys vk;k ]ihNs vki vk;s gksA blh vius HkkX; dk o.kZu djrs lnk [kq”k jgks&Hkxoku dks eSaus viuk cuk fy;kA^^ blh v-ok.kh esa vkxs i`-3 ds e/; esa dgk gS&^^ckinknk ds ¼fnYyh :ih½ fnyr[ru”khu gks\---------loZ vkRek;sa rM+Ik jgh gSa] cslgkjs gSa vkSj vki FkksM+h lh vkRek;sa ¼lkdkj½ lgkjs ds vanj lgkjs dk vuqHko dj jgh gks&rks fo”ks’k vkRek gqbZ ukA^^

rk-29-3-74 i`-1 ds e/; dh eqjyh esa ckck us dgk gS&^^vc tks dqN izSfDVdy gks jgk gS fQj mudk HkfDrekxZ esa xk;u gksxkA^^ ^^efgek Hkh ogh gksuh pkfg, tks vki ds lEiw.kZ Lo:Ik dh gSA

¼v-20-1-74 i`-2 vkfn½ Mk;jSDV ije$vkRek ls orZekudkyhu loZ lEca/kksa dh izSfDVdy Hkkluk ds vk/kkj ij HkfDrekxZ esa pyus okyh dFkk dgkfu;ksa vkfn dk b”kkjk nsrs gq;s v-ckinknk us rk-23-1-79 dh v-ok- i`-238 ds e/; esa dgk gS&^^lnk lqgkfxu dk xk;u iVjkfu;ksa ds :Ik esa gS&fQj iVjkfu;ksa esa Hkh uEcj gS&dksbZ lnk lkFk jgrh gSa] dksbZ dHkh&dHkhA mUgksaus nsg/kkfj;ksa ¼nsgHkku esa jgus okyksa½ dh dgkuh cuk nh gS&ysfdu gS vkRekvksa vkSj ijekRek ¼ds izSfDVdy ikVZ½ dh dgkuhA-------------- dksbZ fo”ks’krk jk/ks ds ikVZ esa gS vkSj dksbZ fo”ks’krk iVjkfu;ksa ok xksfi;ksa ds ikVZ esa gSA bldk Hkh xqg~; jgL; gSA feyu esyk eukus okys dkSu\ loZ lq[kksa dk vuqHko ije$vkRek ¼ds½ ikVZ ls gS&;g Hkh lcls fo”ks’k HkkX; gSA bldk Hkh vkRekvksa ds fo”ks’k ¼#nz vkSj fot;ekyk ds½ ikVZ ls lEca/k gS^^A

rk-3-2-79i`-267 ds e/; esa v-ckinknk us lans”k fn;k gS&^^;g f”kojk=h izR;{krk dh f”kojk=h djds eukvksA lc ¼czkg~e.kksa½ dk vVsa”ku tk;&;g dkSu gS vkSj fdlds izfr lEca/k tksM+us okys gSa] lc vuqHko djsa fd tks vko”;drk gS og ;gka ls gh fey ldrh gS loZ lq[kksa ds [kku dh pkch ;gka ¼LoxZ dh jkt/kkuh fnYyh esa½ gh feysxhA^^ vkSj vk[kjhu rk-14-4-73i`-2vkfn dh eqjyh ds vuqlkj vkfn lks var ds fu;e izek.k bldh fjtYV D;k fudysxh\^^ tSls mu ¼gn ds½ jktkvksa dks jkfu;ksa dh ijokg ugha jghA NksM+ fn;kA oSls gh vc ¼csgn dh½ jkfu;ka fudysaxh tks ¼csgn ds½ jktkvksa dh ijokg ugha djsaxhA^^

vkseØkafr% vkse”kkafr

f=ewfrZ fp= dk Li’Vhdj.k va/kJ)kyq euq’;ek= ds fy, fnO;cqf) vkSj fnO; n`f’V dk bZ�ojh; ojnku ijekRek f�ko ls izkIr jpf;rk vkSj jpuk ds ckjs esa bl izk;% yqIr Kku vkSj ;ksx ls iqu% uj ls Jhukjk;.k ;k Jhjke vkSj ukjh ls Jhy{eh ;k Jhlhrk in izkIr gks jgk gSA AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWECkAA ijefirk ijekRek f�kockck ;kn gSa\ uxkM+k u-4 vkSj 5 jkeuoeh cuke egkohjt;arh lu~&79 f=ewfrZ f�ko ijekRek ds “kjhj&:ih jFk ¼iztkfirk½ dh igpku fo�oukFk “kadj dh foLr`r igpku ¼1½ uke& d- ykSfdd uke & tSls ^czg~ek^ ckck dk ykSfdd uke muds vykSfdd drZO; ds vuq:Ik ^ys[kjkt^ vFkkZr~ HkkX; dk ys[kk fy[kus okyksa dk jktk igys ls gh fuf”pr FkkA Bhd oSls gh jke dh vkRek ^^”kadj^^ dk ykSfdd uke ek;koh jko.k vkSj mlds lEiznk; ls ;q) djus esa egku ohjrk ds vykSfdd drZO; ds vuq:Ik igys ls gh fuf”pr gksuk pkfg,A egkohj dks gh egku ohj vFkkZr~ ^ohjksa dk jktk bUnznso^ dgk tkrk gSA ftlds uke ij clkbZ xbZ ^bUnzizLFk uxjh^ vkSj ^bUnz lHkk^ vkt Hkh e”kgwj gSA og ikaMoksa dh fo[;kr jkt/kkuh bUnzizLFk ekm.V vkcw esa ugha] fnYyh {ks= esa clkbZ xbZ FkhA tSls czg~ek ckck ykSfdd esa ^cMx^ tkfr ds czkg~e.k Fks oSls gh iztkfirk dh vkRek vFkkZr~ “kadj Hkh ykSfdd esa dqyhu czkg~e.k oxZ dh gksuh pkfg,A vr% lPps czkg~e.kksa dh j{kk ds fy, Kku&;K jpus esa n{k vFkkZr~ nhf{kr O;fDr dks “kkL= esa ^n{k$iztk$ifr^ dg fn;k gS ¼ifr dk vFkZ gh gS j{kk djus okyk½A “kadj dh lksy vius iwoZtUe esa czg~ek dk jpf;rk iztkfirk dgh xbZ gS( D;ksafd rk-6-5-73 dh eqjyh ds i`-3 ds e/; esa ckck us dgk gS&^^ckck dks rks fouk”k dk lk{kkRdkj ]LFkkiuk dk lk{kkRdkj gqvk gS---------- ijarq igys ;g le> esa ugha vk;k fd ge ;g fo’.kq cusaxsA^^ Li’V gS fd czg~ek esa lR; Kku dk cht Mkyus vkSj fu”p; dk QkmaMs”ku tekus

ds fy, vFkkZr~ mldk ikVZ [kksyus ds fy, f”kockck us czg~ek ls igys fdUgha nwljs esa izos”k fd;k FkkA eq-rk-23-7-69 i`-2 ds e/; esa lkQ dgk x;k gS&^^10 o’kZ ls jgus okyk] /;ku esa tkrh FkhA eEek&ckck dks Hkh fMªy djkrh FkhA muesa ckck izos”k dj Mk;jSD”ku nsrs FksA fdruk erZck FkkA vkt os gSa ugha ¼D;ksafd½ ml le; ;g bruk ¼Mªkek dk½ Kku ugha FkkA^^

[k- vykSfdd uke & ftl cPps ds “kjhj :Ikh jFk ds }kjk f”kockck ije$firk ¼supreme father½ ds :Ik esa lkjs fo”o esa fo[;kr gksrs gSa mlds izeq[k vykSfdd uke & ”kadj] egkohj] lkseukFk] lurdqekj vkfn gSaA

fo�oukFk “kadj & rk-24-1-75 i`-2 vkfn dh eqjyh esa ckck us dgk gS&^^mu ¼f”ko½ dh vkRek dk gh uke ^f”ko^ gSA og dc cnyrk ughaA ”kjhj cnyrs gSa rks uke Hkh cny tkrs gSaA^^ ¼tSls czg~ek ls “kadj] fQj fo’.kq½ ¼eq-rk-22-2-75i`-1ds “kq: esa½^^tc cki vkrs gSa rks czg~ek] fo’.kq] ”kadj Hkh t:j pkfg,A dgrs Hkh gSa f=ewfrZ f”ko Hkxoku$mokpA vc rhuksa }kjk ¼,d lkFk½ rks ugha cksysaxs ukA ;g ckrsa vPNh jhfr /kkj.k djuh gSaA^^ rk-10-2-72 i`-4 e/; dh eqjyh esa cz-fo-“ka- dh f=ewfrZ esa “kadj dks ,dek= cM+k cPpk crk;k gS&^^xkWM bt ou ]mudk cPpk Hkh ou dgk tkrk gS f=ewfrZ czg~ekA nsoh&nsorkvksa esa cM+k dkSu \ egknso “kadj dks dgrs gSA^^ Hkkjrh; lH;rk esa cM+k cPpk gh igys&igys jkT; dk vf/kdkjh gksrk gSA blfy, ckck us Hkh rk-3-5-73 dh eqjyh esa dgk gS&^^cM+s HkkbZ dks ges”kk cki leku le>rs gSaA ;g lkjk Kku ds Åij gSA ftlesa vf/kd Kku gS og cM+k BgjkA Hkys “kjhj esa NksVk gks] ij Kku esa rh[kk gS rks ge le>rs gSa ;g Hkfo’; esa cM+k ¼fo”oukFk½ cuus okyk gSA^^

fo”o esa cM+k vFkkZr~ egku cuus okyk ;g egk$nso “kadj gh okLro esa czg~ek dk lcls cM+k iq= ^;ksxh”oj lurdqekj^ dgk x;k gS( D;ksafd ;ksfx;ksa dk bZ”oj rks ,d gh gksxkA ,d ds gh nks uke ns fn;s gSaA ;ksxcy ds vk/kkj ij vkfnnso cuus okys blh lur$dqekj ds vk/kkj ij gh vkfn$lukru$nsoh$nsork /keZ dk uke lkFkZd gksrk gS( D;ksafd /keZfirk ds uke ij gh /keZ dk uke fo[;kr gksrk gSA tSls ØkbLV ls fØf”p;u] cq) ls ckS) /keZ vkfn vkfnA rk-18-3-71 dh v-ok.kh esa&czg~ek ds T;s’B iq= lurdqekj dk ftØ vk;k gSA okLro esa czg~ek&ljLorh dks vkfnnso vkSj vkfnnsoh ugha dg ldrs( D;ksafd ljLorh czg~ek dh csVh Fkh( ijarq ogh czg~ek&ljLorh viuk ifrr “kjhj R;kx dj tc ^^fo”ks’k fiz; Kkuh vkSj ;ksxh rw vkRek^^&”kadj ikoZrh esa izos”k djrs gSa rks vkfn nso vkSj vkfn nsoh ds uke ls lalkj esa izR;{k gksrs gSaA egkohj&okLrfodrk rks ;g gS fd tSu rhFkZaadj ^^egkohj^^ vkSj fganqvksa ds uXuos’k/kkjh ^”kadj^ Hkh ,d gh O;fDrRo ds nks vyx2 uke gSa ftldh lkdkjh lEiw.kZ voLFkk dh ;knxkj riLoh ewfrZ fnyokM+k eafnj esa LFkkfir gSA egku ohjrk ds drZO; ds vk/kkj ij f”kockck us Hkh rk-8-1-74 i`-1 ds vkfn esa mudk vykSfdd uke ^egkohj^ gh j[kk gS&^^guqeku dk Hkh n`’Vkar gS ukA blfy, rqEgkjk egkohj uke ¼rhFkZadj½ j[kk gSA vHkh rks ,d Hkh egkohj ugha-----------------vHkh ohj gSaA iwjk egkohj fiNkM+h esa gksaxsA^^ lkseukFk&^^lkse pUnzek dks dgrs gSaA Kku panzek czg~ek ckck gS^^¼rk-3-11-73½ ml czg~ek dks Hkh iwoZtUe esa Mk;jSD”ku nsdj Kku;K esa uFkus okyh iztkfirk vkSj txnEck dh l”kDr vkRek;sa gh vius orZeku tUe esa lkseukFk&lkseukFkuh curh gSaA ;ksxcy ls cuus okyh budh fujksxh dapu dk;k dh ;knxkj esa vkt Hkh eafnjksa esa ewfrZ;ksa dks ltkus dk mYys[k djrs gq;s ckck us rk-5-7-75i`-1 ds e/; dh eq- esa dgk gS&^^lkseukFk dk eafnj fdruk cM+k gS! fdruk ltkrs gSaA--------------vkREkk dh ltkoV ugha gSA oSls ijekRek dh Hkh ltkoV ugha gSA og Hkh fcanh gSA ckdh tks Hkh ltkoV gS og “kjhjksa dh gS-------------------vHkh rqe ¼cPps½ vanj esa tkurs gks&ge lkseukFk cu jgs gSaA^^

;gka czg~ek ckck ds ifrr vkSj jksxh “kjhj&:ih jFk dh ltkoV dh ckr gh ugha gS( D;ksafd os “kjhj jgrs lEiw.kZ fujksxh dapu dk;k ugha cuk ldsA ¼2½ :i&

¼1½ Qfj�rkbZ fujkdkjh LVst&”kadj dk lkdkjh “kjhj gksrs gq;s Hkh cqf);ksx ls vO;Dr vkdkjh Qfj”rk Lo:Ik ;k fujkdkjh fcanq:Ik LVst izR;{k :Ik esa vuk;kl gh ns[kus esa vkosxhA blhfy;s “kadj dks rhu yksd okys fp= esa fujkdkjh oru ds vfr lehi lcls Å¡ps rcDds esa lw{eoruoklh fn[kk;k tkrk gSA ckck us dgk Hkh gS fd cki fujkdkjh vkSj eka lkdkj gksrh gSA tSls fd czg~ek ds fdlh Hkh fp= esa cq)] ØkbLV] ukud vkfn /keZfirkvksa dh rjg p<+h gqbZ iqrfy;ksa okyh vka[ksa ¼fujkdkjh LVst½ ns[kus esa ugha vkrhA tcfd ckiksa ds cki f”ko ¼”kadj½ dks fp=ksa esa tcjnLr fujkdkjh LVst okys ukjk;.kh u”ks esa fn[kk;k tkrk gSA ¼2½ vfr lk/kkj.k os�kHkw’kk&ckck us 5-2-74 i`-2 vkfn dh eqjyh esa dgk gS ^^budk rks ogh lk/kkj.k :Ik tks gS ogh Mªsl vkfn gSA QdZ ughaA blhfy;s dksbZ le> ugha ldrs gSaA^^ ^^og gS fujkdkjh]fujgadkjhA dksbZ vgadkj ugha] diM+s vkfn lc ogh gSa ¼”kjhj :ih feV~Vh ds flok;½ dqN Hkh cnyk ugha gS--------------budk rks ogh lk/kkj.k ru igjokbl gSA dksbZ QdZ ughaA^^ ¼eq-rk-8-4-74 i`-1 var½ ^^cki dgrs gSa eSa cgqr lk/kkj.k ru esa vkrk gwW ¼czg~ek vFkkZr~ cM+h eka dk ru rks vlk/kkj.k Fkk½ blfy, dksbZ fojyk igpkurs gSaA eSa tks gwW ]tSlk gwW lkFk esa jgus okys Hkh le> ugha ldrsA^^¼eq-rk-4-2-74i`-3 var½ ^^ogh egkHkkjr yM+kbZ gSA rks t:j Hkxoku Hkh gksxkA fdl :Ik esa fdl ru esa gS og flok; rqe cPpksa ds vkSj fdldks irk ugha gSA dgrs Hkh gSa eSa fcYdqy lk/kkj.k ru esa vkrk gwWA eSa d`’.k ¼vFkkZr~ czg~ek ds “kksHkk;eku½ru esa ugha vkrk gwWA¼eq-rk-13-8-76i`-3 var½ ¼3½ detksj lk/kkj.k “kjhj&rk-20-7-73 i`-1e/; dh eqjyh esa dgk gS&¼”kadj ds eLrd esa Kku panzek dh izos”krk ds dkj.k½ ^^JhukFk&txUukFk gS ,d gh pht( ijarq tSlk ns”k oSlk Bkdqj cukdj mudks Hkksx yxkrs gSaA vxj idoku vkfn f[kykoas rks isV esa nnZ gh iM+ tkosA^^ ;gh dkj.k gS fd vkt Hkh 500 djksM+ ds Lokeh txUukFk eafnj esa lw[kh jksVh&nky&pkoy dk lknk Hkksx gh yxk;k tkrk gSA rk-24-5-72dh eqjyh esa dgk gS&^^”kjhj detksj gks rks dksbZ gtkZ ugha] vkRek ikojQqy gksuh pkfg,A^^ ¼3½ ns�k ¼/kke½& ¼1½ ykSfdd ?kj Q#Z[kkckn rjQ&dbZ eqjfy;ksa esa ckck us csgn ds ?kj&ifjokj ¼olq/kSo dqVqEcde~½ dk ekfyd cuus okys bl fo”ofirk dh ;kn vkSj ekU;rk dk lEca/k ¼ftyk½ Q#Z[kkckn ls tksM+k gSA ^^tgka thr ogka tUe^^ ds fu;e izek.k tSls eFkqjk] o`Unkou esa d`’.k vkSj v;ks/;k esa jke dh ;kn vkSj ekU;rk vf/kd gS Bhd oSls gh fo”ofirk ;k fo”oukFk “kadj dh tUe LFkyh izfl) rhFkksZa ds izns”k mRrj izns”k esa Q#Z[kkckn rjQ mldh ^^;kn vkSj ekU;rk^^ vf/kd gksuh gh pkfg,( D;ksafd ?kj&ifjokj ;k ns”k okyksa dks egkurk dk xkSjo vf/kd jgrk gSA rk-10-4-74 dh eqjyh esa dgk gS&^^cki dks ekfyd dgk tkrk gSA Q#Z[kkckn rjQ ekfyd dks ekurs gSaA ?kj dk ekfyd rks cki gh gksrk gSA cPpksa dks cPps gh dgsaxsA tc ogh cM+s gksrs gSa ¼vykSfdd½ cPps iSnk djrs gSa rc fQj ekfyd curs gSa&;g lc jkt le>us ds gSaA^^ rk-14-1-73 vkSj 12-1-78 dh eqjfy;kas ds i`’B 2 var esa dgk gS&^^tSls Q#Z[kkckn esa dgrs gSa ge ml ekfyd dks ;kn djrs gSa( ijarq okLro esa fo�o dk ok l`f’V dk ekfyd rks y-uk- curs gSaA fujkdkj f�kockck rks fo�o dk ekfyd curs ughaA ¼rks fdls ;kn djrs gSa½ rks muls iwNuk iM+s og ekfyd lkdkj gS ;k fujkdkj\ fujkdkj rks lkdkj l`f’V dk ekfyd gks u ldsA-----------------[kqn ikou nqfu;ka dk ekfyd ugha cursA mldk ekfyd rks y-uk- curs gSa vkSj cukrs gSa cki&;g cM+h xqg~; ckrsa gSa le>us dhA^^

tSls f”ko ds jFkh czg~ek dk ykSfdd tUe ^xkaoM+s^ esa gqvk Fkk] Bhd oSls gh f”ko vkSj czg~ek :ih Mcy batu ¼ckinknk½ ds jFkh “kadj dh tUe LFkyh ¼Q#Z[kkckn ds½ fdlh xkao esa gh gksuh pkfg,A vr% ckck us 8-2-75 i`-2 ads e/; dh eqjyh esa dgk&^^tc xksjk ¼fufoZdkjh½ gS rks ¼LoxZ dh

ftEesokjh dk½ rkt gksuk pkfg, vkSj lkaojk ¼vFkkZr~ fodkjh½ gS rks rkt dgka ls vkosxk\ mudks dgk tkrk gSa xkWojs dk NksjkA rks rkt dgkW ls gks ldrk\ xkaoM+s dk Nksjk rks xjhc gksxk ukA^^ oSls “kkL=h; ekU;rkuqlkj ^lEcy^ ¼vFkkZr~ vk/kkj ;k uhao½ xzke esa Hkxoku dk tUe crk;k gS ftlls fl) gksrk gS fd og xkao vfr izkphu Hkh gksuk pkfg,A ¼2½ vykSfdd tUe LFkku vgenkckn&lkjh euq’; l`f’V ds cht:Ik jpf;rk cki vFkkZr~ ^^iztkfirk dh lksy^^ “kadj dk vykSfdd czkg~e.k tUe vgenkckn esa fLFkr fdlh csgn czkg~e.k ifjokj vFkkZr~ lsokdsanz esa gksuk pkfg,( D;ksafd rk-24-1-70i`-190 e/; ij v-ckinknk us vgenkckn dks loZ lsaVlZ dk cht:Ik dgk gS&^^vgenkckn dks lHkh ls T;knk lfoZl djuh gS( D;ksafd vgenkckn lHkh lsaVlZ dk cht:Ik gSA^^ ^^cht esa T;knk “kfDr gksrh gSA [kwc yydkj djks] tks xgjh uhan esa lks;s gq;s Hkh tkx mBsaA ¼lkseukFkuh tSlh½ ^^dqekfj;ka rks cgqr deky dj ldrh gSaA^^ tSls HkfDrekxZ esa xqtjkr dk lkseukFk eafnj lc eafnjksa dk cht:Ik gS] Bhd oSls gh KkuekxZ esa lkseukFk&lkseukFkuh tSlh euq’;l`f’V dh cht:Ik vkRekvksa dks tUe nsus ds dkj.k vgenkckn dk ¼^gs izHkq ikj djks^ dh ;knxkj½ izHkq$ikdZ lsaVj flQZ xqtjkr dk gh ugha] cfYd lkjs fo”o ds lsok dsanzksa dk cht:Ik gS( D;ksafd jktk foØekfnR; dh vkRek czg~ek us Lo;a gh ^e/kqcu^ dh /ku jkf”k yxkdj ,dek= blh lsaVj dh LFkkiuk dh Fkh] tcfd vU; lsokdsanz nwljs yksxksa ds fuea=.k ij [kksys x;s gSaA pwafd blh lsokdsanz ls lkseukFk&lkseukFkuh dk vykSfdd tUe gksrk gS vr% ckck us rk-4-3-75 i`-2 ds vkfn dh eqjyh esa dgk gS&^^lkseukFk uke j[kk gSA D;ksafd lksejl fiykrs gSaA Kku /ku nsrs gSaA fQj tc iqtkjh curs gSa rks fdruk [kpkZ djrs gSaa mudk eafnj cukus ijA D;kasfd lksejl fn;k gS ukA lkseukFk ds lkFk lkseukfFkuh Hkh gksxhA^^ v-ckinknk us rk-4-1-79 i`-2 dh v-ok- ds e/; esa dgk gS& ^^xqtjkr dks lSEiqy rS;kj djuk pkfg,A------------xqtjkr dks ykbV gkml cukvks ¼tks½ u flQZ xqtjkr ¼dk½ ykbV gkml gks] cfYd fo”o ¼dk½ ykbV gkml gks---------------,slk CkkWEc Qsadks tks ,d Bdk ls vkRek,a nkSM+rh gqbZ vius ,lye esa igqWp tk;sa&igys xqtjkr vkcw esa D;w “kq: djsA tks vksVs lks vtZqu gks tkosxkA vtqZu vFkkZr~ igyk uEcj A^^ Iyl esa vkus okys igys u-laxe;qxh ukjk;.k dh ;knxkj&vgenkckn ds Lokeh ukjk;.k eafnj dk ftØ rk-5-3-75 i`-3 e/; dh eqjyh esa bl izdkj fd;k gS&^^vgenkckn esa Lokeh ukjk;.k ds 108 eafnj gSaA djksM+ksa iSls vkrs gksaxsA feyrs rks Lokeh ukjk;.k dks gksaxs ukA rks ¼var esa vgenkcknh ik.Mo Hkou rS;kj gksus ij fo”o fotsrk 108 e.kdksa ls dusD”ku tksM+us ds fy,½ lHkh lsaVlZ ls Hkh ;gka gh vkosaxs ukA^^-----------------D;ksafd xqtjkr dh jkt/kkuh vgenkckn dks gh lkjs fo”o dk ykbV gkml cuuk gSSA vr% HkfDrekxZ ds t;xq#nso dh ;g Hkfo’;ok.kh lR; gh gS fd e/;Hkkjr ds fdlh “kgj ls lkjs fo”o dk “kklu lEHkkyk tk;sxkA ¼4½ dk;Z&dky 100 o’khZ; iq#’kksRre laxe;qx esa Kku dk cht cksus vkSj fo”o dh ckn”kkgh dk ojlk nsus ds fy, Øe”k% vkfn vkSj var dk dk;Z&dky iztkfirk dh lksy }kjk pyrk gSA tcfd e/; esa cM+h eka ¼czg~ek½ dk ikVZ pyrk gSA ¼5½ vk;q& ¼d½ ykSfdd “kjhj dh vk;q& ckck us dgk gS fd cki rks vuU; ¼vu~$vU; vFkkZr~ mu tSlk vU; dksbZ lSEiqy u gks ,sls½ cPpksa dks gh ;kn djrs gSaA iztkfirk ds :Ik esa ;K ds vkjEHk esa 2@3 ua- esa vkus okys ftu cPpksa }kjk f”kockck us czg~ek&ljLorh ds Hkh ikVZ [kksys Fks] mUgha vUkU; cPpksa ds orZeku tUe ds ykSfdd “kjhj dh vk;q dk mYys[k djrs gq;ss ckck us rk-17-2-75 i`-1 dh fjokbTM lkdkj eqjyh ds var esa dgk gS&^^vkRek dks cqykrs gSa mudks le>kus fy, fd rqe vkrs FksA rqedks fdruk le>krs Fks fd cki dks ;kn djks] ifo= cuks fQj Hkh u ekukA vc rqe inHkz’V gks x;sA vkxs tks ejs gSa fQj Hkh cM+s gksdj dksbZ 20 dksbZ 25 o’kZ ds gks x;s gksaxsA Kku Hkh ys ldrs gSaA^^ ewy :Ik ls lu~ 1967 esa czg~ek ru }kjk pykbZ xbZ bl ok.kh ds vuqlkj ml le; dh

20 vkSj 25 o’kZ okyh ,Mokal ikVhZ dh vkRek;sa ¼ikoZrh&”kadj½ lu~ 2005 esa 63 vkSj 58 o’kZ vk;q okyh gksuh pkfg,A ¼5½ xq.k] �kfDr vkSj LoHkko & ,sls rks ijekRek xq.kksa dk lkxj dgk tkrk gS( ijarq orZekudkyhu czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa ns”k&dky&ifjfLFkfr;ksa ds vuq:Ik ftu izeq[k xq.kksa] “kfDr;ksa vkSj LoHkko dks izzR;{k djrs gq;s f”kockck /keZjkt&”kadj }kjk ikVZ ctkrs gSa mudk ;gka la{ksi esa mYys[k fd;k x;k gS& ¼1½a Lok/khurk & fo”ofirk cuus okys ml cki leku O;fDrRo esa fdlh O;fDr ;k oSHko ds izfr ljsUMj gksus vFkkZr~ “kj.k esa tkus ;k vk/khu gksus ds LoHkko&laLdkj ugha gks ldrsA ckck us 27-2-75i`-1e/; dh eqjyh esa lkQ dgk gS&^^rqe dksbZ “kj.kkxfr ugha ysrs gksA ;g v{kj HkfDrekxZ ds gSa ^“kj.k iM+h eSa rsjs^A cPpk dc cki dh “kj.k iM+rk gS D;k\ cPps rks ekfyd gksrs gSaA rqe cPps cki dh “kj.k ugha iM+s gks] cki us rqedks viuk cuk;k gSA^^ Li’V gS fd ljsaMj gksus okys cki ds cht:Ik] cki leku lw;Zoa”kh cPps ugha gks ldrs( D;ksafd nq”euksa ;k fo/kfeZ;ksa dks gh ljsaMj djus ;k “kj.k esa ysus dh Hkkjrh; ijEijk pyh vkbZ gSA oQknkj&Qjekucjnkj&ekrsys cPPkksa dks vk/khu cukus dk loky gh ugha mBrkA^^ v-ok-13-6-73 i`-96 dh 18oha iafDr esa rks ykSfdd gh ugha cfYd vykSfdd czkg~e.k ifjokj ds lEidZ ds ca/kuksa ls Hkh lEiw.kZ Lok/khu jgus dk Mk;jSD”ku fn;k x;k gSA blhfy;s ckck us v-ok-26-6-74i`-80 ds e/; esa dgk gS& ^^ izd`fr ds o ifjfLFkfr ads vkSj O;fDr ds o oSHko ads v/khu jgus okyh vkRek vU; vkRekvksa dks Hkh loZ vf/kdkjh ugha cuk ldrh**A ^^gjsd dks viuh ftEesokjh vki mBkuh gSA vxj ;g lkspsaxs fd nhnh&nknh ;k Vhpj ¼gekjh ftanxh ds½ ftEesokj gSa] rks blls fl) gksrk gS fd vkidks Hkfo’; esa mudh iztk cuuk gS] jktk ugha cuuk gSA ;g Hkh vk/khu jgus ds laLdkj gq;s uA tks vk/khu jgus okyk gS og vf/kdkjh ugha cu ldrkA fo”o dk jkT;Hkkx ugha ys ikrkA blfy, Lo;a ds ftEesokj fQj lkjs fo”o dh ftEesokjh ysus okys gh fo”oegkjktu cu ldrs gSaA^^ ¼v-ok-30-5-73i`-81 e/; ½ ;gka Li’V gS fd tc rd dksbZ czkg~e.k viuh vc rd dh i<+kbZ ls /kkj.k fd;s x;s Kku&;ksx vkSj ifo=rk ds fufoZdkjh lk/kuksa ls Lo;a dh jkssVh] diM+k vkSj edku dh ftEesokjh ysus ;ksX; gh ugha cuk] ¼vFkkZr~ nknh] nknk vkfn fdlh O;fDr fo”ks’k dh d`ik ds vk/khu gS½ og lkjs fo”o dks ikyus okyk jktk$egkjktk vFkkZr~ fot;$vUrh ekyk dk e.kdk dSls cu ldrk gS\ vFkkZr~ ugha cu ldrkA ¼2½ LokfHkeku&csgn dh [kqnh dk ikVZ ctkus okys ije$vkRek dks [kqnk Hkh dgk tkrk gSA ml [kqnk dk lkdkj ru vgenkckn esa vykSfdd tUe ysrk gSA vr% vO;Dr ckinknk us vgenkckn dks vYykg dh uxjh dgk gSA [kqnk dh bl csgn [kqnh ds dkj.k gh bl uxjh dk uke vga$nk$ckn vFkkZr~ ftlus lcdks >qdkus ds ckn viuk ¼lkfRod½ vga fn;k gks & ,slk vgenkckn uke iM+k gSA

VSxksj dk xhr izfl) gS & ^^;fn dksbZ rsjk lkFk u ns rks rw vdsyk pyks js ^ ;g xhr tSls [kqnk dks QkWyks djus okys lHkh /keZfirkvksa ij ykxw gksrk gS] oSls [kqnk ij Hkh ykxw gksrk gSA tc lPp[k.M dh LFkkiuk djus okys lPps cki dh izR;{krk esa dksbZ lg;ksx ugha nsrk rks viuk ifjp; ;k iSxke nsus dk dke mUgsa [kqn gh cki ds lPps vkSj lkQfny fot;h oRlksa ds ?kj2 tkdj djuk iM+rk gSA vr% ckck us 20-12-74 dh eqjyh esa dgk gS &^^cki [kqn vkdj rqedks viuk ifjp; nsrs gSaA rqe vkis gh viuk ifjp; ugha ikrh gksA^^

^^og ln~xq: Lo;a gh vkdj viuk ifjp; nsrs gSaA^^¼eq-8-10-74i`-2 e/;½ ^^iSxke vFkok eSlst rks f”kockck gh nsrs gSaA[kqnk dks iSxEcj dgrs gSa uA^^¼eq-9-3-74rk-i`-2

vkfn½ xk;u Hkh gS&^^?kj cSBs Hkxoku feykA^^ lc iq#’kkfFkZ;ksa dks FkksM+s gh ?kj cSBs Hkxoku feyk

gksxkA xk;u gh gS fd dksVksa esa dksbZ iq#’kkFkZ djrs gSa vkSj mu iq#’kkFkZ djus okyksa esa ls Hkh dksbZ

fojys gh ml ghjs dks izkIRk djrs gSaA izkIr djus okys t:j Lok/khu vkSj LokfHkekuh gksaxs( D;ksafd ekuoh; izd`fr dk fu;e gS fd ^Kkuh ls Kkuh feyS] feyS dhp ls dhpA^

Å¡p rs Å¡p LokfHkekuh dk ;knxkj xq#f”k[kj ¼f”k[kk vFkkZr~ czkg~e.k pksVh½ esa izos”k djds jgus okys txn~xq: f”ko dh HksaV esa ¼v/kjdqekjh] fnyokM+k vkfn½ lc uhps gSaA ,sls Å¡ps cki f”ko dk lcls cM+k LokfHkekuh cPpk nso&nso&egknso “kadj fdlh uhps rcDds okys dh “kj.k esa D;ksa tkosxk\ blhfy, rk- 29-1-74 i`-2 vkfn dh eq- esa ckck us dgk gS&^^/kuoku cki ¼f”ko½ dk cPpk dc xjhc ¼czg~ek ckck] nhnh&nknh&nknk vkfn nsg/kkfj;ksa½ dh ,MkWI”ku FkksM+s gh dcwy djsxkA^^ D;ksafd ckck us rk-26-5-75 dh eqjyh esa [kkl czg~ek&fo’.kq dks Hkh ^oFkZ ukWV , iSuh^ crk;k gSA ”kadj dk uke ugha fy;k( D;ksafd “kadj leku LokfHkekuh cPpksa dh vksj ls ckck us Lo;a gh rk-13-8-74i`-3 dh eqjyh ds e/; esa dgk gS&^^ ge u-ou ¼laxe;qxh fo”o egkjktu½ curs gSa rks fQj lsds.M&FkMZ ¼lr;qxh y-uk-½ dh iwtk ¼[kqV~Vscjnkjh½ D;ksa djsaxs\^^ ^^eEek&ckck ;g ¼16 dyk lEiw.kZ y-uk-½ curs gSa rks ge fQj de cusaxs D;k\^^ ¼eq-16-3-75 i-3 var½

^^tc ,d ¼f”ko½ ls gh lkjh izkfIr gks ldrh gS rks vusdksa ¼nsg/kkjh xq#vksa½ dh vksj tkus dh D;k njdkj gS\^^¼eq-25-10-69½ ¼3½ fuHkZ;rk&ckck us dgk gS fd ;ksxcy okys fuMj gksaxsA fuMj gksus dk eryc ;g ugha fd [kwa[kkj vkSj Øks/kh tkuojksa dh rjg futZu izns”k esa tkucw>dj fugRFks vkSj ,dkdh gksdj ?kwers fQjsa( ;k fd mu tkuojksa ls eqBHksM+ djds ckgqcy dk izn”kZu djrs fQjaas( D;ksafd ckck us 19-7-77 dh eq- esa dgk gS& ^^ckgqcy okys fouk”k dks ikosaxsA^^ vr% xqIr Kku ds xqg~; jktksa dks Mads dh pksV ij fuHkhZdrkiwoZd izR;{k djuk gh vaMjxzkmaM #gkuh feysVªh ds “kwjohj okfj;lZ dk dke gS( D;ksafd gekjk dksbZ LFkwy fgald ;q) rks gS ughaA ;g rks Kku ds vL=&”kL=ksa dk #gkuh ;q) gSA ftldk lkeuk djus ds fy, fo”ks’k fiz; Kkuh rw vkREkk cPps lnk rS;kj jgrs gSaA blhfy, ckck us v-ok-rk-19-12-78i`-139 ds “kq: esa dgk gS&^^egkohj rks nq”eu ¼vFkkZr~ fojksf/k;ksa½ dk vkg~oku djrs gSa ¼vFkkZr~ fuea=.k nsrs gSa½ fd vkvks vkSj ge fot;h cusaA egkohj isij dks ns[k ?kcjk;saxs ughaA pSysat djsaxs( D;ksafd f=dkyn”khZ gksus ds dkj.k tkurs gSa fd ge dYi&2 ds fot;h gSaA^^ ^^”kwjohj vkRek;sa dc fdlh ls ?kcjkus okyh ugha gksaxh (cfYd muds lkeus vkus okys ?kcjk;saxsA^^ ¼v-13-3-71i`-47 vkfn½ ¼4½ lPpkbZ vkSj lQkbZ&vHkh bl o’kZ Hkh vO;Dr ckinknk us ge cPpksa dks lR;rk vkSj fuHkhZdrk dh vFkkWVhZ ls cki dh izzR;{krk djus dk Mk;jSD”ku fn;k gS( ijarq bl Mk;jSD”ku dks ogh cPpk vey esa yk ldsxk tks Lo;a cki ds lkeus lPpkbZ vkSj fny dh lQkbZ dk lSEiqy cudj fn[kk;sxk( D;ksafd ckck us dgk gS& ^^lPps fny ij lPpk lkgc jkth gksxkA >wBs fny ij lPpk lkgc dc jkth ugha gksxkA^^ ^^ckinknk lqukrs Hkh lR;ukjk;.k dh dFkk gSa vkSj LFkkiuk Hkh lr;qx dh djrs gSaA rks cki dks] tks lr~ cki] lr~ Vhpj vkSj lr~$xq# dk izSfDVdy ikVZ ctkrs gSa] rks lr~ cki dks D;k fiz; yxrk gS\ lPpkbZA tgka lPpkbZ vFkkZr~ lR;rk gS ogka LoPNrk&lQkbZ vo”; gksrh gSA xk;u Hkh gS& ^^lPps fny ij lkgc jkthA^^ ¼v-2-9-75 i`-89 var½

fnyokM+k cki Hkh ,sls lPps fny okys cPps ds }kjk izzR;{k gksrs gSa ftlus ru&eu&/ku ls lEcaf/kr ,d2 ikbZ&iSls dk iksrkesy [kqys fny ls] yksdykt dh ijokg u djrs gq;s csfgpd fn;k gksA blhfy;s ckck us eq-16-4-70 i-1ds e/; esa dgk Hkh gS& ^^ viuk lgh pkVZ fy[kus okyk dksbZ dksVksa esa ,d gSA^^ ^lkQfny rks eqjkn gkfly^ djus okys ,sls lPPks iq#’kkFkhZ cPps }kjk tc lu~ 76 ds izzzzzR;{krk o’kZ esa cki dh izR;{krk gksrh gS rks >wBs cxqyk iq#’kkFkhZ lkeuk djus yx tkrs gSaA rk-9-5-73i`-3 var dh eq- esa ckck us dgk Hkh gS & ^^lPp tc fudyrk gS rks >wB lkeuk djrs gSaA------------rqe fdlh dks lPk crkrs gks rks tSls fephZ yxrh gSA^^ ¼5½ lcls U;kjk&fQj Hkh cki dk I;kjk& ,slh rukruh dh ifjfLFkfr;ksa esa ckck ds dFkukuqlkj& ^^¼cqf);ksx ls½ gal&cxqys bdV~Bs jg u ldsA^^ vr% ua-okj czkg~e.kksa dh laxe;qxh

nqfu;ka ls dey Qwy ds leku lnk cqf);ksx ls U;kjs jgus okys ,sls lkQfny cPpksa dks ykSfdd gh ugha] cfYd vykSfdd ifjokj ds Hkh loZ lEca/kksa ls U;kjs gksdj pyuk iM+rk gSA ckck us 11-1-70 dh v-ok.kh esa dgk Hkh gS& ^^lkQfny lehi flrkjk cusxk rks ¼ykSfdd&vykSfdd½ lHkh lEca/k Hkh NksM+us iM+saxsA^^ ^^lcls U;kjk vkSj cki dk I;kjk ]blh dks deyiq’Ik leku dgk tkrk gSA^^¼v-30-6-77i`-297 vkfn ½ ^^deyiq’Ik deky djus esa izoh.k gksrk gSA^^¼v-31-1-75½ ^^bl ek;koh ¼fo’k;½ oSrj.kh unh esa jgrs ¼u fd vkJe ds ifo= okrkoj.k esa jgdj½ dey Qwy leku ifo= jguk gSA dey Qwy cgqr cky cPpksaaaaa ¼”krny ;kuh 100ia[kM+h½ okyk gksrk gS] fQj Hkh ikuh ls Åij gh jgrk gSA og x`gLFkh gS & ¼iztkfirk@”kadj½ cgqr phtsa ¼vFkkZr~ gj /keZ dh cht:Ik euq’;kRekvksa dks½ iSnk djrs gSaA ;g n`’Vkar rqEgkjs fy, Hkh ¼fo”ofirk “kadj ds½ gSA^^ ¼eq-rk-31-1-75 i`-2 var½ blh voLFkk dh ;knxkj fp=ksa esa vkt Hkh “kadj dks izk;% deyiq’Ik ij cSBk gqvk fn[kkrs gSaA gekjs f=ewfrZ ds fp= esa] fo’.kq ds uhps okys ¼/keZjkt ds izrhd½ ysQ~V gSaM esa Hkh “kadj dh bl U;kjh vkSj I;kjh voLFkk dks lwfpr djus okyk deyiq’Ik fn[kk;k x;k gS( D;ksafd

czg~ek (ljLorh) dh lEiw.kZ vkRek;sa gh ”kadj (ikoZrh) esa izos”k djds laxe;qx esa gh fo’.kq dk ikVZ ctkrh gSaA vr% ckck us rk-22-1-75i`-3 var dh eqjyh esa dgk gS& ^^ifo= izo`fRr ekxZ cki gh cukrs gSaA blfy, fo’.kq dks Hkh 4 Hkqtk;sa fn[kkbZ gSaA ”kadj ds lkFk ikoZrh] czg~ek ds lkFk ljLorh

gSA vc (ljLorh) czg~ek dh dksbZ L=h rks ugh gSA ¼ijarq og Hkh ikoZrh esa izos”k djus ds ckn oS’.ko nsoh dgh tkrh gSA½^^ ¼6½ xqIr iq#’kkFkhZ& v-ckinknk us rk-5-2-79 i`-273 ds e/; esa cki ds bl xqIr ikVZ dh vksj b”kkjk djrs gq;s dgk gS& ^^tks cki cSdcksu gS] xqIr :Ik esa ikVZ ctk jgs gSa] cki dks izR;{k djuk gS ]¼cki ls½ lqukus okyksa dks igpkurs gSa( ysfdu cukus okyk vHkh Hkh xqIr gS rks vc cukus okys dks izR;{k djuk gS vFkkZr~ ¼fnYyh jkt/kkuh ij½ fot; dk >.Mk ygjkuk gS**A ^^cki Hkh xqIr ¼muds½ cPps Hkh xqIrA mudk lkjk iq#’kkFkZ xqIrA nku&eku&in&lfoZl vkfn lc xqIrA^^ ¼rk-13-9-70½ ^^ik.Mo Fks xqIr^^¼eq-rk-20-5-73i`-3 var½ ^^og rks vius Vkbe ij] viuh lfoZl ij [kM+s gks tkrs gSaA fdlh dks Hkh irk ugha iM+rk gSA dYi ¼dh “kwfVaxdky 40o’kZ½ igys Hkh rqe cPpksa dks ekywe Fkk uEcjokj iq#’kkFkZ vuqlkjA dkSjoksa dks irk gh ugha FkkA vHkh Hkh ,sls gSA^^¼eq-4-2-74i`-1 e/;½ ¼7½ eLr dyadh/kj Qdhjh LoHkko&nqfu;ka okyksa dks mykguk u jg tk;s fd ijekRek y[kifr nknk ys[kjkt ds vanj gh D;ksa vk;k\ fdlh xjhc ;k Qdhj ds ru dk v/kkj D;ksa ugha fy;k\ flQZ dgus ek= ds fy, ^xjhc fuokt^ gS D;k\A Qdhj Hkh dksbZ ,slk D;ksa gks] tks /keZ dk Bsdsnkj cudj dksbZ [kkl xn~nh ;k fBdkuk tekdj cSB tk;s\ blfy, ckck us lqnkek dk felky nsdj xjhc ;k Qdhj dh lPph O;k[;k djrs gq, dgk gS& ^^csxj cuuk eklh dk ?kj FkksM+s gh gSA csxj ds ikl rks ¼/ku] in] eku] erZck½ dqN Hkh u gksA^^¼eq-21-1-74i`-4 var½ ^^tc rd Qqy csxj ugha cus gSa rc rd Qqy fizal ugha cu ldrsA^^ ^^rqe lqnkek gksAnsrs D;k gks\ ¼eqV~Bh pkoy½ ysrs D;k gks\ fo”o dh ckn”kkghA^^ ¼eq-20-1-74½ ^^cki gS gh xjhc fuoktA xjhcksa dks gh fo”o dh ckn”kkgh nsrs gSaA^^¼eq-7-1-74i`-3e/;½ ^^¼ykSfdd ;k vykSfdd czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa½ cM+k in tks feyk gS og mlesa jgrs gSaA iSls okyksa dks vius iSls gh ;kn iM+rs gSaA------------- /ku] eku] erZck ;kn iM+rk jgsxkA eq-rk-26-1-74 i`-2e/;

