2

ЕРЕВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

YEREVAN STATE UNIVERSITY

СТУДЕНЧЕСКОЕ НАУЧНОЕ ОБЩЕСТВО

STUDENT SCIENTIFIC SOCIETY

ISSN 1829-4367

СБОРНИК НАУЧНЫХ

СТАТЕЙ СНО ЕГУ

COLLECTION OF SCIENTIFIC

ARTICLES OF YSU SSS

2 (2)

Общественные науки – Social Sciences

(Востоковедение, история – Oriental Studies, History)

ЕРЕВАН - YEREVAN

ИЗДАТЕЛЬСТВО ЕГУ - YSU PRESS

2014

3

ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü

àôê²ÜàÔ²Î²Ü ¶Æî²Î²Ü ÀÜκðàôÂÚàôÜ

ISSN 1829-4367

ºäÐ àô¶À ¶Æî²Î²Ü

Ðà¸ì²ÌܺðÆ ÄàÔàì²Ìàô

2 (2)

гë³ñ³Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñ

(²ñ¨»É³·ÇïáõÃÛáõÝ, å³ïÙáõÃÛáõÝ)

ºðºì²Ü

ºäÐ Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

2014

4

Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ ¿ ºäÐ ·Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç áñáßٳٵ

Издается по решению Ученого совета ЕГУ

Published by the resolution

of the Academic Council of YSU

ÊÙµ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹`

å.·.¹., åñáý. ¾. ØÇݳëÛ³Ý

å.·.¹., åñáý. Ð. سñ·³ñÛ³Ý

å.·.¹., åñáý. Ð. ²µñ³Ñ³ÙÛ³Ý

µ. ·. ¹., åñáý. ¶. ²ë³ïñÛ³Ý

å. ·. Ã., åñáý. ²É. ê³ý³ñÛ³Ý

å. ·. Ã., ¹áó. ¾. ¼áÑñ³µÛ³Ý

µ. ·. Ã., ¹áó. è. Ø»ÉùáÝÛ³Ý

µ. ·. Ã., ¹áó. ì. àëϳÝÛ³Ý

å.·.Ã., ³ëÇëï. ². гñáõÃÛáõÝÛ³Ý

å.·.Ã., ³ëÇëï. ê. ê»ñáµÛ³Ý

Ðñ³ï. å³ï³ë˳ݳïáõ ËÙµ³·Çñ` Ø. سÉ˳ëÛ³Ý

Ðñ³ï³ñ³ÏÇ㪠ºäÐ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ Ð³ëó»ª ÐÐ, ù. ºñ¨³Ý, ²É. سÝáõÏÛ³Ý 1, (+374 10) 55-55-70, publishing@ysu.am

Ðñ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ý³Ë³å³ïñ³ëïáÕ ëïáñ³µ³Å³ÝáõÙª ºäÐ áõë³ÝáÕ³Ï³Ý ·Çï³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ Ð³ëó»ª ù. ºñ¨³Ý, ²É. سÝáõÏÛ³Ý 1, (+374 60) 71-01-94, sss@ysu.am ºäÐ àô¶À Ññ³ï³ñ³ÏáõÙÝ»ñÇ Ï³Ûùª ssspub.ysu.am

47

øºØ²È²Î²Ü Þ²ðÄØ²Ü Ì²¶àôØÀ ºì ²ðî²øÆÜ ø²Ô²ø²Î²ÜàôÂÚàôÜÀ (1919 Ã.) ¾¹·³ñ ¾Éµ³ÏÛ³Ý

ºäÐ, ØÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ý³ÏáõÉï»ï, Ù³·Çëïñ³Ýï ¶Çï. Õ»Ï.ª µ.·.Ã., ¹áó. è. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ¾É÷áëï` elbakyan.edgar@gmail.com

Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÁ ÍÝí»É ¿ 1881 Ã. Ù³ÛÇëÇ 19-ÇÝ ê³ÉáÝÇÏáõÙ: гÛñÁ ²ÉÇ

èÁ½³ ¿ý»Ý¹ÇÝ ¿ñ՝ ݳËÏÇÝ ³ëïÇ׳ݳíáñ, ÇëÏ ³ÛÝųÙ՝ ÷³Ûï³ÝÛáõûñÇ ³é¨-ïñ³Ï³Ý, Ù³ÛñÁ՝ ¼Ûáõµ»Û¹³ ѳÝÁÙÁ1: гýǽ Ø»ÑÙ»¹ ¿ý»Ý¹áõ ¹åñáóÝ ³í³ñï»-

Éáõó Ñ»ïá ÏñÃáõÃÛáõÝÁ ß³ñáõÝ³Ï»É ¿ Þ»ÙëÇ ¿ý»Ý¹áõ ݳËÝ³Ï³Ý ¹åñáóáõÙ, áñï»Õ áõë³Ý»É ¿ ¹åñáóÇ ÑÇÙݳ¹Çñ Þ»ÙëÇ ¿ý»Ý¹áõ (Şemsi Efendi)2 ³ÝÙÇç³Ï³Ý ³é³çÝáñ-¹áõÃÛ³Ùµ: 1896 Ã. áõëÙ³Ý ¿ ³Ýó»É سݳëÃÁñÇ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ¹åñáóáõÙ՝ ½áõ·³Ñ»-é³µ³ñ ëáíáñ»Éáí ýñ³Ýë»ñ»Ý: ¶»ñ³½³ÝóáõÃÛ³Ùµ ³í³ñï»Éáí سݳëÃÁñÇ ¹åñá-óÁ՝ 1899 Ã. Ù³ñïÇ 13-ÇÝ ÁݹáõÝí»É ¿ Î. äáÉëÇ µ³ñÓñ³·áõÛÝ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý áõëáõÙ-ݳñ³Ý, ³å³ ·É˳íáñ ëå³Û³ÏáõÛïÇ ³Ï³¹»Ùdz, áñÝ ³í³ñï»É ¿ 1905 Ã. ÑáõÝí³-ñÇ 11-ÇÝ՝ ·É˳íáñ ßï³µÇ Ï³åÇï³ÝÇ ³ëïÇ׳Ýáí:

¸ñ³ÝÇó ³ÝÙÇç³å»ë Ñ»ïá ݳ Ó»ñµ³Ï³Éí»É ¿ ²µ¹áõÉ Ð³ÙÇ¹Ç é»ÅÇÙÇ ¹»Ù »ÉáõÛà áõݻݳÉáõ Ù»Õ³¹ñ³Ýùáí ¨ áõÕ³ñÏí»É ¸³Ù³ëÏáë՝ 5-ñ¹ µ³Ý³Ï3: 1906 Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇÝ ÑÇÙÝ»É ¿ §Ð³Ûñ»ÝÇù ¨ ³½³ïáõÃÛáõݦ (“Vatan ve Hürriyet”) ϳ½Ù³Ï»ñ-

åáõÃÛáõÝÁ4: ø»Ù³ÉÁ ßáõïáí ϳå»ñÇ Ù»ç ¿ Ùï»É »ñÇïÃáõñù»ñÇ Ñ»ï ¨ ·³ÕïÝÇ Ñ³×³Ë»É

ê³ÉáÝÇÏáõÙ ·ïÝíáÕ Ýñ³Ýó ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: 1907 Ã. ëï³ó»É ¿ Ù³ÛáñÇ ÏáãáõÙ ¨ ï»Õ³÷áËí»É ê³ÉáÝÇÏ: ²Ûëï»Õ ¿É ø»Ù³ÉÁ ¨ Çñ ÁÝÏ»ñÝ»ñÁ Çñ»Ýó ÑÇÙÝ³Í §Ð³Ûñ»ÝÇù ¨ ³½³ïáõÃÛáõݦ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ùµ ÙïÝáõÙ »Ý ê³ÉáÝÇÏáõÙ ·áñÍáÕ §ØÇáõÃÛáõÝ ¨ ³é³ç³¹ÇÙáõÃÛáõݦ (“İttihat ve terakkı”) Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³½ÙÇ Ù»ç5: ÆÝùÁª ø»Ù³ÉÁ ÝáõÛÝå»ë 1908 Ã. ÷»ïñí³ñÇó §ÆÃÃÇѳïǦ ³Ý¹³Ù ¿ñ (³Ý¹³-ÙáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñÁ՝ 322)6:

1908 Ã. ÑáõÉÇëÇ 23-Ç ë³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý Ñéã³ÏáõÙÇó Ñ»ïá՝ ÝáõÛÝ ï³ñí³ ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ í»ñç»ñÇÝ, ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳñó»ñÁ ¨ ³Ýíï³Ý-·áõÃÛ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ùÝÝáõÃÛ³Ý ³éÝ»Éáõ ѳٳñ §ÆÃÃÇѳïǦ ÏáÕÙÇó áõÕ³ñÏí»É ¿ îñÇåáÉÇï³Ýdz7: 1909 Ã. Ù³ñï-³åñÇÉÇÝ ²µ¹áõÉ Ð³ÙÇ¹Ç ï³å³ÉÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ø»Ù³ÉÁ Ù³ëݳÏó»É ¿ Î. äáÉëÇ íñ³ سϻ¹áÝdzÛáõÙ ·ïÝíáÕ Ãáõñù³Ï³Ý µ³Ý³ÏÇ Ï³ï³ñ³Í ѳñÓ³ÏÙ³ÝÁ՝ »ÝóϳÛáõÃÛ³Ùµ سÑÙ»¹ Þ¨ù»Ã ÷³ß³ÛÇ:

1910 Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 12-18-ÇÝ Ù³Ûáñ ê»É³Ñ¿¹¹ÇÝ µ»ÛÇ Ñ»ï ÙdzëÇÝ՝ áñå»ë ¹Çïáñ¹, Ù³ëݳÏó»É ¿ äÇϳñ¹Ç³ÛáõÙ Ù³ñß³É üáßÇ Õ»Ï³í³ñáõÃÛ³Ùµ ϳ½Ù³-Ï»ñåí³Í ½áñ³Ï³Ý óáõó³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ8:

1 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ò³í³ÉÇ å³Ûٳݳ·ñ»ñ, ºñ¨³Ý, 2007, ¿ç 190: Özel M., Atatürk, s. 9: 2 Þ»ÙëÇ ¿ý»Ý¹ÇÝ (1852-1917ÃÃ.) ³ñÙ³ïÝ»ñáí Ññ»³ ûëÙ³ÝÛ³Ý áõëáõóÇã ¿: Æñ³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ ¿ ÞÇÙáÝ òíÇ: 1871 Ã. Ãáõñù»ñ»ÝÇ áõëáõóãáõÃÛáõÝ ¿ ³ñ»É ê³ÉáÝÇÏáõÙ µ³óí³Í ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý Ù³ëݳíáñ ¹åñáóáõÙ: 1872 Ã. ÑÇÙݳ¹ñ»É ¿ í»ñÁ ÑÇß³ï³Ïí³Í ݳ˳Ïñóñ³ÝÁ: ê³ÉáÝÇÏÁ ÑáõÛÝ»ñÇ Ó»éùÝ ³ÝóÝ»-Éáõó Ñ»ïá ·³ÕÃ»É ¿ êï³ÙµáõÉ, áñï»Õ Ý߳ݳÏí»É ¿ ݳËÝ³Ï³Ý ÏñÃáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñáí ï»ëáõã: سѳó»É ¿ 1917 Ã. êï³ÙµáõÉáõÙ (Özcan M., Atatürk’ün İlk Öğretmeni Şemsi Efendi, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c.