Hkkjrh; ijEijk esa vkt Hkh “kadj dks Qdhjh os’k esa fn[kk;k tkrk gSA t:j Qdhj gh jgk gksxkA vehjksa ds eqdkcys esa Qdhjksa dks nqfu;ka okys Hkh dyad tkLrh yxkrs gSaA ckck us eq-rk-14-5-73 i`-3 e/; ij dgk Hkh gS& ^^cM+s2 vknfe;ksa dh xqIr jgrh gSA^^ xjhcksa dks gh flre lgu djus iM+rs gSaA ;K ds vkfn esa tks gqvk lks var esa Hkh t:j gksuk gSA blfy, ckck us dgk gS& ^^ckck xkyh [kk;saxs rks D;k cPps ugha [kk;saxs\ flre lgu djsaxs] vR;kpkj gksaxsA ;g rks Mªkek esa uwa/k gSA^^

ckck dgrs gSa&^^esjh fdruh Xykuh dh gSA ;g Hkh cuk cuk;k Mªkek gSA fQj Hkh ,sls gh gksxkA^^ ¼eq-28-5-73i`-3 ds var esa½ ^^dyad ftl ij yxrs gSa ogh fQj dyadh/kj Mcy fljrkt ¼vFkkZr~ LoxZ LFkkiuk dh ftEesokjh vkSj ifo=rk nksuksa ds rkt/kkjh½ curs gSaA tSls bu ¼czg~ek½ ds fy, oSls rqEgkjs ¼vFkkZr~ “kadj ds½ fy,A--------------- gekjk ;g flre lgu djus dk Hkh ikVZ gSA^^ ¼eq-rk-9-7-73 i`-5 dk var½ ¼8½ QqVVSy&,dkd&vfM+;y LoHkko&/keZ LFkkiuk ds izrhd cSy ¼lkaM½ dks Hkh vfM+;y LoHkko gksus ds dkj.k dksbZ ikyrk ughaA og /kDds gh [kkrk jgrk gSA blhfy;s /keZ ds /kDds izfl) gSaA lEiw.kZ prqHkqZth czg~ek ¼”kadj½ dks gh vfM+;y cSy dgsaxs( D;ksafd Kku panzek czg~ek Hkh “kadj ds eLrd esa fn[kk;k tkrk gSA vr% eq-17-1-79 i`-3 ds e/; esa ckck dgrs gSa&^^eSa tkurk gwW rqedks fdrus /kDds [kkus iM+rs gSaA le>rs gSa Hkxoku dksbZ :Ik esa vk tkosxkA dc cSy ij Hkh lokjh fn[kkrs gSaA vc cSy ij lokjh dksbZ gksrh FkksM+s gh gSA^^ ¼;g rks cSy ds QqV~VSy vfM+;y LoHkko dh ckr gS½ ;gh dkj.k gS fd “kadj dks dksey vkSj ehBs LoHkko okys czg~ek dh rjg 100 ;k 1000 lg;ksxh :ih Hkqtk;saaaaa ugha fn[kkbZ tkrhaA ckck us eq-5-7-73 i`-3 ds vkfn esa dgk Hkh gS& ^^rqe ,sls dHkh ugha lquasxs fd “kadj dks ¼,d lkFk bdV~Bh½ 100 ;k 1000 Hkqtk;sa gSaA^^ gka] ,d&nks djds vkxs&ihNs ua-okj lg;ksxh curs jgs] og nwljh ckr gSA tc var esa ,dtqV laxfBr ekyk ds :Ik esa 100 lg;ksxh ns[kus esa vkosaxs rc rks ^vkS?kM+ ojnkuh^ “kadj dk ikVZ gh lekIr gks tkosxkA fQj rks lgL=Hkqth fojkV :Ik fo’.kq ns[kus esa vkosxkA ;g xqIr lk/kkj.k Qdhjh ikVZ xqe gks tkosxkA ¼9½ rhu ikao i`Foh Hkh u ikus okyk jerk tksfx;k LoHkko&tSls lkaM dks dksbZ Hkh O;fDr vius [ksr&ckM+h ;k ckM+k esa 3 iSj i`Foh dk fBdkuk ugha nsrk] Bhd ogh gky f”ko ds jFkh uUnhx.k cSy dk gksrk gSA ;gh dkj.k gS fd tkucw>dj dyad:ih ey /kkj.k djus okys “kadj ¼vFkok vkfnukFk ;k egkohj½ dks “kkL=ksa esa vo/kwr os”k esa jerk tksxh crk;k x;k gSA rk-24-4-70 i`-3 dh eqjyh ds var esa ckck us dgk Hkh gS&^^eSa jerk tksxh gwWA fdlh dks Hkh ¼ekyk dk e.kdk cukus ds fy,½ mBk ldrk gwWA*^ ^^dgrs gSa ft/kj ns[kks jke gh jke jerk gSA vHkh ¼laxe;qx esa½ jers rks euq’; ¼:Ik esa Hkxoku½ gS ukA^^ ¼=srk;qxh jke dh rks ckr gh ugha] muds laxe;qxh ikVZ “kadj dh ckr gS½ eq-rk-11-3-75i`-1 var ^^dgkor gS bZ”ojh; larku dks 3iSj i`Foh Hkh ugha feyrhAcki fo”o dk ekfyd cuk nsrs gSaA^^ ¼rk-4-6-73i`-4 ds var esa½ ^^xk;k gqvk gS ftUgksa dks 3 iSj i`Foh ds u feys Fks os lkjs fo”o ds ekfyd cu x;sA euq’; FkksM+s gh le>rs gSaA^^¼eq-rk-1-5-73 i`-2 e/;kar½ ^^cki dgrs gSa ns[kks HkfDrekxZ esa eq> f”ko dks jgus ds fy, fdrus vPNs2 egy cukrs gSa ghjksa&tokgjkrksa ds vkSj vHkh eSa Mk;jSDV vk;k gwW rks ns[kks dgka jgrk gwWA de ls de jk’Vªifr tSlk edku rks gksuk pkfg,( ijarq ns[kks 3 iSj i`Foh Hkh ugha feyrhA^^¼eq-rk-1-5-73i`-1 dk e/;kaUr½ ¼10½ rhoz Kkuh&eq-rk-18-6-70i`-6 ds e/; dh ok.kh esa dgk gS&jerk ;ksxh cki tks Kku eas je.k djrk gks A rk-19-6-73 i`-1 e/;kar dh ok.kh ds vuqlkj ,slk Kkuh rw vkRek cPpk f”kockck dks fo”ks’k fiz; gSA Kku esa cM+k gksus ds dkj.k gh nsorkvksa esa lcls egku nso&nso egknso “kadj f”kockck dk lcls cM+k] cki leku cPpk lkfcr gks tkrk gSA rk-3-5-73i`-1 jk=h Dykl dh eqjyh esa ckck us dgk Hkh gS& ^^cM+s HkkbZ dks ges”kk cki leku le>rs gaSA------------ftlesa vf/kd Kku gS og cM+k BgjkA^^ Hkkjrh; ijEijkuqlkj f”kockck dk ;g cM+k cPpk f=us=h egknso “kadj gh fo”o ds jktHkkx dk vf/kdkjh ^fo”oukFk^ curk gSA bZ”ojh; Kku dh rhozrk gh ml cPps esa f”kockck dh izos”krk dh iDdh igpku gSA vr% ckck us dgk gS&^^ekywe dSls iM+rk gS fd bueas cki Hkxoku gSA tc ukyst nsrs gSaA^^¼eq-rk-27-10-74i`-2 e/;½ ^^nku ls gh Kku dh ij[k gksrh gSA^^¼eq-26-6-70½ ^^eSa rks ukyst fØ;sV djrk gwWA blhfy;s fØ;sVj gwWA^^¼eq-8-2-70½

^^cki gS fofp= rks mudh ukyst Hkh fofp= gSA^^¼eq-rk-1-5-73 i`-1 dk e/;½ ^^tSls vkRek dks ns[k ugha ldrs tku ldrs gSa]oSls ijekRek dks Hkh¼Kku ls½tku ldrs gSaAns[kus esa rks vkRek vkSj ijekRek nksuksa ,d tSlh fcanh fn[ksaxhA ckdh rks gS lkjh ukystA^^¼eq-11-1-75 i`-3 e/;½

lR;Kku dh bl ijkdk’Bk ds dkj.k vkt Hkh “kadj dks Kku dk rhljk us= fn[kk;k tkrk gSA ckck us rk-4-10-74 i`-1dh eqjyh e/; esa Hkh dgk gS&^^Hky fdrus Hkh ¼laxe;qxh csgn ds½ cM+s lU;klh] iafMr] fo}ku vkfn gSa( ijarq rhljk us= nsus dh dksbZ esa rkdr ughaA ;g ¼dke fodkj dks HkLe djus okyk½ rhljk us= nsus ds fy, Kkulw;Z cki dks vkuk iM+rk gSA^^ rk-3-11-73 dh ok.kh ds vuqlkj czg~ek Kku panzek ekrk gS] Kkulw;Z cki ughaA tcfd ckck us dgk gS&^^gedks cki tSlk lEiw.kZ Kku lkxj cuuk gh gSA^^¼eq-rk-8-8-74 i`-1e/;½ D;ksafd ^^cqf) esa Qqy ukyst vkus ls Qqy oYMZ dh Qqy jktkbZ fey tkosxhA^^¼eq-2-1-74i`-1vkfn½ ^^ftlesa ¼ftruh½ tkLrh ukyst gksxh og ¼mruk½ Å¡p in ikosaxsA^^¼eq-26-1-74i`-1e/;½ ;gh dkj.k gS fd czg~ek dh vkRek d`’.k ds uke&:Ik ls flQZ 9 yk[k dh lr;qxh nqfu;k dk ekfyd cusxhA blfy, mls JhukFk vFkkZr~ Js’B nsoksa dk ukFk dgk tkrk gSA og lkjs txr~ vFkkZr~ 500 djksM+ dh fo”o dk ekfyd ugha cusxhA lkjs fo”o dk ekfyd rks Kku ck.k pykus esa vtZqu ¼czg~ek½ ls Hkh rh[kk dksbZ Hkhy tSlk fBDdj [kkus okyk iq#’kkFkhZ ¼txUukFk½ gh cusxkA ckck us 21-3-73i`-2dh eqjyh vkfn esa dgk Hkh gS&^^dbZ ¼cki leku½ cPps ,sls Hkh gSa tks eka&cki ls Hkh vPNk i<+krs gSaA f”kockck dh rks ckr gh Å¡p Bgjh ( ijarq eEek&ckck ls Hkh bl le; gksf”k;kj cPps gSaA^^

^^Hkhy vtqZu ls Hkh rh[kk x;kAckgj esa jgus okys us rhj iwjk pV dj fy;kA rc rks ckck dgrs gSa ?kj okys bruk mBk ugha ldrs ] ftruk ckgj okysA dgk tkrk gS ?kj dh xaxk dks eku ugha nsrs gSa^^ ¼eq-3-8-74i`-3 vkfn½ ;gh dkj.k gS fd ekm.V vkcw esa 18 o’kZ pykbZ xbZ bZ”ojh; ok.kh ds fjdkMZ esa ls vf/kdrj Hkkx vkt miyC/k ugha gSA

pawfd =srk;qxh jke dh vkREkk gh dfy;qx esa rqylhnkl vkSj iq#’kksRre laxe;qx esa “kadj ds uke&:Ik ls fopkj&lkxj&eaFku :ih Kku dh Hkkax ?kksVdj vFkok Kku dk panu f?kldj fo”o dh ckn”kkgh dk fryd ikus yk;d curh gSA vr% ckck us dgk gS& ^^eSa LoxZ dk jpf;rk rqedks jktfryd u nwaxk rks dkSu nsxk\ dgrs gSa u] rqylhnkl panu f?kls-------------¼fryd nsr j?kqohj½ ;g ckr ;gka ¼laxe;qx½ dh gSA^^ ¼eq-rk-5-3-73 i`-3 ds “kq: esa½ ^^tc Kku f?klsaxs rc gh jktfryd yk;d cusaxsA^^¼eq-rk-8-8-73 i`-3var½ ”kadj }kjk fd;s x;s blh fopkj&eaFku dh ;knxkj “kkL=ksa esa ^lkxj&eaFku^ dh dFkk gSA ^xaxk&vorj.k^ izlax esa Kku&xaxk dks “kadj ds eLrd esa nh?kZdky rd Hkze.k djus dk vFkZ Hkh ;gh gSA ^viuh ?kksV rks ukjk;.kh u”kk p<+s^ okyh dgkor Hkh Kku dh Hkkax ?kksVus okys “kadj dh u”khyh vka[kksa ls blhfy, lEca/k j[krh gSa( D;kasfd mUgksaus f”ko firk dh ok.kh ij xgjkbZ ls euu&fparu fd;k FkkA ckck us dgk Hkh gS&^^fopkj&eaFku dk uke cgqr ckyk gSA-------------------,d fnu ¼#gkuh½ xoesZaV Hkh rqedks dgsxh] ;g ukyst lHkh dks nks^^¼eq-9-3-73 i`-1e/;]i`-3vkfn ½ D;ksafd ckck us 26-1-74i`-3 ds var dh eqjyh esa dgk gS ^^fopkj lkxj eaFku lfoZl djus okyksa dk gh pysxkA ¼fMllfoZl gh djrs gSa½ lfoZl ugha dj ldrs rks fopkj lkxj eaFku u py ldsAa**

^^¼”kkL=ksa esa½ ckdh ;g Bhd gS&fopkj&lkxj&eaFku gqvkA dy”k y{eh ¼vFkkZr~ czg~ek lks fo’.kqnsoh½ dks fn;kA mlus fQj vkSjksa dks ve`r fiyk;kA rc LoxZ ds xsV [kqysA^^¼eq-7-6-74 i`-2 vkfn½

“kadj tSls Kkuh rw vkRek egkjFkh cPPkksa dh igpku nsrs gq;s ckck us 27-5-74i`-2 dh eqjyh ds var esa dgk gS&^^egkjfFk;ksa dh cqf) esa IokbaV~l cSBrh gksxhA fy[krs jgsa rks vPNh2 IokbaV~l vyx djrs jgsaA IokbaV~l dk otu djsa( ijarq bruh esgur rks dksbZ djrs ughaA eqf”dy dksbZ

uksV~l j[krs gksaxs---------Mk;jh rks lnSo ikWdsV esa jguh pkfg, uksV djus ds fy,A lcls tkLrh rqedks ¼lcls cM+s cPps “kadj dks½ uksV djuk gSA^^

^^eqjyh rqe cPpksa dks 5@6 ckj i<+uh pkfg,] lquuh pkfg,A rc gh cqf) esa cSBsxhA^^¼eq-31-8-73i`-4 var½ ¼11½ rhoz ;ksxh&;ksxcy ls ua-okj fo”o dh ckn”kkgh dk LdkWyjf”ki ikus okys cki leku v’V jRuksa dh fo”ks’k igpku nsrs gq;s ckck us rk-3-1-74 dh eq- esa dgk gS&^^LdkWyjf”ki ¼gksYMj½ rks mudks dgsaxs tks ¼ladYi ek= Hkh½ ltk;sa ugha [kkrsA mudh ;kn dh jQ~rkj vkSj Kku dh jQ~rkj QLVZ Dykl jgsxhA^^ ^^tc Loa; dks Kku ];ksx dk izR;{k izek.k cuk;saxsA ftruk Loa; dks izR;{k izek.k cuk;saxs mruk cki dks izR;{k dj ldsaxs**A^¼ v-ok-6-8-70 i`-305 e/;½ ^^u;s2 iqjkuksa ls rh[ks pys tkrs gSaA cki ls iwjk ;ksx yx tk;s rks cgqr Å¡pk pyk tkosxkA lkjk enkj gS gh ;ksx ijA^^¼eq-4-9-74i`-2 vkfn½

;gka rd fd ykSfdd vkSj vykSfdd ifjokj ds ca/kuksa ls loZFkk eqDr jgus okyh ,slh vkRek;sa czg~ek ckck ds iq#’kkFkZ dks Hkh thrs th ØkWl dj tkosaxhA blhfy;s 2-12-74i-2e/; dh eqjyh esa dgk gS&^^ckck dgrs gSa cki dks fujUrj ;kn djuk ]blesa esjs ls Hkh rqe tkLrh rh[ks tkrs gks( D;kasfd buds Åij rks ¼;K dh ikyuk dk½ ekeyk cgqr gSA ^^ ¼12½ lkeuk djus vkSj lekus dh rhoz “kfDr&rk-16-1-75 dh v-ok-i`-16 dh ?kks’k.kkuqlkj cSdcksu cki&nknk “kadj leku fdlh TokykewrZ cPps ds }kjk ykSfdd vkSj vykSfdd nqfu;ka ds vklqjh lEiznk;ksa dk lkeuk djus ds fy, gh fo”ks’k :Ik ls izR;{k gksrs gSaA vr% v-ok-rk-21-9-75 i`-121 ds e/; esa dgk gS& ^^¼Kku½lkxj ¼cki½ esa fo”ks’k nks “kfDr;ka lnSo ns[kus esa vkosaxh&¼Kku½---------------ygjksa }kjk lkeuk Hkh djrs gSa vkSj gj oLrq o O;fDr dks Lo;a esa lek Hkh ysrs gSaA^^ ^^LFkkiuk ds vkfn le; rks lkjh nqfu;ka ,d rjQ vkSj ,d vkRek nwljh rjQ Fkh A-----------------igys fufeRr rks ,d vkRek cuh uk---------------tks vkfn lks var ¼esa fQj ogh gks jgk gS½A^^ ¼v-ok-9-4-73 i`-19 ds var esa½ vkse”kkafr ^^vkseØkafr^^ AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWECkAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k u-6 fo�o egkjktu Jh y{eh&ukjk;.k cuke “kadj&ikoZrh ¼1½ �kadj&ikoZrh gh laxe;qxh y-uk- gSa ftuds cPps jk/kk&d`’.k gksaxs& fnO; lk{kkRdkj ds vk/kkj ls cuok;s x;s 4 eq[; fp=ksa esa ls y-uk- dk ;g iqjkuk fp= Hkh eEek&ckck ds le; dk gSA ;gka fp= ds vanj gh Li’V fy[kr lkeus ns nh xbZ gSA bl fp= ds e/; esa orZeku euq’;&thou dk y{; ^uj ls ukjk;.k vkSj ukjh ls y{eh^ cuus dk fn[kk;k x;k gSA fp= esa uhps fn[kk;s x;s jk/kk&d`’.k tSls cPpksa dk tUe bUgha y-uk- ds tSlk ;ksx;qDr x`gLFk thou cukus okys fo”o fotsrkvksa ds ;gka gksxkA ;g jk/kk&d`’.k tc cM+s gksaxs rks vius eka&cki dk y-uk-okyk VkbfVy [kqn Hkh /kkj.k djsaxs vkSj vxys tUeksa esa vkus okyh lr;qxh 7 ihf<+;ksa esa Hkh ;gh VkbfVy pyrk jgsxkA rkRi;Z ;gh gS fd jk/kk&d`’.k cM+s gksdj fp= ds e/; esa fpf=r laxe;qxh y-uk- ugha cusaxs( cfYd mu tSls gh 16 dYkk lEiw.kZ lr;qxh y-uk- cusaxs( D;ksafd fp= ds e/; esa fpf=r y-uk- rks jk/kk&d`’.k ds Hkh jpf;rk eka&cki gSaA pwafd jk/kk&d`’.k ubZ euq’; l`f’V ds igys iRrs gSaA vr% muds eka&cki ¼laxe;qxh y-uk-½ bl lkdkjh euq’; l`f’V ds lkdkj cht:Ik jpf;rk cki gSaA lkdkj jpf;rk ls gh lkdkj jk/kk&d`’.k :ih jpuk dh iSnkb”k gks ldrh gSA fujkdkj T;ksfrfcanq f”ko ls lkdkj jk/kk&d`’.k dh iSnkb”k dSls gksxh\

lw{e T;ksfrfcanq jpf;rk f”ko dh jpuk Hkh lw{e vkSj vkdkjh gksuh pkfg,A vr% fp= esa lcls Åij f=ewfrZ esa lw{e jpf;rk f”ko firk dh lw{e jpuk :ih cPpss cz-fo-“ka- dks fn[kk;k x;k

gSA tcfd f=ewfrZ ds uhps LFkwy vkSj lkdkjh l`f’V ds cht:Ik jpf;rk laxe;qxh y-uk-¼iztkfirk czg~ek ;k “kadj&ikoZrh½ dks mudh LFkwy jpuk jk/kk&d`’.k :ih cPpksa ds Åij fn[kk;k x;k gSA bl rjg lkjk gh fp= jpf;rk ds ckn jpuk ds Øe ls fpf=r gS( D;ksafd jpf;rk cki dh LVst jpuk :ih cPpksa ls Åij gh gksrh gS] uhps ughaA ;gh dkj.k gS fd fp= ds gsfMax esa lcls Åij eksVs v{kjksa dh fy[kr u-1 esa ^LoxZ ds jpf;rk vkSj mudh^ “kCn cgqopu esa bl ckr dk lwpd gS fd lkdkj jpuk jpus ds fy, L=h&iq#’k nksuksa ¼dk Js’Bkpkjh la;ksx½ pkfg,A vdsys T;ksfrfcanq f”kofirk ls lkdkjh l`f’V dh iSnkb”k ugha gks ldrh( D;ksafd fujkdkjh f”kofirk ls rks Kku dk fujkdkjh ojlk gh feysxkA d`’.k tSls lr;qxh cPpksa dks lkdkj esa lr;qxh jkt/kkuh dk ojlk vkSj y-uk- dk VkbfVy nsus okyk rks dksbZ lkdkjh cki gh pkfg,( D;ksafd f”kockck rks LoxZ esa tkrs gh ughaA ckck us rk-7-10-73 i`-3 dh eq- ds var esa dgk Hkh gS& ^^ fujkdkj ls D;k fujkdkjh ojlk pkfg,\ iz”u mBrk gSA---------------vc muls ojlk ysuk gS rks fdl pht dk\** txr ds ;ksfx;ksa vkSj rifLo;ksa esa Å¡ps ls Å¡ps iq#’kkFkhZ ;ksxh”oj “kadj&ikoZrh HkfDrekxZ esa izkphu dky ls ysdj vkt rd lkjh ekuoh l`f’V ds ukehxzkeh loZizFke ekrk&firk xk;s tkrs gSaA ¼txra firja oaans ikoZrh&ijes”ojkS½ bZlkbZ&eqfLye vkSj tSu lH;rk esa Øe”k% bUgsa ,Me&bZo ]vkne&gOok vkSj vkfnnso&vkfnnsoh uke ls iqdkjk x;k gSA ckck us 18-5-73 i`-2 dh eqjyh ds e/; esa dgk gS& ^^Roeso ekrk p firk--------dgrs gSa&rks Qknj ds lkFk enj Hkh pkfg,A euq’; le>rs gSa ,Me&czg~ek] bZo&ljLorhA okLro esa ;g jkax gSA^^ D;ksafd ljLorh czg~ek dh csVh Fkh] iRuh ugha( ijarq czg~ek&ljLorh tc viuk iwoZ lEca/k vkSj “kjhj R;kxdj lEiw.kZ cuus ds ckn “kadj&ikoZrh tSls rhoz iq#’kkFkhZ cPPkksa esa izos”k djrs gSa rks ,Me&bZo dgs tkrs gSaA

vc pwafd jke&lhrk dh vkRek;sa gh iq#’kksRre laxe;qx ds var vkSj lr;qx ds vkfndky eas laxe;qxh y-uk- cuke “kadj&ikoZrh ds uke&:Ik ls y-uk- ds VkbfVy okyh 1250 o’khZ; lr;qxh MkbusLVh vkjEHk djrh gSa vkSj =srk ds vkfn esa fQj ogh vkRek;sa jke&lhrk ds VkbfVy okyh 1250 o’khZ; MkbusLVh “kq: djrh gSaA vr% fp= esa bu laxe;qxh y-uk- cuke “kadj&ikoZrh ds iSjksa rys dh fy[kr ua-3 esa laor~ 1 ls 2500 o’kZ fy[kk gSA okLro esa 2500 o’kZ rd lr;qxh y-uk- ¼jk/kk&d`’.k½ dk jkT; pyrk gh ughaA y-uk- dk jkT; rks 1250 o’kZ rd gh pyrk gSA ckn esa 1250 o’kZ =srk ds jkelhrk dk jkT; pyrk gSA blhfy;s rk-25-5-72i`-3e/; dh eq- esa dgk x;k gS&^^;g vHkh tkurs gSa ge lks ¼laxe;qxh½ y-uk- curs gSaA ge lks jke&lhrk cusaxsA^^ blh rjg rk-9-11-72 i`-3 dh eq- ds e/; esa dgk gS& ^^lr;qx esa y-uk- dk jkT; gSA fQj ogh =srk esa Hkh jkT; djrs gSaA^^

pawfd =srk;qxh jke ds vafre 84osa laxe;qxh “kjhj ds }kjk gh fujkdkj jke f”ko izSfDVdy esa lr;qx dh LFkkiuk djkrs gSa blfy;s lr;qx dks Hkh jkejkT; ;k jkeiqjh dgk tkrk gSA ckck us rk-6-3-75 dh eq- esa dgk Hkh gS ^^lr;qx dks jkeiqjh dgk tkrk gSA v{kj dgrs gSa( ijarq ;g ugha tkurs fd jke dkSu gS\^^ ^^ftl uke ls ¼jkejkT; dh½ LFkkiuk gksrh gS rks t:j mudk uke gh j[ksaxs ukA^^eq-rk-25-5-74i`-1vkfn

^^jkejkT; LFkkiu gqvkA uke jke j[k fn;kA okLro esa uke f”ko gSA^^ ¼eq-rk-19-9-72½( ijarq f”ko rks LoxZ esa tkrs gh ughaA vr% f”kojkT;] ukjk;.kjkT;] d`’.kjkT; dk xk;u ugha gSA jkejkT; dk gh xk;u gSA ckck us 2-8-76i`-3vkfn dh eq- esa dgk gS ^^jkejkT; gS lr;qx ds vkfn esaA^^ tcfd rk-15-12-72i`-1 e/; dh eqjyh esa ;g Hkh dgk gS ^^jke Hkh okLro esa txrthr Fkk ukA^^ okLro esa 500 djksM+ dh fo”o dks txr dgk tkrk gSA ;gh dkj.k gS fd fp= esa y-uk- ds iSjksa rys dh fy[kr u-4 esa fo”o egkjktu Jh uk- “kCn iz;ksx fd;k x;k gSA okLro esa jk/kk&d`’.k dh vkRek;sa 500 djksM+ dh fo”o ij laxe;qxh jktkbZ ugha djsaxhA os flQZ 9yk[k dh vkcknh ij jktkbZ djsaxhA blfy, jk/kk&d`’.k dks fo”oegkjktu u dgdj lr;qx dk ekfyd dg ldrs gSaA ckck us rk-8-1-75i`-2e/; dh eqjyh esa dgk Hkh gS& ^^Å¡p rs Å¡p cki ls Å¡p rs Å¡p

ojlk feyrk gSA og ¼ojlk½ gS gh Hkxoku ¼Hkxorh dk½ fQj lsdsaM uEcj esa gSa y-uk- lr;qx ds ekfydA^^ jk/kk&d`’.k dks nsoh&nsork dgsaxsA Hkxoku&Hkxorh ughaA tcfd ckck us eq-rk-23-5-76 i`-2 ds var esa dgk gS ^^Hkxoku ¼f”ko½ us t:j Hkxoku&Hkxorh IkSnk fd;sA^^ rk-17-7-74 i`-3e/; dh eqjyh esa dgk gS&^^ukjk;.k ls igys rks Jhd`’.k gSA fQj rqe ,sls D;ksa dgrs gks uj ls uk- cus\ D;ksa ugha dgrs gks uj ls d`’.k cus\ igys uk-FkksM+s gh cusaxsA igys uj ls Jhd`’.k cusaxs uA ¼dkSu\ czg~ek½----------cki dgrs gSa vc rqe ¼vFkkZr~ ge cPps½ uj ls ukjk;.k] ukjh ls y{eh cuus okys gksA^^ Li’V gS fd uj ls Jhd`’.k rks czg~ek gh cusaxs vxys tUe esa( ijarq ge cPps blh laxe;qxh tUe esa uj ls ukjk;.k curs gSaA blhfy;s uj ls uk- cuus dk xk;u T;knk gSA f”kockck us bUgha laxe;qxh uk- dks le>nkj crk;k gSA tcfd nwljs lr;qxh ukjk;.kksa dks Kku u gksus ds dkj.k cq)w crk;k gSA eq-rk-28-7-74i`-3 ds “kq: esa dgk gS&^^;g y-uk-le>nkj gSa rc rks ¼500djksM+ dh½ fo”o ds ekfyd gSaA csle> rks fo”o ds ekfyd gks u ldsaA^^ eq-rk-30-9-74i`-3 ds e/; esa dgk gS ^^;g ¼laxe;qxh½ y-uk- vkfn pSrU; esa Fks rks lq[k gh lq[k FkkA lc /keZ okys mudks cfg”r xkMZu vkWQ vYykg dgrs gSaA^^ lc /keZ okys laxe;qx esa gh gksaxsA lr;qx esa ughaA eq-rk-5-2-75 i`-1 ds “kq: esa bUgha laxe;qxh y-uk- ds fy, dgk gS ^^vc ghjs tSlk tUe rks lc dgsaxs bu y-uk- dk gh gSA^^ lr;qx esa jk/kk&d`’.k dk tUe rks nsorkbZ lksus leku tUe dgk tkosxkA ghjs leku ughaA ;gh dkj.k gS fd fp= esa Hkh y-uk- dks laxe;qxh Kku izdk”k dh nqfu;ka esa fn[kk;k x;k gS] tcfd jk/kk&d`’.k dks Qwy&ifRr;ksa okyh lr;qxh nqfu;ka esa fn[kk;k x;k gSA ¼2½ laxe;qx ds orZeku tUe esa gh y-uk-cuuk gS&fp= esa y-uk- ds Åij dh fy[kr u-2 esa Li’V fy[kk gqvk gS&^^lr;qxh nSoh LojkT; vkidk bZ”ojh; tUefl) vf/kdkj gSA^^ rkRi;Z ;g gS fd bZ”ojh; tUe ;gka fy;k gS rks fo”o dh ckn”kkgh dk tUefl) vf/kdkj vxys tUe esa D;kas feys\ Li’V gS fd blh tUe esa vkSj blh ukjdh; nqfu;k ds chp LoxZ dk ojlk ysuk gS ejus ds ckn ughaA og rks va/kJ)k dgh tkosxhA rk-9-6-74 i`-1dh eqjyh ds ”kq: esa ckck us dgk Hkh gS ^^cki gS gh LoxZ dk jpf;rkA rks t:j LoxZ dk ojlk gh nsaxs vkSj nasxs Hkh t:j udZ esaA^^ blh tUe esa ;fn 16 dyk lEiw.kZ y{; dh izkfIr u gks rks bZ”ojh; i<+kbZ vFkok ;ksxcy dh efgek dSls gksxh\ ckck us dgk Hkh gS&^^rqe cPpksa dks 16 dyk lEiw.kZ ;gka cuuk gSA^^ ¼eq-rk-25-3-75½ ^^ igys2 rks ;g y-uk- gh vkosaxs uAbudks ,slk dksbZ us rks t:j cuk;k gksxk ukAt:j iq#’kksRre ;qx ij gh cus gksaxsA mRre rs mRre iq#’k gS gh ;gA ^^¼eq-rk-10-3-74 i`-3 dk vkfn½ ^^;g LoxZ ds ekfyd dSls cus\ vHkh rqEkdks cki lquk jgs gSa&bl lgt jkt;ksx }kjk bl iq#’kksRre laxe;qx ij gh ;g curs gSaA^^¼eq-rk-5-12-74i`-1 e/;½ ^^og ¼lr;qxh y-uk-½ rks nku&iq.; djus ls jktk ikl tUe ysus ls fizal curs gSa fQj jktk curs gSa( ijarq rqe bl i<+kbZ ls ¼Mk;jSDV½ jktk curs gksA^^¼eq-rk-7-7-74 i`-2 var½

pwafd fu;e izek.k lw{e ls gh LFkwy dh jpuk gksrh gSA tSls vfr lw{e cM+ ds cht ls fo”kky >kM+ cu tkrk gSA vr% 9-1-75 dh v-ok-i`-11 ds vkfn esa ckck us dgk gS&^^vius detksj ladYiksa dks Hkh vc leFkZ cukvksA ;g tks dgkor gS fd ^ladYi ls l`f’V jph&;g bl ¼laxe;qxh½ le; dh ckr gSA^^ Li’V gS fd Jher izek.k fof/k&fo/kkuiwoZd Kku;qDr ladYi pykus okys l”kDr iq#’kkFkhZ cPps blh tUe esa lEiw.kZ flf);ka izkIr dj ldrs gSaA ,slk le>uk jkax gS fd 16 dyk lEiw.kZ lr;qx ds igys y-uk-rks eEek&ckck cu x;sA vr,o gesa nwljh lr;qxh xn~nh ls ysdj vkBoha xn~nh ds de dyk okys y-uk- dk in ysus ds flok; nwljk dksbZ pkjk gh ugha&bl rjg dh etcwjh ds detksj ladYi pykus okyh fo/kehZ vkRek;sa NksVs fny okyh dgh tkosaxhA cki leku egRokdka{kh vkRek;sa FkksM+s esa lUrq’V ugha gks ldrhaA mUgsa rks d`’.k tSlk 16 dyk lEiw.kZ Yk{; gh pkfg, vkSj og y{; gS gh d`’.k ds ekrk&firk laxe;qxh y-uk-dkAckck us dgk Hkh gS fd cPps ,slk iq#’kkFkZ djuk gS tks eEek&ckck vkdj rqEgkjs okfjlnkj cusaA rk-4-5-73 i`-54 dh v-ok- vkfn esa dgk Hkh gS ^^y{; rks lHkh dk QLVZ ¼y-uk-½ dk gS uk\ ykLV esa vk;s rks Hkh D;k gtkZ] ,slk

y{; rks ugha gS uk \vxj ;g y{; Hkh j[krs gSa fd ftruk feyk mruk gh vPNk rks mldks D;k dgk tkosxk \,slh fucZy vkRek dk VkbVy dkSu lk gksxk \-----------------,slh vkRekvksa dk “kkL=ksa esa Hkh xk;u gS fd tc Hkxoku us HkkX; ckaVk rks ¼vycsysiu dh vk/kh uhan esa½ os lks;s gq;s FksA vycsykiu Hkh vk/kh uhan gSA----------------------,sls dks dgk tkrk gS&vk;s gq;s HkkX; dks Bksdj yxkus okysA^^ ¼3½ laxe;qxh y-uk- tSls ;qxyksa dh fujksxh dapudk;k blh tUe esa cusxh&okLro esa jk/kk&d`’.k tSls cPpksa dks tUe nsus okys eka&cki Hkh rks 16 dyk lEiw.kZ fufoZdkjh gh gksus pkfg,A fodkjh vkSj Hkz’Vkpkjh nsg/kkfj;ksa ls rks jk/kk&d`’.k tSlh nsokRek;sa tUe ugha ysaxh( D;ksafd rkelh 5 rRoksa okyh /kj.kh ij rks nsorkvksa dh ijNk;k Hkh ugha iM+ ldrhA ,slh lEiw.kZ ;ksxh vkSj Kkuh rw vkRek;sa ftUgksaus vius “kjhj ds 5 rRoksa dks Hkh ;ksxcy }kjk blh laxe;qxh tUe esa ifjofrZr djds nh?kkZ;q vkSj fujksxh dapu dk;k tSlh lkS izfr”kr gsYFk izkIr dh gks] ogh rks d`’.k tSls cPpksa dh cki leku cht:Ik vkRek;sa fo[;kr gks ldrh gSaA ckck us bl laxe;qxh QLVZ tUe ds fy, rk-21-10-74i`-1 vkfn dh eqjyh esa dgk gS ^^cki rqe cPpksa dks 21 tUeksa ds fy, 100 % gsYnh cukrs gSaA^^ ^^var eas tc ,dne dekZrhr voLFkk cu tkosxh rks fujksxh cusaxsA^^¼eq-28-2-73 i-1vkfn½ ^^rqe cPps ;ksxcy ls ¼”kjhj ds½ 5 rRoksa dks Hkh lrksiz/kku cukrs gksA^^ eqjyh ------- ^^izd`fr dks Hkh lrksiz/kku cukuk gSA rHkh fo”o ifjorZu gksxkA^^¼v-ok-20-5-73½

ckck us /kksch vkSj liZ dk felky nsdj crk;k gS fd iqjkuh [ky NksM+us ij Hkh liZ rks thrk gh jgrk gSA ej ugha tkrkA blh dks dk;kdYi dgk tkrk gSA^^tSls liZ dk felky gSA ,d [ky NksM+ nwljh ysrk gSA mldks dksbZ ejuk ugha dgk tkrk gSA---------------,d “kjhj NksM+ nwljk ys ysrs gSaA ;g vH;kl ;gkW Mkyuk gSA^^¼eq-12-2-75i`-2 e/;½ ^^eSa fdruk vPNk /kksch gwWA rqEgkjk ¼”kjhj :ih½ oL= fdruk “kq) cukrk gWwA ,slk /kksch dc ns[kkA^^¼eq-rk-22-5-73 i`-3var½ ,slk /kksch fdl dke dk tks “kjhj :ih oL= gh QkM+dj j[k ns vkSj dgs fd vxys tUe esa u;k oL= fey tk;sxkA oSls Hkh lr;qx esa rks “kjhj :ih oL= “kq) cukus dk iz”u gh ugha( D;ksafd ckck us 2-11-70 dh eq- esa dgk gS ^^vkRek vkSj dk;k dapu cu tkosaxs ;g deky gS ukA ¼blh tUe esa dapu dk;k cus rc rks deky gS½ rks vius dks ,slk ¼;ksxcy ls½ J`axkj djuk gSA^^

^^bl ;ksxcy ls rqe fdrus dapu curs gksA vkREkk vkSj dk;k nksuksa dapu curh gSA¼eq--5-12-74i`-2 vkfn½

^^vkREkk vkSj “kjhj :ih uS;k dks ikj ys tkus okyk ,d gh cki f[koS;k gSA^^ ¼eq-rk-3-11-74i`-1 e/; ½ vFkkZr~ bl “kjhj dks gh ;ksxcy ls thrs th dapu cudj udZ ds ikj LoxZ esa tkuk gSA rc rks jk/kk&d`’.k tSls cPpksa dk xHkZegy ls tUe gksxkA

;g /kkj.kk loZFkk xyr gS fd vkRek ds lrksiz/kku curs gh e`R;q gks tkosxhAughaA lrksiz/kku vkRek cqf);ksx }kjk bl “kjhj ls fMVSp gks tkosxhA f”kockck us 25-8-74 i`-2 dh eqjyh vkfn esa dgk Hkh gS& ^^Åij tkuk ekuk ejukA ”kjhj NksM+ukA ejuk dkSu pkgrs gSa\ ;gka rks cki us dgk rqe bl “kjhj dks Hkh Hkwy tkvksA thrs th ejuk rqedks fl[kykrs gSaA^^ tks thrs th ejus dh dyk ugha lh[ksaxs] mUgksa dh gh “kkjhfjd e`R;q gksuh gSA os LoxZ esa thrs th tkus ds dkfcy ughaA vejukFk cki ds ge Mk;jSDV cPps rks e`R;q ij Hkh fot; ikdj bPNk e`R;q /kkj.k djus okys curs gSaA ckck us 8-10-74i`-2 dh eq- ds e/; esa dgk Hkh gS ^^;g cgqr oSY;q,cy “kjhj gSA bl “kjhj }kjk gh vkRek dks cki }kjk ¼fo”o dh ckn”kkgh dh½ ykVjh feyrh gSA^^ vkseØkafr vkse”kkafr

AAÅ¡AAije$vkRek izzR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k u-7

prqHkqZth czg~ek }kjk l`f’V pØ cuke lqn�kZu pØ fQj ls ?kwek ¼1½ 5000 o’khZ; Mªkek ds pkjksa ;qxksa dh “kwfVax ;k fjglZy laxe;qx esa gksrh gS& ¼v½ csgn Mªkek dh fjglZy dk jgL;& xksys dk fp= czg~ek ckck }kjk lansf”k;ksa ls lk{kkRdkj esa cuok;s x;s eq[; 4 iqjkus fp=ksa esa ls ,d gSA blesa ekuoh; l`f’V :ih jaxeap dk 5000 o’khZ; dkyØe 4 Hkkxksa esa ckaVk x;k gSA nqfu;koh gn ds Mªkek dh rjg bl csgn ds ukVd esa Hkh 4 n`”;] pkj ;qxksa ds :Ik esa fn[kk;s x;s gSaA eqjfy;ksa esa bl csgn Mªkek ds ftu 5@7 eq[; ikVZ/kkfj;ksa dk ftØ vk;k gS] mUgsa ua-okj ;qxkuq:Ik dkyØe ls fpf=r fd;k x;k gS vFkkZr~ lr;qx esa ^jk/kk&d`’.k^ ]=srk esa ^jke&lhrk^ ]}kij esa ^bczkfge^] ^cq)^ vkSj ^ØkbLV^ ds Øe esa fn[kk;k x;k gSA ckdh dkys dfy;qx esa vkus okys /keZ vkSj /keZfirk;s arks bUgha 4 eq[; /keksZa ds fod`r :Ik gSaA blfy, mUgsa ;gka fpf=r ugha fd;k x;k gSA bu /keZfirkvksa :ih eq[; ikVZ/kkfj;ksa vkSj buds QkyksvlZ dks ua-okj b”kkjs nsdj l`f’V :ih jaxeap ij Hkstus okyk csgn dk Mk;jSDVj f”kockck gS] tks lnk pkjksa ;qxksa :ih lhu&lhufj;ksa vFkkZr~ inksZa ds ihNs] l`f’V :Ikh ?kM+h ds nks dkaVksa ds e/; esa fn[kk;s x;s NksVs ls iq#’kksRre laxe;qx esa xqIr jgdj funsZ”kd ;k Mk;jSDVj dk dk;Z djrk gSA ;g iq#’kksRre laxe;qx gh ,slk egRoiw.kZ le; gS tgka 500 djksM+ ikVZ/kkfj;ksa ds 5000 o’khZ; Mªkek dh ;qxkuq:Ik fjdkfMZax@“kwfVax ua-okj djkbZ tkrh gSA rk-30-5-73i`-78 dh v-ok- ds “kq: esa ckck us bl iq-laxe;qx dks vkRek :ih fjdkMZ ds Hkjus dk le; crk;k gSA ^^bl laxe;qx dks iq:’kksRre laxe;qx o loZJs’B ;qx D;ksa dgrs gks\ D;ksafd vkRek esa gj izdkj ds /keZ dh] jkT; dh] Js’B laLdkjksa dh] Js’B lEca/kksa dh vkSj Js’B xq.kksa dh loZJs’Brk vHkh fjdkMZ ds leku Hkjrk tkrk gSA 84tUeksa dh p<+rh dyk vkSj mrjrh dyk nksuksa ds laLdkj bl le; vkRek esa Hkjrs gksA fjdkMZ Hkjus dk le; vHkh py jgk gSA^^ ^^vkRek esa gj tUe ds LkaLdkjksa dk fjdkMZ bl le; Hkj jgs gksA^^¼v-ok-9-5-77i`-134 var½ ^^laxe;qx dk jgL;e; Mªkek gh Hkfo’;¼5000o’kZ½eas fjihV gksxkA^^¼eq-rk-23-3-70½ ^^dekZrhr voLFkk gks tkosxh rc yM+kbZ “kq: gksxhA rc rd fjglZy gskrh jgsxhA¼eq-22-6-70i`-3 var½ ^^tks Hkh lkjh nqfu;ka dh ¼500djksM+½ vkRek;as gSa mudks ikVZ ctkuk gSA tSls u;s fljs “kwfVax gksrh tkrh gS( ijUrq ;g vukfn “kwfVax gqbZ IkM+h gSA^^¼eq-rk-9-9-74i`-3 vkfn½ ^^bl ¼laxe;qxh½ czkg~e.k tUe esa iwoZdYi dk ikVZ gh betZ gksxkA¼rk-3-12-70½ ¼c½ laxe;qx dh vk;q&ckck us lkekU; :Ik ls laxe;qx dh vk;q 40o’kZ] 50o’kZ] 50@60 o’kZ vkSj T;knk ls T;knk 100 o’kZ crkbZ gSA ^^bl laxe;qx dks cgqr ls cgqr 100o’kZ nksA^^¼eq-rk-1-12-72½ ^^cki tkLrh le; ugha jgrs gSaA 50 ugha rks djds 100o’kZ yxrs gaSA mRFky&IkkFky iwjh gks fQj jkT; “kq: gks tkrs gSA ¼eq-rk-25-9-71 i`-1 e/;½ blesa ewa>us dh rks ckr gh ughaA flQZ izlaxkuqlkj bu fHkUu vadksa dk xqg~; jkt le>uk gS&100 o’khZ; laxe;qx esa ls eu&cqf) :ih vkRek&lq/kkj ls lEcaf/kr lw{e jkt/kkuh LFkkiuk dk dk;Z igys 50@60 o’kksZa esa iwjk gksrk gSA ¼rk-24-7-72 ,oa 25-7-77½ tcfd lr;qxh l`f’V ds cky&cPpksa dh iSnkb”k ls ysdj LFkwy LFkkiuk dk dk;Z ckn ds 40 o’kksZa esa lEiUu gksrk jgrk gSA bl rjg laxe;qx dh 100 o’kZ vk;q Hkh rdZ laxr gSA ckdh ifrr ls ikou e;kZnk iq#’kksRre cuus ds fy, Kku;K jpus ;k bZ”oj }kjk Mk;jSDV i<+kbZ i<+kus dk le; eqjfy;ksa esa 50@60 o’kZ fu/kkZfjr fd;k gSA ^^iq#’kksRre ekl vkSj iq#’kksRre o’kZ dk Hkh vFkZ ugha tkursA rqe cPps tkurs gks ;g iq-laxe;qx 50o’kZ dk NksVk gSA ^^ ¼okLro esa iq-ekl vkSj iq-o’kZ bUgha 50 o’kksZa esa izzzzR;{k gksrs gSa½ eq-rk-2-3-74 i`-2 var ^^bruk 50o’kZ dksbZ Hkh ;K ugha pyrkA-------------rqEgkjk ;g ;K 50o’kZ pyrk gSA^^¼eq-rk-11-5-73 i`-2 e/;½ ^^eSa vkrk gwW 40@50 o’kZA mlesa Hkh 36 o’kZ iwjs gks x;s gaSA^^ ¼eq-rk-9-4-73i`-3 var½ ^^egklkxj vkSj ufn;ksa dk esyk tSls 40@50o’kZ pyrk gh gSA^^ ¼eq-25-7-72½ ^^cki vkdj 50o’kZ esa iRFkjcqf) ls ikjlcqf) cukrs gSaA^^ ¼eq-rk-5-6-74 i`-2 e/;½

^^40@50 o’kZ cki vkdj rqe czkg~e.kksa dks i<+krs gSaA^^ ¼eq-rk-7-9-74½ ^^reksiz/kku ls lrksiz/kku cuus ess 40 ls 50o’kZ yxrs gSaA^^ ¼eq-rk-6-10-74i`-2 e/;½ ¼d½ lr;qxh vkRekvksa ds Kku esa vkus dh fjglZy& ¼lu~ 36&37 ls 76&77 rd½ izFke 40 o’kksZa esa flQZ lr;qxh vkRekvksa dks lans”k nsus dh “kwfVax gksrh gS vFkkZr~ czg~ek&ljLorh dh v/;{krk esa vFkok czkg~e.kksa dh 40 o’khZ; laxe;qxh nqfu;ka esa 2 djksM+ euq’;kRekvksa dk Kku esa vkxeu lu~ 36 ls 76 rd gksrk gSA ^^ftrus Hkh nsoh nsork;sa lr;qx&=srk esa gSa og lc xqIr ;gka gh curs gSaA^^¼eq-rk-5-2-74 i`-1var½ D;ksafd ckck us eq-22-3-76 i`-1 ds var esa dgk gS&^^lr;qx var esa o`f) gksdj 9 yk[k ls 2 djksM+ gks x;s gksaxsA^^ ;g dk;Z lr;qx esa fpf=r jk/kk&d`’.k dh vkRekvksa }kjk muds vafre 84osa laxe;qxh “kjhjksa ds uke&:Ik&&czg~ek&ljLorh ds izfrfuf/kRo esa iwjk gks tkrk gSA ckck us rk-11-6-73 dh eqjyh esa dgk Hkh gS ^^¼f}Hkqth½ czg~ek 100 o’kZ dh vk;q esa [kre gks tkrk gSA^^ iqjkuh lh<+h ds fp= esa uhps fy[ks 40 o’khZ; iq#’kksRre laxe;qx dh vk;q lu~ 1976@77 ls iwjk gksus ds lkFk gh nks Hkqtk okys czg~ek dh 100 o’kZ dh vk;q Hkh iwjh gks pqdhA lu~ 73 ds var esa gq;s fnYyh esys dh eSxthu ds vafre i`’B ij dqy 1 djksM+ vkREkkvksa dks lans”k nsus dk mYys[k gSA blds ckn lu~ 76@77 rd yxs esyksa vkfn esa dqy feykdj 2 djksM+ euq’;kRekvksa us rks vo”; gh rgs fny ls cki dk lans”k ysrs gq;s ua-okj czg~ek$cki dks igpku fy;k gSA ckck us 25-9-72 dh eqjyh esa dgk Hkh gS ^^vxj FkksM+k Hkh ¼czg~ek cki dks½ igpku fy;k rks lr;qx esa D;ksa ugha vkosaxs\^^ ¼D;ksafd½

^^czg~ek (cki) }kjk gedks lw;Zoa”kh in feyrk gSA^^¼panzoa”kh ugha½ eq-rk-19-12-72 A oSls Hkh lu~ 76 rd 33 djksM+ nsokRekvksa dks lans”k feyus dh ckr fdlh rjg Hkh fl) ugha gksrh( D;ksafd lkjs Hkkjr dh dqy vkcknh gh 90@100 djksM+ gksxhA tcfd v-ok-25-5-73 i`-72var ij lkQ dgk x;k gS ^^bu lk/kuksa }kjk vHkh rd fo”o dh va”k ek= vkRekvksa dks gh lans”k ns ik;s gksA** ¼[k½ =srk;qxh vkRekvksa dks lans�k nsus dh fjglZy & ¼lu~ 77&78 ls 89&90 rd½ tSls lr;qx esa fpf=r jk/kkd`’.k dh vkRek;sa vius vafre 84osa laxe;qxh tUe esa czg~ek&ljLorh ds uke&:Ik ls lr;qxh 2 djksM+ vkRekvksa dh “kwfVax djkrh gSa] Bhd oSls gh =srk;qx esa fpf=r jke&lhrk dh vkRek;sa vius vafre 84osa laxe;qxh tUe esa “kadj&ikoZrh ds uke&:Ik ls izR;{k gksdj =srk;qxh ¼2$8½¾ 10 djksM+ nsorkbZ vkRekvksa dks bZ”ojh; lans”k fnykus dk izfrfuf/kRo djrh gSA ;g dk;Z lu~ 77&78 ls 89&90 rd ds 12&13 o’kksZa esa lEiUu gksuk pkfg,A ckck us rk-24-10-72dh eqjyh esa dgk Hkh gS ^^ftrus Hkh lr;qx&=srk esa nsork;sa gksaxs mrus czg~ek eq[koa”kkoyh ;gka cuus gSaA^^ ^^Hkkjr esa 33 djksM+ nsorkvksa dh fyfeV gSA^^¼eq-rk-23-3-73i`-2 vkfn½ ^^ftrus Hkh nsoh nsork;sa lr;qx&=srk esa gSa os lc xqIr ;gka cuus gSaA^^¼eq-rk-5-2-74 i`-1var ½ ^^czkg~e.k dksbZ lc lr;qx esa ugha vkrsA =srk var dh “kwfVax rd vkosaxsA^^ ¼x½ }kij;qxh vkRekvksa dh fjglZy&¼lu~ 90&91 ls 99&2000 rd½&blh rjg 10 o’kkZsa esa lu~ 90&91 ls 99&2000 rd }kij;qxh cht vkSj vk/kkjewrZ /keZfirk;sa Hkh fHkUu uke&:Ik ls izR;{k gksrs gSa( D;ksafd jke&d`’.k dh vkRekvksa dh rjg fHkUu2 /keksZa ds /keZfirk;sa Hkh tc rd ua-okj izR;{k u gksa] rks muds QkyksvlZ dks bZ”ojh; lans”k dSls fey ldrk gS\ vr% loZizFke rks /keZfirk;sa iztkfirk$czg~ek ds }kjk ijekRek ds dusD”ku esa vkosa] fQj muds ek/;e ls lkjh iztk dks eqfDr&thoueqfDr dk ua-okj olkZ izkIr gks ldrk gSA ckck us v-ok.kh 30-6-74 i`-83 ds e/; esa dgk Hkh gS ^^czg~ek dk ikVZ LFkkiuk ds dk;Z esa var rd uwa/kk gqvk gSA -----------euq’; l`f’V dh loZoa”kkoyh jpus dk flQZ czg~ek ds fy, gh xk;u gS&xzsV2 xzSaM QknjA^^ ^^fo”o dh gj izdkj dh vkRekvksa ds m)kj gksus dk xk;u Hkh “kkL=ksa esa gS ukA izSfDVdy esa ;g lc gqvk uk] rc rks mudh fu”kkfu;ka gSaA ;g lc gksxkA^^ xksys ds fp= esa u-okj /keZfirkvksa ds ;qxkuq:Ik fp=.k ls Hkh ;g ckr Li’V gks tkrh gSA ckck us rk-23-11-65 dh eqjyh essssa ;gka rd Hkh dgk gS ^^500djksM+ dks

i<+kus okyk ,d gSA^^ ^^fdrus lsUVlZ gSa\ vHkh rks vtqu FkksM+s gh gSaA blls Hkh 1000xquk T;knk gksaxsA^^ ¼eq-rk-20-7-73½ ^^rqEgkjs lsaVlZ yk[kksa dh rknkn esa gks tkosaxsA^^¼eq-rk-26-2-71i`-3vkfn½ ^^gj xyh esa lsUVj gksxk@gksuk gSA^^¼eq-rk-13-12-76@eq-3-10-72i`-2 var½ ^^eqjyh Nirh gS vkxs py yk[kksa djksaM+ks dh vankt eas Nius yx iMs+xhA eq-rk-22-6-74 i`-3 var½ ¼?k½ dfy;qxh vkRekvksa dh fjglZy & ¼lu~ 2000&01 ls 2004&05 rd½ czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa lu~ 2000&01 ls 2004&05 rd dfy;qxh “kwfVax pyrh gSAdfy;qx dk vFkZ gh gS dyg&Dys”k dk ;qxA vr% czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa Hkh ftu vkRekvksa ds vkxs Kku lw;Z izR;{k gks pqdk gS mudh voLFkk esa dfy;qxh “kwfVax ds izHkko ds dkj.k fxjkoV gksrs gq;s Hkh mu vkRekvksa esa dyg&Dys”k ns[kus esa ugha vkosxkA dfy;qxh “kwfVax esa eLr dyadh/kj dk Hkh ikVZ pyrk gS ]ftlds ihNs fuank&Xykfu cjlkus okys dqRrksa ds LoHkko okyh vkRek;sa iM+rh t:j gSa (ysfdu mldk dqN fcxkM+ ugha ikrh gSaA rk-26-6-72 i`-4 var dh eqjyh esa cksyk Hkh gS & ^^ dyadh/kj fiNkM+h dqRrs HkkSadrs jgrs gSaA^^ ¼p½ laxe;qx ds varjky dh fjglZy & ¼lu~ 2004&05 ls 2008&09 rd½ & 100o’kZ ds laxe;qx esa f=ewfrZ dh rhuksa ewfrZ;kas esa ls izR;sd dk ikVZ yxHkx rhl&rSarhl lky rd pyrk gSAlaxe;qx ds vkjEHk esa czg~ek dk VkbVy /kkj.k djus okyh vkRek ¼nknk ys[kjkt½ ds ikVZ dh nqfu;ka esa izR;{krk izkjEHk gksus ds fy, yxHkx 14lky dk le; yxkA 1969 esa nknk ys[kjkt ds “kjhj NksM+us ds Ik”pkr~ nwljh ewfrZ vFkkZr~ egknso “kadj dk ikVZ ctkus okyh vkRek dks czkg~e.k ifjokj dh LVst ij izR;{k gksus esa 7lky dk le; yxk vFkkZr~ czg~ek dh rqyuk esa yxHkx vk/kk le;Ablh rtZ ij czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa “kadj ds 33 o’kZ ds ikVZ ds Ik”pkr~ rhljh ewfrZ vFkkZr~ fo’.kq ;k oS’.koh nsoh dk ikVZ ctkus okyh vkRek dks izR;{k gksus esa “kadj dh rqyuk esa vk/kk vFkkZr~ yxHkx lk<+s rhu o’kZ dk le; yx ldrk gSAdfy;qxh “kwfVax ds ckn dh bl vof/k dks laxe;qx dk rhljk varjky dgk tk ldrk gSA ¼2½ lr;qxh “kwfVax dky esa ;K vkSj ;KoRl 4 voLFkkvksa ls ilkj gksrs gSa&f”kockck us rk-13-6-76 i`-2 dh eqjyh var esa dgk Fkk ^^gj ,d euq’; ek= dks ]gj pht dks ¼gj /keZ dks½ lrks] jtks] reks esa vkuk gksrk gSA ubZ ls iqjkuh t:j gksrh gS-------------------rks dgsaxs u igys lrksiz/kku] fQj t:j lrks] jtks] reks rqedks Kku feyk gSA^^ ;gka Li’V gks tkrk gS fd lr;qxh “kwfVax dky ds 40 o’kkZsa esa lu~ 36&37 ls 76&77 rd lkewfgd :Ik ls lkjk gh Kku&;K bu 4 voLFkkvksa ls ilkj gqvk gSA;K oRlksa dh lr;qxh lrksiz/kku igyh voLFkk ¼1936&37 ls 1951&52 rd½djkph esa Fkh tgka ,dek= lr ijekRek f”ko dk lkdkj lax lnkdky ds fy, FkkA tSlk lax oSlk gh jax p<+rk gSA vr% ml le; lnkdkyhu lr ds lkdkj lax us ;K oRlksa dh lrksiz/kku voLFkk lgt gh cuk nhA dgrs gSa fd ml HkV~Bh esa fodkjh nqfu;ka okyksa dk psgjk Hkh ns[kus dks ugha feyrk FkkA ckck us rk-8-7-74 i`-2 dh eqjyh e/; esa dgk Hkh gS ^^rqe vkdj HkV~Bh esa iM+s dksbZ ns[k u ldsA fey u ldsA dksbZ dks ns[krs gh ugha Fks rks fQj fny fdlls yxkosaxs\ ¼flok; lr~ cki ds½A^^ blds ckn ;K oRlksa dks [kkl Hkkjrokfl;ksa vkSj vke lkjh nqfu;ka ds dY;k.k ds fy, ikfdLrku¼ikd$LFkku½ NksM+uk iM+kA os ekmaV vkcw vk;s] tgka lu~ 1951&53 ls 1964&65 rd ;KoRlksa dks nwljh LVst ¼=srk;qxh lrkslkekU;½a ls xqtjuk iM+k( D;ksafd ;gka ;KoRlksa dks le;2 ij Hkkjrokfl;ksa dh lsok esa ckgj Hkh tkuk iM+k] ftlls lnkdkyhu ,d lr~ cki ds lkdkj lax dk lgt;ksx ugha fey ldkA fQj Hkh chp2 esa ;nk&dnk lr~ cki ds lkdkj lax dk jax yxrs jgus ls ckgjh dqlax dk jax /kqyrk gh jgkA bl rjg voLFkk uhps ugha fxjus ikbZ] ftlls uEcjokj lrkslkekU; =srk;qxh LVst dh “kwfVax gksrh jghA

blds ckn lu~ 1965&66 ls 71&72 ds chp] eEek&ckck ds “kjhj NksM+us ds lkFk gh ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa }kij;qxh jtksiz/kku rhljh voLFkk dh “kwfVax dk vkjEHk gks x;k( D;ksafd eqdjZj jFk ds u jgus ij lr~ cki dk izSfDVdy lkdkj lax fujarj ds fy, lekIr gks

x;kA nwljh vksj ua-okj v/kwjs czkg~e.kksa vkSj reksiz/kku nqfu;k okyksa ds izSfDVdy lax dk jax lnkdky ds fy, iM+us yxkA ftlls lewps czkg~e.k ifjokj dh }kij;qxh jtksiz/kku voLFkk cu xbZA blds ckn lu~ 72@73 ls esyksa&eyk[kM+ksa dh Hkjekj ds dkj.k ge czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa reksiz/kku dfy;qx dk izos”k gks x;k( D;ksafd esyksa esa vkus okys <sj ds <sj reksiz/kku euq’; vkRekvksa dh xanh n`f’V&o`fRr dk yxkrkj dqlax gksus yxkA blfy, 4 ebZ 74 i`-1 dh eqjyh var esa ckck us bl nqxZfr dk b”kkjk Hkh fn;k Fkk ^^vHkh ¼dfy;qxh “kwfVax esa½ rks HkfDr dh fdruh /kwe/kke gks xbZ gSA esys&eyk[kM+s Hkh yxrs gSa rks euq’; tkdj fny cgyk vkosA^^

^^esys&eyk[kM+s lc nqxZfr esa ys tkus okys gSaA^^¼eq-rk-25-11-72i`-2e/;½ ^^;gka ¼e/kqcu esa½ gS vkRekvksa vkSj ijekRek dk ¼izSfDVdy½ esykA mu esyksa esa rks eSys gks

iM+rs gSaA^^¼eq-rk-17-1-74@10-4-74@23-10-74vkfn½ dgkor Hkh gS ^^dktj dh dksBjh esa dSlksgw l;kuks tk;] ,d yhd dktj dh ykfxgS iS

ykfx gSA^^ ¼3½ laxe;qx esa gh czg~ek vkSj czkg~e.kksa dk fnu vkSj jkr gksrh gS&bl izdkj ;gka geus ns[kk fd lrks&jtks vkfn 4 ;qxksa dh LVst ls fof/kor ilkj gksus ds dkj.k ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka ds “kq#vkrh 40o’kksZa esa gh 4 ;qxksa dh “kwfVax ds fglkc ls lu~ 76 rd iwjs ,d dYi dh vko`fRr gks pqdh gSA ftlesa 18 tuojh] 1969 rd czg~ek ru }kjk Kku lw;Z f”ko dk izSfDVdy lkdkj lax dk jax yxus ls lr;qx&=srk :ih Kku&izdk”k okys fnu dk vkorZu gqvkA blds ckn czg~ek ckck dk VsEijjh jFk u jgus ds dkj.k Kku&lw;Z ijekRek f”ko Hkh ok.kh ls ijs okuizLFkh gks x;k vFkkZr~ Kkulw;Z ds fNIkus ds dkj.k ge czkg~e.kksa dh nqfu;k esa czg~ek dh vKku va/ksjh jkr vk xbZA bl laxe;qxh ek;koh czg~ek dh jkr esa cz-dq-xqYtkj eksfguh ds }kjk Kku&panzek ds LkkFk2 Kku&flrkjksa dh f>yfeykgV rks vo”; gh pkjksa vksj ns[kus esa vkrh gS( ijarq Kkulw;Z cki rks xqIr gh jgrk gSA okLro esa lr;qx ls dfy;qx rd ¼5000o’kksZa esa½ u rks czg~ek gksrk gS vkSj u gh czkg~e.kA vr% mu ;qxksa esa rks czg~ek ;k czkg~e.kksa dh jkr ;k fnu gksus dk loky gh ugha gksrkA okLro esa “kkL=&of.kZr czg~ek dk fnu vkSj jkr blh laxe;qxh le; dk xk;u gSA blhfy;s rk-10-10-73 i`-1 dh eq- vkfn esa ckck us dgk Hkh gS ^^iztkfirk czg~ek eq[koa”kkoyh ?kksj va/ksjs esa Fks Arks t:j czg~ek Hkh ?kksj va/ksjs esa gksxkA czg~ek eq[koa”kkoyh lks>js esa gSa rks czg~ek Hkh lks>js esa gksxkA xkrs rks cgqr gSaA cgqr HkVdrs gSa nwj&2 ¼vkcw tSls½ igkM+ksa ij] fBdkuks ]eafnjksa esa efLtnksa esaA ¼ijarq le>rs dqN ugha½^^ ^^czg~ek dk vFkok czkg~e.kksa dk gh fnu&jkr xk;k tkrk gS-------------------dfy;qx esa ok lr;qx esa ;g Kku fdldks Hkh gksrk ughaA blfy, xk;k tkrk gS czg~ek dk fnu vkSj czgek dh jkrA^^¼eq-rk-10-5-76i`-1 e/;½ czg~ekeq[koa”kkoyh ds fy, gh ;g fnu&jkr gksrh gS vkSj laxe esa gh fnu&jkr gksrs gSaA ¼eq-rk-29-6-77 i`-2½ ^^ln~xq: vkSj xq: esa Hkh jkr&fnu dk QdZ gSA og ¼Kkulw;Z ln~xq: f”ko½ fnu dj nsrs] og ¼nsgkfHkekuh xq: vKku va/ksjh½ jkr dj nsrsA^^¼eq-rk-27-2-74 i`-1 e/;½ ^^ dgrs gS iztkfirk czg~ek dk fnu fQj jkr] rks iztk vkSj czzg~ek t:j nksuksa gh bdV~Bs gksaxs ukA rqe le>rs gks ge czkg~e.k gh vk/kk dYi ¼lu~ 68 rd eEek&ckck ds tekus esa½ lq[k Hkksxrs gSaA fQj ¼ckn esa½ vk/kk dYi ¼nsg/kkjh xq#vksa ls½ nq%[kA ;g cqf) ls le>us dh ckr gSA^^¼eq-rk-21-11-74 i`-2 var½ ¼4½ lu~ 76 ls “kadj }kjk ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;k dk fouk�k ;k fo?kVu dk dk;Z vkjEHk gks pqdk gS&czg~ek }kjk LFkkiuk] fQj “kadj }kjk fouk”kA lu~ 76 esa czg~ek dh 100o’khZ; vk;q iwjh gksrs gh “kadj dk rhljk Kku us= [kqyus ls izsj.kk ikdj ,d vksj czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka ds vklqjh lEiznk; esa [kycyh epus ls gkgkdkj dh “kq#vkr gksrh gSA tcfd nwljh vksj fnYyh esa ;equk ds d.Bs ij Kkuh vkSj ;ksxh rw vkRek vFkkZr~ lPps czkg~e.k cPpksa dh

^rhjh ij cfg”r^ ekuk cqf) :ih gFksyh ij LoxZ&LFkkiuk dk vVy fu”p; cSBus ls t;&t;dkj ds ukjksa dh vkokt cqyUn gksrh tkrh gSA lu~ 66 esa djkbZ xbZ 10o’khZ; ?kks’k.kk blh lw{e laxe;qxh czkg~e.kksa dh nqfu;k ds fy, Fkh] ckgjh nqfu;k ds fy, ugha( D;ksafd csgn dk cki vius csgn ds cPpksa ls lnk csgn dh ckrsa djrs gSaA mu ckrkas dks /ku&in&eku&erZcs okyh gn dh nqfu;k esa cqf) yxkus okys cPps ugha le> ldrsA nwljh ckr ;g fd ckck ges”kk eqjfy;ksa esa ;gh dgrs jgs gSa fd foUkk”k Tokyk bl #nzKku ;Kdq.M ls izzTofyr gqbZA ftlls Li’V gksrk gS fd ;Kdq.M ls fudyus okyh fouk”k Tokyk lcls igys rks ;Kdq.M ds vkl&ikl vkLrhu dk lkai cudj cSBus okys dPps gkQdkLV czkg~e.kksa dks tyk dj [kkd dj Mkysxh( D;ksafd ckck us ukjk Hkh fn;k gS ^^pSfjVh fcxal ,V gkse^^ vFkkZr~ dY;k.kdkjh fouk”k dh “kq#vkr Hkh ?kj ;kuh czkg~e.k ifjokj ls “kq: gksuh pkfg,A igys ?kj dk lq/kkj fQj nqfu;k dk lq/kkj gks ldrk gSA rks lcls igys czkg~e.k ifjokj ds cxqyk iq#’kkfFkZ;ksa #ih dpM+s esa egkohj ¼”kadj½ dh fodkjkas :ih iwaN ls /kqavk/kkj vkx yxkbZ tkuk LokHkkfod gh gSA rhljs us= ls izTofyr gqbZ Kku&vfXu dh bl fouk”kTokyk ls lPps lksus ds leku ifjiDo /kkj.kk okys czkg~e.kksa dh voLFkk esa dksbZ fxjkoV ugha vk ldrhA mudk iq#’kkFkZ rks vkSj gh pedrk vkSj fu[kjrk tkosxkA

czkg~e.kksa dh reksiz/kku cuh bl lw{e laxe;qxh nqfu;k esa lu~ 76 ls gksus okys fouk”k dh izkekf.kdrk ckck dh eqjfy;ksa esa le; izfr le; fn;s x, egkokD;ksa ls vkSj Hkh vf/kd lkfcr gks tkrh gSA ckck us dgk Fkk ^^10o’kZ ¼dh ?kks’k.kk½ ls 9 o’kZ 9 o’kZ lss vc 2 o’kZ ckdh cps gSaA vHkh dfy;qx ¼ds “kwfVax½ dk var vkdj gqvk gSA^^¼eq-rk-4-2-74i`-2 e/;½

^^tks tkLrh ¼Kku½ /kuoku gS ] os 3@4 o’kZ eqf”dy ls pysaxsA^^¼eq-rk-9-5-72½ ¼D;ksafd cki dh izR;{krk o’kZ lu~ 76 esa Kkulw;Z ds izR;{k gksus ls Kku dh izdk”k ef.k nknh rFkk nknk&nhnh :ih pkan&flrkjksa dk izHkko Qhdk gks tkrk gS½ ^^,d fnu ,slk Hkh vkosxk tks ¼czkg~e.kksa dh½ nqfu;ka cgqr [kkyh gks tkosxhA flQZ Hkkjr gh jgsxkA --------------2@4 o’kZ esa flQZ Hkkjr ¼vFkkZr~ Kku/ku ls Hkjrw 108 cht:Ik vkRekvksa dk lewg½ gh jgsxkA^^¼eq-rk-14-8-74 i`-3 var½ rkRi;Z gS fd lu~ 78 rd ckdh lc vKkuh eqnsZ cu iM+saxs ftUgsa ckck dh fdlh ckr ij vVy fu”p; ugha jgsxkA

^^vc ,d@Ms<+ o’kZ esa ge gh FkksM+s ckdh gksaxsA vkSj brus lc ¼laxe;qxh er&erkarjksa ds½ /keZ[k.M vkfn ugha gksaxsA ge gh fo”o ds ekfyd gksaxsA^^¼eq-rk-10-7-74 i`-1var½ ¼ckdh lcdk fo”o fot; dk fu”p; :ih QkmaMs”ku m[kM+ tkosxk½ ^^ckdh ¼fouk”k esa½ 2o’kZ gSaA ,sls er le>uk 3o’kZ gks tkosaxsA 1o’kZ gksxk( ijarq 3o’kZ ugha gksaxsA^^¼eq-rk-9-10-74i`-3½ brus n`<+ fu”p; ls dgs x;s bZ”ojh; egkokD;kas dk lgh vFkZ u tkuus ds dkj.k cki dh ok.kh dks >wBk lkfcr djds cki dk uke cnuke djus okys ,sls gh cxqyk iq#’kkfFkZ;ksa ds fy, ckck us 25-10-69 dh eqjyh esa n`<+rk ls dgk gS& ^^l`f’V dk Qkbuy fouk”k 6o’kZ eas-----------tks 7 o’kZ dgsaxs rks mudk in de gks tkosxkA^^ vkseØkafr vkse”kkafr^^

AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSA uxkM+k u-a8 tUek’Veh cuke Lora=rk fnol laxe;qxh jk/kkd`’.k dk ikVZ izR;{k gksus dh ;knxkj ^^tUek’Veh^^ gSA ¼1½ lkjh efgek laxe;qxh jk/kk&d`’.k dh gS&f”kockck us dgk gS fd “kkL=ksa esa lr;qx&=srk dh dksbZ fgLVªh ugha feyrh vFkkZr~ jk/kkd`’.k ;k =srk;qxh jke&lhrk dk “kkL=ksa esa dksbZ o.kZu ugha gSA okLro esa “kkL=ksa esa dh xbZ f”kockck dh lkjh efgek] d`’.k vkSj jke dh vkREkkvksa ds }kjk laxe;qx esa ctk;s x;s lEiw.kZ voLFkk ds bl ,dek= feys tqys xqIr ikVZ dh ;knxkj gSA ,d gh

“kadj ds “kjhj :ih jFk esa Mcy batu :ih ckinknk ¼f”ko vkSj czg~ek½ ds bl fnO; izos”k dk xqg~; ls xqg~; jkt u tkuus ds dkj.k HkfDrekxZ esa f”ko&jke&d`’.k&czg~ek&fo’.kq&”kadj&ukjk;.k vkfn lHkh dks feykdj ,d Hkxoku dk :Ik le> fy;k gSA ckck us rk-19-8-74i`-2 dh eq- ds var esa lkQ dgk gS ^^”kkL= vkfn tks i<+rs gSa og tSls <s<jksa fely Vªka&Vªka djrs vFkZ dqN ugha le>rsA dgrs gSa&^^vP;qra&ds”koa ¼jke&ukjk;.ka] d`’.k&nkeksnje~ oklqnsoe~ gfje~A Jh/kja ek/koa&xksfidk oYyHka tkudh uk;de~] jkepanz Hkts½ vc jke dgk¡ dk ]ukjk;.k dgk¡ dkA^^ ckck us rk-27-12-72 dh eq- esa dgk Hkh gS ^^jkek;.k ]Hkkxor vkfn esa lHkh bl le; dh ckrsa gSaA^^ ^^xhrk] Hkkxor ] egkHkkjr vkfn esa tks Hkh fy[kk gqvk gS mldh vHkh HksaV dj ldrs gksA^^¼eq-rk-19-4-73 i`-1 vkfn½ ^^efgek Hkh og gksuh pkfg, tks vkids lEiw.kZ Lo:Ik dh gSA^^¼v-ok-20-1-74i`-2 vkfn½ Li’V gS fd czg~ek&ljLorh dk :Ik /kkj.k djus okyh jk/kk&d`’.k dh vkRekvksa dk lEiw.kZ Lo:Ik fla/k ;k gSnjkckn esa ugha cuk Fkk( D;ksafd og rks muds vkfRed iq#’kkFkZ dh “kq#vkr FkhA okLro esa mudh vkRek;sa LFkwy “kjhj R;kxus ds ckn tc cht:Ik lEiw.kZ voLFkk /kkj.k djds fdUgha Js’B iq#’kkFkhZ cPpksa ¼”kadj&ikoZrh½ esa izos”krk dk ¼csgn½ ikVZ ctkrh gSa rc gh mudh efgek gksrh gSA ¼2½ laxe;qxh jk/kk&d`’.k vkSj lr;qxh jk/kkd`’.k&laxe;qxh jk/kk&d`’.k dk ikVZ lr;qxh

jk/kk&d`’.k ds ikVZ ls fuf”pr :Ik ls vyx gSA bl ckr dk iDdk izek.k 30x40 bap okyk lh<+h dk iqjkuk fp= gSA tgka Åij ds nk;as dksus esa lqizhe lr;qxh iq#’kksRre laxe;qx fn[kk;k x;k gSA ;gha izSfDVdyh iq#’kksa esa mRre cuus okys laxe;qxh d`’.k dh izR;{krk gksrh gSA laxe;qx dk ;g vafre Js’B Hkkx lh<+h ds fp= esa uhps fn[kk;s x;s 40o’khZ; laxe;qx ds ckn lu~ 77 ls “kq: gksrk gSA ;gka jk/kk&d`’.k dks ukStoku voLFkk esa fn[kk;k x;k gSA tcfd lr;qx dh lhf<+;ksa ds vanj “kS”kokoLFkk okys lr;qxh jk/kkd`’.k dk Li’V fp=kadu gS ftlls ;g Hkyh&Hkkafr lkfcr gks tkrk gS fd laxe;qx vkSj lr;qx esa izR;{krk :ih tUe ysus okys jk/kkd`’.k dk ikVZ vyx2 gS( D;ksafd ckck us rk-13-10-74i`-1dh eq- e/; esa dgk Hkh gS fd ^^ykMZ dk VkbVy okLro esa cM+s vkneh dks feyrk gSSAoks rks lcdks nsrs jgrs gSA bf.M;u Hkh cMs+ vkneh tks gS mudks ykMZ dgrs gSA^^ laxe;qxh d`’.k dks gh foyk;r okys ykMZ d`’.k ds :Ik esa igpkurs gSaA lr;qxh d`’.k dks rks os yksx ugha igpkusaxs( D;ksafd lr;qx esa rks foyk;rh yksx vkosaxs gh ughaA ¼3½ laxe;qx esa lw;Zoa�k&panzoa�k nksuksa gksrs gSa] lr;qx esa ugha &;g laxe;qxh d`’.k lw;Zoa”kh ?kjkus esa iyrk gSA tcfd laxe;qxh jk/kk dk ikyu&iks’k.k panzoa”kh ?kjkus esa gksrk gS( D;ksafd ,dek= Kkulw;Z f”kockck dh eqjfy;ksa ds Mk;jSD”ku Ikj pyus okys fujk/kkj cPps gh Kkulw;Zoa”kh gSaA ckdh Kkupanzek czg~ek }kjk fufeRr cukbZ xbZ nhnh] nkfn;ksa vkfn nsg/kkfj;ksa ds vk/khu gksdj muds euekus Mk;jSD”ku ij pyus ds fy, etcwj gksus okys panzoa”kh dgs tkrs gSaA vkf[kj rks lw;Zoa”k vkSj panzoa”k dh “kq#vkr djus ds fufeRr dksbZ rks izSfDVdyh xeZ vkSj B.Mk ikVZ ctkus okys pSrU; Kkulw;Z vkSj Kkupanzek gksaxs ukA f”kockck gh czg~ek }kjk Kkupanzek vkSj f=us=h “kadj }kjk Kkulw;Z ds :Ik esa izR;{k gksrs gSaA jke ds blh laxe;qxh rh{.k ikVZ ds dkj.k vkt rd Hkh HkfDrekxZ ds jke dks lw;Zoa”kh ekuk tkrk gSAlEiw.kZ cht:Ik cus czg~ek vFkkZr~ d`’.k dh vkRek jke ds bl laxe;qxh “kjhj/kkjh Lok/khu “kadj esa izos”k djrh gSA tcfd ljLorh dh lEiw.kZ cuh vkREkk nhnh&nkfn;ksa dh ijk/khurk esa iyus okyh ikoZrh ¼lhrk½ esa izos”k djrh gSA blhfy;s rkjh[k 10-5-73 i`-3 dh eq- ds e/; esa ckck us dgk gS^^¼ laxe;qxh ½jk/kk&d`’.k rks fizal&fizalst FksA nksuksa viuh2 jkt/kkuh esa jgrs FksA t:j Lo;aoj gksxk ¼tSlk fd lh<+h ds fp= esa Åij fot;ekyk fy;s gq;s jk/kk dks d`’.k ds lkeus fn[kk;k Hkh x;k gS½ jk/kk&d`’.k dk ¼viuk½ jkT; rks gS ughaA lw;Zoa”kh&panzoa”kh ?kjkuk gSA panzoa”kh esa rks lw;Zoa”kh d`’.k vk u lds ¼D;ksafd Å¡p dqy dk gS½ rks cM+h ewa> gks xbZ gSA^^ ¼fd nksuksa ikfVZ;ksa dks feykdj ,d oa”k dSls cuk;k tk;( D;ksafd lr;qx esa rks flQZ lw;Zoa”k gh gksxkA panzoa”k gksxk gh ugha½A