7, sayı 20, 1991, s. 331-346): 3 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 190: 4 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Atatürk, Askerlik (1905-1918): http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/34/05/382459/icerikler/askerlik-1905-1918_51084.htm sitesinde mevcut. 5 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 190-191: Özel M., c. 9: 6 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ: 7 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ: 8 Özel M., s. 17:

48

1911 Ã. ͳé³ÛáõÃÛ³Ý ¿ ³Ýó»É Î. äáÉëÇ ·É˳íáñ ëå³Û³ÏáõÛïáõÙ: سëݳÏó»É ¿ îñÇåáÉÇï³Ý³Ï³Ý ¨ ´³ÉϳÝÛ³Ý å³ï»ñ³½ÙÝ»ñÇÝ, ÇëÏ 1913 Ã. Ý߳ݳÏí»É ¿ ´áõÉÕ³ñdzÛáõÙ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý é³½Ù³Ï³Ý Ïóáñ¹: ²Ûë å³ßïáÝáõÙ 1914 Ã. ѳë»É ¿ ÷á˷ݹ³å»ïÇ ³ëïÇ׳ÝÇ: 1915 Ã. ÑáõÝí³ñÇÝ Ñ»é³óí»É ¿ Ïóáñ¹Ç å³ß-ïáÝÇó ¨ Ý߳ݳÏí»É 19-ñ¹ ¹ÇíǽdzÛÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ: ²Ûë å³ßïáÝáõ٠ջϳí³ñ»É ¿ ¸³ñ¹³Ý»ÉÇ å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝÁ՝ ëï³Ý³Éáí ·Ý¹³å»ïÇ ³ëïÇ׳Ý: 1916 Ã. ï»-

Õ³÷áËí»É ¿ ÎáíϳëÛ³Ý ×³Ï³ï, áñï»Õ ëï³ó»É ¿ µñÇ·³¹³ÛÇÝ ·»Ý»ñ³ÉÇ ÏáãáõÙ: 1918 Ã. ëϽµÇÝ áõÕ³ñÏí»É ¿ ¶»ñÙ³Ýdz, áñï»Õ »Õ»É ¿ ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ·É˳íáñ ëå³Û³ÏáõÛïáõÙ ¨ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ×³Ï³ïáõÙ: ì»ñ³¹³ñÓÇó Ñ»ïá Ý߳ݳÏí»É ¿ ä³Õ»ë-ïÇÝÇ ×³Ï³ïáõÙ ÏéíáÕ Ãáõñù³Ï³Ý 7-ñ¹ µ³Ý³ÏÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ: úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ï³åÇïáõÉÛ³ódzÛÇ ûñ»ñÇÝ ø»Ù³ÉÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ ¿ñ ³Û¹ å³ßïáÝÁ1:

Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÇ՝ í»ñáµ»ñÛ³É Ï³ñ׳éáï Ï»Ýë³·ñáõÃÛáõÝÁ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë Ñëï³Ïáñ»Ý ³é³ÝÓݳóÝ»Éáõ ÙÇ ù³ÝÇ Ñ³Ý·³Ù³Ýù: ܳË՝ ø»Ù³ÉÁ ÇÃÃÇѳï³Ï³Ý ¿ñ ¨ ³Ï³Ý³ï»ëÝ áõ ³ÏïÇí Ù³ëݳÏÇóÝ ¿ »Õ»É ݳ˳å³ï»ñ³½ÙÛ³Ý ¨ Ñ»ïå³ï»-ñ³½ÙÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ³Û¹ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý í»ñݳ˳íÇ Ý»ñëáõÙ ÁÝóóáÕ ËÙáñáõÙ-Ý»ñÇ, ³Û¹ ÃíáõÙª ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: ºñÏñáñ¹՝ ݳ Ïáõï³Ï»É ¿ñ é³½Ù³¹Çí³-ݳ·Çï³Ï³Ý ¨ áñáß³ÏÇáñ»Ý ݳ¨՝ å»ï³Ï³Ý³ßÇÝ³Ï³Ý ³ß˳ï³ÝùÇ Ý߳ݳϳ-ÉÇ ÷áñÓ, ÇëÏ üñ³ÝëdzÛáõÙ ¨ ¶»ñÙ³ÝdzÛáõÙ »Õ³Í Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ëóñ»É ¿ñ µ³í³-ñ³ñ å³ïÏ»ñ³óáõÙ Ó»éù µ»ñ»É ³Û¹ »ñÏñÝ»ñÇ é³½Ù³Ï³Ý ¨ ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý í»ñݳ˳í»ñáõÙ ïÇñ³å»ïáÕ Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ2: ²ÏÝѳÛï ¿, áñ ³Ûë ³Ù»ÝÝ Çñ»Ýó ÏÝÇùÝ ¿ÇÝ ÃáÕÝ»Éáõ ø»Ù³ÉÇ Ý»ñùÇÝ (³Û¹ ÃíáõÙ՝ 鳽ٳϳÝ) ¨ ³ñ-ï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ùß³ÏÙ³Ý ¨ Çñ³·áñÍÙ³Ý íñ³:

úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛáõÝÁ å³ï»ñ³½ÙÇó ¹áõñë ¿ñ »Ï»É å³ñïí³Í: ¸³ßݳÏÇó-Ý»ñÇ, ïíÛ³É ¹»åùáõÙ՝ ²Ý·ÉdzÛÇ ÏáÕÙÇó3 å³ñï³¹ñí³Í Øáõ¹ñáëÇ ½Çݳ¹³¹³-ñáí՝ ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÁ ϳñáÕ ¿ÇÝ ³½³ïáñ»Ý é³½Ù³Ï³É»É Ý»ÕáõóÝ»ñÁ, µ³ó³éáõ-ÃÛ³Ùµ áñáß Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ ËÙµ»ñǪ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ óñíáõÙ ¿ñ ûëÙ³ÝÛ³Ý µ³Ý³ÏÁ, ÇëÏ ûëÙ³ÝÛ³Ý Ý³í³ïáñÙÝ áõ »ñϳÃáõÕÇÝ»ñÁ, ϳåÇ ³ÛÉ ÙÇçáóÝ»ñÁ ¹ñíáõÙ ¿ÇÝ ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÇ ïñ³Ù³¹ñáõÃÛ³Ý ï³Ï: ºÃ» ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÇ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³ÝÁ íï³Ý· ëå³éݳñ, Ýñ³Ýù Çñ³íáõÝù ¿ÇÝ ëï³ÝáõÙ ¹ÇÙ»Éáõ Éñ³óáõóÇã 鳽ٳϳÉ-Ù³Ý (Ñá¹í³Í 7)4: Øáõ¹ñáëÇ ½Çݳ¹³¹³ñÇ ëïáñ³·ñáõÙÇó ³ÝÙÇç³å»ë Ñ»ïá ²Ý·-ÉÇ³Ý é³½Ù³Ï³É»ó ¸³ñ¹³Ý»ÉÇ ßñç³ÝÁ, 7-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ՝ ØáëáõÉÇ Ý³í-óé³ï ßñç³ÝÁ (ÝáÛ»Ùµ»ñ 1-2), Ù³Ûñ³ù³Õ³ù Î. äáÉÇëÁ ¨ ³ñ¹»Ý ¹³ßݳÏó³ÛÇÝ ÙÛáõë ½áñù»ñÇ Ñ»ï՝ Ý»ÕáõóÝ»ñÇ ßñç³ÝÝ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ (ÝáÛ»Ùµ»ñ 13-15): 1919 Ã. Ù³ñïÇÝ Çï³É³óÇÝ»ñÁ ½µ³Õ»óñÇÝ Çñ»Ýó ѳٳñ ÃáÕÝí³Í ²ÝóÉdzÛÇ ßñç³ÝÁ, ÇëÏ Ù»Ï ³ÙÇë ³Ýó՝ ³ñ¨ÙﳳݳïáÉdzϳÝ5 áñáß ÏÕ½ÇÝ»ñ1: ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵª

1 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 191; Özel M., s. 22: 2 ê³ ³ÝóùáõÛó Ï»ñåáí ÁݹáõÝáõÙ »Ý ݳ¨ Ãáõñù å³ïÙ³µ³ÝÝ»ñÁ: سëݳíáñ³å»ë úëÙ³Ý úùÛ³ñÝ Çñ «²ÝϳËáõÃÛ³Ý å³ï»ñ³½ÙÇ ï³ñÇÝ»ñÇÝ Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÇ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ» Áëï ¿áõÃÛ³Ý ·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ Ñá¹í³ÍáõÙ ·ñáõÙ ¿. «ø»Ù³ÉÁ ½·³ó ³Ý·ÉdzóÇÝ»ñÇ ¨ ýñ³ÝëdzóÇÝ»ñÇ ÙÇç¨ ³éϳ ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ… ¨ ѳëϳó³í, áñ ¹³ É³í ³éÇà ¿ ³Ý·Éá-ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý ¹³ßݳÏóáõÃÛáõÝÁ ù³Ý¹»Éáõ ѳٳñ» (Okyar O., İstiklâl Harbi’nde Mustafa Kemal’in dış politikası, Ankara, 2002 (³é³ÝÓݳïÇå §XIII. Türk Tarih Kongresi: kongreye sunulan bildiriler Ankara, 4-8 ekim 1999¦ ÅáÕáí³ÍáõÇó), s. 433): 3 äáõ³Ýϳñ»Ý ³Ûë ³éÃÇí ·ñáõÙ ¿, áñ ¼Çݳ¹³¹³ñÇ Ý³Ë³·ÇÍÝ ûëÙ³ÝÛ³Ý ÏáÕÙÇÝ Ý»ñϳ۳óí»É ¿ñ ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÇ ³ÝáõÝÇó, ë³Ï³ÛÝ üñ³ÝëÇ³Ý ¨ Æï³ÉÇ³Ý ¹ñ³ Ù³ëÇÝ ï»ÕÛ³Ï ³Ý·³Ù ã¿ÇÝ (¼áÑñ³µÛ³Ý ¾., êáí»ï³Ï³Ý èáõë³ëï³ÝÁ ¨ ѳÛ-Ãáõñù³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ºñ¨³Ý, 1979, ¿ç 13): 4 ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., Âáõñù-ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÎÇÉÇÏÇ³Ý 1919-1921, ºñ¨³Ý, 1970, ¿ç 39-40: Gönlübol M., Sar C., Atatürk ve Türkiyenin dış politikası, Ankara, 1990, s. 1: 5 §²Ý³ïáÉdz¦ »½ñÁ ÏÇñ³éáõÙ »Ýù áã áñå»ë å³ïÙ³³ß˳ñѳ·ñ³Ï³Ý ·Çï³Ï³ñ·, ³ÛÉ ÑÇÙݳϳÝáõÙ áñå»ë ÁݹáõÝí³Í ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ýí³ÝáõÙ ËáëùÇ ³é³ñϳ ѳݹÇë³óáÕ »ñÏñ³Ù³ë»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ÖÇßï ÝáõÛÝ Ï»ñå ³Ûëûñ Ï»Ýó³Õ³í³ñáõÙ ¿ §Ð³ñ³í³ÛÇÝ ÎáíÏ³ë¦ »½ñÁ՝ áñå»ë Ù»ñ ï³ñ³Í³-ßÁñç³ÝÇ Ñ³í³ù³Ï³Ý »ñÏñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ýí³ÝáõÙ, ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ á°ã ѳۻñë ¨ ³é³í»É ¨ëª