¼4½ jk/kk&d`’.k dh KkuxHkkZoLFkk dc vkSj dSls&lu~ 65 ls 69 ds chp lkdkj “kjhj ls dekZrhr gqbZ czg~ek&ljLorh dh lEiw.kZ cuh vkRek;sa gh le; izfr le; jke&lhrk ds laxe;qxh “kjhj esa izos”k djds laxe;qxh jk/kk&d`’.k dk ikVZ ctkrh gSaA igys2 rks lu~ 88 ls 98 rd 10 o’kksZa esa cqf) :ih {ks= esa izos”k djds csgn dh Kku xHkkZOkLFkk dk xqIr ikVZ ctkrh gSA bl voLFkk dh ;knxkj “kkL=ksa esa ihiy ds iRrs ij xHkZegy esa fpf=r d`’.k dk fp= gSAlhrk ds vR;ar th.kZ&”kh.kZ laxe;qxh ru&eu :ih uS;k dh ;knxkj ihiy dk iRrk gS] tks ek;koh rwQkuksa dk eqdkcyk djrs gq;s e>/kkj esa iM+h ukSdk dh rjg Mksyus yxrk gS( ijarq dekZrhr cuh czg~ek ckck vFkkZr~ d`’.k dh l”kDr vkRek dh izos”krk ds dkj.k iq#’kkFkhZ thou dh uS;k cM+h Hk;adj xfr ls Mksyrh rks gS( ijarq Mwcrh ughaA ;gh dkj.k gS fd mu laxe;qxh d`’.k dks eu&cqf) :ih vaxq’Bkdkj okyh vkRek dk vVy fu”p; :ih vaxwBk pwlrs gq;s Lofparu dh fuf”par LVst esa fn[kk;k x;k gSA ckck us Hkh rk-30-9-74i`-3dh eq- ds vkfn esa dgk gS ^^ihiy ds iRrs ij d`’.k dk cM+k vPNk fp= fn[kykrs gSaA og ¼Kku½xHkZ egyA tgka vkjke ls cSBk jgrk gSA ¼ladYiksa dh½ lt+k vkfn rks dqN Hkh ugha [kkrsA^^ ^^vc ¼Kku½lkxj esa ihiy ds iRrs ij dksbZ ,slk gksrk ugha gSA ;g fn[kk;k gS fd dSls vkjke ls jgrs gSaA fQj le; gksrk gS rks tUe ysrs gSa] tSls fd fctyh ped tkrh gSA^^¼eq-rk-10-10-74½A ¼5½ laxe;qxh d`’.k&tUek’Veh dc] dgka vkSj dSls tUe dc&iq#’kksRre laxe;qx esa }kij;qxh “kwfVax ds var esa laxe;qxh d`’.k dh tUe :ih izR;{krk “kadj&ikoZrh ds ek/;e ls lu~ 98 ds vklikl gksuh pkfg,A f”kockck us dgk gS& ^^d`’.k 20@22o’kZ dk gksrk gS rc mls xn~nh feyrh gSA^^ ^^y-uk- dks cM+k gksus esa 20@25 o’kZ yxs ukA^^¼eq-rk-2-5-71i`-2 e/;½ uxkM+k u-7 esa nh xbZ l`f’V pØ dh O;k[;k ds vuqlkj lu~ 89&90 ds ckn }kij;qx dh “kwfVax “kq: gks tkrh gS vkSj blh le; ls laxe;qxh Kku xHkZLFk d`’.k dh t;arh ¼t;$varh½ vFkkZr~ vafre t;t;dkj :ih izR;{krk tksj&”kksj ls “kq: gksrh gSA vr% “kkL=dkjksa us d`’.k dks }kij;qx esa Bksd fn;k gSA rk- 9-3-76 i`-3 dh eqjyh ds e/; esa ckck us Hkh dgk gS ^^fdldks Hkh irk ugha gS ¼fd½ d`’.k }kij esa fQj dgkW ls vkosxkA^^ ^^t;arh Hkh d`’.k dh eukrs gSaA y-uk- dh D;ksa ugha\ ¼”kwfVax dk½ Kku u gksus ds dkj.k d`’.k dks fQj }kij esa ys x;s gSaA^^¼eq-rk-2-3-74 i`-3 e/;½ ^^}kij esa d`’.k ds lkFk dal] tjkfla/kh vkfn cSB fn[kk;s gSaA okLro esa bl¼arkelh “kwfVax½le; lc gSa&jk{kl lEiznk;A^^¼eq-rk-10-10-73i`-3 var½ tUe dgka&;equk eS;k ds daBs ij eFkqjk uxjh esa dal dh tsy ds vanj d`’.k dk tUe fn[kkrs gSaA Mk;jSDV Kkulw;Z ¼;ejkt½ ls vykSfdd tUe ysus okyh dks ;equk unh dgk x;k gSA ftlesa je.k djus okys dkfy;k ukx ds fo’k ls fo’kkDr gqbZ ;equk unh dks fo’k;&oSrj.kh unh eku fy;k x;k gSA eFk$mj¾eFkqjk “kCn Hkh v”yhyrk dk okpd gSA tgka dkekfXu ls dkys eqag okys d`’.k us tUe ysdj vFkkZr~ lalkj esa izR;{k gksdj dU;kvksa dks dkslus okys dal dh tsy dk ifjR;kx djrs gq;s] fo’k; oSrj.kh unh dks dYi iwoZ Hkh ikj fd;k Fkk vkSj vc Hkh djsxkA eq-rk-6-5-75 esa blh laxe;qxh jke$d`’.k vkSj f”ko ds feys&tqys dkysiu ds ikVZ dk ftØ djrs gq;s dgk gS ^^d`’.k dks r{kd liZ us MlkA jke dks fdlus Mlk\ ¼blh dke:Ikh liZ us½A f”kofyax ¼”kjhj :ih fpUg½ Hkh dksbZ dkyk] dksbZ lQsn cukrs gSaA^^ ^^d`’.kiqjh vkSj daliqjhA fn[kykrs gSa d`’.k dks ¼fo’k; oSrj.kh½s ml ikj ys x;sA gS bl laxe dh ckrA ¼lr;qxh½ d`’.k dks ml ikj ugha ys x;sA ;g rks csgn ¼ds laxe;qxh d`’.k½ dh ckr gSA vHkh ge ml ikj tk jgs gSa ukA^^¼eq-rk-17-11-72 i`-3 vkfn½ tUe dSls&lr;qx esa cuus okys vafre 7 ukjk;.kksa ds uke&:Ik lfgr ikVZ [kqy tkus ds ckn vFkkZr~ mudh vykSfdd tUe :ih izR;{krk gksus ds ckn gh vkBosa u-a esa laxe;qxh d`’.k dh tUe

:ih izR;{krk gksrh gSA blhfy;s HkfDrekxZ esa vkt Hkh ,sls laxe;qxh ?kVukØe dh ;knxkj Lo:Ik ^d`’.k$tUe$v’Veh^ eukbZ tkrh gSA ckck us eq-rk-15-2-74 i`-1 ds var esa dgk gS ^^d`’.ktUek’Veh Hkh fn[kkrs gSaA cPpk rks ekrk ds ¼xqIr Kku½ xHkZ ls gh fudykA fQj fn[kkrs gSa mudks ¼fujkdkj cus jke dh cqf):ih½ Vksdjh esa ys tkrs gSaA vc d`’.k rks oYMZ dk fizalA mudks Mj fQj dkgs dk\ ogka ¼lr;qx esa½ dal vkfn dgka ls vk;s\ ¼ckrsa laxe;qx dh gSa½ vc rqedks ¼lkjh ckrsa½ vPNh jhfr le>kuk pkfg,A^^ ¼rkdh lcdh iksyiV~Vh [kqy tk;½ ^^nsodh dk 8 oka ua- Jhd`’.k cPpk iSnk gqvkA vc ¼lr;qx esa½ vkBoka ua- d`’.k tUe ysxkA-----------ijarq lr;qx esa 8 cPps rks gksrs ugha gSaA---------------fQj fn[kykrs gSa mudk cki ¼f”kojke feJ½ mudks unh ls ikj ys tkrk FkkA^^¼eq-rk-18-8-72i`-2e/;]3vkfn½ ¼6½ laxe;qxh ckyd`’.k dh yhyk;sa& ¼d½ dyadh/kj d`’.k&eVdh QksM+us] eka dks lrkus] eD[ku pqjkus ;k xksfi;ksa dks Hkxkus vkfn ds ;s lkjs dyad blh laxe;qxh d`’.k ds vykSfdd ikVZ dh ;knxkj gSA ckck us rk-18-8-70 dh eqjyh esa dgk gS ^^czg~ek ;k d`’.k dh cpiu ¼vFkkZr~ “kq#vkr½ esa gh Xykuh gksrh gSA^^ rkRi;Z ;g gS fd tSls ;K ds vkfn esa czg~ek dh Xykuh fla/k esa gqbZ] oSls var esa igys2 laxe;qxh d`’.k dh Hkh Xykuh gksuk vo”;EHkkoh gS( D;ksafd tks vkfn esa gqvk lks var esa t:j gksuk gSA ¼rk-19-10-77i`-3½ vr% ckck us 29-6-71 dh eqjyh esa dgk gS& ^^d`’.k dh vkREkk ij ¼lu~ 76@98 ds vkl&ikl reksiz/kku½ dfy;qx ¼dh “kwfVax½ esa dyad yxrk gS vkSj mUgksaus lr;qx esa yxk;k gSA^^ okLro esa lr;qx esa rks dyad yxkus dh ckr gh ughaA ;g rks lr;qxh “kwfVax ds var esa reksiz/kku cus ge lc Hkkjroklh HkDrksa dh gh djrwr gSA blhfy;s f”kockck us vOoy ua-Hkxr ¼lks Bxr½cuus okys d`’.k dh iksyiV~Vh [kksyrs gq;s 26-8-71 dh eqjyh esa dg fn;k gS ^^tc d`’.k lkaojs curs gSa rks mUgsa dyad Hkh yxrs gSaA^^¼ftldh ;knxkj gS dyadh vorkj½ ¼[k½ eVdh QksM+uk& blh rjg rk-23-8-74-i-3 ds vkfn dh eqjyh ds vuqlkj LFkwy ^^eVds QksM+uk ;g djuk lc d`’.k ds fy, >wB cksyrs gSa ^ ( D;ksafd ckck us dgk gS ^^lw{e ckr dk gh ;knxkj LFkwy :Ik esa gksrk gSA^^¼ v-ok-rk-11-2-75 i`-68vkfn½ vr% lr;qxh LFkwy cPps ds :Ik esa tUe ysus okys d`’.k ij ;g ckrsa ykxw ugha gksrhA ;g lc rks cqf) ls le>us ;ksX; laxe;qxh lw{e ikVZ dh ;knxkjsa gSaA okLro esa rks Xoky ckyksa lfgr d`’.k dh vkREkk xksfi;ksa dh Kku&eVdh dk HkaMkQksM+ djus dk izSfDVdy ikVZ orZeku le; ctk jgh gS ftlls lko/kku jgus dk udyh Mk;jSD”ku nsg/kkjh xq#vksa }kjk rk-10-4-73 vkSj 17-7-79 tSlh dbZ eqjfy;ksa esa fn;k x;k gSA ¼x½ eka dks rax djuk& ;K esa fufeRr cuh ekrkvksa dks rax vkSj v”kkar djus dh ckr Hkh blh laxe;qxh d`’.k ij ykxw gksrh gS] lr;qxh d’.k ij ughaA blfy, ckck us eq-rk-17-5-73i`-4 ds vkfn esa dgk gS ¼fufeRr cus cPps½ dgrs gSa] ckck cPps cgqr v”kkar djrs gSaA LoxZ esa d`’.k FkksM+s gh eka&cki dks v”kkar djsxkA”kkL= esa ¼;knxkj½ fy[kk gS ¼;K½ ekW dks rax fd;kA mudks ¼fur u;s2

Mk;jSD”ku :ih NksVh2 jfLl;ksa ls½ cka/kk x;kA ,slk gks ugha ldrkA LoxZ esa dksbZ fdldks(rax ugha djrs) ]tkuoj Hkh rax ugha djrs rks euq’; dSls djsaxs\** vr% ;g ckr Hkh orZeku laxe;qxh d`’.k dh ;knxkj gSA ¼?k½ eD[ku pqjkuk&blh rjg cpiu esa] ?kjksa esa ?kql&?kql dj] xksfi;ksa ds LoxZ esa cuus okys vPNs2 okfjlnkj :ih eD[ku ds xksyksa vFkkZr~ ftKklqvksa ds n`<+ fu”p;h fnyksa dks pqjk dj viuk cukus dh ckr dks eD[ku pksjh dh yhyk dk uke ns fn;k x;k gSA bl dk;Z esa ekrk;sa vkSj xksi] laxe;qxh d`’.k ds cgqr lg;ksxh curs gSa( D;ksafd os ftKklqvksa :ih f”kdkj dks Qalkdj Kku lqukus ds fy, d`’.k ds eq[k ds lEeq[k ykdj Mky nsrs gSaA vr% ckck us eq-rk-25-4-77 i`-2 ds e/; esa dgk gS ^^ekrk;sa d`’.k ds eq[k esa eD[ku nsrh gSaA^^

^^fo”o ds ekfydius dk eD[ku gSA^^¼eq-rk-6-8-78i`-2e/;½ okLro esa 108 fot;hoRl fo”o ds ekfyd curs gSa] ftuds ?kjksa esa ?kqldj ;g laxe;qxh d`’.k gh rks Kku lqukdj muds fnyksa dks pqjk ysrk gS] ftldh ;knxkj fnyokyk eafnj gSA ¼M½ xksfi;ksa dks Hkxkuk&bl izdkj ftuds fny pqjk fy;s tkrs gSa] mudh eu&cqf) Lo:Ik vkRek :ih xksfi;ka rks Lor% gh ihNs2 Hkkxus yxrh gSaA ;K ds “kq: esa bl gn dh nqfu;ka ds vanj ;g xksfi;ksa dks Hkxkus okyh gn dh Hkkxor dFkk gqbZ Fkh vkSj vc ^vkfn lks var^ ds fu;e izek.k bl czkg~e.kkas dh laaxe;qxh csgn dh nqfu;ka esa fQj ls csgn Hkkxor dFkk dh gwcgw iqujko`fRr gksrh gSA csgn dh Hkkxor rks blfy, gS fd igys rks flQZ 300@400dh gh LFkwy Hkkxor gqbZ Fkh( ijarq vc var esa rks iwjs 16108 vkRek :ih xksfi;ksa dh ua-okj lw{e Hkkxor gksdj gh jgsxhA ojuk HkfDrekxZ ds Hkkxor tSls “kkL=ksa esa xk;u dSls gksxk\ ¼7½ lkaojs d`’.k dk Kku&Mkal& laxe;qx esa gh d`’.k lkaojk vkSj fQj ckn esa xksjk curk gS vFkkZr~ fodkjh vkSj fQj fufoZdkjh curk gSA bl izdkj “;ke&lqanj dk xk;u Hkh laxe;qxh d`’.k ds ijLij fojks/kh ikVZ dk xk;u gSA lr;qxh d`’.k dk xk;u ugha gS( D;ksafd jke ds ftl laxe;qxh ru esa lEiw.kZ czg~ek vFkkZr~ d`’.k dh vkRek izos”k djds ikVZ ctkrh gS] og ru igys rks Hkz’Vkpkjh vkSj fodkjh dkeh dkaVs ds leku dkyk gh gksrk gSA fQj ckn esa ;ksxcy ls tc fufoZdkjh dapu dk;k curh gS rc xksjk dgk tkrk gSA t:j bl egkdkys d`’.k us egkfodkjh dkysiu dh n;uh; voLFkk esa jgrs gq;s Hkh fufoZdkjh vFkkZr~ xksjk cuus dk Js’B iq#’kkFkZ fd;k gSA vr% vkt Hkh dkys vFkok lkaojs d`’.k dk xk;u vFkok pfj=&fp=.k T;knk gSA rk-21-7-72i`-2 vkfn dh eqjyh esa ckck us dgk gS ^^jke dks dc >qykrs ugha gSaA d`’.k dks fdruk ¼xksi&xksihtu Kku >wys esa½ >qykrs gSaA muds fy, gh dgrs gSa d`’.k lkWojk ¼vFkkZr~ fodkjh½ vkSj d`’.k xksjkA ¼t:j Kku >wyk >qykus okys dks xksjk dgsaxs½ ^^>wys jktkvksa ds ikl Hkh vf/kd gksrs gSaA xqtjkr esa Hkh blhfy;s okfjl T;knk gSa( ¼D;ksafd ;gka blh laxe;qxh d`’.k dks >qykus dh ;knxkj Lo:Ik vkt Hkh ?kj2 esa >wys iM+s gq, gSa½eq-rk-26-5-71 ^^fn[kkrs gSa ¼xqtjkrh½ xksi&xksfi;ksa us d`’.k dks ¼Kku½ Mkal djk;k ¼vFkkZr~ [kwc ukp upk;k½ ;g ckr bl le; dh gSA^^¼eq-rk-6-4-78 i`-3 ds e/;kar esa½ ckck us dgk gS&^^igyk ua- cPpw&mudks }kij esa Bksad fn;k gS ¼dkaVksa dh taxyh nqfu;ka esa ?kweus okyk½ Hkhy cuk fn;k gSA ukpw cuk fn;k gSA^^¼rkdh 108 fot;h oRlksa ds ?kj2 esa tkdj Kku dk uaxk ukp ukprk fQjs½ eq-17-11-77i`-2ds var esa laxe;qxh d`’.k ds blh Kku&Mkal dh ;knxkj esa vkt Hkh mUgsa ^UkVoj^ ;k ^uVs”oj^ dh mikf/k nh tkrh gSA pwafd laxe;qxh d`’.k vkSj uVjkt “kadj ,d gh O;fDrRo ds nks uke gaSA vr% nksuksa ukeksa dks HkfDrekxZ esa Kku&Mkal dh ojh;rk iznku dh xbZ gSA d`’.k dk Kku&Mkal egkHkkjh egkHkkjr ;q) dk egkfouk”k djkrk gSA tcfd “kadj dk izy;adkjh rkaMo u`R; rks vkSj Hkh vf/kd izfl) gSA ¼8½ ?kksM+kxkM+h pykus okyk dkspeSu d`’.k&egkHkkjr ;q) esa d`’.k dks 4 “osr v”oksa okyh ?kksM+kxkM+h dk dkspeSu cuk fn;k gS ftldk okLrfod jgL; bl izdkj gS fd nsork] bLykeh] ckS)h] fØf”p;u&bu pkj izeq[k /keksZa dh ewy cht:Ik vkRek :ih v”o Øe”k% jke] Hkjr] y{e.k vkSj “k=q?u gSa] tks egkfouk”k ds le; pkjksa fn”kkvksa esa Kku] ;ksx ds vL=&”kL=ksa ls fnfXot; izkIr djrh gSaA ”kkL=ksa esa bl izfØ;k dks ^v”oes/k vfouk”kh #nz Kku;K^ uke fn;k x;k gSA czg~ek dh vkRek gh #nzkorkj ^”kadj^ uke&:i/kkjh jke ds laxe;qxh “kjhj :ih ?kksM+kxkM+h esa izos”k djds bu pkjksa gh lPps vkSj lkQ eu&cqf) okys vkRek :ih lQsn v”oksa dks fu;af=r djrh gSA blhfy;s ckck us Hkh 6-10-73i`-2 dh eq- ds var esa dgk gS& ^^lqukrs D;k gSa\ ;gh d`’.k HkxokuqokpA ?kksM+kxkM+h vkfn fn[kkrs gSaA lks Hkh d`’.k dks dkspeSu cuk fn;k gSA ,sls rks xhrk ¼:ih eqjyh½ ugha i<+h tkrhA^^ ;g rks ,d :id gS ftldk vFkZ gS d`’.k dh lEiw.kZ cuh vkRek fdlh ,sls “kjhj :ih xkM+h esa cSBdj eqjfy;ksa :ih lPph xhrk i<+rh ;k O;k[;k djds lqukrh gS ftlls nsg/kkjh vkRek ¼jke½ ds vykok rhu vkSj Hkh vkRek :ih v”oksa dk lEidZ&lEca/k izR;{k ;k ijks{k :Ik ls

cuk gh jgrk gSA d`’.k dh vkRek czg~ek ckck us mUgha pkj izeq[k Hkqtkvksa :ih lg;ksxh dh lgk;rk ls ;K ds vkfn esa Hkh fla/k esa ;g egkHkkjr yM+kbZ yM+h FkhA ftldh ;knxkj f”kockck us caxky esa 4 ?kksM+ksa dh xkM+h ds QS”ku :Ik esa bl izdkj crkbZ gS ^^ogka =srk esa rks jke dks 4 HkkbZ gksrs ughaA^^¼okLrfod ckr laxe;qx dh gS½ ¼eq-rk-23-9-72½ ^^d`’.k dks Hkh 4 Hkqtk;sa fn[kkrs gSaA^^¼eq-rk-19-2-75i`-2e/;½ ^^ d`’.k dks pkj ?kksM+ksa dh xkM+h ij fn[kkrs gaSA vkxs caxky esa Hkh 4 ?kksM+s okyh xkM+h dk QS”ku FkkA jktk;sa ykssx Hkh p<+rs FksA ^^¼eq-rk-1-11-73 i`-3 dk e/;kar½ ;gka [kkl caxky esa 4 ?kksM+ksa dh xkM+h dk QS”ku blfy, crk;k x;k fd jke dh vkRek iwoZtUe esa iztkfirk Fkh] ftldk “kjhj :ih jFk caxkyh jgk gksxkA ¿lh<+h ds fp= esa lr;qx dh lhf<+;ksa ls igys bUgha 4 vkREkk :ih v”oksa dks 4 ukStoku dqekjksa ds :Ik esa fn[kk;k x;k gSAÀ ¼9½ ^xkaoM+s dk Nksjk^ Qqy csxj Vw Qqy fizal laxe;qxh d`’.k&jke dh vkRek vius laxe;qxh nwljs tUe esa xkao esa jgus okys fdlh vR;ar xjhc czkg~e.k dk iq= curh gSA ckn esa Kku xHkZ esa vkus ij lEiw.kZ cuh czg~ek dh vkRek gh ml xzkeh.k ckyd esa izos”k djds laxe;qxh d`’.k dk ikVZ ctkrh gSA ;gh dkj.k gS fd fp=kas esa czg~ek dks o;kso`) vkSj d`’.k dks dqekj ds :Ik esa fn[kkrs gSaA ckck us Hkh dgk gS ^^czg~ek dks ges”kk cM+k fn[kkrs gSa vkSj d`’.k dks NksVkA^^ pawfd o`) czg~ek gh “kjhj NksM+us ds ckn bl nsgkrh xjhc Nksdjs esa izos”k djds cSxjh ikVZ ctkrk gSA vr% f”kockck us dgk gS ^^vHkh rqe le>rs gks tks Jhd`’.k lr;qx dk fizal Fkk lks fQj 84 tUeksa ckn ¼vc LoxZ ds 21tUeksa esa ls igys tUe esa½ csxj cuk gSA^^¼eq-rk-10-9-76i`-3 vkfn½ ^^xkao dk Nksjk rks xjhc gksxk ukA^^¼eq-8-2-75 i`-2 e/;½ ^^;g dgrs gSa d`’.k Hkxoku gS ughaA og rks lcls tkLrh vFkkZr~ iwjs 84tUe ysrs gSaA bl le; ¼lu~ 74 esa½ og dgka gksxk\ t:j csxj gksxkA^^¼eq-rk-21-9-74 i`-2 e/;½ ^^eSa rqedks ¼vFkkZr~ ge cPpksa esa fdlh ,d dks½ fizal Jhd`’.k tSlk cukrk gwW tks QLVZ fizal LoxZ dk Fkk og vc 84 tUe ysdj vk; csxj cuk gSA^^¼eq-rk-20-8-76i`-1var½ ^^og ¼ d`’.k½ iwjs 84tUe ysdj xkaoM+s dk Nksjk cuk gS&og¼lr;qxh½Jhd`’.k oSdq.B dk ekfyd ]mudh vkRek 84 tUeksa ds ckn fQj xkaoM+s dk Nksjk cuh gS-------------rr~ Roe~A^^ ¼vFkkZr~ jke dh vkRek Hkh xkaoM+s dk Nksjk cuh gS( D;ksafd nksuksa dk “kjhj :ih jFk rks ,d gh gS½ ¼eq-rk-16-11-76 i`-2 var½ lkjs Hkkjr dk ¼Hkkoh½ izfrfuf/k ;g csxj ls fizal cuus okyk laxe;qxh d`’.k lh<+h ds fp= esa lcls uhps fonsf”k;ksa ls Hkh[k ekaxrs gq;s uhp rs uhp ifrr voLFkk esa fn[kk;k x;k gSA tcfd blh fp= esa Åij lr;qxh lhf<+;ksa ds nkbZa vksj lcls Å¡ph LVst esa fo”o fot; dh ekyk iguus okys laxe;qxh csgn ds fizal&d`’.k dks Hkh fn[kk;k x;k gSA ^^vkseØkafr^^ ^^vkse”kkafr^^ va/kJ)kyq euq’; ek= ds fy, fnO; cqf) vkSj fnO; n`f’V dk bZ�ojh; ojnku bl dYio`{k }kjk euq’; l`f’V ds vkfn&e/;&var ds fojkV :Ik ds lk{kkRdkj ls euq’; u’Vkseksg% Le`fryZC/kk vkSj eueukHko gksdj fodekZthr pØorhZ nSoh LojkT; in izkIr djrk gSA AAÅ¡AAije$vkRek izzR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSaA uxkM+k u-9 dYio`{k

>kM+ dk fp= lk{kkRdkj ds }kjk cuk;k x;k gSA iqjkuk fp= 30x40 bap ds vkdkj esa Nik;k x;k gS vkSj bl fp= esa mYVs o`{k dks lh/kk djds fn[kk;k gSA xhrk esa FkksM+k b”kkjk gSA HkfDr ekxZ esa Hkh b”kkjk gSA Åij dks tM+sa gSa vkSj uhps dks “kk[kk;sa QSyh gqbZ gSaA tM+sa Åij dks gSa ekuk m/oZxkeh gSa vkSj “kk[kk;sa uhps dks gSaA bldk eryc gS oks iruksUeq[kh gSaA bl o`{k dks ;gka lh/kk djds fn[kk;k x;k gSA tM+ksa dk Hkkx Hkys uhps fn[kk;k x;k gSA tM+sa rks ckn esa fudyrh gSaA tM+ksa ds igys cht gksrs gSaA cht igys vius dks [kkd esa feykrk gSA f”kockck cksyrs gSa vkSj rk-23-9-73i`-161 dh v-ok- ds vkfn esa Hkh cksyk gS] ^^vc ;g fjtYV vkmV gksuh gSA jk[k dkSu curs gSa vkSj

fdrus curs gSa vkSj dksVksa esa ls] yk[kksa esa ls ,d dkSu fudyrs gSa] og Hkh ns[ksaxsA^^ rks tM+ksa ds lkFk] tM+ksa ls igys t:j cht Hkh gSA cht vius dks feV~Vh esa feyk nsrk gSA ;s dgkor gS fd nkuk [kkd esa feydj xqys xqytkj gksrk gSA ;s ckx dc curk gS\ tcfd mldk cht vius dks feV~Vh esa feyk nsrk gSA rks bl o`{k dh tks “kk[kk;sa uhps fn[kkbZ nsrh gSa oks ;gka le>kus ds fy, Åij fn[kkbZ xbZ gSa vkSj tM+ksa dk fgLlk uhps fn[kk;k x;k gS] tks m/oZxkeh gSA m/oZxkeh dk eryc gS fd laxe;qx esa gh gekjh p<+rh dyk gksrh gSA tM+ksa dk fgLlk tks bl o`{k esa fn[kk;k x;k gS ;s gekjh p<+rh dyk dk ;qx gSA blesa tM+ ds :Ik esa vk/kkjewrZ vkREkkvksa dh p<+rh dyk gSA mu tM+ksa dks tUe nsus okys chtksa dh Hkh p<+rh dyk dk ;qx gSA rks o`{k ds bl rjg 5 Hkkx fn[kk;s x;s gSaA pkj ;qxksa ds pkj Hkkx&lr;qx] =srk] }kij] dfy;qx vkSj ikapok Hkkx gS ;s tM+ksa dk fgLlk] tgka chtkjksi.k gksrk gS] tgka /keksZa dk QkmaMs”ku Mkyk tkrk gSA QkmaMs”ku ekuk tM+A vusd izdkj ds jkT;ksa ds Hkh QkmaMs”ku ;gka iM+rs gSaA vusd izdkj ds /keksZa dk Hkh QkmaMs”ku ;gka iM+rk gS vkSj fQj nsoh nsork lukru /keZ dk Hkh QkmaMs”ku ijefirk ijekRek Mkyrs gSaA vusd /keksZa dk QkmaMs”ku t:j nsg/kkjh euq’;ksa ds }kjk iM+rk gSA czkg~e.k Hkh euq’; gh gSaA blfy, Hkkjrh; ijEijk esa czkg~e.kksa dh ukS dqfj;ka ekuh xbZ gSaA 9 xks= ekus x;s gSaA dgrs gSa 9 _f’k Fks ftuls czkg~e.kksa ds 9 dqy mRiUu gq;sA vc ;g ckr le> easa vkrh gS fd vkfn czg~ek dh vkSykn tks v’V&ukS jRu gSa] mu uo jRuksa ls gh l`f’V dk lkjk foLrkj gksrk gSA muesa eksLV oSY;q,cy jRu Hkh gSa rks ukWu oSY;q,cy Hkh gSa( ysfdu oks uojRu Lo;a Hkh izkfIr djrs gSa vkSj vius QkyksvlZ dks Hkh izkfIr djkus ds fufeRr curs gSa( ysfdu ;gka rks tM+ksa ds Hkkx ij nl euq’; vkRek;as cSBh gqbZ fn[kkbZ nsrh gSaA pkj tM+sa nkbZa vksj vkSj pkj tM+sa ckbZa vksjA mu ij cSBh gqbZ pkj&pkj euq’; vkREkk;sa vkSj chp esa tks tM+ izk;%yksi fn[kkbZ xbZ gS] muesa nks izeq[k vkRekvksa ds :Ik esa ekr&firk cSBs fn[kk;s x;s gSaA ;gka ckck us cfu;uVªh dk felky fn;k gSA ckbIykV tM+sa rks gSa( ysfdu tks ewy tM+ gS oks lM+ xbZ gSA nsoh nsork /keZ dk tks ewy QkmaMs”ku gS oks izk;%yksi gks tkrk gSA ,d cM+ dk gh >kM+ ,slk gSA vkSj Hkh >kM+ gSa ftudh tM+sa nw/k okyh gksrh gSa vkSj mudh ydM+h ikuh esa Mkyus ds ckn Hkh lM+rh ugha( ysfdu bl >kM+ ds fy, fn[kkrs gSa fd ckbZIykV tM+s arks gSa ( ysfdu tks ewy tM+ gS oks lM+ xbZ gS] tSls dydRrk dk cfu;uVªhA oSls Hkh tks cjxn ds >kM+ gksrs gSa muesa uhps dk fgLlk lM+ tkrk gS( ysfdu ftl fgLls dks ikuh ugha feyrk] ueh ugha feyrh vFkkZr~ Kku ty ugha feyrk ogh fgLlk lM+ tkrk gS vFkkZr~ lw[k tkrk gS( ysfdu tM+ dk oks fgLlk tks fd uhps xgjkbZ rd tehu ds vanj jgrk gS] oks ugha lM+rkA rks ,slh Hkh vkRek;sa gSa] tks xgjs QkmaMs”ku esa jgus okyh gSaA oks gSa nsoh nsork lukru /keZ dh iDdhA oks iwjk yksi ugha gksrhaA dqN u dqN tM+ cPkh t:j jgrh gSA rks oks ukS@nl /keZ dh nl vk/kkjewrZ vkRek;as ;gka fn[kkbZ xbZ gSaA tM+ksa ds Åij cSBs gq;s nl /keZ dkSu2 ls gSa\ bu /keksaZa dh fo”ks’krk D;k gS\ vxj bl fo”ks’krk dks igpku fy;k tk;s rks ml /keZ dh tks fo”ks’k vkRek;sa ikVZ ctkus okyh gSa mudks Hkh cM+h vklkuh ls igpkuk tk ldrk gSA rks gj ,d /keZ dh fo”ks’krk dks ge ;gka ns[ksaxsA lukru nsoh nsork /keZ&igyk /keZ gS vkfn lukru nsoh nsork /keZA nsoh nsork /keZ dk eq[; xq.k] fo”ks’krk D;k gS tks mu vkREkkvksa esa fn[kkbZ nsxh\ vkSj fo”ks’krk;sa rks mudh fn[kkbZ iM+s ;k u iM+s( ysfdu ,d ,slh fo”ks’krk gS tks loZxq.kksa dk jktk gSA oks fo”ks’krk muesa t:j fn[kkbZ nsrh gS( D;ksafd nsorkvksa ls T;knk xq.koku rks dksbZ vkSj /keZ dh vkREkk;sa gksrh gh ughaA ,slh vkREkk;sa gekjs czkg~e.kksa dh nqfu;k esa gj lsaVj esa ,d@nks t:j feysaxhA oks xq.k/keZ gS&lgu”khyrkA muesa ftruh lgu djus dh “kfDr gksxh mruh vkSj fdlh /keZ dh vkREkkvksa esa ugha gksxhA tSls dgrs gSa& ^^/kjr ifj;s ij /kje u NksfM+;s ^ rks ;s mudh /keZ :ih /kkj.kk gS fd oks dSlh Hkh ifjfLFkfr esa viuh lgu”khyrk dks NksM+saxh ughaA lgu”khyrk vkSj ifo=rk mudk lgt vkSj LokHkkfod xq.k gSA

{kf=; /keZ& nsork /keZ ds ckn nwljk gS {kf=; /keZ vkSj {kf=; /keZ dk fo”ks’k xq.k /keZ gS lkeuk djus dh “kfDr vkSj lekus dh “kfDrA {kf=;ksa us D;k fd;k\ Hkkjr dh fgLVªh esa fo”ks’kdj dkSu ls /keZ dh vkRekvksa u]s dkSu lh tkfr fo”ks’k dh vkRekvksa us jkT; fd;k\ {kf=;ksa usA ,sls nwljs /keZ ds Hkh gq;s gSa( ysfdu fo”ks’kdj Hkkjr easa {kf=; o.kZ dh vkRek;sa gh jktkbZ ds fufeRr cuhaA rks mueas ;s lkeuk djus dh “kfDr dwV2 dj Hkjh gqbZ gSA ftruk cM+k jktk cuus okyh vkRek gksxh mruk fodjky ls fodjky ifjfLFkfr;ksa dk eqdkcyk djus dh “kfDr t:j gksxhA v-ok.kh esa cksyk gS fd lkxj Kku dh ygjksa ls cM+s2 rwQkuksa dk lkeuk djrk gS( ysfdu vanj ls “kkar jgrk gSA Åij2 Hkys fdruh Hkh Å¡ph ls Å¡ph ygjsa vkrh gSaA ,slk yxrk gS tSls lkxj esa cgqr v”kkafr QSyh gSA okLro esa oks vkRek;sa vanj ls “kkar gksrh gSa vkSj ckgj ls eqdkcyk djrh gSa vFkkZr~ la?k’kZ djrh gSaA la?k’kZ djrs gq;s Hkh vanj ls dksbZ v”kkafr tSlk okrkoj.k ugha gksrk gSA tSls Hkkjr ds ohj jktk;sa gq;s gSaA mUgksaus ;q) esa tkrs le; viuh voLFkk dks dHkh nq%[kh ugha fn[kk;kA galrs2 mUgksaus la?k’kZ fd;kA rks bu vkREkkvksa dh ;g fo”ks’krk ns[kus esa t:j vk;sxhA lkeuk djus ds lkFk2 {kf=;ksa esa lekus dh “kfDr Hkh gksxhA fons”kh /keksZa dh Øwj vkRek;sa] vkrrkbZ euq’; vkREkk;sa] vR;kpkjh euq’; vkRek;sa Hkkjr esa vkbZa mudks Hkh Hkkjr ds jktkvksa us vius jkT; esa lek fy;k vFkkZr~ “kj.k ns nh( D;ksafd Hkkjr ekrk&firk dk ns”k gS( D;ksafd jke cki dks dgk tkrk gS vkSj =srk;qx esa jke okyh vkREkk dk gh jkT; pyrk gSA jkejkT; dk fo”ks’k xk;u gSA lr;qx esa rks d`’.k vFkkZr~ ukjk;.k okyh vkREkk dk jkT; gksrk gS rks jkeokyh vkRek {kf=; /keZ dh gS ]ml tSlh ftruh Hkh #nzekyk dh 108 fo”ks’k vkRek;s gSa mu lcesa vusd tUeksa ds jktkbZ ds laLdkj Hkjs gq;s gksaxs( ysfdu ,sls Hkh ugha dg ldrs fd muesa lgu”khyrk ugha gSA lgu”khyrk gksrh gS( ysfdu ftlds ikl lkeuk djus dh “kfDr gksrh gS oks lgu”khyrk dks D;ksa ;wt djs\ gka] Lusg ds lkeus >qd ldrs gSaA I;kj dk cnyk I;kj esa ns ldrs gSa( ysfdu vxj dksbZ Vs<+h ut+j mBkdj ckr djs rks mudk lkeuk djuk muds fy, t:jh gSA jktk vius jkT; esa fdlh ls ncdj ugha jg ldrk vkSj tks ncdj jgrk gS mldk jkT; T;knk le; ugha py ldrkA rks ;s Fks mu fo”ks’k vkRekvksa ds xq.kA ,d rks lkeuk djuk vkSj nwljk dSlk Hkh nq”eu D;ksa u gks vxj “kj.k esa vk;k gS rks mldks Hkh “kj.k ns nsrs gSa ;kuh lekus dh “kfDr jgrh gSA bLyke /keZ& bLyke /keZ dk eq[; fo”ks’k xq.k/keZ gS dke oklukA ;s lk/kkj.k dkeh ugha gksrsA egkdkeh gksrs gSaA ,d euq’; tks dkeh gksrk gS oks viuh L=h ls gh okluk dh iwfrZ djus okyk gksrk gS( ysfdu ;s gSa egkdkeh vFkkZr~ ,d ls larq’V gksus okys ughaA tc rd budh O;fHkpkjh okLkuk dh iwfrZ u gks rc rd mUgsa vius thou esa larqf’V ugha feyrhA rks buesa O;fHkpkj&Ok`fRr gksrh gSA ;gh budh fo”ks’krk gSA bl O;fHkpkjh o`fRRk ds dkj.k gh lalkj dh vkcknh cM+h rhoz xfr ls }kij esa c<+hA ckS) /keZ&egkREkk cq) dk fo”ks’k xq.k/keZ ^vfgalk ijeks/keZA tc Hkkjr esa cM+s2 ;K gksrs Fks vkSj mu ;Kksa esa Ik”kq cfYk gh ugha nh tkrh Fkh] cfYd euq’;ksa dks Hkh dkV2 djds Mkyk tkrk Fkk] ftls ujcfy dgrs FksA cPpksa dks Hkh dkV dj Mkyk tkrk FkkA fQj mudk ekal Hkwudj [kkrs FksA ,sls fgald ;K gksrs FksA ml le; egkRek cq) vk;s vkSj mUgksaus vfgalk dk ikB i<+kdj ckS) /keZ dk izpkj fd;kA ,slh vfgalk dk ikB i<+k;k fd cM+s2 jktk;sa Hkh fgalko`fRr dks NksM+dj vfgalkoknh ckS)h cu x;sA ckSf);ksa ds fy, vfgalk gh ije/keZ gS( ysfdu ,slh vfgalk ugha tks ckck us fl[kkbZ gSA ckck us rks Mcy vfgalk dk ikB i<+k;k ¼1½ fdlh dks “kkjhfjd nq%[k Hkh ugha nsuk ¼2½ dke dVkjh dh fgalk Hkh ugha djuh gS( ysfdu ckSf);ksa dks dke dVkjh dh fgalk dk Kku ugha FkkA gkykafd ;s brus dkeh Hkh ugha gksrs FksA vkjEHk esa ckS) /keZ esa bruh dke okluk ugha FkhA vius L=h ds LkkFk cM+s esytksy ls jgrs Fks( ysfdu ckn esa tc ckS) fogkj cuus yxs] mu fogkjksa esa L=h&iq#’k dks bdV~Bk j[kuk “kq: dj fn;kA rHkh ls O;fHkpkj QSy x;k vkSj ;g Hkh O;fHkpkjh gksus yxsA cM+h rhozrk ls muesa iru vk;kA ckS) /keZ] tks cM+h rsth ls QSyk Fkk] oks cM+h rsth ls

u’V gks x;kA rks buesa var esa lU;kl o`fRr Hkh vkbZ vkSj lkFk esa oSjkX; Hkh vk;kA ckck us eqjyh esa cksyk gS lU;klh dc vkrs gSa\ fØf”p;u ds dqN igys vkrs gSaA tcfd lU;kl /keZ rks fØf”p;u /keZ ds ckn vkrk gS }kij ds var esa( ysfdu oks rks fj;y lU;klh gSaA ckS)h rks igys x`gLFkh gksrs gSaA ckn esa mUgksaus lU;klo`fRr viuk yhA rks budk xq.k gS vfgalk ds lkFk2 ifo=rkA ;g mrus vifo= ugha gkssrs Fks blfy, ;g cM+s gsYnh Hkh gksrs FksA fØf�p;u /keZ& vxyk /keZ gS ØkbLV dk fØf”p;u /keZA bl /keZ dh fo”ks’krk gS&Øks/k oklukA ,sls ugha fd ;s dkeh ugha gksrsA bues dke okluk gS rks O;fHkpkj Hkh gSA vusd ckj rykd nsus dh izFkk vkSj vusd “kkfn;ka djus dh izFkk buds /keZ esa Hkh uaw/k gS( ysfdu ;s B.Mk eqqYd gSA ;s /keZ ;wjksfi; ns”k vesfjdk vkfn BaMs ns”kksa esa QSyk gSA blfy, dke okluk T;knk ugha QSyrh( ysfdu Øks/k cgqr gSA oks Hkh BaMk Øks/kA ”kadjth tSlk Øks/k ugha fd rhozrk ls Øks/k vk;k vkSj x;k vkSj fQj ,dne izlUu gks x;sA budk Øks/k rks ,slk gS tks vanj gh vanj lqyxrk jgrk gS vkSj ckgj ls irk Hkh ugha yxus nsrs fd gekjs esa Øks/k gS vkSj vanj gh vanj ,slk ?kkrd Iyku cuk ysrs gSa fd ,Ve cEc tSlh ?kkrd phtksa dk fuekZ.k dj fy;kA ;s Hkh ugha lkspk fd vius gh iSj ij dqYgkM+h ekj jgs gSaA ,slh pht ls gekjs gh dqy dk lagkj gksxkA Øks/k esa vkdj Øks/kh O;fDr vius ?kj esa gh vkx yxk ysrk gSA rks ,sls gh buds vanj van:uh BaMk Øks/k jgrk gSA rks ;s fØf”p;u gSa egkØks/khA brus rks Øks/kh gSa fd tc nqfu;k dk fouk”k gksxk rks fouk”kdk;Z esa budk lcls cM+k fgLlk gksxkA ;s ,Ve cEcksa dk fuekZ.k Hkh bUgksaus fd;k vkSj foLQksV Hkh ;s gh djsaxs A

blds lkFk buesa ,d vkSj xq.k fo”ks’k gS] oks gS ikWEi ,.M “kksA ikWEi ,.M “kks dh fo”ks’k o`fRr gSA izn”kZu dh o`fRrA izn”kZu djus dh o`fRr] ,MojVkbtesaV djus dh o`fRr ;s Hkkjrh; o`fRr ughaA Hkkjr esa rks vxj ;ksxh Hkh gq;s gSa] fjf)&flf) vYidky dh izkfIr djkus okys tks Hkh gq;s gSa mUgksaus vius dks xqIr j[kus dk iz;kl fd;k gS( ysfdu bl /keZ esa ;g fo”ks’krk ugha gSA rks bl /keZ esa Øks/k vkSj nwljk izn”kZu djus dh o`fRr fo”ks’k lekbZ gqbZ gSA lU;kl /keZ& lU;kl /keZ Hkh Hkkjrh; /keZ gSA Hkkjr esa gh }kij ls ysdj dfy;qx var le; rd Qyrk&Qwyrk gS A flQZ ykLV ds 50@60 o’kksZa esa tc ;s oSKkfud peRdkj T;knk gq;s rc ls ;s fons”kksa esa QSy tkrs gSaA Hkkjr esa budh iksyiV~Vh [kqyus yxrh gSA rks bl /keZ dk fo”ks’k xq.k D;k gS\ dk;jrk okyh ifo=rkA tSls dksbZ 5@10 lky tsy esa jgs vkSj ckgj fudyus ij dgs fd eSa 5@10 lky ifo= jgk gwWA eSaus fdruk R;kx fd;k gS( ysfdu ;g rks etcwjh gSA rks ,sls gh buesa ;s fo”ks’k ckr gS fd ;s nwj jgdj ifo=rk dk ikyu djus esa l{ke gSaA fdlh ds lkFk esa jgdj vius dks fodkjksa ls cpk ugha ldrsA ;s dk;jrk okyh ifo=rk buds vanj gS( ijarq ;s ifo= rks jgrs gSaA blfy, ckck dgrs gSa e/;kar }kij rd igaqprs2 Hkkjroklh tks d`’.k dh mikluk djrs2 brus dke okluk esa va/ks gks x;s fd mudh cqf) esa ;s vkus yxk fd d`’.k dks 16 gtkj jkfu;ka Fkha rks ge 100] 50 ;k 200] 400 D;ksa ugha j[k ldrs\jktkvksa us ,slk O;fHkpkj “kq: fd;kA rks ;Fkk jktk rFkk Hkkjr dh iztk Hkh O;fHkpkjh cuus yxhA jktkvksa ds ikl rks cgqr ,”o;Z gksrk gS] /ku&lEifRr gksrh gSA oks rks [kqysvke vusdksa “kkfn;ka djds O;fHkpkjjr jg ldrs Fks( ysfdu vke ifCyd ds ikl bruk ,”o;Z ugha gksrkA rks mUgksaus fQj pksjh fNis O;fHkpkj djuk “kq: dj fn;kA bl rjg Hkkjr esa tc rsth ls O;fHkpkj QSyus yxk] Hkkjr dk iru gksus yxk rc “kadjkpk;Z ije/kke ls vk;s fQj mUgksaus vkdj ,slk Kku fn;k fd Hkkjr ds jktk;sa viuk ?kj&?kkV] jkt&ikV vkSj jkfu;ksa dks R;kxdj taxy esa tkdj ifo= thou fcrkus yxssA muds lkFk mudh iztk Hkh lkFkh cu xbZA rks lU;kfl;ksa us oSjkxh cuk;kA vxj ml le; lU;klh u vk;s gksrs rks Hkkjr dke fodkj esa ty&Hkqudj ds jk[k gks x;k gksrkA buesa nwj jgdj ifo=rk dks ikyu djus dh fo”ks’k “kfDr gSA lkFk2 buesa vgadkj Hkh T;knk gksrk gSA R;kx vkSj ifo=rk dk cgqr vgadkj vk tkrk gS vkSj ml vgadkj ds dkj.k gh ;s fQj rsth ls uhps fxjus yx iM+rs gSaA ftruk vagdkj laU;kfl;ksa esa ns[kk tkrk gSS mruk vgadkj fdlh esa Hkh ugha gksrkA ukfLrd /keZ dh vkRekvksa esa gh budh

VDdj dk vgadkj gks ldrk gS( ysfdu FkksM+k&cgqr varj gSA ;s de ls de fujkdkj ijekRek dks rks ekurs gSaA pyks f”koksge dg nsrs gSa( ysfdu ijekRek ds xq.kksa dks rks ekurs gSa( ysfdu buesa tks vgadkj gS oks bruk Åij p<+ tkrk gS fd vius dks gh Hkxoku le>dj cSB tkrs gSaA ;s ckr gh cgqr ?kkrd gSA eqfLye /keZ& eqfLye /keZ eksgEen ds }kjk QSyk] tc vjfc;al vFkkZr~ bLykfe;ksa dh ewfrZiwtk dh va/kJ)k cgqr vfr dks igq¡p pqdh FkhA igys bLykeh ewfRkZiwtd FksA bl va/kJ)k dk eksgEen us [kaMu dj fn;k vkSj ftrus Hkh bLykeh Fks] T;knk ls T;knk eksgEen dks Qkyks djus yx iM+s( D;ksafd bLyke /keZ euq’; }kjk LFkkfir fd;k gqvk /keZ gSA blfy, euq’; ds }kjk LFkkfir fd;k gqvk /keZ T;knk le; lkfRod LVst esa ugha jg ldrkA rks va/kJ)k] va/kfo”okl ds vk/kkj ij mldk rsth ls iru gqvkA mldks u;k :i nsus ds fy, eksgEen us vkdj eqfLye /keZ LFkkiu fd;kA ,sls ugha fd eqfLye /keZ esa dke okluk ugha gSA dke okluk rks fnu nwuh jkr pkSxquh c<+uh gS] u fd ?kVuh gSA [kwu rks ogh vjfc;al okykA fgLVªh esa ,d ckr gqbZ fd ;s tks vjfc;al ns”k gS ogka jsfxLrkuh bykdk gSA ogka dqN iSnkb”k ugha gksrhA vHkh Hkh ugha gksrhA vHkh rsy ds HkaMkj fudy iM+s gSa rks blds dkj.k ;s cgqr /kuoku gks x;sA ugha rks igys cgqr xjhch Fkh ( D;ksafd tc rsth ls dke okluk dkj.k tula[;k c<+h rks ogka dk jsfxLrkuh bykdk budks /ku&lEifRr ugha ns ldk vkSj tc ;g xjhc gksus yxs rks budh tks v;~;k”kh dh] ,”kks vkjke dh ftUnxh fcrkus dh o`fRr gS mlesa ck/kk vk xbZA mldh iwfrZ djus ds fy, mudh ut+j [kq”kgky Hkkjr ns”k ds Åij xbZ vkSj bUgksaus yk[kksa dh rknkn esa bdV~Bs gksdj cM+h2 lsuk;sa cukdj Hkkjr ds Åij geyk djuk “kq: dj fn;kA yqVsjksa dh rjg bUgksaus Hkkjr o’kZ dks ywVkA fgLVªh esa Hkkjr ds Åij fd;s x;s buds vkØe.k izfl) gSaA rks nqfu;k esa fgLVªh ds vanj dkeh rks gSa gh( ysfdu lkFk2 yksYkqi YkksHkh Hkh gSaA yksHk ftruk buds vanj] bl /keZ esa lek;k gqvk gS mruk yksHk nqfu;ka ds fdlh /keZ esa lek;k gqvk ugha gSA flD[k /keZ& eqlyekuksa dk vR;kpkj }kij ds var ls “kq: gqvkA ;kuh dfy;qx ds vkfn ls gh eqlyekuksa ds vkØe.k “kq: gks pqds FksA igyk2 vkØe.k eqgEen fcu dkfle ds }kjk dfy;qx ds vkjEHk esa gqvkA ml le; ls ysdj ds e/; dfy;qx rd vkrs2 eqlyekuksa dk opZLo bruk tkLrh gks x;k fd djhc2 lkjs Hkkjr esa eqlyekuksa dk jkT; QSy x;k vkSj bu yksxksa ds vR;kpkj Hkh brus c<+ x;s fd tks lhek ls ckgj FksA tcjnLrh ryokj dh uksad ls bUgksaus fganqvksa dks eqlyeku cuk;kA rks ml vR;kpkj dk izfrdkj djus ds fy, ije/kke ls ,d ,slh vkREkk vkbZ ftlus Hkkjr ds lks;s gq;s gV~Vs&dV~Vs jktiwrksa dks txk;k vkSj mudks ,slk Kku fn;k fd oks vaxzstksa vkSj eqlyekuksa ls vkt rd Hkh VDdj ysrs jgs gSaA mUgksaus ftruh fons”kh vkØe.kdkfj;ksa ls VDdj yh gS] ftruk cfynku flD[kksa us fn;s gSa mrus fganqvksa us Hkh ugha fn;s gSaA rks flD[k /keZ us ges”kk Hkkjr dk lg;ksx fn;k gSA ;s ftrus Hkkjrh; ijEijkvksa] Hkkjrh; lH;rk ds lg;ksxh jgs mruk dksbZ nwljk /keZ Hkkjr dk lg;ksxh ugha cu ldkA ckS)h Hkh lg;ksxh rks jgs ( ysfdu vkfn esa vfgalk dk ikB i<+k;k vkSj ckn esa muesa dk;jrk Hkjh vfgalk ds dkj.k detksjh vk xbZA fons”kh vkØkarkvksa us buds Åij vkØe.k fd;s rks ;s >qd x;s vkSj ;s muds lgt :Ik esa vk/khu gks x;sA vius chch] cky&cPpksa dks Hkh lkSai fn;kA rks ckS)h vk/khu gks x;s( blfy, Hkkjr ds lg;ksxh ugha cu ldsA ckdh jgs lU;klh] mUgksaus rks x`gLFk thou dks gh NksM+ fn;kA fcuk x`gLFk thou ds Hkyk jktkbZ dSls py ldrh gS\ rks mudk Hkh lg;ksxh gksuk u gksuk ckn esa cjkcj gks x;kA tc rd lU;klh lrksiz/kku Fks rks v/kwjh ifo=rk ds }kjk Hkkjr ds lg;ksxh cus( ysfdu tc reksiz/kku cus rks budk dksbZ lg;ksx ugha jgkA ,d flD[k /keZ gh ,slk gS fd tc 500 o’kZ igys ;s /keZ mn; gqvk rc ls ysdj var rd ;s Hkkjr ds lg;ksxh jgsA jke&d`’.k dh ijEijkvksa ds i{kikrh jgsA Hkys gh fujkdkj dks ekuus okys jgs( ysfdu lkFk esa nsoh nsorkvksa dh Hkh mikluk buesa jghA

jke&d`’.k dh Hkh bUgksaus efgek dh gS] dHkh Xykuh ugha dhA ;gh ,d ,slk /keZ gS tks ckck dh eqjyh esa izo`fRrekxZ dk nwljs ua- dk /keZ gSA igyk ua- izo`fRrekxZ dk /keZ nsoh nsork /keZ vkSj nwljs ua- dk /keZ gS flD[k /keZA rks ubZ nqfu;k dh QkmaMss”ku esa lc /keksZa ds eqdkcys flD[k /keZ gS tks nsoh nsork lukru /keZ dk QkmaMs”ku crk;k x;k gS( D;ksafd tks nsoh nsork;sa Fks oks rks lax ds jax esa vkdj fcYdqy gh Hkz’Vkpkjh cu x;sA mudks rks bruh vdy gh ugha jghA fcYdqy reksiz/kku cu tkrs gSa( ysfdu flD[k /keZ dksbZ iqjkuk /keZ ugha gSA ckn esa vkrk gSA rks tks /keZ ckn esa mn; gksrk gS oks u T;knk reksiz/kku curk gS u T;knk lrksiz/kku curk gSA var esa Hkh buesa de ls de bruh vdy rks gS fd dek djds vFkkZr~ esgur djds [kkuk gSA gjke dh dekbZ ugha [kkuhA rks ;s vkt Hkh cMs+ esgurd”k gSaA ;s flD[k /keZ gS nsoh nsork /keZ dk lg;ksxh /keZ ( ysfdu fiNys dqN n”kdksa esa flD[k /keZ dh dqN vkRek;sa fonsf”k;ksa ds izHkko ls izHkkfor gksdj vkradoknh cu xbZaAbldk dkj.k ;g gS fd gj /keZ ykLV esa igqapdj ds dqN u dqN reksiz/kku curk gh gSA ;s rks Mªkek cuk gqvk gSA vkt Hkh flD[kksa dk dqN fgLlk ,slk gS tks Hkkjr ds fy, lcls tkLrh lg;ksx nsus ds fy, rS;kj gSA vk;Zlekth&vk;Zlekt dk fo”ks’k xq.k /keZ gS iztk ds izfr eksgA tula[;k dh o`f) gks tk;sA T;knk ls T;knk yksx gekjs QkyksvlZ cu tk;saA gekjh usrkfxjh ds vanj T;knk ls T;knk yksx cus jgsaA ;kuh T;knk ls T;knk oksV cukus dh ijEijk bUgha vk;Zlekft;ksa esa gSA blfy, eqjfy;ksa esa buMk;jSDVyh bu vk;Zlekft;ksa dks ckck us dkSjo dgk gSA gS rks Hkkjrh; /keZA dkSjo Hkh Hkkjrh; Fks( ysfdu ;s v/kZukfLrd gSaA v/kZ ukfLrd fdl fglkc ls\ ;s fujkdkj dks rks ekurs gh gSaA ;K ijEijkvksa dh izfØ;k;sa Hkh djrs gSa( ysfdu lkdkj nsoh nsorkvksa dks ugha ekurs gSaA mudk dguk gS blh nqfu;k esa LoxZ gS vkSj blh nqfu;k esa udZ gSA rks vk;Zlekft;ksa dk fo”ks’k xq.k/keZ gS iztk ds izfr eksgA dSls\ tc ls egf’kZ n;kuan vk;s rc ls mUgksaus ,d ,slk jkLrk Hkkjr ds vanj [kksy fn;k] ftlls nqfu;k ds dksbZ Hkh /keZ dh vkRek gks] dksbZ Hkh tkfr dk uhp ls uhp O;fDr gks mldks mUgksaus fganw cukuk “kq: dj fn;kA ;s ugha ns[kk fd ge DokfyVh cuk jgs gSa ;k la[;k c<+k jgs gSaA DokfyVh Hkys fxj tk;s( ysfdu rknkn c<+ tkuh pkfg,A cqf) esa ;s ckr ugha vk;h fd “ksj tSlk ,d cPpk iSnk djuk T;knk Js’B gS ;k xhnM+ksa tSls vusd cPps iSnk djuk T;knk Js’B gS\ fganw gh nwljs2 /keksZa esa dUoVZ gq;s gSaA nwljs /keZ dh vkRek;sa dHkh fganw ugha cuha vkSj u fganqvksa us mUgsa vius esa dHkh feDl fd;kA Hkkjr o’kZ dh nsoh nsork lukru /keZ dh dPph vkREkk;sa Vkbe Vw Vkbe nwljs /keksZa esa dUoVZ gksrh jgrh FkhaA bLyke /keZ vk;k rks bLyke /keZ esa pys x;sA bLyke /keZ esa tc mudks lq[k ugha feyk rks blkbZ cu x;sA fØf”p;u /keZ esa Hkh lq[k ugha feyk rks eqfLye /keZ esa dUoVZ gks x;sA rks ,sls ,d ls nwljs] nwljs ls rhljs /keZ esa tgk¡&tgk¡ lq[k ikus dk volj ns[kk ogk¡2 lrksiz/kku /keZ esa ?kqlrs pys x;s( ysfdu xhrk esa tSlk crk;k gS vkSj ckck us Hkh crk;k gS fd vius /keZ esa ej tkuk vPNk gSA nwljs dk /keZ rks nq%[k nsus okyk gSA budh ges”kk ;s gh o`fRr jgh fd gekjk viuk dksbZ /keZ fuf”pr ugha gSA tks vk;k mlh /keZ dks viuk fy;kA tSls vkt ds usrk;sa voljoknh gSaA tgk¡ ns[kh rok cjkr] ogk¡ vius dks psat dj fy;kA rks ,slh tks vkRek;sa gSa mUgksaus tc Hkkjr esa egf’kZ n;kuan ds }kjk ,sls /keZ dh LFkkiuk dh ckr lquh rks oks QV ls yypk;eku gq;s( D;ksafd buds vanj laLdkj Hkjs gq;s gSa Hkkjr ds LoxhZ; lq[k Hkksxus dsA mudh vkREkk us ftrus lq[k nsork /keZ esa vuqHko fd;s mrus lq[k oks fdlh /keZ esa vuqHko dj gh ugha ik;sA dsoy /keZ dUoVZ djus ls gh dgha lq[k FkksM+s gh izkIr gksrk gSA tgka iDdk /keZ gksrk gS ]ogka ekbV gksrh gS vkSj “kfDr ls gh lq[k Hkksxk tkrk gSA tgka vkneh esa “kfDr ugha gksrh rks lq[k D;k Hkksxsxk\ tgka /keZ ds izfr ekU;rk ugha] ogka “kfDr Hkh ugha jg ldrhA fQj og pkgs van:uh “kfDr gks] pkgs ckgjh “kfDr gksA rks tks gj /keZ esa dUoVZ gksrh gqbZ vkRek;sa vius dks fcYdqy detksj dj cSBh gSa oks vkRek;sa gh fQj Hkkjr esa vkdj ds vk;Zlekth cu xbZaA oks vius /keZ dh bruh detksj vkRek;sa gSa fd jktlRrk pykus ds dkfcy gSa

ughaA buds jkT; esa rks oks fglkc gksxk tks xk;u gS ^^Vdk lsj Hkkth Vdk lsj [kktk ]va/ksj uxjh pkSiV jktk^^A iztk ds Åij iztk ds “kkLku dks ckck us crk;k gS csdk;ns jkT;A vuykWQqy ]vujkbfV;l jkT;A rks ;s /keZ Hkkjr dk lcls uhpk fxjk gqvk /keZ gSA rkelh LVst dk /keZ gSA vafre 100o’kksZa esa iuius okyk gSA tc ukfLrd /keZ] tks nqfu;k dk ykLV /keZ gS] dh c<+ksrjh gksrh gS mlh le; v/kZukfLrd Hkh vkrs gSaA ,d rjQ egf’kZ n;kuan us vkdj ds vk;Zlekt /keZ pyk;k vkSj nwljh rjQ jf”k;k esa ysfuu vkSj LVkfyu us vkdj ds ukfLrdokn dk vkjksi.k fd;kA ftrus Hkh ogka NksVs&cM+s tkj jktk Fks] mudk dRysvke djok fn;kA nqfu;k ds ;s nks /keZ jktkbZ dks ilan ugha djrs] u gh jktkvksa dks ilan djrsA vaxzst xoesZaV ds le; FkksM+s ls jktk;sa Fks ftudks mUgksaus ias”ku vkSj mikf/k oxSjg nsdj de ls de mudk uke rks dk;e j[kk( ysfdu tc ls dkSjo xoesZaV vkbZ rc ls ;s gky gqvk gS fd jktkvksa dk uke&fu”kku Hkh xqe gks x;kA ukfLrdokn& ;s u vkRek dks ekurs gSa] u ijekREkk dks ekurs gSa] u LoxZ dks ekurs gSa] u udZ dksA ;s flQZ nsg dks gh lc dqN ekurs gSaA nsg ds fo”ys’k.k esa gh budh cqf) xbZ gSA nsg ekus feV~VhA rks feV~Vh ds v.kq&v.kq dk bUgksaus cqf) ls fo”ys’k.k dj Mkyk vkSj v.kq cEc ],Ve ckWEc cuk MkysA nqfu;k ds fy, [krjk iSnk dj fn;kA vius fy, Hkh ;s vkREkk;sa dUlVªD”ku djus okyh ugha gSa( fMLVªD”ku djus okyh vkRek;sa gSaA ijekREkk ds fMLVªD”ku ds dk;Z esa ;s lg;ksxh curh gSa( ysfdu ijekRek Hkh prqjlqtku gS fd LFkwy dk;Z ds fy, ,slh vkRekvksa dks fufeRr cukrk gSA ,d rjQ ijekRek vkrk gS Hkkjr esa Kku dk chtkjksi.k djrk gS] fo”ks’k vkRek dks gh fufeRr cukrk gS vkSj nwljh rjQ :l esa ,Vfed ,uthZ dk fuekZ.k “kq: gks x;kA ;s btkn Hkh bUgha yksxksa dh gSA vesfjdk us rks bldks ckn esa viuk;k vkSj foLrkj fd;k gSA rks ;s gq;s vgadkjhA bu fl)karksa ds vk/kkj ij dksbZ Hkh vkRek igpkuh tk ldrh gSA o`{k esa tks Åij dk vafre fgLlk gS] oks dkVdj uhps dye esa yxk;k x;k gSA bldk eryc gS fd gj /keZ dh pquh gqbZ dqN fo”ks’k vkRek;sa gSa tks czkg~e.k /keZ esa vkjksi.k dj nh xbZ gSaA rks tks nwljs2 /keksZa ls dUoVZ gksdj vkRek;sa vkbZa vkSj czkg~e.k cuha rks fuf”pr gS fd ,d tSlh ugha gksrhaA muds eq[; rhu xzqi gSa tks ;gka ls QSys gSaA tM+ksa ds Hkkx esa rhu xzqi gSaA ,sls gh Mkfy;ksa ds Hkkx esa Hkh rhu eq[; xzqi gSaA igyk xzqi gS nsoh nsork lukru /keZ dk iDdk] ftlesa eqf[k;k ds :Ik esa ekr&firk cSBs gq;s fn[kk;s x;s gSaA firk ds :Ik esa czg~ek ckck fcBk;s x;s gSa vkSj ekrk ds :Ik esa eEek dks fcBk;k x;k gSA blfy, ;g ugha le>uk gS fd ;s gh eEek&ckck gSaA D;k le>uk gS\ l`f’V ds ekr&firk] txrvEck vkSj txrfirk] ,Me vkSj bZo cSBs gSa ftuds }kjk ubZ l`f’V dk QkmaMs”ku yxk;k tkrk gSA rks fuf”pr gS fd firk okyh vkRek nsoh nsork lukru /keZ ls gksrh gSA

nsoh nsork lukru /keZ ds Hkh nks :Ik gSaA tSls gj /keZ dh nks eq[; Mkfy;ka gks xbZaA bLyke /keZ ds lkFk eqfLye /keZ tqM+k gqvk gSA fØf”p;u /keZ ds lkFk ukfLrd /keZ tqM+k gqvk gSA ,sls gh tks nsoh nsork lukru /keZ gS oks rks iDdk izo`fRr ekxZ okyk gSA rks mlesa izo`fRr fdldh gS\ nsork /keZ vkSj {kf=; /keZ dhA {kf=; /keZ dh ikVZ ctkus okyh tks fo”ks’k vkRek gS oks jkeokyh vkRek gSA oks gks xbZ iztkfirk@,Me ds :Ik esa ikVZ ctkus okyhA nsork gksrs gSa e`nqy LoHkko okysA rks mudk tks eqf[k;k gS d`’.k okyh vkRek&ehBh vkRekA oks gks xbZ ekrk ds :Ik esa ikVZ ctkus okyh vkRek] txrekrk vFkkZr~ txr~ vEckA ;s tks nsoh nsork lukru /keZ dk chp okyk eq[; Hkkx gS ;s vkfn ls ysdj dfy;qx var rd bl rjg dh tks Qkyks djus okyh vkRek;sa gSa oks vius /keZ esa iDdh jgrh gSaA os vius thou esa dHkh Hkh vius /keZ dks NksM+us okyh ugha curhaA blfy, ckck cksyrs gSa fd rqe cPps gks vkfn lukru nsoh nsork /keZ ds iDdsA eryc dHkh nwljs /keZ esa dUoVZ u gksus okys vkSj vkl&ikl tks czkg~e.k cSBs gq;s gSa] ckbZIykV tM+sa fn[kkbZ ns jgh gSa muesa jkbfV;l lkbM dh tks ckbIykV tM+sa gSa oks Hkkjrh; /keksZa dh tM+sa gSa ]tks ,slk jl ysrh gSa ftuls Hkkjrh; /keksZa dk iks’k.k gksrk gSA Hkkjrh; /keZ dh Mkfy;ka fn[kkbZ xbZ gSa jkbV lkbM esaA mu egkRek cq) dks] “kadjkpk;Z dks] xq:ukud dks] egf’kZ n;kuan dks vkSj muds }kjk LFkkfir /keksZa dks jl dgka ls

feyrk gS&;s lHkh ftrus Hkh /keZ gSa oks ifo=rk dks fo”ks’k egRo nsus okys gSaA blfy, lHkh jkbfV;l gSaA ifo=rk dks fo”ks’k egRo nsus okys tks jkbfV;l /keZ dgs tkrs gSa budks jl dgka ls feyrk gS\ budks Kku jl feyrk gh gS bu jkbV lkbM dh tM+ksa ls vkSj tM+ksa dks tUe nsus okys Hkh dksbZ cht gksrs gSaA ftUgksaus ;K ds vkfn esa cht cudj ds bu tM+ksa esa chtkjksi.k fd;k FkkA rks ;s nwljk fgLlk gqvk jkbV lkbM dk vkSj rhljk fgLlk gS ysQ~V lkbM dkA ckbZIykV dh tMsa] tks ysQ~V lkbM dh tM+sa gSa oks ,slh tM+sa gSa] ;K ds vanj ,slk QkmaMs”ku yxkus okyh czkg~e.k vkREkk;sa gSa] tks nwljs ysfQ~VLV /keksZa ls vkbZ gqbZ gSaA ysfQ~VLV /kekZsa esa dUoVZ gksdj vusd tUe jgh gqbZ gSaA oks vkRek;sa tc czkg~e.k /keZ esa vkrh gSa rks oks vius xq.k /keZ dks lgt ugha NksM+ ikrhaA dkSu lk xq.k /keZ\ dkeqd o`fRr dks ugha NksM+ ikrha] Øks/k o`fRr dks ugha NksM+ ikrha] yksHk o`fRr dks ugha NksM+ ikrha] vagdkj dh o`fRr;ksa dks ugha NksM+ ikrhaA ;s rhu xzqi fn[kk;s x;s gSaA bl rjg o`{k ds eq[; rhu fgLls&,d gS Fkqj Hkkx nsoh ns-l-/keZ dk iDdkA;s gSa Lons”kh vkSj Lo/kehZ vkRek;sa vkSj nwljk gS jkbV lkbM dk Hkkjrh; /keksZa dk HkkxA gS rks ;s Lons”kh /keZ( ysfdu fo/kehZ gSA fo/kehZ dk eryc foijhr /keZ okys( D;ksafd ns-ns-lukru /keZ dk Fkqj rks Åij tk jgk gS( ysfdu mUgksaus nsoh nsork lukru /keZ ds foijhr fn”kk ;kuh fojks/kh fn”kk idM+ yh gSA rhljk Hkkx gS ysQ~V lkbM okysA;s u Lons”kh gSa] u Lo/kehZ gSaA foijhr /keZ okyh gSaA ;s fo/kehZ ds lkFk2 fons”kh Hkh gSaA ns-ns-lukru /keZ dks buls tkLrh uqdlku igaqpk gSA ftruk bUgksaus uqdlku igqapk;k gS mruk jkbV lkbM okyksa us ugha igqapk;kA ;s rhu xzqi gks x;sA tM+ksa ls gh ;s ckr lkfcr gks tkrh gS fd Åij ds tks /keZfirk;sa gSa oks bu tM+ksa ls jl ysus okyh vkRek;sa gSaA ijekRek laxe;qx esa Kku dk jl tks ns gh jgk gS( ysfdu ml jl dks vius2 rjhds ls euer ds vk/kkj ij vkSj vius xq#vksa dh er ds vk/kkj ij ;s ckbIykV tM+ksa Ikj cSBh gqbZ vkRek;sa viukus ds fy, etcwj gSaA os ijekRek dh crkbZ xbZ /kkj.kkvksa dks Mk;jSDV ugha viuk;saxsA ;s vius xq#vksa ds Fkzw viuk;saxsA tSls xq: budks Mk;jSD”ku nsaxs] ml Mk;jSD”ku ds vk/kkj ij viuk;saxsA Jher dks Mk;jSDV viukus okys u gksaxsA

bl rjg ls ;s ckr DYkh;j gks tkrh gS fd czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa tc ls f”kockck vk;s vkSj vkdj ds ;K dh LFkkiuk dh] mlh le; ls LFkkiuk djus okyh vkRekvksa ds lkFk2 ua-okj fMLVªD”ku djus okyh vkRekvksa dk Hkh ;K ds vanj izos”k gksus yx iM+rk gSA blfy, v-ok.kh esa ckck us cksyk Fkk fd ^^;Kdq.M ls LFkkiuk ds lkFk2 fouk”k Tokyk Hkh izTofyr gqbZA rks fouk”k Tokyk dks izTofyr djus okys dkSu\ czg~ek] cki vkSj czkg~e.k cPpsA eka&cki ds chp esa vxj cPps n[kyankth djus yxs rks mu n[kyankth djus okys cPpksa dks fons”kh dgk tk;sxk ;k Lons”kh\ fuf”pr :Ik ls oks ,sls fons”kh cPps ;K esa izos”k dj x;s ftUgksaus eka&cki ds chp esa fÝD”ku Myok fn;kA ckck us dgk gS jko.k tc ls vkrs gSa rc ls Hkkjr esa yM+kbZ “kq: gksrh gSA rks }kij;qx ls jko.k vk;kA Hkkjrokfl;ksa dh vk/kkjewrZ vkSj cht:Ik vkRek;sa vkil eas yM+ ejhaA Åij ls vkus okyh bLyke /keZ dh vkRekvksa us ysQ~V lkbM dh vk/kkjewrZ tM+ksa esa izos”k fd;kA bLyke us rks mudh n`f’V&o`fRr dks O;fHkpkjh cuk fn;kA n`f’V&o`fRr dks O;fHkpkjh cukus okyksa dk ftu2 /keksZa us lg;ksx fn;k oks gSa vk;Zlekth] ukfLrd oxSjgA rks oks lg;ksx nsus okys vkSj lg;ksx ysus okys vk/kkjewrZ fo”ks’k ]bLyke /keZ dh vkRek;sa vkSj muds QkyksvlZ gSaA mudh n`f’V&o`fRr dk djI”ku czkg~e.k /keZ dh tks iDdh Fkha vFkkZr~ tks nsork /keZ vkSj {kf=; /keZ dh iDdh Fkha mUgksaus }kij ds vkfn esa djI”ku Lohdkj ugha fd;k vkSj oks muls fHkM+ x;s vkSj [knsM+ djds vjc ns”kksa rd Hkxk fn;kA vjc [kaM esa tkdj oks ,dne Lora= gks x;s vkSj O;fHkpkj djus yxsA ;s brus rks O;fHkpkjh gksrs Fks fd viuh lxh cguksa ls Hkh “kknh dj ysrs FksA ;K ds vanj fdlh Hkh izdkj ds fo?u vkrs gSa rks mldk ewy dkj.k vifo=rk gS&,slk ckck us eqjyh esa cksyk gSA czkg~e.kksa dh nqfu;ka esa dke egk”k=q gSA bldk izHkko bLyke /keZ dh vkRekvksa ds Fkzw vkrk gSA tks /keZ buds lg;ksxh curs gSa oks lc ml ok;csz”ku dks QSykus ds fufeRr cu tkrs gSa vkSj Hkkjr ds nq”eu cu tkrs gSaA Hkkjr

dh izo`fRr dks rksM+ nsrs gSaA jke vkSj lhrk dks tqnk djus okys dkSu gq;s\ ;s jko.k dk fo”ks’k dk;Z gSA ;K ds vanj vkfn ls gh oks jko.k ?kql x;k gSA dgrs gSa LoxZ esa dkSu x;k\ ikaMoksa ds LkkFk2 dqRrk x;kA rks ogh dqRrk }kij;qx ls fQj viuk izHkko izR;{k :Ik esa fn[kkrk gSA tc eEek&ckck “kjhj NksM+ nsrs gSa rks ;s lkjh ;K dh lRrk dks vius lg;ksfx;ksa ds lkFk vius gkFk esa lesV dj cSB tkrk gS( D;ksafd jko.k vdsyk ugha gksrkA dke fodkj ds lkFk Øks/kh Hkh lg;ksxh cusaxs] yksHkh] eksgh] vgadkjh Hkh lg;ksxh cusaxsA rks ;K ds vanj iru gksrk gS vkSj bu nsg/kkjh /keZ xq#vksa ds }kjk lcls tkLrh iru gksrk gSA ,sls ugha fd jkbV lkbM dh tMsa+ Hkkjr dh lg;ksxh /keZokyh gSaA ughaA oks Hkh foijhr vkpj.k djus yx iM+rh gSaA bldk dkj.k gS tks Hkkjrh; /keZ gSa oks bLyke /keZ ds eqdkcys detksj gSa( D;ksafd ckS) /keZ ckn esa vkus okyk gSA fØf”p;u /keZ ds eqdkcys lU;kl /keZ detksj gSA o`{k esa lU;kl /keZ dh tM+ eksVh fn[kkbZ xbZ gS( D;ksafd budk vk/kkj ifo=rk gSA dfy;qx ds var esa fØf”p;Ul dk vafre 200 o’kZ esa cgqr QSyko gks tkrk gSA Hkkjr ds lU;klh fons”kksa esa tkdj bu fØf”Pk;Ul ds vk/khu gks tkrs gSaA fons”kh laLd`fr dks iwjk gh viuk ysrs gSa vkSj cgqr gh O;fHkpkjh cu tkrs gSaA ftrus ;s “kq: esa ifo= gksrs gSa ckn esa mruk gh nwljs /keZ okyksa ls dgha T;knk vifo= gks tkrs gSaA flQZ ,d jtuh”k dh ckr FkksM+s gh gSA lHkh lU;kfl;ksa dk ;s gky gSA ugha rks ;s taxyksa esa jgrs FksA ”kgjksa esa ?kqlus dh njdkj D;k Fkh\gkykafd ;s fons”kh /keZ ugha gS( fQj Hkh ;s foijhr vkpj.k djus okys gSaA ”kkL=ksa esa fn[kk;k gS nkuo nsorkvksa ds eqdkcys ges”kk ikojQqy jgsA vxj Hkxoku muds lg;ksxh u cuas rks nsork;sa dHkh nkuoksa ls thr ugha ldrsA ges”kk vk/khu gh iM+s jgrsA jkbV lkbM ds flD[k /keZ dks NksM+dj ckdh ftrus Hkh jkbfV;l /keZ gSa oks ysfQ~VLV /keksZa ds vk/khu gks tkrs gSaA ckSf);ksa esa dk;jrk okyh vfgalk gSA tc fonssf”k;ksa ds vkØe.k gq;s] bUgksaus QV ls vius gkFk mBk fn;sA vius “kL= NksM+ fn;sA fons”kh vkØe.kdkjh budh chch ]cPpksa dks mBkdj ys x;s rks Hkh bUgksaus vfgalk ijeks/keZ dk ukjk yxk;k vkSj vk/khu gks x;sA nkl&nklh cu x;sA rks Hkkjr ds nq”eu gq;s ;k nksLr\ ;s Hkh nq”eu gks x;sA lU;kfl;ksa dh ckr vHkh crkbZA ;s vkjEHk esa rks lrksiz/kku gksrs gSa( ysfdu ckn esa ;s cM+h rsth ls uhps fxjrs gSa vkSj ftrus gh Hkkjrh; dqy dh ijEijkvksa dks] R;kx vkSj riL;k dks igys viukus okys gksrs Fks mrus gh ;s T;knk laxzg djus okys cu tkrs gSaA ftrus x`gfLFk;ksa ds ikl oSHko ugha gksrs mlls dbZ xquk vf/kd oSHko buds ikl bdV~Bs gks tkrs gSaA Hkkjr ds dksbZ2 ,sls x`gLFkh gksaxs ftuds ikl gokbZ tgkt gksaxs( ysfdu ;gka ds lU;klh ,sls Hkh gSa ftuds ikl vius O;fDrxr gokbZ tgkt] gsfydkIVlZ Hkh gSaA rks ;s brus laxzgh cu tkrs gSaA ftrus ;s riLoh Fks mrus Hkksxh cu tkrs gSaA x`gfLFk;ksa dh Hkksx&okluk dks rks fQj Hkh idM+k tk ldrk gS( ysfdu ;s rks brus pkykd gksrs gSa fd Hkksxh Hkh curs gSa vkSj idM+ esa Hkh ugha vkrsA rks ;s gSa Hkkjr ds nq”eu] blfy;s fo/kehZ gSaA vk;Zlekth rks /keZ dks gh ugha ekursA tc /keZ dks gh ugha ekurs vFkkZr~ fdlh /kkj.kk dks gh ugha ekurs] ,d /keZ ls nwljs] nwljs ls rhljs /keZ esa duoVZ Hkh gksrs gSaA rks budh Hkkjr esa tks uhfr gS og vkt Hkh dkSjo] dkaxzslh xoesZaV dh ;k buds QkyksvlZ dh uhfr gS fd /keZfujis{k jkT; gesa pkfg,A gesa ,slk jkT; pkfg, ftlesa geas fdlh /keZ dh vis{kk ughaA /keZ D;k pht gksrh gS&blls jkT; dk dksbZ dusD”ku ughaA rqe /keZ dh ckr viuh vyx djksA rqEgkjk jkT; lRrk ls D;k eryc\ /keZ dks tc jktuhfr ls vyx dj fn;k tkrk gS rks u /keZ esa rkdr jgrh] u jktuhfr esa rkdr jgrh gSA vaxzstksa ls fganqvksa us vFkkZr~ fganqLrku us NqVdkjk ik fy;kA xka/kh th us D;k fd;k\ vaxsztksa ls eqfDr fnykbZ( ysfdu bu dkSjo dkaxszfl;ksa ds iats esa gedks vPNh rjg Qalk fn;kA uke j[k fn;k dkSjoA dkS ekuk dkSok] jo ekuk “kksjxqyA dkSoksa dh rjg “kksjxqy cgqr djrs gSa&ge bruh lq[k&le`f) yk;saxs] Hkk’k.kckth djuk] Vsyhfotu esa] jsfM;ks esa] ifCyd esa Hkk’k.kckth] ge brus uydwi yxk;saxs] brus xkaoksa esa geus ikuh ]fctyh dh O;oLFkk dj nh gS vkSj ikuh] fctyh dh O;oLFkk dgha ij Hkh lgh ugha gSA xjhc ifCyd dks vkSj gh T;knk ijs”kkuh gSA

rks dkSoksa dh rjg “kksjxqy T;knk djrs gSaA tSls dkSos xan [kkus okys gksrs gSa oSls ;s Hkh xan [kkus ds fy, cM+s2 gksVy rS;kj djrs gSaA 5LVkj gksVy] uke fdruk cqyUn (ysfdu mu gksVyksa esa ftruk xan pyrk gS oks rks fdlh dks irk gh ughaA rks u buds ikl I;ksfjVh jg ldrh gS vkSj uk izkWLisfjVh jg ldrh gSA buds jkT; esa iztk lq[kh ugha jg ldrh( D;ksafd vuykWQqy jkT; gSA

bl izdkj ;s ysQ~V lkbM ds vkSj jkbV lkbM ds ckbZIykV ftrus Hkh /keZ gSa oks detksj gksus ds dkj.k Hkkjrh; ijEijkvksa ds foijhr xfr viukus yx iM+rs gSaA detksj D;ksa gq;s\ D;ksafd tc ijefirk ijekRek vkdj ds Kku dk cy nsrk gS rc ml Kku dks ;s viuh euer ds vk/kkj ij feDl dj nsrs gSaA vius ls Å¡ps xq#vksa dh er ds vk/kkj ij py iM+rs gSaA bLyke dk bu lcds Åij izHkko iM+rk gSA budh tks dqizo`fRr;ka gSa muesa dke okluk iz/kku gSA ftlds dkj.k cqf) fodkjh curh gS rks muesa ls Kku fudy tkrk gSA t:j ;K ds vkfn ls gh dksbZ ,slh vkRek,a ;K ds vanj izos”k dj xbZa tks dkeh bLykeh /keZ dh cht vkSj vk/kkjewrZ tM+sa FkhaA buds izos”k djus ds dkj.k gh ekr&firk esa la?k’kZ gqvk vkSj nksuksa tqnk gks x;sA vatke gkVZQsy gks x;k vkSj ;K dh “kklu lRrk dkeh] Øks/kh] yksHkh ]eksgh] vgadkfj;ksa ds gkFk esa vk xbZA tks Hkkjrh; jkbfV;l /keZ dh vk/kkjewrZ vkSj cht:Ik vk;Zlekth vkRek;sa Fkha oks bu bLykfe;ksa ds eqdkcys detksj iM+rh gSaA rks ;s Hkh vk/khu gks tkrh gSaA tSls ifr ds ejus ij ekrk vlgk; gks tkrh gS ;k ifr ds lU;kl xzg.k dj ysus ij eka cPpksa ds vk/khu gks tkrh gS oSls gh czg~ek ekrk Hkh czkg~e.k cPpksa dh nqfu;k esa ;Kfirk iztkfirk ds nsg R;kx ds ckn vk/khu gksdj jghA