²ñ¨Ùï³Ñ³Û³ëï³ÝÁ, á՛ã ¿É Ù³ë³Ùµ ²¹ñµ»ç³Ýݪ Çñ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ùµ, ³Õ»ñëÝ»ñ ãáõÝ»Ý ÎáíϳëÇ, Ïáíϳë-

Û³Ý ³½·»ñÇ ¨ É»½áõÝ»ñÇ Ñ»ï:

49

1918 Ã. í»ñç-1919 Ã. ëÏǽµ ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ ²Ý·ÉÇ³Ý Çñ ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ï³Ï ¹ñ»ó ·ñ»Ã» ³ÙµáÕç ѳñ³í³ÛÇÝ ¨ ѳñ³í³ñ¨ÙïÛ³Ý ²Ý³ïáÉdzÝ, Ý»ñ³éÛ³É ÎÇÉÇÏdzÝ, áñÁ, ßáõñç Ù»Ï ï³ñÇ é³½Ù³Ï³Éí³Í ÙݳÉáí ³Ý·ÉdzóÇÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, ë»åï»Ùµ»ñÇ 15-Ç ³Ý·Éá-ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ñáí ѳÝÓÝí»ó ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý áõÅ»ñÇ ÑëÏáÕáõÃÛ³ÝÁ (²ÛÝó÷Ç, àõñý³ÛÇ ¨ ´Çñ»çÇÏÇ ßñç³ÝÝ»ñáõÙ)2: ÆëÏ ³ñ¹»Ý 1919 Ã. Ù³ÛÇëÇ 15-ÇÝ ³Ý·ÉdzϳÝ, ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý ¨ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý é³½Ù³Ý³í»ñÇ áõÕ»ÏóáõÃÛ³Ùµ ÑáõÝ³Ï³Ý ½áñùÁ ³÷ Çç³í ƽÙÇñáõÙ, ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ½µ³Õ»óñ»ó ù³Õ³ùÁ ¨ ßñç³Ï³ÛùÁ ¨, ÇÝãå»ë ÝßáõÙ ¿ ³Ýí³ÝÇ ³ñ¨»É³·»ï ´»ñݳñ¹ ÈÛáõÇëÁ, §ÑáõÛÝ»ñÁ Ñ»Ýó ëϽµÇó å³ñ½ ¹³ñÓñÇÝ, áñ Çñ»Ýù »Ï»É »Ý áã û ųٳݳϳíáñ ûÏáõå³ódzÛÇ, ³ÛÉ Ùßï³Ï³Ý ³Ý»ùëdzÛÇ Ñ³Ù³ñ¦3:

²ÛëåÇëáí, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, áãÝã³óíáõÙ ¿ñ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛáõÝÁ՝ Ãáõñù ÅáÕáíñ¹Ç ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ¨ ½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇ³Ï »ñ³ßËÇùÁ4: ¸»é å³ï»ñ³½ÙÇ ³í³ñï³Ï³Ý ï³ñÇÝ»ñÇÝ, ¹Å·áÑ í»ñçÇÝÇë ÁÝóóùÇó ¨ ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý áõÅ»ñÇ Ï³Ù³Û³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó, Ãáõñù ÅáÕáíñ¹Ç ßñç³ÝáõÙ Ýϳïí»óÇÝ Ñáõ-½áõÙÝ»ñ, ¹³ë³ÉùáõÃÛ³Ý ¹»åù»ñ, ÇëÏ ³ñ¹»Ý ½Çݳ¹³¹³ñÇó Ñ»ïá ï³ñµ»ñ ßñç³Ý-Ý»ñáõ٠ѳïí³Í³µ³ñ ϳ½Ù³Ï»ñåíáõÙ ¿ÇÝ ÏáÙÇï»Ý»ñ, Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ óáõÛó»ñ, Ù»Í Ã³÷ ¿ñ ³éÝáõÙ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý í»ñ³½ÇÝáõÙÁ: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï å»ïù ¿ Ýß»É, áñ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý å³ñïáõÃÛ³ÝÝ áõ Øáõ¹ñáëÇ ½Çݳ¹³¹³ñÇÝ Ñ³çáñ¹³Í ï¨³Ï³Ý ßñç³ÝÇ ÁÝóóùáõÙ ÂáõñùdzÛáõÙ ãϳñ áñ¨¿ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñ-åÇã áõÅ5, áñÁ ÏÏááñ¹ÇݳóÝ»ñ ³Ýç³ï³µ³ñ ÁÝóóáÕ Ù³Ýñ ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ, ¨ ÇÝãÝ ³Ù»Ý³Ï³ñ¨áñÝ ¿՝ ãϳñ ÙdzëÝ³Ï³Ý ³½·³ÛÇÝ-ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÙù՝ å³Ûù³ñ»Éáõ ²Ýï³ÝïÇ ¹»Ù: àõëïÇ µÝ³í å³ï³Ñ³Ï³Ý ã¿, áñ »ñÏñÇ ³½¹»óÇÏ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý-ù³Õ³ù³Ï³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ïÇñáõÙ ¿ñ ѳÙÁݹѳÝáõñ ³Ýï³ñµ»ñáõÃÛ³Ý ¨ ˳-Õ³Õ³ëÇñ³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñï6: ²é³ÝÓÇÝ ßñç³Ý³ÏÝ»ñ՝ ëáõÉÃ³Ý Ø»ÑÙ»¹ ¼.-Ç ·É˳-íáñáõÃÛ³Ùµ, ÏáÕÙ ¿ÇÝ í»ñçÝ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ñáí ²Ý·ÉdzÛÇ Ñáí³Ý³íáñáõÃÛáõÝÁ ÁݹáõÝ»ÉáõÝ7: ØÇÝã ϳé³í³ñã³å»ï ¸³Ù³¹ ü»ñǹ ÷³ß³Ý ÏñÏÝáõÙ ¿ñ, û §ÑáõÛëÝ»ñë Ý³Ë ²ÉɳÑÇ°, Ñ»ïá ²Ý·ÉdzÛÇ Ñ»ï åÇïÇ Ï³å»Ýù¦8, ³ßËáõųÝáõÙ ¿ÇÝ

1 Uzgel İ., 1919-1923 İtalya’yla İlişkiler, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, 6. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2002, s. 151. 2 ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 129: 3 Lewis B., The Emergence of Modern Turkey, 2nd edition, Oxford University Press, 1968, p. 241. 4 Ø»ñ ËáñÇÝ Ñ³Ùá½Ù³Ùµª՝ ó³Ýϳó³Í ³½·³ÛÇÝ å»ïáõÃÛáõÝ (nation-state) ïíÛ³É ³½·Ç ϳ٠ϳÛëñáõ-