^^ijk/khu liusgq lq[k ukgha^^ nknk ys[kjkt czg~ek us lgu rks fd;k( ijarq tSls [kq”kh2 lgu djuk pkfg, vkSj [kq”kh2 mldk vatke gksuk pkfg, oks ugha gqvkA vkf[kj esa czg~ek eka dk gkVZQsy gqvk vkSj nq%[k&nnZ ysdj “kjhj NksM+ x;sA tSls fcPNq&fV.Mu tc iSnk gksrs gSa rks viuh eka dk isV QkM+ djds iSnk gksrs gSaA rks ,sls gh bl /keZ esa tks vk/kkjewrZ vkSj cht:Ik vkRek,a ;K ds vanj ?kqlh gqbZ gSa oks fcPNquh dh rjg yEcs Mad okys gSaA tgka ns[krs gSa ;s dksey LoHkko dk gS] gekjs izHkko esa vk tk;sxk rks mldks Mad t:j ekjsaxs vkSj viuk dke cuk;saxsA LokFkZ dk iks’k.k djsaxs( ysfdu nwljh vkREkkvkas dks nq%[k t:j nsaxsA blfy, ckck us eq- esa cksyk gS fo/kfeZ;ksa ds izfr “kfDr Lo:Ik cuuk gSA vxj “kfDr Lo:Ik u cus vkSj bZ”ojh; fl)kUrksa esa ywt cus jgs] fl)karksa esa <hy nsrs jgs rks rqEgkjs Åij gkoh gks tk;saxsA ;s ns-ns-lukru /keZ dh LFkkiuk esa lg;ksxh cuus okys ughaA ;s foijhr vkpj.k djus yx iM+saxsA blfy, eka Hkh vk/khu gks tkrh gS( D;ksafd cki dk lk;k mlds Åij rks gS ughaA nsoh nsork lukru /keZ okyh tks lgu”khy vkRek;sa gSa muds Åij cki tSlh l”kDr vkRekvksa dk gkFk jgrk gh gSA cki xqIr gks tkrk gS vkSj oks vklqjh cPps dksey LoHkko okys d`’.k dh lksy dks gh losZ lokZ cuk nsrs gSa fd d`’.k mQZ czg~ek xhrk dk Hkxoku gS( D;ksafd iksykbV LoHkko dk gSA ;s gedks Mad ekjus nsrk gSA tks Mad ekjus ns] Hkxoku gks x;kA tks lkeuk djs mldks xqe dj nksA tc ,slk gksrk gS vkSj vfr gks tkrh gS rc ml xqIr ikVZ ctkus okys ijekRek dks lalkj esa izR;{k gksuk t:jh gks tkrk gS] ^^tc&tc gks;s /keZ dh Xykuh] ck<+s vlqj v/ke vfHkekuh rc&rc /kfj izHkq euqt “kjhjk^^A czg~ek dk “kjhj NwV tkrk gS rks ijekRek fdlh vkSj ru esa rks dk;Z djrk gS( ysfdu xqIr :Ik esa dk;Z djrk gSA czg~ek dk ikVZ Fkk eka dkA oks Vs<+k ikVZ Fkk gh ughaA rks igpkuus dk dksbZ iz”u gh ugha FkkA ^oØ panzek xzls u jkgw Vs<+s panzek dks jkgw ugha idM+ ikrkA tc panzek lh/kk gks tkrk gS vFkkZr~ lEiw.kZ gks tkrk gS rc jkgw Hkh mlds Åij geyk cksy nsrk gSA blfy, rks xk;u gS ^^Vs<+h vaxqyh fd;s cxSj ?kh Hkh ugha fudyrk^^A tc rd fo/kfeZ;ksa ds lkFk “kfDr Lo:Ik ugha cusaxs rc rd ;s lq/kjus okys ugha gSa vFkkZr~ czg~ek dh 100 lky dh vk;q iwjh gksus ds ckn jke cki ds Fkzw ijekRek fodjky :Ik /kkj.k djrk gSA ;s {kf=; /keZ dh l”kDr vkRek gSA tUe tUekarj dh jktk cuus okyh fo”ks’k vkRek gSA tc izR;{krk esa vkrh gS rks ;s pksj Hkkxrs gSaA tSls fd izn”kZuh vad esa fn[kk;k x;k gS fd dSls Kku lw;Z ds izxV gksus ij ikap fodkj :ih pksj Hkkx jgs gSaA

bl izdkj ,d gh /keZ ,slk jg x;k tks ijekRek dk igyk2 lg;ksxh curk gS og gS flD[k /keZA vkfn lukru /keZ ds Hkh nks NsM+s gSa ¼oks gS nsork /keZ vkSj {kf=; /keZ½ vkSj {kf=; /keZ dh Hkh dqN de cqf) okyh vkRek;sa gksrh gSa tks flD[k /keZ esa dUoVZ gks tkrh gSaA flD[k /keZ dfy;qx dk ykLV /keZ gSA reksiz/kku le; esa vk;k gqvk gSA fonsf”k;ksa ls] vlqjksa ls eqdkcyk djus ds fy, fufeRr curk gSA blfy, ckck us cksyk gS f=ewfrZ ds fp= esa “kadj dh txg eEek dks fcBkus ls ckr lgt gks tkrh gS( D;ksafd vlqj lagkfj.kh mu vlqjksa dk lq/kkj djrh gSa tc oks “kfDr;ka f”ko dh cu tkrh gSaA fdlh euq’; dh “kfDr cudj ugha jgrha] f”ko dh “kfDr curh gSa rc mu vlqjksa dk lagkj djrh gSaA

flD[k /keZ dh tks fo”ks’k vkRek gS] ftldks QkmaMj cuk;k tkrk gS oks ekrk ds :Ik esa QkmaMj curh gSA czg~ek dh tks fo”ks’k vkRek gS] ”kjhj NksM+us ds ckn igys2 rks xqIr :Ik esa ikVZ ctkrh gS( ysfdu izR;{krk rc gksrh gS tc txnEck dk ikVZ izR;{k :Ik easa ctkus okyh vkRek lEiUu cu tkrh gS ^czg~ek lks fo’.kq^A ;K ds vkfn esa dksbZ ,d ekrk ugha Fkh tks ;K dks dUVªksy djus okyh FkhA rk-28-5-74i`-2 dh eqjyh ds e/; esa cksyk gqvk gS] ^^cgqr vPNh2^^ cfPp;ka tks eEek&ckck dks Hkh Mk;jSD”ku nsrh Fkha ,sls&2 djksA Vhpj gks cSBrh FkhaA ge le>rs Fks ;g rks cgqr vPNk u-a ekyk esa vkosaxhA oks Hkh xqe gks x;sA muesa ckck izos”k djrs FksA ;kuh ,slh cfPp;ka Hkh Fkha ftuesa ckck dk izos”k gksrk FkkA ckck dU;k ds ru ij lokjh ugha djrsA blls lkfcr gS oks dU;k ugha Fkha] oks ekrk FkhaA rks muesa ls ,d ekrk ds fy, rks v-ok.kh-21-1-69 i`-24 vkfn esa cksyk gqvk gS Hkkjr ekrk f”ko ”kfDr vorkj var dk ;gh ukjk gSA ”kq: dk ughaA rks lu~ 76 esa cki dk izR;{krk o’kZ euk;k x;k vkSj fonsf”k;ksa us cki dks igpkuk vkSj izR;{k fd;kA fons”kh gh rks cki dks izR;{k djrs gSaA rks tks cht:Ik fons”kh gSa oks cki dks izR;{k djrs gSaA oks eka ds fcxj Kku&;K dh rjQ vkdf’kZr ugha gks ldrs( D;ksafd vklqjh LoHkko o laLdkj ds tks gSa oks y{eh ds ihNs fQnk gksrs gSaA Kkuke`r ds ihNs fQnk ugha gksrs gSaA tc ve`rjl ckaVk x;k rks vlqjksa dh utj yxh gqbZ Fkh eksfguh :Ik ds Åij vkSj ve`r ihuk Hkwy x;sA mlds pEcs esa vk x;sA tks ikuk Fkk oks ik ugha ldsA oks ckrsa dgka dh gSa\ czkg~e.kksa dh nqfu;k dh gh ckr gSA dksbZ rks gS dq[koa”kkoyh vkSj dksbZ eq[koa”kkoyhA dksbZ rks ,sls gSa tks czg~ek ds eq[k ls Kku lqudj ds vius thou dks cnyus yx iM+rs gSa vkSj dksbZ rks ,sls gSa tks eq[k ls lqus gq;s Kku ds izfr vkdf’kZr ugha gksrs gSa( ysfdu eq[k ds izfr vkdf’kZr gksrs gSaA nsg ds izfr vkdf’kZr gksrs gSaA pkgs rks oks czg~ek dh fpduh&pqiM+h nsg gks vkSj pkgs czg~ekdqekfj;kas dh fpduh&pqiM+h nsg gksA oks nsg ds izfr vkdf’kZr t:j gksrs gSaA Kku ds izfr mudk yxko gksrk gh ughaA ,sls tUe tUekarj ds muds vanj laLdkj Hkjs iM+s gSaA rks ,slh tks vklqjh vkRek;sa gSa oks ijekRek ds dk;Z esa lg;ksxh dSls cu ldrh gSa\ oks LFkkiuk dk dk;Z D;k djsaxh tks ;K ds vanj ?kqldj tSls vkLrhuksa ds lkai fn[kkbZ nsrs gSaA ;K firk #nz fdls dgk tk ldrk gS\ ”kadj dksA mldh ckagksa esa ?kqls gq;s liZ fn[kk;s tkrs gSaA vkLrhu ds lkai vanj gh ?kqldj cSBrs gSa vkSj mudh n`f’V&o`fRr tks gS oks ij[kh Hkh ugha tk ldrhA dksbZ lgt ij[k Hkh ugha ldrkA mudk y{; vPNk ugha gksrkA rks tSlk y{; oSls gh muds vanj y{k.k gksrs gSaA oks bZ”ojh; ;K ds lg;ksxh cuus ds ctk; vlg;ksxh cu tkrs gSaA ijekRek cki dks izR;{k djus ds ctk; vius dks izR;{k djus yx iM+rs gSaA ijekRek cki dks xqIr dj nsrs gSaA d`’.k :ih jpuk dks vkxs dj nsrs gSa] jpf;rk cki dks Nqik nsrs gSaA

nsoh nsork lukru /keZ ds ckn bLyke /keZ dh LFkkiuk gqbZ tks ysQ~V lkbM dh QLVZ tM+ gSA bl ij cSBk gqvk czg~ekdqekj tUe ysrs2 tc }kij ds vkfn rd igqaprk gS rks mlesa bczkfge dh lksy izos”k djrh gS vkSj mldh n`f’V&o`fRr dks O;fHkpkjh cuk nsrh gS vkSj mlds ftrus Hkh QkyksolZ gksrs gSa mlds ihNs pys tkrs gSaA mlds lkFk ftrus Hkh czkg~e.k oRl ckbIykV tM+ksa ij cSBs gSa oks lc lr;qx ds ukjk;.k cuus dh ;ksX;rk j[krs gSaA ;s de dykvksa okys ukjk;.k curs gSaA ;s vkREkk,a de tUe ysus okyh gSa vkSj de dykvksa okyh gSaA blfy, Hkkjro’kZ esa 8 ukjk;.kksa dh

iwtk ugha gksrhA y{eh ukjk;.k vkSj fcjyk eafnj vkfn esa Hkh nks izdkj ds ukjk;.kksa dh ewfrZ;ka iwth tkrh gSaA mudh ewfrZ;ka cuh gqbZ gSa ftudks uj uk- o y{eh uk- dk eafnj dgrs gSaaA bu eafnjksa esa ,d rjQ fo’.kq dh ewfrZ j[kh gqbZ gS ftldks uj uk- dgk tkrk gS vkSj nwljh lr;qxh y- uk- dh ewfrZ j[kh gqbZ gSA rks ;g ukjk;.kksa dh nks ewfrZ;ka iwtuh; gSa] efgekoar gSaA ckdh ftrus Hkh ukjk;.k gSa og efgek okys ugha gSaA mudh u iwtk gksrh gS] u eafnj curs gSaA ;s fxjrh dyk okys gSaA [kqn Hkh fxjrh dyk esa tkrs gSa vkSj nwljksa dks Hkh ys tkrs gSaA ije/kke ls bczkfge ds lkFk2 mldh QkyksolZ vkRek;sa Hkh mrjrh gSaA oks Hkh fdlh u fdlh “kjhj esa izos”k djrh gSaA ckck us cksyk gqqvk gS Å¡p rs Å¡p cki dks t:j Å¡p rs Å¡p esa izos”k djuk iM+sxkA rks ftruk Å¡pk /keZfirk mrus Å¡ps vk/kkj esa mldks izos”k djuk iM+sxkA rks ;s fu;e cu tkrk gS fd lcls Å¡pk /keZfirk f”ko ijekRek rks Å¡p rs Å¡p iztkfirk czg~ek esa izos”k djrk gSA mlds ckn tks Hkh ua-okj /keZfirk;as Åij ls vkus okys gSa oks t:j vius gh ua- ds Å¡ps nsork esa izos”k djsaxsA lr;qx esa 8 xfn~n;ka gSaA laxe dks feykdj ukS xfn~n;ka gSaA rks jke&d`’.k okyh vkRekvksa esa rks ijekRek f”ko dk izos”k gksrk gSA ijekRek ftl ru esa eqdjZj izos”k djrk gS mldks dksbZ Hkh izHkkfor ugha dj ldrkA oks fdlh ds izHkko esa ca/kus okyk ugha gSA blfy, cksyk gS jke cki gS ,d] ckdh lc gSa lhrk;sa ekuk vk/khu gksus okyh vkREkk :ih lhrk,aA egkRek cq) lr;qx ds lsdasM ukjk;.k esa izos”k djrk gSA ØkbLV QksFkZ uk- esa izos”k djrk gSA blh rjg tks ftl ua- ds /keZ dk /keZfirk gS mlh ua- ds ukjk;.k esa izos”k djrk gS( ysfdu nlosa u-a dk /keZfirk ukfLrd /keZ dk gSA u oks cki dks ekurk gS] u ijekRek dks] u vkREkk dks] u jpf;rk dks ekurk] u mudh jpuk dksA muds fy, rks nSfgd lq[k gh mudk vk/kkj gSA mudk y{; gh nSfgd lq[k ikus dk gksrk gSA rks ,slh vkREkk;sa tks u jpf;rk dks ekurha] u mldh jpuk dks ekurha] rks mUgsa cki ls dksbZ jktkbZ dk olkZ ugha feyrkA nqfu;k dk ukfLrd /keZ gh vgadkjh /keZ gS tks olkZ ugha ys ikrkA vk;Zlekth tks v/kZukfLrd gSa] lkdkj nsoh&nsorkvksa dks Hkys gh u ekusa( ysfdu fujkdkj Hkxoku cki dks rks ekurs gSaA rks mudks Hkh ukeek= dh jktkbZ fey tkrh gSA

bl izdkj ijekRek dh n`f’V esa lc fodkj ekQ gSA dkeh&bLykeh] Øks/kh&fØf”p;u] yksHkh&eqfLye] eksgh&egf’kZ Hkh ekQ( ysfdu vgadkjh dHkh ekQ ugha gksrsA vgadkjh dks ijekRek ls izkfIr ugha gksrhA tks laxe;qx dk ukjk;.k gS oks rks rkt/kkjh gksrk gh ughaA thouHkj mldks la?k’kZ gh djuk gSA rks oks gksuk u gksuk nqfu;koh n`f’V ls cjkcj gh gSA vkB ukjk;.k eas tks QLVZ ukjk;.k gS oks lksyg dyk lEiw.kZ gSA mlesa rks ijekRek f”ko dh izos”krk gqbZ( ysfdu oks lQy rc gksrk gS tc mldks vius izo`fRrekxZ dk tksM+k jke lg;ksxh ds :Ik esa fey tkrk gSA ;kuh lkS o’kZ dh vk;q tc iwwjh gksrh gS rks oks vkREkk mlesa izos”k djds izo`fRRk ekxZ okyh cu tkrh gSA rks mldks funsZ”ku lgh fey tkrk gS fd gesa D;k djuk pkfg,] D;k ugha djuk pkfg,A QLVZ ukjk;.k lr;qxh nsoh nsork lukru /keZ dk gh gSA ckdh lsdsaM uk- ls vkBosa ua- uk- rd lkr /keksZa ds vk/kkjewrZ gSaA

ykLV /keZ ukfLrd dk /keZfirk ysfuu gSA ysfuu ftl tM+ esa izos”k djrk gS oks vk/kkjewrZ czkg~e.k gSA >kM+ esa oks lcls NksVh vkSj lcls Vs<+h ysfQ~VLV tM+ fn[kkbZ nsrh gSA ;wa rks ;s ijekRek ikVZ ctkus okys ds lcls utnhd cSBh gqbZ fn[kkbZ nsrh gS( ysfdu LFkwy esa djhc gksuk gh cqf) ds djhc gksuk gS] ;s dksbZ t:jh ugha gSA dksbZ gj le; da/ks ij lokj gksdj ds jgs( ysfdu dksbZ t:jh ugha gS fd ijekRek cki vanj ls mldks ilUn djrs gSa( D;ksafd cki ds vanj ds I;kj vkSj ckgj ds I;kj dh cM+h ;qfDr gksrh gSA oks nqfu;koh rjhds ls ikojQqy gS( ysfdu vgadkjh gSA mu vgadkfj;ksa dks cki ilan ugha djrkA cqf)ekuksa dh cqf) rks ijekRek Lo;a gh gS rks fdlh ds fnekx dks D;k ilan djsxk\ ukfLrdksa us tkj jktkvks dks dRysvke djok fn;k FkkA mUgsa jktkbZ ilan ugha FkhA oks vius vkxs fdlh dh jktkbZ ugha ns[k ldrsA ijekRek jktkvksa dks ilan djrk gSA tks nqfu;k ds cM+s2 jktk gSa ijekRek mudk u-okj vk/kkj ysrk gSA ukfLrd fojks/k djrs gSaA oks viuh

vka[kksa ls fdlh dh jktkbZ ugha ns[k ldrs&brus vagadkjh gSaA gekjs czkg~e.kksa dh nqfu;k esa dksbZ ,slk MqIyhdsV uk- gksxk tks ;K ds vanj ?kqldj ds vPNk&[kklk O;fHkpkjh cuus okyk gksxkA tSls dE;qfuLVksa esa eka] eka ugha] cgu] cgu ughaA ogka rks jk’Vª ds fy, gh lkjh lEifRr viZ.k gks tkrh gSA cPps Hkh viZ.k gks tkrs gSaA cPpk iSnk gqvk] gkLVy esa Mky fn;kA eka LoLFk gqbZ rks vius dke esa pyh xbZA cPpk f”k”kq dasnz esa iy jgk gSA fQj cM+k gqvk dkyst esa] gkLVy esa Mky fn;kA vkSj cM+k gqvk Vªsfuax gkLVy esa vkSj mlds ckn Mk;jSDV pyk tkrk gS] xoesZaV dh izkWiVhZ cu tkrk gSA rks ml cPps dks ;s ugha ekywe esjh eka dkSu gS] cgu dkSu gSA oks cPpk cM+k gks x;kA gksVyksa esa [kkuk [kk jgk gS] dkj[kkuksa esa dke dj jgk gSA gksVy esa tc jg jgk gS rks tks Hkh lkFk esa lafxuh vk tk;s mlds lkFk jkr fcrk;sxkA tks ml fnu mldh iRuh gks xbZ oks gks ldrk gS mldh cgu ;k eka gksA mldks D;k irk\ rks tkuojksa dh ftanxh gks xbZ ukA [kwu [kjkc gqvk ukA rks ;s nqfu;k dk lcls tkLrh Hkz’V /keZ gSA

Åij ls vkus okys /keZfirk;sa tks fd ifo= vkRek;sa gksrha gSa ( blfy, xHkZ ls tUe ugha ys ldrhaA igyk tUe mudks xHkZ ls ugha feysxkA igys tUe esa oks fdlh esa izos”k djds lq[k Hkksxrh gS] nq%[k ugha Hkksx ldrhA blfy, ckck us dgk& 500 djksM+ euq’; vkRekvksa esa ls izR;sd euq’; vkRek dks ijekREkk cki vkdj ln~xfr nsrs gSaA ,d tUe dh ln~xfr rks lcdks nsrs gSaA ckdh fQj ftl ru esa izos”k fd;k mlds lax dk jax lcdks rsth ls yxrk gS( D;ksafd cgqr ifrr gks tkrs gSaA mUgha nsokRekvksa esa Åij ls vkus okyh lksy izos”k djrh gSA tSls bczkfge ftlesa vk;s mUgksaus czkg~e.k thou esa n`f’V&o`fRr dks lcls tkLrh djIV fd;kA ckck us dHkh Hkh ugha dgk fd tkfr2 dh n`f’V&o`fRr dk ysu&nsu] ;s ;ksx gS( ysfdu tks O;fHkpkjh gksaxs mudk LFkwy desZafnz;ksa dk O;fHkpkj can fd;k tk;sxk rks lw{e n`f’V dk O;fHkpkj t:j “kq: dj nsaxsA os O;fHkpkj ds fcxj jg ugha ldrsA ftruk lw{e O;fHkpkj gksxk mruk ml vkRek ds ok;czs”ku [kjkc gksrs tk;saxs vkSj rsth ls iru gksrk tk;sxkA xkSre _f’k dh iRuh vfgY;k iRFkjcqf) cu xbZA xkSre vFkkZr~ lcls tkLrh bfUnz;ksa dk lq[k ftlus HkksxkA ogh bczkfge dh lksy }kij esa tM+ksa Ikj cSBs ml czg~ekoRl esa izos”k djrh gS] tks lsdasM uk- curk gSA ogh lcls tkLrh bfUnz;ksa dk lq[k Hkksxrk gSA mldh iRuh ¼vfgY;k½ lg;ksfxuh gksrh gSA nwljs ua- dh ukjk;.k okyh vkRek }kij esa gks xbZ xkSreA bu vafre 7 ukjk;.kksa dk gh lIr _f’k;ksa ds :Ik esa xk;u gSA muesa xkSre _f’k dh iRuh vfgY;k iRFkjcqf) blfy, cu xbZ( D;ksafd fodkfj;ksa dks ;K esa ys vkbZA vo”; gh mldk fodkfj;ksa ls dusD”ku gksxkA ugha rks ;K esa cki ds lkeus fodkfj;ksa dks ykus dk D;k eryc\ cki rks dgrs gSa ifo= cudj ds Hkwa2 djks vkSj mu dhM+ksa dks Hkzejh cukdj ys vkvksA oks rks ftlls yxko yx x;k mlh dks mBkdj ds ys vkbZA rks iRFkj cqf) cu xbZA eqqjyh esa cksyk gS dksbZ iwoZtUe dh oS”;k gS] Hkys gh bl tUe eas czkg~e.k cu tk;s( ysfdu fQj Hkh oks vius iwoZtUe ds laLdkjksa ds vuqlkj fQj oS”;k cu tk;sxhA Hkys gh bl tUe esa czkg~e.k cu xbZ] Kku ys fy;k( ysfdu iwoZtUe ds LkaLdkj gSa ukA rks ;s lc FkksM+s gh [kre gks tk;saxsA nsoh nsork lukru /keZ dk tks Lrj gS oks rks lcls tkLrh lq/kjs gq;s gksdj jgsA jkbV lkbM ds tUe tUekarj rd muls de lq/kjs gq;s gSa vkSj tks ysQ~V lkbM ds gSa oks tUe tUekarj rd muls Hkh de lq/kjs gq;s gSaA ysfQ~VLV /keksZa okyh vkREkk;sa tUe tUekarj rd ysfQ~VLV /keksZa esa dUoVZ gksdj jgh gSaA oks rks lcls tkLrh fcxM+ xbZaA tks vkfn lukru nsoh nsork /keZ ds Fkqj Hkkx ds iDds gSa oks igys lq/kjsaxsA fQj jkbfV;l gSaA muds ckn fQj ysQ~V lkbM ds( D;ksafd budh n`f’V&o`fRr] LoHkko&laLdkj T;knk fcxM+k gqvk gSA ;s flQZ Kku lquus&lqukus ls ekuus okys ughaA buds lkFk l[rh ls is”k vk;k tk;sxk rc lq/kjsaxs( D;ksafd czkg~e.k cuus ds ckn Hkh ;s vkRek;sa yEiV]oS”;k,a] xf.kdk,a cu tkrh gSaA xhr rks Hkxoku ds xkrh gS vkSj lax djrh nwljksa dkA mldks dgrs gSa xf.kdkA ;s xf.kdk;sa Hkxoku ds xq.k xk;saxh] cgqr vPNs2 Hktu xk;saxhA rks ;s lkjs pfj= gSa dgka ds\ bu xf.kdkvksa ]Hkhyfu;ksa] vfgY;kvksa] dqCTkkvksa ]ftudk cSdcksu ckinknk VwV x;k] ckinknk muesa izos”k djds lsok Hkh ugha dj ldrkA oSls ckck

dgrs gSa eSa lc cPpksa esa izos”k djds lsok djrk gwW( ysfdu mu dqCtkvksa esa izos”k dj lsok ugha dj ldrkA fnukad 31-1-74 i`-3 dh eqjyh ds var esa ckck us cksyk gS& ^^oS”;k;sa Hkh iq#’kkFkZ dj ekyk dk nkuk Hkh cu ldrh gSaA^^ mu nqfu;koh oS”;kvksa dh rks ckr gh ughaA oks dksbZ fot;ekyk dk nkuk ugha cusaxhA #nzekyk ds vanj Hkh dksbZ ,slh vkRek;sa gSa tks oS”;k cudj ds jgrh gSa vkSj Hkkjr dk iru djus ds fy, fufeRr curh gSaA rks mUgha dks ekyk dk nkuk cuuk gSA lq/kjsaxh rHkh rks ekyk dk nkuk curh gSaA rks lukru /keZ dh ftruh Hkh 5@10 djksM+ vkRek;sa gSa =srk ds var rd ]muesa lcls tkLrh ifrr vkRek bczkfge dh vk/kkjewrZ@cht:Ik vkRek,a gSaA muesa ls Åij ls vkus okyh lksy ml detksj vkRek ij vf/kdkj tek ysrh gSA etcwr dks ugha idM+rhA tSls fcPNw Mad dgka ekjrk gS\ tgka uje ns[ksxk ogha Mad ekjsxkA dBksj oLrq esa] iRFkj esa Mad ugha ekjsxkA cht gS cki vkSj vk/kkj gS jpukA cht dh jpuk gS tM+ vFkkZr~ vk/kkjewrZA

Ckht:Ik vkRek;sa #nzekyk ds e.kds gSaA dksbZ ysQ~V lkbM ds e.kds] dksbZ jkbV lkbM ds e.kds vkSj dksbZ ns-ns-lukru /keZ ds Hkh iDds cht gSaA ,sls ugha fd #nzekyk esa lkjs gh fo/kehZ gSa] lkjs gh fons”kh gSaA ughaA iDds Lons”kh Hkh gSaA ;kuh nqfu;k ds gj /keZ ds cht #nzekyk esa lek;s gq;s gSaA ;s rhljh nqfu;k gSA ;s tks cht:Ik vkREkk;sa gSa ;s cM+h l”kDr vkSj tfVy vkRek;sa gSaA LoHkko laLdkj dh Hkh cM+h tfVy gSaA ;s mu vk/kkjewrZ tM+ksa ls Hkh dgha T;knk ikojQqy gSaA mu ukjk;.kksa ls Hkh T;knk ikojQqy gSa tks lr;qx esa tkdj ukjk;.k curs gSaA buds Åij tks nsg vfHkeku dk fNydk p<+k gqvk gksrk gS oks flok; ijekRek cki ds /keZjkt cus fcxj mrj gh ugha ldrkA tSls ewly gksrk gS] /kku vkSj vks[kyh gksrh gS rks ml ewly vkSj vks[kyh ds chp esa dwV2 dj fiV2 dj mudk oks nsgvfHkeku dk fNydk mrjrk jgrk gSA ,d rjQ vks[kyh] nwljh rjQ ewly fQj vPNh dqVus&fiVus ds ckn ifo= vkREkk :ih pkoy eLrd ds Åij yxkus ;ksX; cu tkrs gSaA ;s rks vfgald ;q) gSA ijekRek dh ;s VsfDud gSA cgqr jerw jetckt gSA vjs! d`’.k dh vks[kyh Hkwy x;s\ vks[kyh ls d`’.k dks cka/k fn;k FkkA ;”kksnk us D;k fd;k Fkk\ tc d`’.k cgqr “kSrkuh djus yxs rks vks[kyh ls cka/k fn;kA tSls eka&cki ns[krs gSa fd cPpk cgqr “kSrku gS rks mldh “kknh dj nsrs gSaA ,sls gh ;”kksnk eS;k us vks[kyh ls cka/k fn;kA vc ftruh Hkh “kSrkuh djksA rks ,d rjQ ewly vkSj nwljh rjQ vks[kyh vkSj chp esa ftrus vkdj iM+s] oks lc nkusA rks le> yks fd vks[kyh esa flj fn;k rks ewlyksa ls Mjuk D;k\ [kwc jkr2 Hkj tkxks vkSj f”kojk=h tkxj.k eukvks rks lj vFkkZr~ mudh cqf) HkPpk gksdj fil tkrh gS vkSj lkjs iki /kqy tkrs gSaA nsg vfHkeku dk fNydk lkjk gh mrj tkrk gSA

xk;u gS eqV~Bh Hkj pkoy lqnkek us fn;sA vkSj dqN Fkk gh ugha muds iklA rks 108 vkRek;sa ,d eqV~Bh esa vkSj 108 nwljh eqV~Bh esa vFkkZr~ #nzekyk vkSj fot;ekyk dk laxBu cukdj ds ijekRek ds dk;Z esa viZ.k dj fn;kA >kM+ ds fp= esa ;s ekyk fn[kkbZ xbZ gSA

/keZfirk;sa ftlesa izos”k djrs gSa oks gks x;s vk/kkjewrZ tM+sa vkSj tM+ksa dks tUe nsus okys gks x;s cht:Ik vkRek;sa vkSj chtksa dks Hkh tUe nsus okyk gks x;k iztkfirkA

AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSA

uxkM+k ua-10 18tuojh lu~ 69 ls ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;k esa ¼;K esa½ HkfDrekxhZ; jko.k jkT; dh “kwfVax py jgh gS

v-ckinknk us rk-30-5-73 dh vO;Dr ok.kh i`-78 ds vkfn esa dgk gS ^^84 tUekas dh p<+rh dyk ¼jkejkT;½ vkSj mrjrh dyk ¼jko.kjkT;½ mu nksuksa ds laLdkj bl ¼laxe ds½ le; vkRek esa

Hkjrs gksA^^ Li’V gS fd czg~ek ckck ds “kjhj :Ikh jFk }kjk lkdkj cudj ok.kh pykus okys ,dek= ln~xq: f”kockck gh 21 tUeksa dh ln~xfr vFkkZr~ p<+rh dyk dh “kwfVax djkrs gSaA tcfd eEek&ckck ds “kjhj NwVus ds ckn lu~ 69 ls dqN le; ds fy, czkg~e.k oRlksa dks viuh voLFkk dk lk{kkRdkj djkus gsrq okuizLFkh gq;s Kku lw;Z f”kockck ds fNi tkus ls czg~ek dh vKku va/ksjh jkr vFkkZr~ jko.kjkT; “kq: gks tkrk gSA pwafd Kku ;K esa ok.kh ls ijs pys tkus ds dkj.k ijefirk ijekRek f”ko dk “kklu rks jgrk ughaA vr,o vusdkusd v/kwjs czkg~e.kksa dh lkdkjh “kklulRrk esa ^^;Fkk jktk rFkk iztk^^ ds fu;ekuqlkj 63 tUeksa dh nqxZfr vFkkZr~ mrjrh dyk dh “kwfVax gks tkrh gSA

f”kockck us rk-14-2-74i`-1 dh eqjyh ds e/; esa dgk gS ^^okLro esa xq: rks ,d gh gksrk gS ln~xfr ds fy,A ckdh lc gSa nqxZfr ds fy,A^^

• ^^;g f<a<ksjk fiVokrs jgks&,d ln~xq: fujkdkj }kjk ln~xfrA vusd euq’; xq#vksa }kjk

nqxZfrA^ (eq-11-3-69i`-1var) rk-22-4-72 i`-3 var dh eqjyh esa dgk gS&

• ^^Hkxoku us tc ;ksx fl[kk;k rks LoxZ cu x;kA euq’;ksa ds ;ksx fl[kykus ls rks LoxZ ls ujd cu x;kA^^

• ^^euq’; ;ksx fl[kkdj jksxh cuk nsrs gSaA ckck ds ¼ikfdLrku esa½ ;ksx fl[kkus ls ge ,oj gsYnh cu tkrs gSaA^^ ¼ eq-rk-1-5-73½

ckck us dgk gS&

• ^^ikfdLrku LoxZ dks dgasxsA^^ ;gh dkj.k gS fd djkph dh LoxhZ; “kwfVax okyh HkV~Bh esa lkdkj ln~xq: ds lax dk yxkrkj jax yxus ls rRdkyhu czg~ekoRlksa dh “kkjhfjd&ekufld voLFkk vkSj vkt dh jksxh vkSj rkelh “kkjhfjd&ekufld voLFkk esa jkr&fnu dk QdZ iM+ x;k gSA

jko.kjkT; dh “kwfVax dc ls py jgh gS\ laxe;qxh nsg/kkjh /keZxq#vksa }kjk }kij&dfy;qxh ukjdh; jko.kjkT; dh ^fo”ks’k lkewfgd

“kwfVax^ rks czg~ek ckck ds “kjhj NksM+us ij gh “kq: gqbZ FkhA fQj Hkh ^lkekU; lkewfgd “kwfVax^ Kku dh vf/k’Bk=h f”ko”kfDr ljLorh ds 24 twu lu~ 65 dks “kjhj NksM+us ds ckn ls gh “kq: gks pqdh Fkh( D;ksafd ljLorh dks fo”ks’k :Ik ls ;Kekrk ds :Ik esa dU;kvksa&ekrkvksa dh lEHkky ds fy, j[kk x;k Fkk( fdarq muds u jgus ij Hkh lkdkj cki f”ko ds czg~ek ru esa mifLFkr jgus ds dkj.k fdlh dks jko.kjkT; dh Hkkluk ugha gks ldhA tcfd tM+ ewfrZ;ksa ds eafnjksa esa vYidky ds fy, nq%[k vkSj v”kkafr dk yksi gks tkrk gS rks tgka lk{kkr~ ijekRek f”ko czg~ek ds lkdkj ru esa fojkteku gksa ogka nq%[k dh ys”kek= vuqHkwfr dSls gks ldrh gS\ eEek&ckck ds ckn ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa euq’; xq#vksa }kjk pykbZ xbZ HkfDrekxhZ; jko.kjkT; dh “kwfVax ds vdkV~;

vkSj izR;{k izek.k bl izdkj gSa ¼nsf[k;s 30x40 okyk iqjkuk lh<+h dk fp=½ ¼1½ =srk var dk v/kZ fouk�k& ckck us rk-9-2-70 dh eqjyh esa dgk gS ^^okeekxZ esa tkus ij gh LoxZ u’V gksdj /kjrhdEi gksrk gSA NksVh izy; gksrh gS jko.kjkT; ds “kq: esaA^^ Kku dh vf/k’Bk=h ljLorh vkSj vfr Lusgh czg~ek ckck ds “kjhj NksM+us ds le; nsgkfHkekuh vkSj vKkuh euq’; xq#vksa }kjk lPps fdarq dPps czkg~e.k oRlksa dks igys dh rjg Hkjiwj Kku vkSj Lusg dh izkfIr ugha gqbZA ml le; izR;sd czkg~e.k ds fny vkSj fnekx ds vanj eqjfy;ksa esa crkbZ gqbZ ckck dh 100 o’kZ vk;q dks ysdj ek;k ds HkwdEi vFkkZr~ la”k; mB jgs Fks ftudk lgh lek/kku rRdkyhu vKkukU/kdkj QSykus okys euq’; xq#vksa ds ikl ugha FkkA vr% lu~ 65@66 ls 68 ds chp <sj ds <sj czkg~e.k oRlksa dh Kku ;K ls vdkye`R;q gks xbZA

¼2½ lkseukFk LFkkiuk& }kij;qx ¼dh “kwfVax½ esa yxHkx 100 o’kZ chrus ij jktk foØekfnR; dh vkRek ¼czg~ek½ ds fufeRr vkns”k }kjk vikj ¼e/kqcuh½ /kujkf”k yxkdj xqtjkr esa ¼Kku½lkxj ds daBs ij ¼vFkkZr~ e/kqcu ds lcls utnhd½ ^loZ lsaVlZ ds cht:Ik vgenkckn^ “kgj esa lPps lkseukFk eafnj ¼izHkqikdZ dsanz½ dh LFkkiuk djkbZ xbZA laxe;qxh “kwfVax eas ;g dk;Z Kku dh nsoh ljLorh ds “kjhj NksM+us ds Bhd 1 o’kZ ¼¾100 o’kZ½ ckn ebZ lu~ 66 esa vKku ds lkxj iaMs iqtkfj;ksa ds gkFkksa lEiUu gqvk FkkA Lo;a czg~ek ckck ml lsaVj esa dHkh ugha tk ldsA flQZ mudk LFkwy /ku vkSj ealk ladYi dk Hkjiwj chtek= gh ml lsokdsanz esa yx ldkA tcfd vU;kU; lHkh orZekudkyhu lsokdsanzksa dh LFkkiuk ds fufeRr /kunkrk nwljs yksx gSaA ¼3½ tM+fp=ksa dh izn�kZuh dk HkfDrekxhZ; ikEi ,.M “kks& }kij;qx ds dksbZ 500 o’kZ rd [kkl ek;k dh uxjh cEcbZ rjQ ¼vtUrk&,yksjk&,fyQSaVk dh xqQkvksa vkSj eafnjksa vkfn esa½ <sj ds <sj tM+ fp=ksa] ewfrZ;ksa vkfn dk fuekZ.k gksrk gSA blh izdkj 40o’kZ dh nso o.khZ; lr;qxh “kwfVax esa }kij;qxh “kwfVax ds nkSjku czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa Hkh <sj ds <sj izn”kZuh ds fp= cuus yxs] ftudh la[;k vkxs pydj cgqr vf/kd gks xbZA cEcbZ esa igyh izn”kZuh dk fuekZ.k euq’; xq#vksa }kjk lu~ 65 esa gqvk FkkA ml le; Kku dh nsoh eEek ljLorh e`R;q”kS;k dk vkfyaxu dj jgh FkhA ckck us rk-13-6-72i`-2 dh eqjyh ds var esa dgk gS ^^izn”kZuh dh jk; ckck us FkksM+s gh fudkykA ;g jes”k cPps dk bUosa”ku gSA^^ Li’V gS fd <sj ds <sj cukoVh fp= euer vkSj euq’;er ij cuk;s x;s gSaA f”kockck dh Jher ij ugha cuk;s x;sA vr% ckck us rk- 8-5-74i`-1 dh eqjyh ds e/; esa dgk gS ^^vklqjh er ij vusd <sj ds <sj fp= cus gSaA^^ ^^HkfDr ekxZ ds lkjs fp= >wBs vkSj cukoVh gSaA eq-rk-28-9-69 ¼4½ xhrk dk Hkxoku& jko.kjkT; ds “kq: esa nqfu;k dh lcls cM+h Hkwy ;g gqbZ fd fujkdkjh LVst okys f”ko”kadj HkksysukFk jpf;rk cki dh txg 84 ds pØ esa vkus okys nsg/kkjh cPps ^Jhd`’.k^ :ih jpuk dk uke laLd`r dh xhrk esa Mky fn;k x;kA bldk QkmaMs”ku laxe;qx esa rc iM+uk “kq: gksrk gS tc 40o’kZ dh lr;qxh “kwfVax esa lu~ 65 ls 68 ds chp }kij;qxh “kwfVax ds nkSjku d`’.k okyh vkRek vFkkZr~ czg~ek dk uke ^firkJh^ lPph xhrk ¼eqjfy;ksa½ ds ÝaV ist ij f”kockck ;kn gS\ls igys Nkiuk vkjEHk dj fn;k x;kA bldk Li’V vFkZ ;g gqvk fd ckn esa Js’B cuus okys firk$Jh czg~ek gh f”ko ds lkdkj :i xhrk dk Hkxoku jpf;rk gks x;s ( tcfd czg~e$eka rks igyh jpuk :ih cM+h ekrk gSA tks [kqn gh Hkwys gq;s gSa os nqfu;koh /keZxq#vksa dh Hkwy dSls lq/kkjsaxs\ ^^igys ?kj dk lq/kkj fQj ij dk lq/kkjA^^ ¼5½ “kkL= fuekZ.k& 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax esa }kij;qxh “kwfVax ds nkSjku <sj ds <sj fp=ksa ds n”kZu vkSj izn”kZu djus ls O;fHkpkjh cu tkus ds dkj.k czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa bZ”ojh; Kku ds lkFk fHkUu2 euq’;er dh feykoV djds ^Hkfo’; iqjk.k^ ¼dh rjg ^fo”o dk Hkfo’;^½ vFkok ^;ksxofl’B^ ¼dh rjg ^;ksx dh fof/k vkSj flf)^½ tSls eksVs2 xzaFk&”kkL= eku&lEeku vkSj /ku dekus dh LokFkZcqf) ls }kij ds vkfn esa fy[ks tkrs gSaA bl ckr dk izR;{k izek.k bu xn~nhu”khu /keZ xq#vksa ds cM+s&cM+s O;fDrxr cSad cSysal gSaA ftruk fdlh x`gLFk czkg~e.k ifjokj ds ikl Hkh “kk;n ugha gksxkA ¼6½ cki dh ck;ksxzkQh esa cPps dk uke& ftl izdkj fujkdkj cki f”ko dh ck;ksxzkQh ^Jhen~ Hkkxor~ dFkk^ vFkkZr~ xksfi;ksa dks Hkxkus dh dgkuh esa cki ds LFkku ij nsg/kkjh cPps ^Jhd`’.k^ :ih jpuk dk uke Mky fn;k x;k mlh izdkj laxe;qx esa czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka esa izdkf”kr ^,d vn~Hkqr thou dgkuh^ ds izFke i`’B ij d`’.k okyh vkRek vFkkZr~ czg~ek dk uke vkSj :Ik ¼^firkJh^½ Mky fn;k x;kA D;k fla/k gSnjkckn esa 3@4 lkS dU;kvksa&ekrkvksa dks Hkxkus dk vn~Hkqr dk;Z cw<+s nknk ys[kjkt ¼firkJh½ us fd;k Fkk\ ;k djudjkougkj fujkdkjh f”ko us ;g dk;Z lEiUu fd;k Fkk\

¼7½ ifrr ikou vkvks&ftl izdkj }kij;qx izkjEHk gksrs gh HkDrtu Hkxoku dks iqdkjuk “kq: dj nsrs gSa mlh izdkj lu~ 1969 esa czg~ek eka ds “kjhj NksM+us ds ckn ls gh czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;ka ds HkDrtu ^^Kku dh deh vkSj igpku dh deh^^ jg tkus ds dkj.k eEek&ckck ds tM+ fp=ksa ds lkeus cSB ^ifrr ikou vkvks^ dh eulk&okpk jV yxkdj ckinknk dks lansf”k;ksa }kjk ckj2 vkus dk fuea=.k nsrs jgrs gSaA lu~ 69 ls igys jkejkT; dh “kwfVax dky esa czg~ek ds ru esa f”kockck dks cqykus ;k fuea=.k nsus dh njdkj ugha iM+rh FkhA os fcuk cqyk;s czg~ek ru esa eqjyh pykus vk tkrs Fks vkSj vc jko.kjkT; dh “kwfVax esa rks cqykus ij Hkh ugha vkrsA flQZ lw{e “kjhj/kkjh czg~ek dh lksy }kjk laxe;qxh HkDrizoj iaMs iqtkfj;ksa dks lk{kkRdkj djkus ds fy, Hkkouk dk vYidkyhu HkkM+k ns fn;k tkrk gSA ml lk{kkRdkj ls dksbZ Qk;nk ;k izkfIr fo”ks’k rks gksrh ughaA fnuizfrfnu vkSj gh uhps fxjrs tkrs gSaA ¼8½ }kij ls fodkjh jktk,a vFkkZr~ iz�kkld&iz�kkfldk;sa gh othj j[krs gSa&LoxZ dh “kwfVax djus okys eEek&ckck us dHkh fdlh euq’; dks vius ikl cqykdj jk; ugha yh( D;ksafd ftlds ru esa Lo;a ije ifo= cqf)ekuksa dh cqf) ijekRek fojkteku gks mls fdlh fodkjh euq’; ls jk; ysus dh D;k t:jr\ ijarq czg~ek ckck ds nsg volku ds ckn ;K esa vius dks lsok/kkjh ds ctk; iz”kkld&iz”kkfldk le>us okyksa us fufoZdkjh&fu”p;cqf) u gksus ds dkj.k cM+s2 jk;cgknqjksa dks e/kqcu gsM vkWfQl esa fuea=.k ij cqykdj lykg&e”kfojk ysuk “kq: dj fn;kA ckn esa /khjs2 dkSjo xoesZaV dh rjg <sj ds <sj eaf=;ksa dks bdV~Bk djds ?kM+h2 e/kqcu esa ehfVaXl gksus yxhA tcfd ckck us rk-20-5-77 i`-1 dh eqjyh esa dgk gS&^^eqjyh }kjk loZ leL;kvksa dk gy fey ldrk gSA^^ fQj Hkyk brus yksxksa dks Vkbe&euh vkSj ,uthZ osLV djus ds fy, D;ksa nwj2 ls cqykdj bdV~Bk fd;k tkrk gS\ ;g Hkh Mªkek esa dfy;qxh “kwfVax dh HkkohA bldk Hkh dksbZ u dksbZ rks fufeRr cuuk gh pkfg,A ckck us eqjfy;ksa esa lkQ dgk gS ^^izkbefefuLVj ]izsthMsUV vkfn gSa rks muds fdrus othj gSaA t:j¼eqjyh dk jkt½ le>us dh vdy ugha gS rc rks othj j[krs gSa u

,Mokbt nsus fy,^^A(eq-10-5-74i`-3var) ^^jk; ysrs gSa csodwQ( D;ksafd mueas¼Jher le>us dh½viuh vdy ugha gSA^^(eq-5-6-74i`-2 e/;) ^^csodwQ cuus ij jktkvksa us othjksa ls Hkh jk; yhA^^ ¼eq-rk-8-8-69 i`-4@eq-10-3-74 vkfn½ ¼9½ jkT;lRrk&/keZlRrk vyx2 gkFkksa esa& ge czg~ekdqekj dqekfj;ksa ds fy, jko.kjkT; dh ;g ,d ijeizfl) fu”kkuh gS ftls ge izn”kZuh ds fp=ksa esa Hkh jkejkT; ds dkWUVªkLV esa fn[kkrs jgs gSa( ijarq cfgeZq[kh o`fRr gksus ds dkj.k bl ckr dks Hkh vc rd geus nqfu;k okyksa ij gh ykxw djuk lh[kk gS( ysfdu viuh laxe;qxh nqfu;k ds czkg~e.k ifjokj ij ykxw ugha fd;kA lkjs jk’Vª

;k ns”k dks viuh eqV~Bh esa /kj cSBus okyh /k`rjk’Vªh vkSj va/ks (/k`rjk’Vª) dh vkSykn va/kksa us dYiiwoZ Hkh vius ?kj&ifjokj ds nks’kksa ij dHkh n`f’Vikr ugha fd;k FkkA

/;ku jgs fd jkejkT; dh “kwfVax dky vFkkZr~ eEek&ckck ds tekus esa ns”k ds lHkh lsokdasnzksa dk lapkyu e/kqcu gsM vkWfQl ls vdsys czg~ek&ljLorh }kjk fd;k tkrk Fkk( ijarq ckn esa czg~ek ckck dks nsgR;kx fd;s 1 o’kZ Hkh ugha chrk fd cki ds }kjk nh xbZ vafre le; dh lkjh f”k{kkvksa dks Bqdjkrs gq;s] viuh gh detksjh vkSj vkilh HksnHkko ds dkj.k ns”k ds lsokdsanzksa dk lapkyulw= vyx2 tksuy lsokdsanzksa dh lapkfydkvksa ds gkFkksa esa lkSai fn;k x;kA ,d ns”k rks D;k] lkjs fo”o ¼500&700 djksM+½ dk “kklulw= ,d fo”oegkjktu ds gkFkksa lkSaius dk vafre y{; Hkqyk fn;k x;k ;k ;wa dgsa fd fo”o egkjktu cuus dk y{; dFkuh rd gh lhfer jgk] djuh esa ughaA ckck us eq-8-8-74 i`-3 ds var esa Li’V “kCnksa esa dgk gS ^^jko.k tc ¼lRrk esa½ vkrs gSa rks igys2 ?kj esa ls yM+kbZ “kq: gksrh gSA tqnk&2 gks tkrs gSaA mlesa gh yM+ ejrs gSaA viuk2 izkfoal vyx &vyx dj nsrs gSaA^^

¼10½ ;qxy nsorkvksa dh O;fHkpkjh iwtk& eEek&ckck ds jgrs LoxhZ; “kwfVax esa gjsd lsokdasnz ij ;kn djus ds fy, lkeus dh vksj f”kockck dk fp= gh yxk;k tkrk Fkk( ijarq eEek&ckck ds nsgR;kx ds ckn lu~ 69@70 esa <sj ds <sj fp=ksa vkSj “kkL=ksa ds fgek;rh gksus ls O;fHkpkjh ;kn dh “kwfVax djus okys HkDrizoj iaMs&iqtkfj;ksa us Hkfo’; eas ;qxyewrZ y-uk- cuus okys eEek&ckck ds cM+s2 tM+ fp= yksxksa ds n”kZu&Lej.k vkSj efgek djus ds fy, loZizFke e/kqcu esa LFkkfir djk fn;sA cl] fQj D;k FkkA ^;Fkk jktk rFkk iztk^ ds fu;ekuqlkj lHkh lsokdsanzksa esa eEek&ckck ¼y-uk-½ ds bu ;qxyewrZ tM+fp=ksa dh LFkkiuk gks xbZA tcfd [kkl nsg:ih tM+ewfrZ ls cqf);ksx rqM+okus ds fy, vorfjr f”kockck us eqjfy;ksa eas ;g l[r Mk;jSD”ku fn;k gS ^^le>kus ds fy, f=ewfrZ ¼vkfn fp=ksa½ esa rks czg~ek dk fp= gS ghA vyx j[kus dh dksbZ njdkj ughaA^^ ^^bl czg~ek ds ikl rks dqN Hkh ugha gSA fp= Hkh ns[kus dh njdkj ughaA^^¼eq-rk-27-2-75i`-2 vkfn ½

ckck us rk-28-2-74i`-2 dh eqjyh ds e/; esa HkfDrekxZ dh fu”kkuh crkrs gq;s dgk gS ^^HkfDrekxZ esa euq’;ksa dh cqf) esa vusdksa dh ;kn vkrh gSA f�ko ds ¼lPps2½ eafnj ¼vFkkZr~ lsokdsanzksa vkSj laxe;qxh HkDrksa ds ?kj2½ esa tkvks rks ogka vkSj Hkh <sj fp= j[ks gq;s gksaxsA O;fHkpkjh Bgjs uA lcds vkxs flj >qdkrs jgrsA ¼eEek&ckck&nhnh&nknh vkfn nsg/kkjh½ xq#vksa dh Hkh ewfrZ cukdj j[krs gSaA^^ ¼11½ flaxy nsorkvksa dh O;fHkpkjh iwtk&;qxyewrZ nsorkvksa dh vis{kk foijhr fyax okyh vdsyh ewfrZ nsgvfHkekfu;ksa dks vf/kd vkdf’kZr djrh gSA vr% tSls }kij ds e/;kar rd flaxy nsork d`’.k dh mikluk dk vkjEHk gks x;k Bhd oSls gh gekjs L=hcgqy ;K esa iq#’k pksys okys czg~ek dh mikluk vf/kd gksus yxhA izR;sd lsokdsanz ls eEek dk fp= ;k rks gVk fn;k x;k ;k cgqr NksVs lkbt esa b/kj&m/kj j[k fn;k x;kA /;ku jgs fd lh<+h ds fp= esa ;qxyewrZ nsorkvksa ds HkDrksa dks gh ftEesokjh dk rkt fn[kk;k x;k gSA tcfd flaxy nsorkvksa ds mikldksa dks rktghu fn[kk;k x;k gS( D;ksafd mUgksaus laxe;qx esa Hkh ifo=rk dk rkt /kkj.k djus ds fu;eksa dk mYya?ku [kqn fd;k Fkk vkSj nwljksa ls Hkh djk;k FkkA blfy, ckck us mUgsa rk-7-3-74i-2 dh eqjyh ds vkfn eas lh<+h ds fp= esa fpf=r nSR; dgk gS ^^dfu’B gSa nSR;A dfu’B euq’; cSB mRre euq’;ksa dh efgek xkrs gSaA eafnj cukdj rkt okyksa dks fcxj rktokys ueu djrs gSaA lh<+h esa “kk;n dqN ,slk gS fp=A^^ ^^ckck cgqr dM+s2 v{kj nsrs gSaA nsfo;ksa dks Hkh dVkjh ]bruh Hkqtk;sa D;ksa nsrs gSa\ tSls jko.k dks Hkqtk;sa nh gSa oSls nsfo;ksa dks Hkh nh gSaA rqedks rks bruh Hkqtk;sa gSa ugha( ijarq jko.k lEiznk; gS ukA blfy, Hkqtk;sa Hkh ns nh gSaA jko.k lEiznk;oklh gh mudh iwtk djrs gSaA nsfo;ksa dh iwtk xks;k jko.k dh iwtkA fQj bulYV fdruh djrs gSaA nsfo;ksa dks ltkdj iwtk vkfn dj fQj dgrs gSa Mwc tkA ugha Mwcrh rks Åij p<+dj Hkh Mqcksrs gSaA fdruh ukulsUl cqf) ]vklqjh cqf) gSA^^ eq-rk-7-4-68 i`-2vkfn ¼12½ de dyk okys nsorkvksa dh iwtk& }kij var esa de dykvksa okys ;qxyewrZ nsorkvksa dh mikluk fn[kkbZ xbZ gSA ;gka /;ku jgs fd jke&lhrk ds vykok lr;qx dh vafre lkr xfn~n;ksa ds lkjs gh ;qxyewrZ y-uk- Qsy gksdj de dykvksa okys =srk;qxh nsork curs gSaA jkelhrk lfgr ;s lHkh Qsfy;j nso vkRek;sa fdlh u fdlh uke&:Ik ls gekjh laxe;qxh nqfu;ka ds eu&eafnjksa esa] ?kj&x`gLFkh :ih eafnjksa ;k lsokdsanzksa esa Hkxr cus uke/kkjh czkg~e.kksa ds }kjk Hkxoku dh rjg vHkh iwth tk jgh gSaA HkDrksa ds fy, mudh euer Hkxoku dh Jher gS vkSj muds egkokD; Hkxoku ds egkokD; gSaA ¼13½ guqeku mikluk vkSj x.ks�k iwtk& ftudh dej esa LFkwy dke fodkj dh fu”kkuh iwaN vkSj ftuds eq[k esa n`f’V&o`fRr dh papyrk :ih nsgHkku dh fu”kkuh lwaM+ izR;{k :Ik eas fn[kkbZ iM+rh gSA ,sls tkuojksa lk [kwa[kkj LoHkko /kkj.k djus okys gkQdkLV czkg~e.kksa dks eafnjksa :ih lsokdsanzksa esa fcBkdj mudh Hkxoku dh rjg iwtk&mikluk vkSj efgek dh tkrh gSA ;g vKku dk

egkeksgkU/kdkj vU/kJ)kyq vkSj va/kfo”oklh HkDrtuksa }kjk 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax esa dfy;qxh “kwfVax ds nkSjku lu~ 73@74 ls “kq: gksrk gSA ¼14½ euq’; }kjk euq’; dh iwtk& lk/kkj.k ls lk/kkj.k Kkujax ls jaxk gqvk jaxhyk euq’;xq: ftls dksbZ xn~nh u feyh gks og ;fn fdlh O;fDr dks lQsniks”k czg~ekdqekj cukus esa lQy gks tkrk gS rks og Hkh Hkxoku dh rjg viuh iwtk djokus esa ugha pwdrkA ;gka rd fd ml rFkkdfFkr Hkxoku dk og iqtkjh fufeRr cuh Vhpj dh gh ugha cfYd vius ml jaxhys xq: dh HksaV esa ln~xq: f”kockck dh eqjyh :ih egkokD;ksa dh Hkh [kqysvke vogsyuk dj tkrk gSA lh<+h ds iqjkus fp= esa fpf=r bl rjg dh ^O;fHkpkjh HkfDr^ dh ijkdk’Bk okyk xq:&psys dk pksyh&nkeu dk lkFk gj lsokdsanzksa esa ns[kus dks feysxkA ¼15½ ikap rRoksa dh iwtk ekuk Hkwriwtk& dfy;qx e/;kUr dh “kwfVax esa vfXu&ty&tM+o`{k ¼feV~Vh½ vkfn tM+ rRoksa dh iwtk fn[kkbZ xbZ gSA 5 rRoksa ds la?kkr ¼lewg½ dk loZJs’B uewuk euq’; dk “kjhj gSA bu 5 rRoksa ls cus tM+ “kjhj :ih ewfrZ dh iwtk dks ckck us Hkwr iwtk dgk gSA ;K dh lkewfgd lsok djuk nwljh ckr gS( ijarq fdlh ls O;fDrxr lsok ysuk ;k nsuk Jher ds foijhr gSA pkgs og diM+k /kksus] crZu ekatus] [kkuk cukus] ;k rsy ekfy”k djus vkfn fdlh Hkh izdkj dh O;fDrxr lsok D;ksa u gksA f”kockck us rks- 26-10-76i`-3 dh eqjyh ds var esa lkQ dgk gS ^^dbZ gV~Vh&dV~Vh czkg~ef.k;ka diM+s Hkh /kqyokrh gSaA crZu Hkh lkQ djokrh gSaA okLro esa mudks lHkh dqN vius gkFk ls djuk gSA rch;r dh ckr vyx gSA ;gka lHkh lq[k ys ysaxs rks ogka ¼vc vkus okys laxe;qxh 21osa ghjs rqY; loZJs’B tUe esa½ lq[k xaok nsaxsA ;gka gh uokc cu tkrh gSaA^^ izk;% djds xn~nhu”khu nsg/kkjh /keZxq#vksa }kjk lsokdsanzksa esa Hkksyh&Hkkyh ekrkvksa vkSj ?kj&x`gLFk NqM+okdj vk/khu cukbZ xbZ dU;kvksa ls ;Klsok ds uke ij bl izdkj dh tksj&tcjnLrh okyh Hkwr ¼izsr½@O;fDrxr iwtk djkbZ tk jgh gS ftldk loZFkk cfg’dkj gksuk gh pkfg;s( D;ksafd ckck us 17-9-70 dh eqjyh esa dgk gS& ^^”kjhj iwtk dk eryc fgj.;d”;Ik dh iwtkA^^

^vkse”kkafr^ ^vkseØkafr^ AAÅ¡AAije$vkRek izR;{krk ckWEcAA ijefirk f�kockck ;kn gSA uxkM+k u-11 lko/kku! ge czkg~e.kksa ds laxe;qxh ;K esa jko.kjkT; dh dfy;qxh rkelh “kwfVax

ge czkg~e.kksa ds ;K esa pyus okyh HkfDrekxhZ; jko.kjkT; dh dfy;qxh reksiz/kku fu”kkfu;ka bl izdkj gSa& ¼16½ lPps lkseukFk dh ywV& 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax esa }kij;qx dh “kwfVax ds nkSjku lu~ 1966 esa xqtjkr dk tks lcls igyk izHkqikdZ ikyM+h lsokdsanz :ih lPpk lkseukFk eafnj jktk foØekfnR; dh vkRek czg~ek }kjk e/kqcu Kku lkxj ds daBs ij v[kwV /ku&lEifRr yxkdj cuk;k x;k Fkk ogh Hkkjr dk txizfl) eafnj lr;qxh “kwfVax esa dfy;qx dh “kwfVax ds nkSjku czkg~e.k ifjokj esa eqfLye /keZ ds laLdkjksa okyh vkRekvksa }kjk ywV fy;k tkrk gSA yxkrkj eqlyekuh vkØe.kksa dh pksV lgu djrs2 Hk;adj rksM+&QksM+ ds ckotwn Hkh vkt rd fdlh rjg ,d lk/kkj.k eafnj tSlh xhrk ikB”kkyk ds :Ik esa mldk vfLrRo cuk gqvk gS( D;ksafd mlh ,dek= eafnj dh LFkkiuk esa txrfirk f”ko “kadj vkSj txrekrk czg~ek ds /ku vkSj ladYi “kfDr dk Hkjiwj vfouk”kh cht iM+k gqvk gS tks feV ugha ldrkA ¼17½ xqM~Mh iwtk Mwch tk dh “kwfVax& tSls HkfDrekxZ esa pyus okys lkjs gh deZdkaM :ih vkMEcj laxe;qx dh ;knxkj gS vFkkZr~ ge czkg~e.kksa us tks deZ fd;s gSa mUgha dh ;knxkj gS] Bhd oSls gh xqfM~M;ksa dh iwtk dj ds mUgsa Mqcks nsus dh nnZukd izfØ;k Hkh laxe;qxh HkDrksa }kjk pSrU;

xqfM+;ksa :ih czg~ekdqekfj;ksa ds lkFk laxe;qx ds var esa gksus okys lywd dk gh ;knxkj gSA fdruk fofp= Mªkek gS fd flQZ ifrr gksus ls cpkus ds fy, ftu dU;kvksa&ekrkvksa dks x`gLFkh :ih dfy;qxh dhpM+ ls mBkdj vkJeksa :ih lts&ltk;s eafnjksa esa ykdj j[kus ds fy, tks x`gLFkh czg~ekdqekj&dqekjh :ih laxe;qxh HkDrtu fufeRr curs gSa os viuh gh va/kJ)k ds dkj.k vuko”;d jkW;YVh ls Hkjiwj Hkkstu&oL= vkSj rhekjnkjksa dh O;oLFkk djds mu dU;kvksa&ekrkvksa dks t:jr ls T;knk lj&ekFks ij p<+kus dh Hkkjh Hkwy dj cSBrs gSaA os vYidky ds fy, lk{kkr~ Hkxorh nsoh dk :Ik /kkj.k djus okyh bu xqfM+;ksa dh iwtk esa yk[kksa #i;s cjckn djrs gq;s brus vyeLr gks tkrs gSa fd viuh x`gy{eh vkSj ckyxksikyksa dh nqnZ”kk dk Hkh /;ku ugha j[krsA

rk-19-10-75 dh v-ok-i-201 ds vkfn esa ckck us dgk gS ^^xqfM+;ksa ds [ksy esa brus eLr fd ;fn dksbZ¼cki ds½?kj dk lgh jkLrk crkos rks dksbZ lquus ds fy, rS;kj ugha^^( ijarq vk[kjhu /kwe&/kM+kds ls izR;{k gksus okys Kku lkxj cki ds Kku niZ.k esa tc mu nsfo;ksa ds os”k esa tUe tUekarj ds vklqjh laLdkj rFkk cki ls foeq[k djus dk ikVZ izR;{k gksrk gS rks mudk lkjk in&eku&erZck mu nsoh iwtk djus okys HkDrtuksa }kjk Kku lkxj ds Kkuty esa Mqcks fn;k tkrk gSA ;gka rd fd ;fn os xqfM~M;ka lk/kkj.k iz;Ru ls ugha Mwcrha rks cqf) :ih ikao ls tcfj;u nckdj Mqcks fn;k tkrk gSA ¼18½ ifrr&ikouh t; esjh xaxk eS;k& ¼laxe;qxh½ Hkxr yksx ¼pSrU; Kku½ lkxj dh vuqifLFkfr esa ¼pSrU; Kku½ ufn;ksa dks gh ifrr&ikouh le> cSBrs gSaA ckck us rk-22-2-76 i`-3 dh

lkdkj üeqjyh esa dU;kvksa&ekrkvksa dks unh dgk gSA tc dHkh fdlh uxj ¼vFkkZr~ ml lsaVj½ ds

utnhd ls dksbZ ukeh&xzkeh ¼pSrU; Kku½ unh xqtjrh gS rks dfy;qxh ¼”kwfVax djus okys½ HkDrtu ¼Kku½ lkxj ¼cki dh eqjfy;ksa½ ds “kq) cjlkrh ¼Kku½ ty dks Hkh NksM+ tkrs gSa vkSj Hkkafr&Hkkafr ds reksiz/kku euq’;ksa ¼dh n`f’V&o`fRr½ dk dPkM+k /kkj.k djus okyh ml unh dks ifrr&ikouh le>dj xÅ&eq[k ¼eqjyh½ dk Luku djus ds fy, lPps2 f”koky; ¼vFkkZr~ lsokdsanz½ dks Hkh “e”kku ?kkV cuk nsrs gSaA

ckck us rk-11-6-74 dh eq- esa lkQ dgk gS ^^mu ¼Kku½ ufn;ksa esa rks xans ukyksa ¼:ih Hkz’Vkpkjh euq’;ksa dh xanh n`f’V&o`fRr½ dk xank dpM+k iM+rk jgrk gSA LoPN gksdj ¼vkcw tSls½ igkM+ksa ls vkrh gSaA fQj ¼esys eyk[kM+ksa ls½ eysPN gksdj ¼Kku½ lkxj esa tkrh gSaA^^ ¼19½ dqEHk ds esyksa esa eSyk& egkdkeh vkSj Øks/kh gksus ds dkj.k ftudh dkesfUnz; ¼ls dh xbZ xanh gjdrksa½ dk vkoj.k izk;% djds lc ¼czg~ek oRlksa½ ds lkeus [kqyk jgrk gS ,sls /kDdM+h vFkkZr~ ¼;K esa½ /kkd tekus okys csijokg ukxkvksa }kjk 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax esa reksiz/kku voLFkk okyh “kwfVax dh “kq#vkr ¼lu~ 73 ds var esa ½ dqEHk ds esyksa }kjk ¼#gkuh½ xoesZaV ds yk[kksa #i;s ds [kpksZa ls djkbZ tkrh gSA blhfy;s rk-7-1-77i`-1 dh eqjyh ds e/; esa ckck us dgk Hkh gS ^^tks dqEHkdj.k dh vKku uhan esa cgqr tkLrh lks;s gq;s gSa ogh dqEHk dk esyk eukrs jgrs gSaA ;g ukxs lk/kq yksx dqEHk dk esyk yxokrs gSa-------------mUgksa fd fQj ehfVax gksrh gSA^^

HkfDrekxhZ; jko.kjkT; esa gh ¼pSrU; Kku½ ufn;ksa ds fdukjs izk;% ukeh&xzkeh “kgjksa esa ?kM+h2 esys&eyk[kM+s yxrs jgrs gSaA LoxhZ; jkejkT; dh “kwfVax dky eEek&ckck ds tekus esa ,slk ugha gksrk FkkA ogka rks Kku ufn;ksa dh ctk; pSrU; Kku lkxj ds fdukjs e/kqcu ^LoxZ vkJe esa vkREkk&ijekRek dk lPpk feyu&esyk gksrk Fkk ftlls vkRek dh dV mrjrh FkhA tcfd esyksa esa vkus okys <sj ds <sj reksiz/kku euq’;kas ¼dh xanh n`f’V&o`fRr½ dk dpM+k <ksus okyh ¼Kku½ ufn;ksa esa Luku djus ls yksx vkSj gh xans gks tkrs gSaA blhfy;s ckck us rk-17-1-74 dh eqjyh esa lkQ dgk gS ^^;g ¼e/kqcu½ gS vkRekvksa vkSj ijekRek dk esykA mu ¼ufn;ksa ds½ esyksa esa rks eSys gks iM+rs gSaA^^ 4 ebZ lu~ 74i`-1 dh eqjyh ds var esa ckck us dgk gS ^^vHkh rks HkfDr dh fdruh /kwe/kke gks xbZ gSA esys&eyk[kM+s Hkh yxrs gSa rks euq’; tkdj fny cgyk vkosA^^

¼20½ rhFkZ ;k=k;sa& f”kockck vkSj muds #gkuh iaMs vFkkZr~ lPps ikaMo rks cqf):ih ikao ls csgn dh e/kqjrk vkSj oSjkX; o`fRr ls Hkjiwj LohVgkse vFkkZr~ #gkuh e/kqcu ¼ije/kke½ dh ;k=k djuk fl[kkrs gSaA tcfd ftLekuh vFkkZr~ nsgkfHkekuh iaMs&iqtkjh ftLekuh Hkj.k&iks’k.k ds fy, vkcw rhFkZ rFkk vU; lsokdsanzksa dh ftLekuh ;k=k;sa djkrs gSaA

f”kokpk;ksZokp Hkh gS ^^ckck FkksM+s gh rqedks dgsaxs fd ftLekuh ¼e/kqcu dh½ ;k=k ij pyks ;k tkvksA^^eq-rk-13-5-73i`-1 e/;

^^;g xq: vkfn tks Hkh gSa ftLekuh ;k=k ij ys tkus okys gSaA^^eq-rk-21-10-73 ^^ftLekuh iaMksa dks ¼e/kqcu vkfn½ rhFkZ fdrus ;kn iM+ tkrs gSa D;ksafd ?kM+h&?kM+h tkrs gSaA^^eq-rk-4-9-73 i`-1 e/; ^^ijekRek dksbZ ¼vkcw½ igkM+ ij rks ugha cSBk gSA---------------¼eEek&ckck ds½ tM+ fp=ksa dk n”kZu djus tkrs gSaA^^¼eq-rk- 4-9-73i`-3 vkfn½ ^^cki dgrs gSa tks ¼rhFkksZa ds½ /kDds [kkrs gSa os eq>s ugha tkurs gSaA mu¼ftLekuh xq:&HkDrksa½dks irk ugha gS fd cki ¼i<+kbZ½ i<+kdj olkZ ns jgs gSa fo”o dk ekfyd cukusA rqe ¼;K ls ns”k fudkyk ik;s gq;s ikaMo½ vHkh /kDds [kkus ls NwV x;s gksA ^^ ¼olkZ ikus ds fy, rhFkksZa esa xq#vksa ds /kDds [kkus dh njdkj ugha½ eq-rk-2-6-73 i`-3 e/;

¼21½ ¼n`f’V&o`fRr dk½ O;fHkpkj vkSj Hkz’Vkpkj& lu~ 69 ls igys fujkdkj jke cki ds jkT; esa Hkjiwj “kq) vkSj lgt gh ¼;ksx:ih½ [kqjkd feyrh FkhA tcfd bl ek;k :ih jko.k ds jkT; esa gBiwoZd dBksj iq#’kkFkZ djus ij Hkh yksxksa dks lM+h&xyh dpMs+ okyh [kqjkd Hkh ¼cqf):ih½ isV Hkj ugha fey ikrh( D;ksafd iztk ds m)kjewrZ cu cSBs QwM fefuLVlZ ¼:ih ;ksxekLVlZ gh n`f’Vxr½ Hkz’Vkpkj QSykus ds fufeRr cu iM+rs gSaA /;ku jgs fd f”kockck us dHkh fdlh eqjyh esa ;g ugha dgk fd NksVh&NksVh ukStoku dU;kvksa@ekrkvksa ds }kjk lkeus cSBs Hkkafr&Hkkafr ds euq’;ksa dks bu ftLekuh vka[kksa ls ?kaVksa rd n`f’V dk nku nsuk gh lgt jkt;ksx gSA f”kockck us rks eqjfy;ksa esa ckj2 bl ckr dk fojks/k gh fd;k gSA dksbZ ekus ;k u ekus ;g nwljh ckr gS( D;ksafd ckck us dgk gS ^^bu xqg~; ckrksa dks tks bl ¼gV~Vh vkfn lukruh½ dqy ds gksaxs os ekusaxs vkSj tks bZ”ojh; dqy ds u gksaxs ]os fo?u Mkysaxs---------yM+saxsA dgsaxs ;g rks ¼eEek&ckck ls n`f’V nsus dh½ jle pyh vk jgh gSA^^

iqjkus lh<+h ds fp= esa ^^gk; cpkvks f”kockck^^ ds uke dh iqdkj yxkus okyh nzkSinh :ih ¼lPph½ czg~ekdqekjh dk yTtk :ih vkoj.k [khaprs gq;s dksbZ lQsniks”k os”kHkw’kk okyk nq%”kklu :ih ije izfl) ¼>wBk½ czg~ekdqekj fn[kk;k x;k gS ftlus “kjhj :ih oL= dks xank djds ml nzkSinh dks ifrr voLFkk esa Mky j[kk gSA ml nq%”kklu ds cqf) :ih gkFk esa uSu dVkjh fn[kkbZ xbZ gS ftldk rkRi;Z gS fd n`f’V&o`fRr dks fodkjh cukus ds fy, izk;% djds os dhpd leku iq#’k gh ftEesokj gSa tks bZ”ojh; lsok ds cgkus ls viuk ?kj&ckj NksM+dj eafnjksa :ih vkJeksa ds ,dkar okrkoj.k esa gj le; nzkSinh :ih czg~ekdqekfj;ksa dk lax djus ds fy, ihNs iM+ tkrs gSaA ojuk D;k vius ?kj&x`gLFk esa jgdj bZ”ojh; lsok esa lEiw.kZ leiZ.k ugha gqvk tk ldrk\ [kkl ,sls iq#’kksa us gh czg~ekdqekjh vkJeksa esa lgt jkt;ksx ds uke ij f”kockck dh Jher ds f[kykQ uSudVkjh pykus dk O;fHkpkjh /kU/kk pyk;k gqvk gS( D;ksafd f”kockck us dgk gS ^^lHkh iq#’k nq%”kklu gSaA dU;k;sa&ekrk;sa izk;% djds nzksifn;ka gSaA dke fodkj ds fy, iq#’k gh igy djrk gSA fL=;ksa esa yTtk vkSj Hkkouk jgrh gSA^^

;gka lh<+h ds fp= esa fpf=r nq%”kklu us vius cqf) :ih ikao ls nzkSinh ds cqf) :ih ikao dks ncksp j[kk gS ftldk rkRi;Z gS fd fodkjh cqf) iq#’k oxZ gh Hkksyh&Hkkyh dU;kvksa&ekrkvksa ds lgt cqf) ij gkoh gksdj euekuh ,DVhfoVh ij mrj tkrk gSSAfdruk fofp= Mªkek gSA

dU;kvksa&ekrkvksa dh j{kk ds fy, j[ks tkus okys j{kd (guards) gh reksiz/kku dfy;qxh “kwfVax esa Hk{kd cu tkrs gSaA ”kk;n blfy, v-ckinknk us lko/kkuh nh Fkh fd ^^ikaMoksa dks xkMZ cukdj