ÃÛáõݪ ïÇïÕáë³ÛÇÝ ³½·Ç ѳٳñ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåÙ³Ý µ³ñÓñ³·áõÛÝ Ó¨Á ¨ Ýñ³ ѳñ³ï¨Ù³Ý ÙÇ³Ï ÏáÝëï³Ýï »ñ³ßËÇùÁ: ê³ Ñ³í³ë³ñ³å»ë í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ µáÉáñ ³½·»ñÇÝ, µ³Ûó ³é³í»É ó³ÛïáõÝ ¹ñë¨áñáõÙ ¿ ëï³ÝáõÙ ùáãíáñ ¨ ½³íÃÇã ó»Õ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ, áñáÝó ÇÝùݳå³ßï-å³ÝáõÃÛ³Ý µÝ³½¹Á ٻ˳ÝÇÏáñ»Ý ÙÕáõÙ ¿ ¹»åÇ å»ï³Ï³Ý³Ï»ÝïñáÝ Ï³½Ù³íáñáõÙÝ»ñ ¨ Ï»Ýïñá-ݳÓÇ· Ùï³ÍáÕáõÃÛáõÝ: гÛáó ѳÛñ»ÝÇùÇ ï³ñµ»ñ ѳïí³ÍÝ»ñáõ٠ѳÛÏ³Ï³Ý å»ï³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÏáñëïÛ³Ý Ñ³Ý·³Ù³Ýùáí ¿ µ³ó³ïñíáõÙ ¹ñ³Ýó ³ëïÇ×³Ý³Ï³Ý Ñ³Û³Ã³÷í»ÉÁ ¨ ûï³ñí»ÉÁ, ÇÝãÁ ѻ勉Ýù ¿ñ í»ñáÝßÛ³É Ñ³ëï³-ïáõÝ »ñ³ßËÇùÝ»ñÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛ³Ý: ä³ñ³·³Ý ѳϳé³ÏÝ ¿ Ãáõñù»ñÇ Ùáï, áñáÝó ѳçáÕí»É ¿ ÅáÕá-íÁñ¹³·ñ³Ï³Ý ¿ùëå³ÝëdzÛÇ ¨ é³½Ù³Ï³Ý Ý»ñáõÅÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ѳٳ¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí Ãáõñù³Ï³Ý å»ï³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙù»ñÁ ·ó»É г۳ëï³ÝÇ ï³ñ³ÍùáõÙ, áñï»Õ ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ûëÙ³ÝÛ³Ý ÉÍÇÝ ÙÇßï ³Ù»Ý³áõÅ»ÕÝ»ñÇó ¿ »Õ»É: γñÍáõÙ »Ýù Ñ»Ýó ëñ³ÝáõÙ ¿ ѳÛáó, ³ñ³µÝ»ñÇ ¨ µ³ÉϳÝÛ³Ý ³½·»ñÇ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ׳ϳﳷñ»ñÇ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ѳݷ»óñ»ó ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ¨ ²ñ¨»ÉÛ³Ý Ð³Û³ë-ï³ÝÇ ÙÇ Ù³ëÇ ÏáñëïÛ³Ý ³ñï³ùÇÝ ³é³ñÏ³Û³Ï³Ý å³ï׳éÝ»ñÇÝ: 5 Gönlübol M., Sar C., s. 2. 6 гٳӳÛÝ ã»Ýù ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ãáõñù³·ÇïáõÃÛ³Ý Ù»ç ³éϳ ³ÛÝ ÙÇïáõÙݳíáñ û½»ñÇ Ñ»ï, û ǵñ ëáõÉóÝÝ áõ ÇßËáÕ ¹³ë³Ï³ñ·Á µ³ó³ñӳϳå»ë ³Ýï³ñµ»ñ ¿ÇÝ »ñÏñÇ Ñ»ï³·³ ù³Õ³ù³Ï³Ý ׳ϳ-ï³·ñÇ Ñ³Ý¹»å, ¨ ù»Ù³É³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¨ ÙÇ³Ï ß³ñÅÇã áõÅÁ ·ÛáõÕ³óÇ³Ï³Ý ßñç³ÝÝ»ñÝ ¿ÇÝ («СССР и Турция», Москва, 1981, с. 23-24): Î. äáÉëáõÙ ÇßËáÕ Õ»Ï³í³ñ ßñç³ÝÝ»ñÇ ßÝáñÑÇí ¿ñ ݳ¨, áñ ø»Ù³ÉÁ ѳÛïÝí»ó ³ñ¨»ÉùáõÙ, ÇëÏ å³ñïí³Í úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ñ»ï í»ñçÝ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·-ñÇ ÏÝùáõÙÁ Ñ»ï³Ó·í»ó ÙÇÝ㨠1920Ã. û·áëïáëÁ՝ ϳ½¹áõñÇã ¨ µ³ñ»ñ³ñ ³½¹»óáõÃÛáõÝ ÃáÕÝ»Éáí ù»Ù³É³Ï³Ý é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÅ»ñÇ Ñ³Ù³ËÙµÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: 7 Okyar O., s. 432: 8 Uzgel İ., Kürkçüoğlu O., 1919-1923 İngiltere’yle İlişkiler, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası..., s. 140:

50

ÙÛáõë ßñç³Ý³ÏÝ»ñÁ, áíù»ñ ÏáÕÙ ¿ÇÝ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³Ý¹³ïÝ ÁݹáõÝ»ÉáõÝ1: Üϳ-ï»Ýù, áñ ³Ûë »ñÏáõ ϳñÍÇùÝ»ñÝ áõÝ»Ý ³ÏÝѳÛï ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝ ³ÛÝ ³éáõÙáí, áñ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ù³ëݳïÙ³Ý ÷á˳ñ»Ý ¹ñ³ÝóáõÙ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ¹Çñù ¿ ·ñ³íáõÙ í»ñçÇÝÇë ³ÙµáÕç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý å³Ñå³ÝÙ³Ý ·³Õ³÷³ñÁ: êñ³Ý ѳϳ-é³Ï՝ ϳÛÇÝ Ý³¨ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ù³ëݳïÙ³Ý ³ÝËáõë³÷»ÉÇáõÃÛ³Ý Ã»½Ç íñ³ ÑÇÙÝíáÕ ËÙµ»ñ, áñáÝù ÏáÕÙ ¿ÇÝ Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ù³ëݳïÙ³ÝÁ ¨ Ýñ³ ݳËÏÇÝ µ³ÕϳóáõóÇã Ù³ë»ñÇ ³Ýç³ï-³Ýç³ï ϳ½Ù³íáñÙ³ÝÁ ¨ å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ2:

²Ñ³ ³ÛëåÇëÇ ÙÇ ßñç³ÝáõÙ ¿ñ, áñ ³ÏïÇí ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ³½·³ÛÇÝ ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³Ý ³ëå³ñ»½ Ùï³í Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÁ՝ Ù³ñÙݳíáñáõÙÝ áõ Ï»Ý-¹³ÝÇ Ñ³Ýñ³·áõÙ³ñÁ ³ÙµáÕç ÄÂ. ¹³ñÇ ¨ Æ. ¹³ñ³ëϽµÇ Ãáõñù³Ï³Ý ù³Õ³ù³-·Çï³Ï³Ý ÙïùÇ Ç¹»³ÉÝ»ñÇ: ܳ ÅËï»ó í»ñáµ»ñÛ³É µáÉáñ »ñ»ù ï»ë³Ï»ïÝ»ñÁ՝

Ñéã³Ï»Éáí. §Ï³°Ù ³ÝϳËáõÃÛáõÝ, ϳ°Ù ٳѦ3: ø»Ù³ÉÇ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ýå³-ï³ÏÁ ¹³ñÓ³í å³Ñ»É ³ÛÝ, ÇÝã Ñݳñ³íáñ ¿ñ ¨ ÇÝã ѳñϳíáñ ¿ñ. ųٳݳϳÏÇó ÂáõñùdzÛÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ ¿ Ùáï³íáñ³å»ë Ñ»Ýó ³Û¹ ï³ñ³ÍùÁ:

ÆÝãå»ë ѳÛïÝÇ ¨ ³ÝÅËï»ÉÇ ¿, ø»Ù³ÉÇÝ ²Ý³ïáÉdz ·áñÍáõÕ»óÇÝ ëáõÉóÝÝ áõ ϳé³í³ñã³å»ïÁ՝ í»ñçÇÝÇë å»ï³Ï³Ý ·³ÝÓ³ñ³ÝÇó ѳïϳóÝ»Éáí 100,000 Ãáõñù³Ï³Ý áëÏÇ: ø»Ù³ÉÇÝ Ñ³ÝÓݳñ³ñí»ó §Ý߳ݳÏí³Í ßñç³ÝÇ Ù»ç ... ³ñ·»É»É ³ñù³Û³Ï³Ý ó³ÝÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ³Ï³é³Ï ËݹÇñÝ»ñÇ ³é³ç³óáõÙÁ¦, ÇëÏ »Ã» å³ñ½»óÝ»Éáõ ÉÇÝ»Ýù å³É³ï³Ï³Ý í»ñ³Ùµ³ñÓ Ëáëù»ñÁ, ³å³՝ ËáãÁݹáï»Éáõ ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³ñ³ÍùÇ ³ÝóáõÙÁ ѳÛÏ³Ï³Ý å»ïáõÃÛ³Ý Ï³½ÙÇ Ù»ç4: ¸ñ³ ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ñ ½ÇÝ³Ï³Ý áõÅÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝ, í»ñçÇÝÇë ÙáµÇÉǽ³-ódzÝ: ²½·³ÛÝ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý µ³Ý³ÏÇ ÏáñǽÁ ϳ½Ù»óÇÝ Ú³Ïáõµ Þ¨ùÇÇ 19 ѳ½³-ñ³Ýáó ¨ ²ÉÇ ÆÑë³Ý ÷³ß³ÛÇ 22 ѳ½³ñ³Ýáó ½áñ³Ù³ë»ñÁ5: γñ¨áñ ¹»ñ ˳ճ-óÇÝ Ý³¨ å³ï»ñ³½ÙÇ í»ñçáõÙ ¹³ë³Éù³Í ¨ ½áñ³óñí³Í Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÁ, ã»Ã»Ý»ñÁ, ùñ¹»ñÁ ¨ ·ÛáõÕ³óÇáõÃÛáõÝÁ6:

ÜÙ³Ý é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¨ »ñÏñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ áñá±Ýù åÇïÇ ÉÇÝ»ÇÝ Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÇ ³Ý¹ñ³ÝÇÏ ù³ÛÉ»ñÁ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý ³ëå³ñ»½áõÙ: ÆÝãå»ë å³ñ½ ¨ ¹ÇåáõÏ ¿ Ó¨³Ï»ñåáõÙ Ãáõñù å³ïÙ³µ³Ý åñáý»ëáñ ¾é»É »ɳÉÁ. §²Ýϳñ³ÛÇ Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÁ å³ï»ñ³½ÙÇ ÁÝóóùáõÙ ç³Ý³ó»É ¿ û·áõï ù³Õ»É ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³ëå³ñ»½Ç µáÉáñ ¹»ñ³Ï³ï³ñ-Ý»ñÇó¦7: úµÛ»ÏïÇí å³ñ³·³Ý»ñÇ µ»ñáõÙáí ³Û¹ ¹»ñ³Ï³ï³ñÝ»ñÇó ÑÇÙݳϳÝÁ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ØáëÏí³Ý »Õ³í:

¸»é¨ë ³åñÇÉÇݪ ݳËù³Ý ø»Ù³ÉÇ ²Ý³ïáÉdz Ù»ÏÝ»ÉÁ, ØáëÏí³Ý Ãáõñù ³½·³Û-Ý³Ï³Ý ß³ñÅáõÙÁ áñ³Ï»É ¿ñ áñå»ë §³é³çÇÝ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ñ»Õ³÷áËáõÃÛáõÝÁ ²ëdzÛáõÙ¦, áñÝ Çñ»Ýó §Ï³ñ¨áñ ¹³ßݳÏÇó ¿ñ ï³ÉÇë¦, ÇëÏ ²½·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·áñ-Í»ñÇ ÏáÙÇë³ñdzïÇ §²½·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏÛ³ÝùÁ¦ ³Ùë³·ÇñÁ å³ñ½áñáß Ñ³Ûï³ñ³-ñáõÙ ¿ñ, áñ §... »Ã» ÂáõñùdzÛáõ٠ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÝ Çëϳå»ë ³ÝóÝÇ µ³ÝíáñÝ»ñÇ Ó»éùÁ, ³å³ ÎáíϳëÇ ×³Ï³ï³·ÇñÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ϳÝËáñáßí³Í ѳٳñ»É (Áݹ·ÍáõÙÝ ÇÙÝ ¿ – ¾.¾.)¦8: ²ÛëåÇëáí Ñëï³Ïáñ»Ý áõñí³·ÍíáõÙ ¿ÇÝ ³ÛÝ ÑÇÙù»ñÁ, áñáÝó íñ³ ϳéáõóí»Éáõ ¿ñ éáõë-Ãáõñù³Ï³Ý ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ: ²ÝϳëϳÍ, í×éáñáß ¹»-

1 Gönlübol M., Sar C., c. 5: 2 Atatürk, Söylev (Nutuk), Birinci Cilt, Ankara, 1978, s. 9: 3 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ, ¿ç 10: 4 ðÇý³Ã Ø., úëٳݻ³Ý Û»Õ³÷áËáõû³Ý Ùáõà ͳÉù»ñÁ »õ ÆÃÃÇѳïÇ Ñ³Û³çÇÝç Íñ³·ÇñÝ»ñÁ, ºñ¨³Ý, 1990, ¿ç 202-204: 5 ÎÇñ³ÏáëÛ³Ý æ., ºñÇïÃáõñù»ñÁ å³ïÙáõÃÛ³Ý ¹³ï³ëï³ÝÇ ³é³ç (1915-Çó ÙÇÝ㨠ٻñ ûñ»ñÁ), ¶Çñù »ñÏñáñ¹, ºñ¨³Ý, 1983, ¿ç 236: 6 ¶ÛáõÕ³óÇáõÃÛáõÝÁ áã ÙÇßï ¿ñ ϳٳíáñ Ï»ñåáí Áݹ·ñÏíáõÙ ã»Ã»³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç ¨ ù»Ù³É³Ï³Ý ù³ñá½ãáõÃÛáõÝÁ ß³ï Ñ³×³Ë ¹ÇÙáõÙ ¿ñ ѳÙá½Ù³Ý ¨ Ëñ³ËáõëÙ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ (ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 203): 7 Tellal E., 1919-1923 Sovyetlerle İlişkiler, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası... s. 156. 8 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 199:

51

ñ³Ï³ï³ñáõÙ áõÝ»ó³í ÁݹѳÝáõñ ÃßݳÙáõ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ, µ³óÇ ³Û¹՝ ³½·³Û-Ý³Ï³Ý ÂáõñùdzÛÇÝ ûųݹ³Ï»Éáí՝ ØáëÏí³Ý ³å³ÑáíáõÙ ¿ñ Çñ ³Ýíï³Ý·áõ-ÃÛáõÝÁ ¨՛ ѳñ³í³ÛÇÝ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇÝ, ¨՛ Ý»ÕáõóÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ, ¨՛ ݳ¨ ØÇçÇÝ ²ëdzÛáõÙª ѳßíÇ ³éÝ»Éáí ³ÛÝ Ù»Í ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ, áñÝ ³Û¹ ï³ñÇÝ»ñÇÝ áõÝ»ÇÝ Ãáõñù å³ñ³·ÉáõËÝ»ñÁ ³ñ¨»ÉùÇ Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝáõÃÛ³Ý íñ³: лﳷ³ÛáõÙ âÇã»ñÇÝÝ ³Ûë Ù³ëÇÝ áã Ù»Ï ³Ý·³Ù ¿ ѳÛï³ñ³ñ»É, áñ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ÂáõñùdzÛÇ Ñ»ï Ù»ñÓ»óáõÙÝ Çñ»Ýó ѳٳñ »Õ»É ¿ §ÇÝùݳå³Ñå³ÝÙ³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõݦ1:

ÆëÏ ²Ýϳñ³ÛÇÝ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ÃáõÛÉ ¿ñ ï³ÉÇë ëï³Ý³Éáõ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ¨ é³½Ù³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛáõÝ ØáëÏí³ÛÇó, ³é³Ýó áñÇ ³ÝÑݳñ ¿ñ å³-ï»ñ³½Ù»É, »ñ³ß˳íáñ»Éáõ ·áñÍ»ñÁ ³ñ¨»ÉùáõÙ՝ ¹³éݳÉáí ³ÛÝáõÑ»ï¨ ¹»åÇ ³ñ¨Ùáõïù, ¨ ¹áõñë ·³Éáõ ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý Ù»Ïáõë³óáõÙÇó2:

È»ÝÇÝÇ Ñ³ÝÓݳñ³ñáõÃÛ³Ùµ Ãáõñù-µáÉߨÇÏÛ³Ý ß÷áõÙÝ»ñÁ ëÏëí»óÇÝ ³ñ¹»Ý 1919 Ã. ·³ñݳÝÁ ÔñÇÙÇ Ø³ÑÙ»¹³Ï³Ý µáÉߨÇÏÛ³Ý Ï»ÝïñáÝÇ ÙÇçáóáí: λÝïñáÝÁ Î. äáÉÇë áõÕ³ñÏ»ó Çñ ·áñͳϳÉÇÝ, áñÁ ϳå»ñ ѳëï³ï»ó Ù³Ûñ³ù³Õ³ùáõÙ ·áñ-ÍáÕ ³é³çÇÝ Áݹѳï³ÏÛ³ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃ۳ݪ §ø³ñ³ùáÉǦ Ñ»ï: ì»ñçÇÝë ÑÇÙÝí»É ¿ñ ÇÃÃÇѳï³Ï³ÝÝ»ñ ´³Ñ³ ê³Ç¹ µ»ÛÇ, γñ³ ø»Ù³ÉÇ ¨ γñ³ ì³ëÁýÇ ÏáÕÙÇó ¨ Ýå³ï³Ï áõÝ»ñ ϳ½Ù³Ï»ñå»Éáõ ¹ÇÙ³¹ñ³Ï³Ý ß³ñÅáõÙÝ Áݹ¹»Ù ²Ý-ï³ÝïÇ ¨ ³Û¹ ѳñóáõÙ ûųݹ³Ï»Éáõ Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÇÝ3: ²Ûë ËáÕáí³Ïáí µáÉ-ߨÇÏÝ»ñÇÝ Ñ³çáÕí»ó ³ÝÑñ³Å»ßï ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝ, ÝÛáõÃ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛáõÝ ¨ ·áõÛù ³é³ù»É ø»Ù³ÉÇÝ4:

èáõë-Ãáõñù³Ï³Ý Ù»ñÓ»óÙ³Ý Ñ³çáñ¹ ϳñ¨áñ Ï»ïÁ Ð³í½³ÛáõÙ »Õ³Í ûñ»ñÇÝ Øáõëï³ý³ ø»Ù³ÉÇ Ñ³Ý¹ÇåáõÙÝ ¿ñ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ å³ïíÇñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñï»Õ ݳ ѳݷ³Ù³Ý³ÉÇó ½ñáõÛó áõÝ»ó³í ³å³·³ ÊêÐØ ³å³·³ Ù³ñß³É ´áõ¹ÛáÝáõ Ñ»ï: ÐáõÝÇëÇ 7-ÇÝ Ï³Û³ó³Í ³Û¹ ·³ÕïÝÇ Ñ³Ý¹ÇåÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó³Í §Â»ßùÇɳÃ-Á Ù³Ñëáõë³ÛǦ (“Teşkilat-I Mahsusa”)5 í»ñçÇÝ Õ»Ï³í³ñ, ø»Ù³ÉÇ ûñáù ³ñ¹»Ý ù³ñ³-ùáÉ³Ï³Ý ÐÛáõë³Ù»¹¹ÇÝ ¾ñÃÛáõñùÝ Çñ §ºñÏáõ ¹³ñ»ñÇ í³ñ³·áõÛñÇó ³Ý¹Çݦ (“İki

Devrin Perde Arkası”) ·ñùáõÙ å³ïÙáõÙ ¿, áñ ѳݹÇåÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ø»Ù³ÉÝ ³Ý-Ï»ÕÍáñ»Ý Ëáëï³ó»É ¿ µáÉߨÇÏÝ»ñÇÝ, áñ ²Ý³ïáÉdzÛáõÙ ÑÇÙÝíáÕ Ï³-é³í³ñáõ-ÃÛáõÝÁ ÉÇÝ»Éáõ ¿ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ïÇåÇ, ÷á˳ñ»ÝÁ µáÉߨÇÏ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ È»ÝÇ-ÝÇ ³ÝáõÝÇó û·ÝáõÃÛáõÝ »Ý Ëáëï³ó»É å³ï»ñ³½ÙáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳݹ»ë ·³É (úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛáõÝÇó - ¾.¾.) г۳ëï³ÝÇ, äáÝïáëÇ ¨ øñ¹ëï³ÝÇ ³Ýç³ïÙ³Ý ¹»Ù: ÐÇÙÝí»Éáí ø»Ù³ÉÇ ·É˳íáñ û·Ý³Ï³Ý æ»í³Ã ¶Ûáõñ»ñÇ Ñáõß»ñÇ íñ³՝ ¾ñ-ÃÛáõñùÁ ·ñáõÙ ¿, áñ ѳݹÇåÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ´áõ¹ÛáÝÝÇÝ ³ë»É ¿, áñ µ³í³Ï³Ý ¿, áñ §¹áõù ¿É (Ãáõñù»ñÁ – ¾.¾.) Ù»ñ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳï³ñ»ù, í»ñ³óÝ»ù ëáõÉóݳïÁ ¨ ˳ÉÇý³ÛáõÃÛáõÝÁ6 ¨ ÏáÙáõÝǽ٠Ñéã³Ï»ù¦1: ܳËÝ³Ï³Ý å³Ûٳݳíáñí³Íáõ-ÃÛáõÝÝ, ³ÛëåÇëáí, Ó»éù ¿ñ µ»ñí³Í, ¨ ¹ñí³Í ¿ÇÝ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ÑÇÙù»ñÁ:

1 «Документы внешней политики СССР», т. 9, Москва, 1964, с. 116. 2 Tellal E., s. 161-163. 3 гëϳݳÉÇ å³ï׳éÝ»ñáí ø»Ù³ÉÝ ³Ûë ßñç³ÝáõÙ ã¿ñ ϳñáÕ Ë½»É Çñ ϳå»ñÁ ÆÃÃÇѳïÇ Ñ»ï: “History of the Ottoman Empire and Modern Turkey”, V. II, 1977, p 340. 4 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 199-200: 5 »ßùÇɳÃÁ Ù³Ñëáõë³Ý 1911 Ã. ¾Ýí»ñ ÷³ß³ÛÇ Õ»Ï³í³ñáõÃÛ³Ùµ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ý»ñëáõÙ ëï»ÕÍí³Í ·³ÕïÝÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ ¿ñ: 1914 Ã. û·áëïáëÇ 5-ÇÝ í»ñ³Íí»É ¿ è³½Ù³Ï³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³ÝÁ ÏÇó å³ßïáÝ³Ï³Ý Ù³ñÙÝÇ: Èáõͳñí»É ¿ 1918 Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 5-Çݪ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ññ³Å³ñ³Ï³ÝÇ ¨ ³Ý-¹³ÙÝ»ñÇ ÷³ËáõëïÇó Ñ»ïá: лï³åݹ»É ¿ å³ÝÇëɳÙÇëï³Ï³Ý ¨ å³ÝÃáõñùÇëï³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñ, å³ï»ñ³½ÙÇ ï³ñÇÝ»ñÇÝ ½µ³Õí»É ѳϳѻï³Ëáõ½³Ï³Ý, ù³ñá½ã³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ, ϳ½Ù³Ï»ñ-å»É ¨ ѳٳϳñ·»É ѳۻñÇë ѳݹ»å Çñ³Ï³Ý³óí³Í ó»Õ³ëå³Ý³Ï³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÁ: ²Ý³ïáÉdz-ÛáõÙ ù»Ù³É³Ï³Ý ¹ÇÙ³¹ñ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý µáÉáñ ³Ïݳéáõ ·áñÍÇãÝ»ñÁ »ßùÇɳÃ-Á Ù³Ñëáõë³ÛÇ ³Ý¹³Ù-Ý»ñ ¿ÇÝ: γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³ñËÇíÁ áãÝã³óí³Í ¿ ¹»é ݳËù³Ý êï³ÙµáõÉÇó »ñÇïÃáõñù å³ñ³·ÉáõË-Ý»ñÇ ÷³ËáõëïÁ: 6 Üϳï»Ýù, áñ ëáõÉóݳïÇ ¨ ˳ÉÇý³ÛáõÃÛ³Ý í»ñ³óáõÙÁ ³é³Ýóù³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»ñ ÙÇÝ㨠Ðݹϳëï³Ý åɳÝÝ»ñ áõÝ»óáÕ ØáëÏí³ÛÇ Ñ³Ù³ñ, ù³Ý½Ç ³Û¹ ½áõÛ· ѳÝñ³Ï³ñ·»ñÁª Ù³ñÙݳíáñí³Í Ù»Ï ³ÝÓÇ Ù»ç, ÑëÏ³Û³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝ»ÇÝ ³ß˳ñÑÇ Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝáõÃÛ³Ý íñ³ ¨ ³Û¹ ßñç³ÝáõÙ

52

²½·³ÛÝ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý ï»ë³Ï³Ý-ÑÕ³óù³ÛÇÝ ÑÇÙù»ñÁ ¹ñí»óÇÝ ¾ñ½ñáõÙÇ ¨ êí³½Ç ÅáÕáíÝ»ñáõÙ ¨ Çñ»Ýó í»ñçݳϻïÇÝ Ñ³ë³Ý 1920 Ã. ÑáõÝí³ñÇ 28-ÇÝ ûë-Ù³ÝÛ³Ý å³éɳٻÝïÇ ÏáÕÙÇó ÁݹáõÝí³Í §²½·³ÛÇÝ áõËïáõÙ¦: ¾ñ½ñáõÙÇ Ñ³Ù³-ÅáÕáíÁ Ññ³íÇñí»ó §²ñ¨»ÉÛ³Ý ²Ý³ïáÉdzÛÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ÁÝÏ»ñáõÃ۳ݦ ÏáÕÙÇó 1919 Ã. ÑáõÉÇë 23 - û·áëïáë 7, ÇëÏ êí³½Ç Ñ³Ù³ÅáÕáíÁ՝ §²Ý³ïáÉdzÛÇ ¨ èáõÙ»ÉdzÛÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ÁÝÏ»ñáõÃ۳ݦ ÏáÕ-ÙÇó 1919 Ã. ë»åï»Ùµ»ñ 4-11: ÀݹáõÝí³Í µ³Ý³Ó¨»ñÇ Ù»ç úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý ³Ýµ³Å³Ý»ÉÇ Ù³ë»ñ ѳÛï³ñ³ñí»óÇÝ §²ñ¨»ÉÛ³Ý öáùñ ²ëdzÛÇ íÇɳۻÃÝ»ñ¦ ¾ñ½ñáõÙÇ, êí³½Ç, ¸Ç³ñµ»ùÇñÇ, سÙáõñ»Ã-áõÉ-²½Ç½Ç, ì³ÝÇ, ´ÇÃÉÇëÇ íÇɳۻÃÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó Ù»ç ÙïÝáÕ §µáÉáñ ³ÝÏ³Ë ë³Ýç³ÏÝ»ñÁ¦, ÇÝãå»ë ݳ¨ îñ³åǽáÝÇ íÇɳ-Û»ÃÁ՝ æ³ÝÇÏÇ ë³Ýç³ÏÇ Ñ»ï ÙdzëÇÝ: ²Ù»Ý ÙÇ ï³ñ³Íù³ÛÇÝ Ýí³×áõÙ ¨/ϳ٠ÙÇ-ç³ÙïáõÃÛáõÝ Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ ·áñÍ»ñÇÝ՝ áñå»ë ѳÛÏ³Ï³Ý ¨ ÑáõÝ³Ï³Ý å»-ïáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»ÕÍ»Éáõ ÷áñÓ, ѳݹÇå»Éáõ ¿ñ ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛ³Ý: îíÛ³É Ñ³Ï³Ñ³Û-Ï³Ï³Ý ¨ ѳϳÑáõÝ³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ ³í»ÉÇ ÃßÝ³Ù³Ï³Ý ¨ áñáß³ÏÇ ¹³ñÓ³í êí³½áõÙ ÁݹáõÝí³Í µ³Ý³Ó¨Ç 2-ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙª §ÙÇÝ㨠³ñÛ³Ý í»ñçÇÝ Ï³ÃÇÉÁ ѳٳï»Õ å³ßïå³Ý»É Ù»ñ ѳÛñ»ÝÇùÁ ... Ýñ³ ï³ñ³ÍùÇ íñ³ ÑáõÝ³Ï³Ý ¨ ѳÛÏ³Ï³Ý å»ïáõ-ÃÛáõÝ ëï»ÕÍ»Éáõ Ó·ïáõÙÝ»ñÇó¦2:

êí³½Ç Ñ³Ù³ÅáÕáíÇ ³í³ñïÇó 9 ûñ ³Ýó ¹³ñÓÛ³É ÝáõÛÝ í³Ûñáõ٠ϳ۳ó³í ø»Ù³ÉÇ »ñÏñáñ¹ ϳñ¨áñ ·³ÕïÝÇ Ñ³Ý¹ÇåáõÙÁ, ³Ûë ³Ý·³Ù ³ñ¹»Ý՝ Ø»ñÓ³íáñ

²ñ¨»ÉùáõÙ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý é³½Ù³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñ ·»Ý»ñ³É æ»ÛÙë гñ-µáñ¹Ç Ñ»ï3: ²í»Éáñ¹ ã¿ Ýß»É, áñ êí³½Ç Ñ³Ù³ÅáÕáíÇ Å³Ù³Ý³Ï Ã»Å ùÝݳñÏáõÙ-Ý»ñÇ å³ï×³é ¿ñ ¹³ñÓ»É ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³Ý¹³ïÇ Ñ³ñóÁ, áñÇ »é³Ý¹áõÝ ç³ï³-·áíÝ»ñÝ ¿ÇÝ êï³ÙµáõÉÇ å³ïíÇñ³ÏÝ»ñÁ: ø»Ù³ÉÁ ¨ Ýñ³ Ù»ñÓ³íáñ ѳٳËáÑÝ»ñÁ åݹáõÙ ¿ÇÝ, áñ å»ïù ¿ áñ¹»·ñ»É §Ï³ï³ñÛ³É ³ÝϳËáõÃ۳ݦ áõÕÇÝ: ø»Ù³ÉÁ, ë³Ï³ÛÝ, ³ÏÝѳÛï ¹Åí³ñÇÝ Ï³óáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ñ, ù³Ý½Ç ³Ù»Ý ûñ ó÷íáÕ Ñ»é³·-ñ»ñÇ ï³ñ³÷Ç ï³Ï4 ëïÇåí³Í ¿ñ ×Çßï ÏáÕÙÝáñáßí»É՝ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ¨՛ ãß»Õí»Éáí ³ÝϳËáõÃÛ³Ý å³Ûù³ñÇó, ¨՛ ãÏáñóÝ»Éáí ²ØÜ-Ç å»ë ·áñÍáÝÁ՝ áñå»ë ѳϳÏßÇé ²Ý·ÉdzÛÇÝ5:

ºí ³Ñ³ Ëáõë³Ý³í»Éáõ ³Û¹åÇëÇ ÙÇ Ñ³ñÙ³ñ ³éÇà ¿ñ í»ñáÝßÛ³É Ñ³Ý¹ÇåáõÙÁ: ²ÛÝ ï¨»É ¿ »ñÏáõëáõÏ»ë ų٠¨ ÁÝóó»É óñ·Ù³ÝãÇ ÙÇçáóáí: гñµáñ¹Á ѳñóáõÙ ¿ ³ñ»É ß³ñÅÙ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ ¨ áñ¹»·ñ³Í ¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, ÇÝãÇÝ ø»Ù³ÉÁ å³ï³ëË³Ý»É ¿, áñ ß³ñÅáõÙÁ ƽÙÇñÇ µ³ñµ³ñáë³Ï³Ý ·ñ³íÙ³Ý Ñ»ï¨³Ýùáí ϳÛëñáõÃÛ³Ý µáÉáñ ³ÝÏÛáõÝÝ»ñáõ٠ͳ·³Í ³Ýç³ï-³Ýç³ï ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ ѳٳËÙµ»Éáõ ѳٳñ ¿ ëï»ÕÍí»É ¨ Ýå³ï³ÏÝ ¿ å»ïáõÃÛ³Ý ³ÙµáÕç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