“kfDr;ksa dh j[kokyh ds fy, fufeRr cuk;k gqvk gSA ikaMoksa dks ihNs jgdj “kfDr;ksa dks vkxs djuk gSA xkbM ugha cuuk gSA xkMZ cuuk gSA tc ikaMo xkbM curs gSa rks xM+cM+ gksrh gSA blfy, ikaMo lsuk dks xkMZ cuuk gSA^^ v-ok-2-4-70 i`-235 e/; ¼22½ usfr usfr dh “kwfVax& f”kokpk;ksZokp gS fd ¼bZ”ojh; Kku ds eqa>s gq;s xgu iz”u fd;s tkus ij lu~ 51 ls 68 rd 18 o’kZ fuR;izfr 18 v/;k;h lPph xhrk&eqjfy;ka lquus@lqukus okys½ ^^izkphu _f’k&eqfu tks “kkL=ksa¼:ih eqjfy;ksa½ dh vFkkVhZ gksrs gSa og jpf;rk vkSj jpuk ds vkfn&e/;&var dks ugha tkursA^^ ^^dgrs gSa usfr&usfr] rks ukfLrd Bgjs uA^^¼ckck us vHkh jkt ugha [kksyk gS ,slk dgdj cki dk uke gh cnuke dj nsrs gSa½ tcfd v-ckinknk us lkQ dgk gS fd cki us vius ikl dqN Hkh ugha j[kk gSA ^^HkDr yksxksa dks dksbZ dk;Z eqf”dy yxrk gS rks Hkxoku ds Åij j[k nsrs gSa ukA lgt esa Lo;a vkSj eqf”dy esa HkxokuA vc rks cki us loZ”kfDr;ksa dk vkSj loZ drZO;ksa dk vkidks fufeRr cuk fn;k gS ukA---------------tks cki dh ftEeokfj;kW jgh gqbZ gS og vc rqe cPpksa dh gSA^^¼v-ok-rk-24-4-74i`-30½ ¼23½ firj izos�k& eEek&ckck gh gekjs bl csgn czkg~e.k ifjokj ds firj gSaA bu firjksa dh vkREkk dk ge czkg~e.kksa esa izos”krk dk ikVZ] iru dh vksj tkus okys HkfDrekxhZ; jko.k jkT; ¼dh “kwfVax½ esa czkg~e.kksa ds O;fHkpkjh cu tkus ds dkj.k fcYdqy can gks tkrk gSA ckck us rk-17-4-70 dh eq- esa dgk gS ^^¼vkcw vkfn½ rhFkksZa esa igqapdj vkRekvksa dks cqykdj cgqr iwNrs Fks( ijarq vc rks vkRekvksa ds reksiz/kku gksus ls vkRek dh izos”krk ugha gksrhA^^

loZfofnr gS fd laxe;qx esa lr;qxh “kwfVax esa }kij;qxh “kwfVax ds nkSjku fdlh esa eEek vkSj fdlh esa ckck dh ^i/kjkeuh^ ds lekpkj feyrs gh jgrs FksA ckn esa ;g ikVZ can gks x;kA ,sls gh v-ckinknk dh ^i/kjkeuh^ igys cgqr gksrh FkhA /khjs2 de gksrs2 vc ,d gh lhtu esa flQZ eghus esa ,d@nks ckj mudk vkuk gksrk gSA rk-17-5-69 dks v-ckinknk us dgk Hkh Fkk ^^vO;Dr feyu Hkh vc /khjs2 lekIr gks tkosxkA^^ ¼24½ nw/k dh txg [kwu dh ufn;ka& tgka jke ¼vFkkZr~ czg~ek½ jkT; esa eqQ~r ¼Kku½ nw/k dh “kq) ufn;ka cgrh Fkha ogha ek;k :ih jko.kjkT; esa Hkkjh dher pqdkus ij Hkh ¼#gkuh½ cPpksa ds fy, “kq) nw/k ¼:ih eqjfy;ksa½ esa dVkSrh gksus ds dkj.k ¼cqf) :ih isV dk½ leqfpr vkgkj u feyus ls¼O;FkZ ladYiksa ds½ [kwu dh ufn;ka cgk djrh gSaA ¼25½ iqjkus “kkL=&fp=&HkaMkj uk�k & dfy;qx dh “kwfVax eas eqlyekuksa] blkb;ksa vkSj va/kJ)kyq HkDrksa }kjk izkphure~ “kkL=] fp=] ewfrZ;ksa vkfn ds HkaMkj ;k rks lewy u’V dj fn;s tkrs gSa ;k fQj euekus <ax ls dkV&NkaV fn;s tkrs gSaA ;gka rd fd ?kksj dfy;qxh ¼”kwfVax½ dky esa xqg~; Kku ds jkt [kqyus ij izkphu “kkL= ¼vFkkZr~ eqjfy;ka½ fp=kfn vfr nqyZHk gks tkrs gSaA ¼26½ Lo.kZ fu;a=.k vkSj pksj cktkjh& blh ek;k :ih jko.kjkT; esa f”kokpk;ksZokp gS fd [kqys vke lPps lksus ds ¼Kku½ xgus iguus ij ¼#gkuh½ xoeZsaV izfrca/k yxk nsrh gSA iguus okyksa dh xqIr tkap&iM+rky vkSj /kj&idM+ gksus ls fQj cM+s2 egkjfFk;ksa }kjk vanj gh vanj pksj cktkjh vkSj rLdjh pyrh jgrh gSA¼rk-8-10-74½ ¼27½ Hkk’kkHksn vkSj erHksn& dyg$;qx ¼dh “kwfVax½ esa Hkk’kkHksn vkSj vkilh erHksn ;gka rd c<+ tkrs gSa fd [kqysvke dyg;qxh dyg&Dys”k] eqdnesckth vkSj rkuk”kkgh dh peZlhek vk tkrh gSA ifj.kkeLo:Ik NksVs2 jtokM+ksa ¼vFkkZRk~ lsokdsanzksa½ dk Lora= vfLrRo dk;e gks tkrk gSA ;gka rd fd dfy;qx var esa iztk dk iztk ij “kklu gks tkrk gSA ¼28½ /keZ lRrk/kh�kksa vkSj jkT; lRrk/kh�kksa dh lHkk;sa& fp= esa ,d vksj vanj&ckgj ls jaxs gq;s /keZ xq#vksa dks rFkk nwljh vksj lQsniks”k cxqyk iq#’kkfFkZ;ksa ds :Ik esa ¼;K dh½ jkT; lRrk lEHkkyus okys dkaxzsfl;ksa dks tqnk2 ehfVax djrs gq;s fn[kk;k x;k gSA vius dks Kku dh vFkkVhZ le>us okys /keZxq: yksx rks eksVs2 /keZxzaFk] “kkL=] fp= vkfn Nikus vkSj mudk izzpkj&izlkj vkfn djus ds nqfu;koh lk/kuksa dk laxzg djus ds fy, /keZ&lEesyuksa] lHkk lkslkbVh vkfn dk fuekZ.k

djus esa tqVs gq;s gSa tcfd vius dks lnkdkyhu jktkbZ dh vFkkVhZ le>us okys ¼;K ds½ lQsniks”k jkT; lRrk/kkjh viuh fgyrh gqbZ xfn~n;ksa dks tek;s j[kus ds fy, ckj2 izeq[kksa dh ehfVaXl cqykdj ckyw ds <sj ij [kM+s gq;s vius laxBu :ih fdys dks etcwr cukus ds vlQy iz;kl esa yxs gq;s gSaA rHkh rks rk-6-9-79 dks lans”kh cz-dq- xqYtkj }kjk e/kqcu esa yk;s x;s ekfld lans”k esa ckck us dgk gS fd vc “kh?kz gh nksuksa lRrk okys viuh xfn~n;ka NksM+ gSaM~l vi djssaxs( D;ksafd lkjs ds lkjs gh v;ksX; gSaA ¼29½ fHk[kkjh Hkkjr& /keZ vkSj jkT; lRrk nksuksa ls gh vyx] ns”k fudkyk ik;s gq;s rFkk lPpkbZ&lQkbZ iwoZd bZ”ojh; vkns”k ij ru&eu&/ku vkSj loZ lEca/kksa dh ;K esa ckth yxkus okys ikaMo cuke jke&lEiznk; ds izrhd vkSj izfrfuf/k ds :Ik esa vkfn lukruh Hkkjr ¼vFkkZr~ jke½ dks dkaVksa dh “kS;k :ih taxy esa nhu&ghu n”kk esa ¼csgn ds½ fonsf”k;ksa dh Hkh[k ij xqtkjk djrs gq;s fn[kk;k x;k gSA ckck us rk-21-9-74i`-2 dh eq- ds e/; esa dgk Hkh Fkk&^^bl ¼dfy;qxh “kwfVax ds½ le; og ¼d`’.k½ ¼czg~ek½ dgka gksxk\t:j csxj ¼esa izfo’V½ gksxkA tSls ØkbLV ds fy, Hkh dbZ le>rs gSa fd csxj :Ik esa gSA^^ ¼30½ ;qxkuq:Ik Hkkjfr;ksa vkSj fonsf�k;ksa dh tula[;k esa o`f)&laxe;qx esa 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax dh vof/k esa Hkh lrksiz/kku lr;qxh “kwfVaxdky djkph esa ;KoRlksa dh tula[;k vR;ar lhfer jghA blds ckn ekmaV vkcw vkus ls ysdj eEek&ckck ds thfor jgus ¼vFkkZr~ lu~ 51 ls 68½ rd ds =srk;qxh lrkslkekU; voLFkk dh “kwfVax esa Hkh ;KoRlksa vkSj czkg~e.k ifjokjksa dh la[;k lhfer jgh( fdarq ckn esa O;fHkpkjh jko.kjkT; ds vkjEHk gksrs gh izn”kZuh] lEesyu vkfn mRloksa dh Hkjekj gksus ls dPps&iDds ;KoRlksa dh ns”k esa gh ugha] fons”kksa esa Hkh ck<+ vkus yxhA blh rjg laxe;qx esa 40 o’kZ dh lr;qxh “kwfVax dh vof/k ds rkelh “kwfVax dky esa Hkh esys&eyk[kM+ksa ls O;fHkpkjh o`fRr c<+us ds dkj.k tula[;k foLQksV gks iM+k] ftls dUVªksy djus ds fy, vaMj xzkmaM #gkuh fefyVªh ds xqIr ukStokuksa dks QSfeyh Iykfuax djuh iM+ jgh gSA ¼31½ jkejkT; dh jkt/kkuh LFkkiuk& Åij crk;s x;s ^Qqy cSxj Vw Qqy fizal^ cuus okys fHk[kkjh Hkkjr ¼vFkkZr~ jke ds laxe;qxh “kjhj “kadj½ }kjk ijefirk ijekRek f”ko vius fnyr[r :ih fnYyh “kgj esa jkejkT; dh jkt/kkuh LFkkiuk dk vykSfdd drZO; ge cPpksa ds cqf) :ih {ks= esa bl ;K ds vkfn esa fla/k ¼gSnjkckn vkSj djkph½ esa gqbZ lr;qxh “kwfVax dh rjg vc lu~

1976@2006 (nwljh@rhljh)ls fQj lEiUu djk jgs gSaA pwafd ;g dk;Z jke ds laxe;qxh “kjhj }kjk fujkdkj f”ko gh lEiUu djrs gSaA vr% f”kokpk;ksZokp gS fd& ^^lr;qx dks jkeiqjh dgk tkrk gSA vDlj dgrs gSa( ijarq ;g ugha tkurs fd jke dkSu gS\^^¼eq-rk-6-3-75½ ^^ftl uke ls ¼jkejkT; dh½ LFkkiuk gksrh gS rks t:j mudk uke gh j[ksaxs ukA^^ ¼rk-25-5-74i`-1vkfn½ ¼32½ lksus dh yadk esa jko.kjkT; dk egkfouk�k 1976@2006 ls&¼nsf[k;s lh<+h ds uhps okys Hkkx esa½ f”kokpk;ksZokp gS& ^^jko.kjkT; rks t:j [kykl gksuk pkfg,A ;K eas Hkh I;ksj czkg~e.k pkfg, ukA^^¼eq-rk-11-1-75i`-3 var½ ^^fouk”k Tokyk bl #nz Kku ;K ls izTofyr gqbZA^^¼eq-10-10-73i`-3 var½ Li’V gS fd Kku;K dq.M ls fouk”k Tokyk fudysxh rks ;K dq.M ds fdukjs cSBus okys dPps czkg~e.kksa dks gh igys lsad yxsxkA nqfu;k okyksa dks fouk”k Tokyk ckn esa yxsxhA ^^pSfjVh fcxUl ,V gkse^^ ds fu;ekuqlkj dpM+s dk lQk;k Hkh igys czkg~e.k ifjokj ls vkjEHk gksuk pkfg,A lu~ 66 esa dh xbZ 10o’khZ; ?kks’k.kk ¼ftldh lwpuk rRdkyhu Hkkjr ljdkj dks Hkh nh xbZ Fkh½ ds vuqlkj ge czkg~e.kksa dh orZeku laxe;qxh nqfu;k esa vklqjh izo`fRr okyh czkg~e.k vkRekvksa dk egkfouk”k 1976@2006 ls lEiUu gks jgk gSA nwljh vksj 108 izFke Js.kh ds fot;h cPpksa lfgr czg~ek dh 1000 Hkqtkvksa :ih ennxkj cPpksa ds cqf) :ih {ks= esa lPp[kaM ¼:ih lR;Kku½ dh laxfBr vkSj xqIr jkt/kkuh

Hkh vc “kh?kz lEiUu gksus tk jgh gSA vr% lc czg~ekdqekj dqekfj;ksa dks fnYyh jkt/kkuh ds fny r[r ij viuk xqIr jktHkkx ysus ds fy, bZ”ojh; fuea=.k Lohdkj gksA ^^vkseØkafr^^ ^^vkse”kkafar^^ “kadj leku TokykewrZ laxBu dk lkj ¼ekyk½ cukus ds fy, uxkM+k u-12 jkt/kkuh jkt;ksx f�kfoj ¼dsoy vk/;kfRed cz-dq- ftKklqvksa ds fy,½ blh LrEHk esa fn;s vO;Dr ckinknk ds egkokD;ksa ds vk/kkj ij fnYyh dh ,Mokal ikVhZ dh cka/ksyh ekrkvksa ds }kjk fnlEcj lu~ 1981 dh 27 ls 30rk- dks f=uxj] fnYyh&35 esa jkt/kkuh jkt$;ksx f”kfoj ds izFke vf/kos”ku dk lQy vk;kstu fd;k x;kA bl vk;kstu dk y{; Fkk cht:Ik #nzekyk ds fo”ks’k fiz; vkREkkvksa dks laxfBr djus gsrq uEcjokj e.kdksa dh xqIr jkt/kkuh iz[;kr djus ds fy, fucZa/ku vkSj fuHkhZd czkg~e.kksa dk fufoZ?u vkSj vfouk”kh laxBu dk lkj ¼ekyk½ cukukA

Mªkek Iysu vuqlkj lu~ 1980@81 ls lEiw.kZ Hkkjr ds dksus2 ls pqus tk jgs #gkuh ikfyZ;kesaV ds lnL;ksaa esa ls vkerkSj ij flQZ mRrj Hkkjr ds 50@55 HkkbZ&cguksa dks bl igys vf/kos”ku esa mifLFkr gksus ds fy, fnlEcj lu~ 81 ds rhljs lIrkg esa vpkud gh vkeaf=r fd;k x;kA muesa ls f”kfoj esa ,sls ekSds ij ua-okj mifLFkr gksus okys ;K izfr ftEesokj dqy ca/kueqDr lnL;ksa dh la[;k¼fuea=.k nsus okyh fnYyh dh ekrkvksa dks NksM+dj½ 12 FkhaA ftuesa 8 ;w-ih- ls vkSj “ks’k 4 fnYyh ds LFkkuh; lnL; FksA bu lHkh mifLFkr 12 lnL;ksa us vf/kos”ku ds var esa /ofu lEefr ls ,der gksdj vius2 gLrk{kj vkil esa ,d nwljs dks nsrs gq;s uhps fy[ks 12 izLrko ikl fd;s-----------tks bl izdkj gSa& izLrko u-1 & czg~ek eq[k ls ekmaV vkcw esa mPpkjh xbZ ckinknk dh izekf.kd eqjfy;ksa ,oa vO;Dr okf.k;ksa dks gh Jher~ dgk tk;sxkA vU; fdlh nsg/kkjh }kjk mPpkjs gq, okD;ksa dks Jher ugha dgk tk ldrkA ^^Jher ls ln~xfr euq’;er ls nqxZfrA^^ izLrko u-2 & czg~ek ¼cM+h eka½ vkSj iztkfirk &;g nksuksa vyx2 vkRek;sa gSaA izLrko u-3 & lr;qxh jk/kk&d`’.k dh vkRek;as laxe;qx esa czg~ek ljLorh dk vkSj =srk;qxh jke&lhrk dh vkRek;sa laxe;qx esa “kadj&ikoZrh@laxe;qxh y-uk- dk izSfDVdy ikVZ ctkrh gSaA izLrko u-4 & ckinknk }kjk eqjfy;ksa esa dh xbZ iwoZ ?kks’k.kk ds vuqlkj f=ewfrZ f”ko dh nwljh ewfrZ “kadj }kjk czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;k esa ls vklqjh LoHkko&laLdkj okyh vkRekvksa dk Li’V fouk”k ¼vFkkZr~ vfu”p; cqf) fou”;rs :ih fo?kVu½ lu~ 76 ls gh gks jgk gSA izLrko u-5 & eEek&ckck ds “kjhj NksM+us ds ckn czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;k esa czg~ek vkSSj czkg~e.kksa dh vKku va/kdkj :ih jk=h vFkkZr~ mRkjrh dyk py jgh gSA izLrko u-6 & “kadj&ikoZrh laxe;qx ds blh bZ”ojh; tUe esa blh iq#’kkFkhZ “kjhjksa }kjk uj ls ukjk;.k vkSj ukjh ls y{eh curs gSa vkSj lr;qx esa muds cPps gh jk/kk&d`’.k cusaxs vFkkZr~ jke&lhrk dh vkRek;sa lr;qxh QLVZ tUe esa eka&cki ds :Ik esa jk/kk&d`’.k ds QLVZ Dykl nkl&nklh dk ikVZ ctkrh gSaA izLrko u-7 & lr;qx QLVZ tUe ds jk/kk&d`’.k tSls lHkh nsorkbZ cPpksa ds eka&cki dh dapu dk;k blh laxe;qxh bZ”ojh; tUe ds orZeku “kjhjksa }kjk cusxhA izLrko u-8 & laxe;qxh jk/kk&d`’.k vkSj lr;qxh jk/kk&d`’.k dk ikVZ vyx2 gSA ”kadj&ikoZrh gh laxe;qxh jk/kk&d`’.k gSaA izLrko u-9 & u-okj vafre 7 lr;qxh y-uk- gh }kij ,oa dfy;qx esa ije/kke ls mrjus okys u-okj lkr fo/kehZ /keZ firkvksa ds vk/kkjewrZ curs gSaA

izLrko u-10 &laex;qx esa vk/kkjewrZ rFkk cht:Ikh vkRekvksa esa ls dke] Øks/k] yksHk] eksg vkSj vgadkj ds lcls vf/kd o�khHkwr gksus okys czg~ekoRl gh laxe;qx esa Øe”k% 5 L=heq[k ¼vk/kkjewrZ vkRek;sa½ vkSj 5 iq#’keq[k ¼cht :i vkRekvksa½ okys n”kkuu jko.k dk lk{kkr~ ikVZ ctkrs gSaA

izLrko u-11 & eEek&ckck ds “kjhj NksM+us (vFkkZr~ lkdkj nqfu;ka okyksa dh utjksa ls xqIr gksus)ds ckn ge czkg~e.kksa dh laxe;qxh nqfu;k esa xn~nhu”khu nsg/kkjh xq#vksa }kjk HkfDrekxhZ; jko.kjkT; dh “kwfVax py jgh gSA izLrko u-12 & ftLekuh vka[kksa ls n`f’V ysus&nsus dk /ka/kk laxe;qxh nsg/kkjh xq#vksa dh viuh euer gSA f”kockck dh Jher ughaA ckck us Hkh rkjh[k 15-4-74i`-4 dh eq- ds var esa lkQ dgk gS] ^^cki dgrs gSa&eSa ,d2 vkRek dks ldk”k nsrk gwWA lkeus cSB ykbV nsrk gw¡A rqe rks ,sls ugha djsaxsA^^ mDr izksxzke ds lEca/k esa vO;Dr ckinknk ds egkokD; bl izdkj gSa& izksxzke dk y{;& ¼1½ ,d Hkh ¼NksVk lk½ ikojQqy laxBu gksus ls ,d nwljs dks [khaprs gq;s ¼uo jRuksa ds

12&12 ds xzqi feydj var esa 9x12¾½ 108 dh ekyk dk laaxBu ,d gks tkosxkA¼flQZ½ ,der dk /kkxk gks vkSj laLdkjksa dh lehirk gks rc gh ekyk “kksHksxhA ¼v-ok-9-12-75 i`-272 e/;½ ¼2½ ,d&nks feydj 12 gks tkosaxs ,slk gkbZ tEi yxkvks ]rc gh cki leku csgn ds lssok/kkjh cusaxsA-----------------vyx&2 xzqi cukvksA tSls “kq: esa iq#’kkfFkZ;ksa ds xzqi FksA ge “kjhd ¼,d tSls½ iq#’kkfFkZ;ksa ds xzqi gksaA ¼v-ok- 23-11-79 i`-43]44 var ]vkfn½ ¼3½ iatkc ¼eas cht cksus½ okyksa dks 12 gh ekl ds 12 gh Qy nsus pkfg,A ¼v-ok-7-1-80 i`-183 var½ ¼4½ rqedks #nzekyk esa fijksuk gSA--------------rqe vc tkurs gks ;g gS :nzekyk vkSj Kkuh rw vkRekvksa dh ekykA ¼eq-rk-8-3-73i`-3e/;½ ¼5½ igys&igys #nz dh ekyk curh gSA ¼eq-rk-17-12-69i`-2 vkfn½ ¼6½ ukWystQqy LVst vFkkZr~ lkjh ukyst ds gjsd IokbaV ds vuqHkoh Lo:Ik cuukA ¼v-ok-15-3-81 i`-46 vkfn½ ¼7½ foLrkj rks vPNk cuk jgh gksA vc laxBu dk lkj ¼ekyk½ cukuk gSA----------vc ,slk ¼laxBu dk½ fdyk etcwr djksA bruk fdyk iDdk gks tks ek;k dh fgEer gh u jgsA ¼v-ok-28-11-79i`-62&63 e/; ]vkfn½ ¼8½ ,slk vfouk”kh laxBu cukvks tks dksbZ Hkh dEiysaV u jgsA of) cgqr dj jgs gks flQZ fo?u fouk”kd cuks vkSj cukvksA ¼v-ok-3-12-79 i`-80&81var½ ¼9½ vc foLrkj T;knk gks jgk gS blfy, okfjl fNi x;s gSaA vc mudks izR;{k djksA le>k&¼ftlds vKku dh jkr xqtj xbZ gks½ xqtjkr dks D;k djuk gSA nwljs lEidZ esa ykosa ]vki lEca/k esa ykvks rks uEcjou gks tkosaxsA bl o’kZ dk Iyku Hkh crk fn;kA vHkh foLrkj esa fcth gks x;s gSaA tSls oSjkbVh o`{k c<+rk gS rks cht fNi tkrk gS vkSj fQj var esa cht gh fudyrk gSA foLrkj esa T;knk fcth gks x;s gksA vc fQj ls cht vFkkZr~ ¼108½ okfjl DokfyVh fudkyksA tks vkfn eas¼ekyk cukrs Fks½ lks var esa djksA¼v-ok-21-1-80i`-230&31 var½ ¼10½ “kq: esa Hkh LFkkiuk ds le; v[kckj esa D;k Myok;k Fkk\yksxksa us dgk vkse ¼vk$m$e¾cz-fo-“kadj½ e.Myh xbZ fd xbZ vkSj cki us Myok;k vkse eaMyh lkjs oYMZ esaa ¼fn½ fjpsLV gS] ekykeky gS] lc Hkw[k ej ldrs gSa (ysfdu cki ds cPps Hkw[ks ugha ej ldrs ( D;ksafd ¼Mk;jSDV vejukFk f”ko”kadj ls½ ^vej Hko dk ojnku feyk gqvk gSA¼v-ok-30-1-79i`-252 e/;½

¼11½ ;g 80 dk o’kZ fo”ks’k gj ¼Kkuh rw½ vkRek dks ;Fkk ;ksX; olkZ nsus dk o’kZ gSA-----bl o’kZ esa------ru&eu&/ku le; vkfn tks Hkh gS lc yxkdj Qkbuy loZ vkRekvksa esa ls flysDV djks-----tks ftlds ;ksX; gS mudks oSlk gh lans”k ns Qkbuy djksA vHkh lsok dh Qkby Qkbuy djks-----flysD”ku dh e”khujh rst djksA ns[ksaxs fdrus esa Qkby rS;kj djrs gks\ igys fons”k Qkby rS;kj djrk gS ;k ns”k \ ftldks ftl /keZ esa tkuk gS LVSEi yxk nksA ¼v-ok-18-1-80i`-219ls 21½ ¼12½ czg~ek cki ds rhoz iq#’kkFkZ ds laLdkj dks rks tkurh gks&vkt Hkh ckck cksys&vc ekyk rS;kj djksA ekyk rS;kj gksuk vFkkZr~ [ksy [kRkeA-----------100 dh ekyk fQj Hkh 90 ijlsaV cu xbZ( ysfdu 8 dh ekyk esa cnyh cgqr Fkh---------------eryc rks vkt czg~ek cki dks ekyk rS;kj djus dk rhoz ladYi FkkA ¼v-ok-18-1-79i`-230&31e/; ]var½

laxBu dk tSlk y{; oSlk y{k.k ¼1½ ukystQqy ca/ku esa dSls jg ldrs gSa\ tSls fnu vkSj jkr bdV~Bk ugha jg ldrs--------tc czg~ekdqekj dqekjh cu x;s rks ca/ku dSls gks ldrk\ czg~ek cki fucZa/ku gS rks cPps ca/ku esa dSls jg ldrs\ ¼v-ok-19-3-81i`-75 vkfn½ ¼2½ fufeRr ek= Mk;jSD�ku izek.k izo`fRr esa jg jgs gks] lEHkky jgs gks ysfdu vHkh&2 vkWMZj gks fd pys vkvks rks pys vk;saxs ;k ca/ku vk;sxk\ lHkh Lora= gksA fcxqy cts vkSj Hkkx vk;sA ,sls u’Vkseksgk gks\ tjk Hkh 5 ijlsaV Hkh vxj eksg dh jx gksxh rks 5feuV nsjh yxk;saxs vkSj ¼ua-½ [kRe gks tk;sxk( D;ksafd lkspsaxs fudysa ;k u fudysaA rks lksp esa gh le; fudy tk;sxkA blfy;s lnk vius dks pSd djks fd fdlh Hkh izdkj dk nsg dk ]lEca/k dk] oSHkoksa dk ca/ku rks ugha gSA tgka ca/ku gksxk ogka vkd’kZ.k ¼[khaprku½ gksxhA blfy;s fcYdqy Lora=A bldks gh dgk tkrk gS&cki leku dekZrhr fLFkfrA ¼v-ok-10-12-79i`-104var½ ¼3½ fucZa/ku vkRek gh Å¡ph fLFkfr dk vuqHko dj ldsxhA ca/ku okyk rks uhps gh ca/kk jgsxk] fucZa/ku Åij mM+sxkA lHkh us viuk fiatM+k rksM+ fn;k gSA ca/ku gh fiatM+k gSA-------dksbZ Hkh esjkiu gS rks fiatM+s esa can gksA vHkh fiatM+s dh eSuk ugha] LoxZ dh eSuk gks xbZA-------tc cki ds cPps cus rks cPpk vFkkZr~ Lora=A ¼v-ok-5-12-78i`-106 vkfn ]e/;½

¼4½ tks gj dYi dh vfr lehi vkRek;sa ok inekine HkkX;”kkyh vkRek;sa gSa mudh :ijs[kk vkSj osyk D;k gksrh gS og tkurs gks\ ,slh vkRek;sa lsdsaM esa igqaph vkSj cki dh cuhaA--------vHkh Hkh ifjorZu dh ekftZu gSA vHkh Vw ysV dk cksMZ ugha yxk gSA---------ykLV pkal gSA blfy, chrh lks chrh djks] Hkfo’; dks Js’B cukvksA blfy, ckinknk fQj Hkh lcdks pkal ns jgs gSa] fQj mYguk ugha nsuk&ge dj ldrs Fks (ysfdu fd;k ugha] le; ugha feyk] ljdeLVkaflt ugha FksA vHkh Hkh jgefny cki ds jge dk gkFk lc ds Åij gS blfy, vius Åij Hkh jgefny cuksA ¼v-ok-21-12-78i`-143 ls 145½ ¼5½ fuHkhZdrk& “ksj dh fo”ks’krk gS vdsys gksrs gq;s Hkh vius dks ckn”kkg le>rs gSa vFkkZr~ fuHkZ; gksrs gSaA rks iatkc ds ¼cht:i½ fuoklh ,sls fuHkZ; gSa ukA---------iatkc ¼jkt/kkuh dh½ LFkkiuk ds vkfn esa viuk fo”ks’k “kfDr:Ik dk n`”; vPNk fn[kyk;kA vusd izdkj dh gypy esa Hkh vpy jgs gSa( D;ksafd iatkc dh /kjuh ¼ekrk½ fo”ks’k /keZ dh /kjuh gS] ,sls /keZ dh /kjuh esa vkfn lukru /keZ dh LFkkiuk djuk blesa lkeuk djds fot;h cus gSaA-------------cM+s ¼laxfBr½ vkokt ls yydkj djks&NksVs vkokt ls djrs gks rks NksVk vkokt ogka ds ¼laxe;qxh½ xq#}kjksa ds vkokt esa fNi tkrk gSA ¼v-ok-19-12-78i`-136&37½ ¼6½ vusdksa esa Qaluk ;g vk;ju ,t gSA vFkkVhZ ls vkSj lR;rk ls cksyks ¼,d vksadkj½] ladksp ls ughaA lR;rk izR;{krk dk vk/kkj gSA ¼cki dh½ izR;{krk djus ds fy, igys Lo;a dks izR;{k djks

]fuHkZ; cuksA ,d cy ],d Hkjksls Ikj vpy vkSj vVYk jgus okys& ;g vuqHko vusdksa dks fu”p; cqf) cukus okyk gksrk gSA ¼v-ok-23-1-79 i`-239&40var½ y{;iwfrZ dk rjhdk & 1- vius egkohjksa dk ,slk fo�ks’k xzqi cukvks tks n`<+ ladYi }kjk tkuugkj vkSj

djugkj dk lk{kkr~ Lo:Ik cudj ds fn[kk;sa-----;w-ih- tksu fo�ks’k HkkX;�kkyh jgk------esys Hkh gq,] lEesyu Hkh gq,A vHkh dksbZ ubZ :ijs[kk cukvksA ¼v-ok-5-12-78 i`-103 ls 5½

2- NksVs&2 xzqi cukdj pkjksa vksj igys dqN vius lg;ksxh cukvks] LVqMs.V~l dEihVh�ku j[kh uk ]fQj mlesa ls ,d pqukA ,sls gj LFkku ij NksVs2 xzqi cus vkSj fQj mu lcdk ,d LFkku ij laxBu gks fQj uke ckyk gksxkA ¼v-ok-14-12-78i`-61&62var½

3- nsgyh fuokfl;ksa dks rS;kj gksuk pkfg,-------vHkh ls rhoz rS;kfj;ka djus yx tkuk gS----------nsgyh Ikj lcdks p<+kbZ djuh gS&nsgyh dh /kjuh ¼ekrkvksa½ dks iz.kke t:j djuk gSA nsgyh dk fo”ks’k ikVZ ¼jkt/kkuh dh½ LFkkiuk esa gS-------nsgyh dh rjQ lHkh dh utj gS] cki dh Hkh utj gS------nsgyh dh egkohj ikaMolsuk rks cgqr gSA ikaMoksa dks feydj gj ekl dksbZ lcwr nsuk pkfg, (D;ksafd nsgyh ds liwr e”kgwj gaSA liwr vFkkZr~ ¼lsok dk½ lcwr nsus okysA nsgyh ls lsok dh izsj.kk feyuh pkfg,A tSls lasVªy xoesZaV gS rks lsaVj }kjk loZ LVs”kUl dks Mk;jSD”ku feyrs gSa oSls lsok ds Iykal ok lsok dks uohurk esa ykus ds fy, ikfyZ;kesaV gksuh pkfg,A ;gh ¼#gkuh laxBu dk fdyk :ih½ ikaMo Hkou] ikaMo xoesZaV dh ikfyZ;kesaV gSA rks ikfyZ;kesaV esa lc rjQ ds loZ esEclZ dh jk; ls u;s :y rS;kj gksrs gSa&nsgyh ls gj ekl fo�ks’k IykUl vkmV gksus pkfg,A rc lekIrh lehi vkosxh----------igys rks Iykfuax ikVhZ cukvks ftlesa pkjksa vksj ds egkjFkh vkSj “kfDr;ksa dk Hkh lg;ksx yksA lsok ds izfr le; izfr le; nsgyh esa laxBu gksuk gh pkfg,A ¼v-ok-26-12-78i`-153 ls 56e/;½

4- lsok esa le; nksA tc rd rS;kj ugha gksrs gks rc rd jkT; vkus esa nsjh gSA lsok dk dksbZ u;k Iyku cuk;k gS\-------------czkg~e.kksa dk laxBu gksuk gh] gkftj gksuk gh lsok gSA ;g dksbZ de ckr ugha gSA le; ij gkftj gksuk] ,ojjsMh gksukA---------------laxfBr :Ik esa vkokt cqyan gksuk ;g Hkh lsok gSA ¼v-ok-9-3-81 i`-32½

5- gn dh izo`fRr esa viuk T;knk le; nsrs gks ;k csgn esa \ cuuk gS csgn dk ekfyd vkSj le; nsrs gn esaA rks D;k gksxk\ csgn ds ekfyd cuus okys csgn dh lsok esa t:j yxsaxsA gn fufeRr ek=] lkjk vVsa�ku csgn dh lsok esaA csgn esa tkdj lsok djks] lfoZl esa u;k eksM+ ykvksA ¼v-ok-1-2-79i`-261var½

6- ilZuy izksxzke cukrs rks vkokt cqyan ugha gks ldrkA vc fQj tc ,slh ¼laxfBr½ lsok djsaxs rc egk;K dh lekfIr lekjksg djsaxsA vHkh rks vkjEHk fd;k gSA¼v-ok-19-3-81i`-72e/;½

7- ¼bZ”ojh; Kku ls½ oafpr gqbZ vkRekvksa dks lEidZ vkSj lEca/k esa dSls yk;as\------------cki dk drZO; vlEHko dks Hkh lEHko djus dk gS------fdruh oafpr vkRekvksa dks cki dk ifjp; ns r`Ir vkRek cukus okyh gks\ ¼v-ok-3-2-79i`-262 ls 266½

8- gj czkg~e.k cPpksa ds ?kj esa cki ¼dh Vhpjf�ki½ dk ;knxkj¼xhrk ikB�kkyk ½t:j gksuh pkfg,A tSls ?kj2 esa jktkjkuh dk QksVks yxkrs gSa uk rks czkg~e.kksa ds ?kj eas ;g fo”ks’k ¼cki ds izSfDVdy deZ dh½ ;knxkj gksA tks Hkh vk;s mldks cki dk ifjp; nsrs jgksA ¼v-ok-14-11-79i`-22e/;½

9- “kfDr;ka gSa gh ikaMoksa ds fy, <kyA <ky etcwr gksxh rks okj ugha gksxkA blfy, ekrkvksa dks vkxs j[kus esa ikaMoksa dks [kq�k gksuk pkfg,A vxj Lo;a vkxs jgsaxs rks M.Ms [kkus iM+saxsA �kfDr;ksa dks vkxs j[ksaxs rks ik.Moksa dh Hkh efgek gSA ¼v-ok-4-12-79i`-89var½

y{;iwfrZ esa ckinknk ,Mokal ikVhZ ds izR;{k ennxkj gSa 1- vktdy ckinknk dkSu lk dke dj jgs gS \ Qkbuy ekyk cukus ds igys e.kdksa ds lysD�ku dk ¼uaaa-okj½lsD�ku cuk jgs gSaA rc rks tYnh&2 fijksrs tk;saxs ukA ¼v-ok-28-1-80i`-251var½ 2- ;g Hkh fryd dk xk;u gS uk fd HkDrksa dks Hkxoku ¼laxe;qx esa izSfDVdy½ fryd yxkus vk;k rks bl o’kZ vkKkdkjh cPpksa dks Lo;a cki vkids lsok LFkku ¼xhrk ikB�kkyk½ vFkkZr~ rhFkZ LFkku ij lQyrk dk fryd nsus vk;saxsA cki rks jkst ¼dgha u dgha½ pDdj yxkus vkrs gh gSaA vxj cPps lks;s gq;s gksa] og mudh xQyr gSA-----------rks T;ksfr txkdj cSBks rc rks cki vk;saxs] db;ksa dks txkrs Hkh gSa fQj lks tkrs gSaA vkokt Hkh vuqHko djrs gSa fQj Hkh vycsysiu dh uhan esa lks tkrs gSaA¼v-ok-6-2-80i`-279 var½ 3- ckinknk Hkh NksVh 2 lHkk;sa djrs gSa ukA tSls vki yksx dHkh tksu gSM~l dh ehfVax djrs gksA-----------ckinknk Hkh ogka xzqi cqykrs gSaA-----------isilZ dks oSjhQk; rks fQj Hkh ¼u-okj½ cPpksa ls djk;saxs-----------HkkbZ 2 ls oSfjQk; rks djk;saxs ukA ¼v-ok-16-1-80i`-213e/;½ 4- ikaMo uke ls fnyf”kdLr vkREkk Lo;a dks mRlkg fnykrh gS fd 5 ikaMoksa ds leku cki dk lkFk ysus ls fot;h cu tk;saxsA FkksM+s gSa rks dksbZ gtkZ ughA-------cki ds HkkX; dks rks vkRek;sa Ok.kZu djrh gSa( ysfdu vki ¼e.kdksa½ ds HkkX; dks cki o.kZu djrs gSaA blls cM+k HkkX; u gqvk gS u gksxkA ¼v-ok-4-2-80 i`-267] 270½ 5- HkDr] Hkxoku ds vkxs ifjØek yxkrs gSa (ysfdu Hkxoku vc D;k djrs gSa\ Hkxoku cPpksa ds ¼vkxs½ ihNs ifjØek yxkrs gSaA vkxs cPpksa dks djrs ihNs [kqn pyrs gSaA lc deZ esa pyks cPps&pyks cPps dgrs jgrs gSaA ;g fo”ks’krk gS ukA cPpksa dks ekfyd cukrs] Lo;a ckyd cu tkrs] blfy, jkst ekysde lyke dgrs gSaaA---------ftl le; vkWMZj djrs gks vkSj gkftj gks tkrs gSaA ¼v-ok-18-1-81i`-9 var½ 6- ,Mokal ikVhZ& ,Mokal ikVhZ dk Hkh dk;Z dksbZ de ugha gSA lquk;k uk og tksj&”kksj ls vius Iyku cuk jgs gSaA ogka Hkh ukehxzkeh gSaA ¼v-ok-25-1-80i`-246vkfn½

,Mokal¼ikVhZ½ dk xzqi] mlesa Hkh tks fo”ks’k ukeh&xzkeh vkRek;sa gSa mudk laxBu cgqr etcwr gSA ¼fnYyh jkt/kkuh eas d`’.k dk½ Js’B tUe] QLVZ tUe fnykus ds fy, ¼cqf) :ih½ /kjuh rS;kj djus dk oaMjQqy ikVZ bu vkRekvks }kjk rhoz xfr ls py jgk gSA ¼v-ok-18-1-80i`-222 var½

lu~ 81 ls gh y{; iwfrZ dk Jhx.ks�k

1- laxfBr :Ik dk] Tokyk :Ik “kkafrdq.M dk egk;K jpuk gSA-----------bl o’kZ ¼#nzekyk dh ;knxkj fodykax o’kZ lu~ 81½Loa; dh “kfDr;ksa }kjk]Lo;a ds xq.kksa }kjk] fucZy vkRekvksa dks cki ds lehi ykvks ------ bPNk :ih ,d Vkax vc izR;{k :Ik esa fn[kkbZ ns jgh gS ( ysfdu mUgsa viuh “kfDr ls fgEer dh nwljh Vkax nksA rc cki ds lehi py djds vk ldsaxsA-----------yaxM+ksa dks pykuk gS-------- blh o’kZ esa----------laxfBr :Ik esa izR;{krk dk] ,d cy] ,d Hkjksls dk ukjk ysdj lsok dh LVst Ikj vkuk gSA ¼v-ok-20-1-81i`-13 ls16½

2- lquuk vkSj lqukuk Hkh cgqr gks x;kA lkdkj :Ik esa lquk;k] vO;Dr :Ik esa Hkh fdruk lquk;k] ,d o’kZ ugha ysfdu 13o’kZA vHkh rsjgosa esa rsjk gh gksuk pkfg, ukA rsjk gwWA ¼v-ok-21-3-81i`-80e/;½ ¼rks ftl /keZjkt cki dk gwW og vkdj fglkc Hkh rks ysxk uk( ysfdu½ ^^vHkh og le; ugha gSA vHkh rks py tkrk gS] dksbZ fglkc ysus okyk gh ugha gS (ysfdu FkksM+s le; ds ckn vius vki dks gh Ik”pkrki gksxkA** ¼v-ok-18-1-79i`-232e/;½ ¼D;ksafd½ ^^vHkh FkksM+s le; ds vanj /keZjkt dk :Ik izR;{k vuqHko djsaxsA D;ksafd vc vafre le; gSA** v-ok-22-10-70 i`-310 var

3- fo”ks’k bl o’kZ ¼80@81½ esa jgs gq;s xqIr okfjlksa dks izR;{k djksA vc rd tks fd;k gS og cgqr vPNk fd;k gS ] vHkh vkSj Hkh pkjksa vksj dh vkRek;sa oUl eksj djsaA okg&2 dh rkyh ctk;saA ,slk fo”ks’k dk;Z Hkh ;w-ih- okys djsaxsA ¼v-ok-12-12-79 i`-110var½

4- ;g gS fof/k fo/kkrkvksa dh lHkk-------------fof/k&fo/kkrkvksa dh fo�ks’k “kfDr gS------------lR;rk vFkkZr~ fj;fyVh------lR; cki dk lR; ifjp; feyus ls vFkkWfjVh ls dgrs gks ije vkRek gekjk cki gSA ¼#nzekyk ds½ olsZ ds vf/kdkj dh “kfDr ls dgrs gks cki gekjk vkSj ge cki ds-------vki ikap ikaMo vFkkZr~ dksVksa eas dksbZ FkksM+h lh vkRek;sa pSysat djrs gks-------u;s2 vk;s gSa ukA ,sls rks ugha le>rs ge FkksM+s gSa( ysfdu vkWyekbVh vFkkWfjVh vkidk lkFkh gSA lR;rk dh “kfDr okys gksA 5 ugha gks( ysfdu fo”o dk jpf;rk vkidk lkFkh gSA blh Qyd ls cksyksA ¼v-ok-11-4-81i`-141 ls 145½

5- lHkh vius dks bl ¼laxe;qxh½ fo”o ds vanj ¼lkxj ds 60gtkj iq= :ih½ loZ vkRekvksa esa ls pquh gqbZ Js’B vkRek le>rs gks\ ;g le>rs gks fd Lo;a cki us gesa viuk cuk;k gS\ cki us ¼lu~ 78 i`-2 ds vuqlkj½ fo�o ds vanj ls fdruh FkksM+h ¼16gtkj 108½ vkRekvksa dks pquk vkSj muesa ls ge Js’B ¼108½ vkRek;sa gSaA ;g ladYi djrs gh D;k vuqHko gksxk\vrhfUnz; lq[k dh izkfIr gksxh-----------------bldks dgk tkrk gS uohurkA u;k fnu] ubZ jkr]u;k ifjokj lc dqN u;kA ¼v-ok-9-3-81i`-34½

6- nsgyh D;k djsxh\ tequk ds fdukjs ij vHkh jkt;ksx egy cusaxs-------------------;w-ih- dks /keZ;q) dk [ksy fn[kkuk pkfg,A lquk;k uk] vHkh rks flQZ ¼laxe;qxh½ /keZusrk;sa tks Å¡ph vka[ksa djds lkeuk djrs Fks] vHkh vka[ksa uhps dh gSa( ysfdu vc flj >qdkuk gSA vc vki yksxksa dh LVst ij vkrs gSa( ysfdu viuh LVst ij ¼e/kqcu esa½ vkidks phQ xsLV dj cqykosa ]rc dgsaxs fd flj >qdk;k gSA ¼v-ok-24-12-79i`-146var½

^vkse Økafr vkse”kkafr^