ϳñáÕ ¿ÇÝ ³ÝóÝ»É ´ñÇï³ÝdzÛÇ Ó»éùÁ, áñÇ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý 25% Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ¿ñ (Uzgel İ., Kürkçüoğlu O.,

s. 141): ÆëɳÙÇ Ë³Õ³ù³ñïÁ ÂáõñùdzÛÇ Ñ»ï ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ û·ï³·áñÍ»É ¿ñ ó³ÝϳÝáõ٠ݳ¨ üñ³ÝëdzÝ, áñï»Õ ³Û¹ ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý-ù³Õ³ù³Ï³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñÁ ³ÏïÇíáñ»Ý Ãٵϳ-ѳñáõÙ ¿ÇÝ üñ³ÝëdzÛǪ «Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý Ù»Í å»ïáõÃÛáõÝ ÉÇÝ»ÉÁ» (ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 66-67): ²½·³ÛÝ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý ¨ å³ï»ñ³½ÙÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ÝóùÝ áõ ûųݹ³ÏáõÃÛáõÝÝ ³å³ÑáíáõÙ ¿ñ, ÇÝã Ëáëù, ÇëɳÙǽ-ÙÁ ¨ áã ÃáõñùǽÙÁ, áõëïÇ ø»Ù³ÉÝ ³é³ÛÅÙ ½»ñÍ ¿ñ ÙÝáõÙ ÏñáÝ³Ï³Ý Ñ³Ýñ³Ï³ñ·»ñÇ ¹»Ù áõÕÕí³Í ù³Û-É»ñÇó ¨ å³Ñå³ÝáõÙ ¿ñ ÉáÛ³ÉáõÃÛáõÝÁ ëáõÉóÝÇ Ñ³Ý¹»å՝ Áݹ¹ÇٳݳÉáí ÙdzÛÝ Ï³é³í³ñáõÃÛ³ÝÁ՝ «»ñÏÇñÁ ûï³ñÝ»ñÇÝ Ñ³ÝÓÝ»Éáõ ѳٳñ» (Evans L., United States Policy And The Partition Of Turkey,

Baltimore, Maryland, 1965, p. 178): 1 Aydoğan E., Kliment Yefremoviç Voroşilov’un Türkiye’yi Ziyareti ve Türkiye-Sovyet Rusya İlişkilerine Katkısı,

Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, c. 39, 2007, s. 338-339; Ertürk H., İki

Devrin Perde Arkası, İstanbul, 1964, s. 339: Хейфец А., Советская Россия и сопредельные страны Востока в годы гражданской войны, 1918-1920, Москва, 1964, с. 96-98: 2 ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 42-51; ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 193-197: 3 Tevetoğlu F., Mustafa Kemal Paşa-General Harbord Görüşmesi Tanık ve Tercümanı, Prof. Dr. Hulûsi Y. Hüseyin (Pektaş), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. 4, sayı 10, 1987, p. 197-207. 4 ø»Ù³ÉÇ, γñ³µ»ùÇñÇ ¨ è³áõý úñµ³ÛÇ Ñ³Ù³ï»Õ ËáñÑñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï áñáßí»ó µ³ó³é»É µá-Éáñ ï»ë³ÏÇ Ù³Ý¹³ïÝ»ñÁ, ÇëÏ Ù³Ý¹³ïÇ ³ÝËáõë³÷»ÉÇáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ, ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛáõÝ óáõÛó ï³É: 5 Aytepe O., Milli Mücadele’de Manda Sorunu ve Mustafa Kemal’in Yaklaşımı, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 24, 1999-2003, p. 476-483.

53

å³Ñå³ÝáõÙÁ ¨ áõÕÕí³Í ã¿ »ñÏñÇ áã Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ³Û¹ ÃíáõÙ՝ ѳۻñÇ ¹»Ù:

øÝݳñÏí»É ¿ ݳ¨ ÂáõñùdzÛÇ Ýϳïٳٵ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³Ý¹³ïÇ Ñ³ñóÁ: гñ-µáñ¹Á ѻﳷ³ÛáõÙ ³Û¹ Ù³ëÇÝ å³ïÙ»É ¿. §Üñ³Ýù (Ãáõñù»ñÁ, ù»Ù³É³Ï³ÝÝ»ñÁ – ¾.¾.), ٳݹ³ï ³ë»Éáí, ѳëϳÝáõÙ »Ý Ù»ñ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÇó ³ñÙ³ï³å»ë ï³ñµ»ñ ÙÇ µ³Ý: Üñ³Ýù ٳݹ³ïÁ å³ïÏ»ñ³óÝáõÙ »Ý áñå»ë Ù»Í »Õµáñ ûųݹ³-ÏáõÃÛáõݪ ³é³Ýó Ý»ñùÇÝ ·áñÍ»ñÇÝ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ÙÇç³Ùï»-Éáõ ¨ Ñ»ÕÇݳÏáõÃÛáõÝ µ³Ý»óÝ»Éáõ ÙÇ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõݦ1: ²ÏÝѳÛï ¿, áñ ´áõ¹ÛáÝÝáõ Ñ»ï ϳ۳ó³Í ѳݹÇåáõÙÁ ¨ ¹»é¨ë ·³ñÝ³Ý ³ÙëÇÝ»ñÇó µáÉߨÇÏÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ëï³óíáÕ û·ÝáõÃÛáõÝÁ Ýϳï»ÉÇáñ»Ý ×ÏáõÝ ¿ÇÝ ¹³ñÓñ»É ø»Ù³ÉÇ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ՝ ÃáõÛÉ ï³Éáí Ýñ³Ý ٳݨñ»É ٳݹ³ïÇ Ñ³ñóáõÙ, ÇÝãÝ ³Ïݳéáõ ¿ гñµáñ¹Ç ÃáÕ³Í íϳÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇó2:

ÆÝãå»ë Ýß»óÇÝù ³ß˳ï³ÝùÇ ëϽµáõÙ, úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý ßáõñç åïïíáõÙ ¿ñ »ñÏñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇ µ³ñ¹ ѳݷáõÛó, áñáõ٠ѳϳ¹ñíáõÙ ¿ÇÝ ¹³ß-ݳÏÇóÝ»ñ ²Ý·ÉdzÛÇ ¨ üñ³ÝëdzÛÇ, Æï³ÉdzÛÇ, Ðáõݳëï³ÝÇ, å³ï»ñ³½ÙÇó ãïáõ-Å³Í ¨ ѳÕÃáÕ ²ØÜ-Ç, ¹»é¨ë ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý å³ï»ñ³½ÙÇ ï»Ý¹áí µéÝí³Í

èáõë³ëï³ÝÇ, ³ñ³µ³Ï³Ý ³ß˳ñÑÇ ¨ ÇÝãáõ áã՝ Ýáñ³ÝÏ³Ë Ð³Û³ëï³ÝÇ, ìñ³ë-ï³ÝÇ ¨ Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ß³Ñ»ñÁ: Þ³ï Ñ³×³Ë Ñ»Ýó ³Ûë ߳ѻñÇ Ñ³ïÙ³Ý Ïǽ³Ï»ïáõÙ ¿ñ ù»Ù³É³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³ÝÁ ѳçáÕíáõÙ ¹Çíǹ»ÝïÝ»ñ ù³Õ»É ÂáõñùdzÛÇ Ñ³Ù³ñ: ²ëí³ÍÇ å»ñ׳Ëáë íϳÛáõÃÛáõÝÝ »Ý Ãáõñù-ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý ï³ñÇÝ»ñÇÝ:

üñ³ÝëdzÛÇ »ñÏñ³ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¹»é¨ë ÙÇçݳ¹³ñÇó ³í³Ý¹³µ³ñ ÏáÕÙÝáñáßí³Í ¿ »Õ»É ¹»åÇ ³ñ¨»É³ÙÇç»ñÏñ³ÍáíÛ³Ý, ѻﳷ³ÛáõÙ ³ñ¹»Ý ݳ¨՝ ûëÙ³ÝÛ³Ý ßáõϳݻñ: ²é³çÇÝ ³ß˳ñѳٳñïÇ ßñç³ÝáõÙ ¨ Øáõ¹ñáëÇ ½Çݳ¹³¹³-ñÇÝ ³ÝÙÇç³å»ë ѳçáñ¹³Í ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ ¿ñ ÙdzÛÝ, áñ üñ³ÝëdzÝ, ïáõñù ï³Éáí ѳٳ»íñáå³Ï³Ý »ñÏñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÇÝ, ËݹÇñ áõݻݳÉáí՝ ³å³Ñáí»Éáõ Çñ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝÁ ϳÛë»ñ³Ï³Ý ¶»ñÙ³ÝdzÛÇó, Ùdzó³í ²Ýï³Ý-ïÇÝ ¨ Çñ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÝ áõÝ»ó³í úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Å³é³Ý·áõÃÛ³Ý µ³-ųÝÙ³Ý ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý ·³ÕïÝÇ ³Ïï»ñÇÝ: ä³ï»ñ³½ÙÇ ³í³ñïÇó Ñ»ïá, ë³-ϳÛÝ, »ñµ üñ³ÝëdzÛÇ Ñ³Ù³ñ ¹³ñÓÛ³É ³Ýѳݷëï³óÝáÕ ¹³ñÓ³í ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ·áñÍáÝÁ՝ å³Ûٳݳíáñí³Í ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ¨ é»å³ñ³óÇáÝ Ñ³ñó»ñáõÙ í»ñçÇÝÇë ³Ý½ÇçáõÙ³ÛÝáõÃÛ³Ùµ, µñÇï³Ý³Ï³Ý ·áñÍáÝÁ՝ ϳåí³Í Ø»ñÓ³íáñ ²ñ¨»ÉùáõÙ í»ñçÇÝÇë ³½¹»óáõÃÛ³Ý ÏïñáõÏ Ù»Í³óÙ³Ý ¨ ¹ñ³ ѻﳷ³ Ñ»é³ÝϳñÝ»ñÇ Ñ»ï, üñ³ÝëÇ³Ý ëÏëáõÙ ¿ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ѳÏí»É ÂáõñùdzÛáõÙ ïÝï»ë³Ï³Ý ݳËÏÇÝ ¹Çñù»ñÁ í»ñ³Ï³Ý·Ý»Éáõ ¨ ø»Ù³ÉÇ Ñ»ï ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ý ·³Éáõ áõÕ»·ÍÇÝ: ²Ûë ³éáõÙáí ËÇëï µÝáõó·ñ³Ï³Ý »Ý êí³½Ç Ñ³Ù³ÅáÕáíÇ Ý³Ëûñ»ÇÝ ýñ³ÝëdzóÇ-Ý»ñÇ áñ¹»·ñ³Í ¹ÇñùáñáßáõÙÁ. §... »Ã» Øáõëï³ý³ ø»Ù³É ÷³ß³Ý ¨ ѳٳÅáÕáíÇ (êí³½Ç – ¾.¾.) ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ Ãßݳٳµ³ñ ã»Ý ·áñÍÇ ²Ýï³ÝïÇ ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»Ù, ³å³ å³ï׳é ãϳ ѳٳÅáÕáíÇ ·áõÙ³ñáõÙÝ ³ñ·»É»Éáõ ѳٳñ¦3:

ºí ³Ñ³ ³ñ¹»Ý 1919 Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇÝ ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³é³-çÇÝ Éáõñç ÷áñÓÝ »Ý ³ÝáõÙ ³Ýç³ï ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ý ·³Éáõ ø»Ù³ÉÇ Ñ»ï՝ ѳٳ-Ó³ÛÝáõÃÛ³Ý, áñÁ §í»ñç Ïï³ñ ëÇñÇ³Ï³Ý Ñáõ½áõÙÝ»ñÇݦ: ºñÏáõ ëå³Ý»ñÇ áõÕ»Ï-óáõÃÛ³Ùµ êí³½ ¿ Ù»ÏÝáõÙ êÇñdzÛáõÙ ¨ ÎÇÉÇÏdzÛáõÙ ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý ·»ñ³·áõÛÝ ÏáÙÇ-ë³ñ ÄáñÅ äÇÏáÝ: Üñ³ Ýå³ï³ÏÝ ¿ñ §ëïáõÛ· ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝ ëï³Ý³É ÎÇÉÇÏdzÛÇ, öáùñ гÛùÇ áõ øáõñ¹ëï³ÝÇ Ýϳïٳٵ Ýñ³Ýó (ù»Ù³É³Ï³ÝÝ»ñÇ – ¾.¾.) áõÝ»ó³Í ѳí³ÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ4: Àëï ùÝÝíáÕ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÇ ¹»åù»ñÇÝ ¨ ¹»Ùù»-

1 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ: 2 гݹÇåÙ³Ý í»ñçáõ٠гñµáñ¹Á ë»ÕÙ»É ¿ ø»Ù³ÉÇ Ó»éùÁ ¨ ³ë»É, áñ »Ã» ÇÝùÁ ãÉÇÝ»ñ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ï³Ýá-ݳíáñ µ³Ý³ÏÇ ½ÇݳϳÝ, Ï·³ñ ¨ ø»Ù³ÉÇ Ñ»ï ÙdzëÇÝ Ïѻ層ñ å³Ûù³ñÇ ÁÝóóùÇÝ (Tevetoğlu F): 3 ê³Ñ³ÏÛ³Ý î., ¿ç 197: 4 ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 74:

54

ñÇÝ ù³ç³ï»ÕÛ³Ï ³Ý·ÉdzóÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï øÇÝñáëǪ äÇÏáÝ Ý»ñϳ۳ó»É ¿ª áñå»ë ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇã ¨ ø»Ù³ÉÇ Ñ»ï ѳݷ³Ù³Ýáñ»Ý ùÝݳñÏ»É ¿ Çñ»Ýó ѳٳï»Õ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÁ՝ í»ñ³¹³éݳÉáõ ýñ³Ýë-Ãáõñù³Ï³Ý µ³ñ»Ï³ÙáõÃÛ³ÝÁ1: »° λë³ñdzÛáõÙ ²ÉÇ üáõ³¹Ç Ñ»ï ϳ۳ó³Í ݳËÝ³Ï³Ý ï»ë³ÏóáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, û° ³ñ¹»Ý ø»Ù³ÉÇ Ñ»ï ½ñáõÛóÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï äÇÏáÝ Ñ³ÛïÝáõÙ ¿, áñ ßáõïáí üñ³ÝëdzÛáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõݻݳÉáõ ݳ˳ñ³ñÝ»ñÇ ¹³ÑÉÇ×Ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝ, ¨ ´ñdzÝÇ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ·³Éáí ³Ù»Ý ÇÝã ÷áËí»Éáõ ¿2: ºñÏûñÛ³ µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ íÇ׳µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá Ùß³ÏíáõÙ ¿ ýñ³Ýë-Ãáõñù³-Ï³Ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·ÇÍ, áñáí üñ³ÝëÇ³Ý ÎÇÉÇÏÇ³Ý Ñ³ÝÓÝáõÙ ¿ñ Âáõñ-ùdzÛÇÝ, »ñ³ß˳íáñáõÙ ¿ñ ÂáõñùdzÛÇ ³Ýµ³Å³Ý»ÉÇáõÃÛáõÝÁ՝ Áݹ¹»Ù ²Ý·ÉdzÛÇ, Ðáõݳëï³ÝÇ ¨ Æï³ÉdzÛÇ, ÇëÏ ÂáõñùÇ³Ý Çñ Ñ»ñÃÇÝ ×³Ý³ãáõÙ ¿ñ üñ³ÝëdzÛÇ Çñ³íáõÝùÁ ï»Õ³Ï³Ý í³ñãáõÃÛ³Ý ¨ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñáí³Ý³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñáõÙ3: ä³Ûٳݳ·ñÇ Ý³Ë³·ÇÍÁ ³å³Ñáí»Éáõ ¿ñ üñ³ÝëdzÛÇ ïÝï»ë³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ ÎÇÉÇÏdzÛáõÙ ¨ ³ñ¨»ÉÛ³Ý áñáß ßñç³ÝÝ»ñáõÙ: ÖÇßï ¿՝ í»ñçÝ³Ï³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÇ ø»Ù³É-äÇÏá µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ãѳݷ»óñÇÝ, µ³Ûó ϳñ¨áñ ÑÇÙù ѳÝ-¹Çë³ó³Ý ³ñ¹»Ý »ñÏáõ ï³ñÇ Ñ»ïá ÏÝùí»ÉÇù ýñ³Ýë-Ãáõñù³Ï³Ý ³Ýç³ï å³ÛÙ³-ݳ·ñÇ Ñ³Ù³ñ: ÆëÏ µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝóóùÁ ÙdzÛÝ Ã¨ ïí»ó ù»Ù³É³Ï³ÝÝ»-ñÇÝ ¨ Ýñ³Ýó ³ñµ³ÝÛ³ÏÝ»ñÇÝ, áñáÝù 1920 Ã. ÑáõÝí³ñÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñå»óÇÝ Ø³ñ³ßÇ ¹»Ù ѳñÓ³ÏáõÙÁ:

²ÛëåÇëáí՝ 1919 Ã. ø»Ù³ÉÇ áõÝ»ó³Í »ñ»ù ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý ѳݹÇåáõÙÝ»ñÁ

áõÝ»ó³Ý Çñ»Ýó ϳñ¨áñ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý ³é³çÇÝ ûñ»ñÇÝ: ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵ ÝϳïíáõÙ ¿ ÙÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝ. µáÉáñ »ñ»ù ¹»åù»ñáõÙ ¿É ø»Ù³ÉÝ ³é³ç ¿ ù³ß»É Ãáõñù³Ï³Ý ÏáÕÙÇ §åÉ³Ý ÙÇÝÇÙáõÙÁ¦ (ϳï³ñÛ³É ³Ýϳ-ËáõÃÛáõÝ, ÎÇÉÇÏdzÛÇ í»ñ³ïÇñáõÙ ¨ ³ÛÉÝ), áñáÝù ϳ½Ù»É »Ý ß³ñÅÙ³Ý Ï»Ýë³Ï³Ý µ³Õ³¹ñ³Ù³ëÁ, ÇëÏ ÙݳóÛ³É Ñ³ñó»ñáõ٠ٳݨñ»É ¿՝ ëáõÉóÝáõÃÛ³Ý áõ ˳ÉÇý³-ÛáõÃÛ³Ý í»ñ³óáõÙ, ÏáÙáõÝǽÙÇ Ñ³ëï³ïáõÙ, Çñ»Ýó ݳËÁÝïñ³Í Ó¨áí ٳݹ³ïÇ ÁݹáõÝáõÙ, üñ³ÝëdzÛÇÝ ³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïñ³Ù³¹ñáõÙ ¨ ³ÛÉÝ: γñáÕ »Ýù ³ë»É, áñ Ñ»Ýó ³Ûë ѳݹÇåáõÙÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ ¹ñí»óÇÝ ù»Ù³É³Ï³Ý ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙù»ñÁ, ¨ áõñí³·Íí»óÇÝ ¹ñ³ í»ÏïáñÝ»ñÁ:

ЗАРОЖДЕНИЕ КЕМАЛИСТИЧЕСКОГО ДВИЖЕНИЯ И ВНЕШНЯЯ

ПОЛИТИКА (1919 ГОД)

Эдгар Элбакян

Статья в общих чертах отображает ситуацию, в которой оказалась Османская

империя после сокрушительного поражения в Первой мировой войне и навязанного ей

Англией Мудросского перемирия.

Мы подробно изложили внутренние и внешние объективные причины, приведшие

к возникновению в Турции Националистического движения. Среди этих причин

подчеркивается факт появления греков-христиан на западе, армян-христиан на юге в

составе французских войск и на востоке под эгидой новосозданной Республики Армения

как стимул, побудивший турецко-исламский мир к вступлению войне.

В статье рассматриваются первые шаги Мустафы Кемаля на дипломатической

арене: тайная встреча с представителем Советской России Будённым, созыв Эрзурумс-

кого и Сивасского конгрессов, встреча с американским представителем Гарбордом и

прелиминарные переговоры с французским представителем Жоржем Пико. Также

1 Kinross L., Atatürk. The Rebirth Of A Nation, London, 1965, p. 203. 2 ê³Ñ³ÏÛ³Ý è., ¿ç 77: 3 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ, ¿ç 80, 81:

55

приводится тот факт, что во время этих дипломатических встреч Кемаль всегда ставил

«план-минимум» турецкой стороны – полная независимость и суверенитет над

Киликией. А в остальном – упразднение институтов халифа и султана, введение комму-

нистических порядков, принятие американского мандата в выгодном туркам свете,

предоставление Франции экономических прав и т.д. – он был не так настойчив, и тем

самым не срывал переговоры с названными странами с целью дальнейшего развития

отношений с ними.

THE EMERGENCE OF KEMALIST MOVEMENT AND ITS FOREIGN POLICY

(1919)

Edgar Elbakyan

The article outlines the state in which the Ottoman Empire found itself after the crushing

defeat in WWI and Armistice of Mudros dictated by the British side. The author observes those

internal and external objective reasons that led to the emergence of the Nationalist movement

in Turkey. Among these reasons the author points out the very fact that the emergence of

Greek-Christian army in the west and Armenian-Christian troops in the south (amongst the

French army) and army in the East, under the auspices of the newly-established Republic of

Armenia, was the main stimulus, provoking the Turk-Islamic world to war.

Mustafa Kemal’s first diplomatic steps are correctly scrutinized in the article – the secret

meeting with Soviet Russia representative, future marshal of the USSR Budyonny, convocation

of the Erzurûm and Sivas congresses and preliminary talks with the French representative

Georges-Picot. The author substantiates the thesis, that during these diplomatic meetings

Kemal always put forward the so-called “plan-minimum” of the Turkish party (i.e. complete

independence, sovereignty over Cilicia), however, dodging over remaining issues of minor

importance (abolition of Caliph and Sultan institutions, shaping a communist regime in Turkey,

adoption of the American mandate the way Turks preferred, providing the French side with

economic privileges in Turkey etc.), thus not cutting talks and guaranteeing the future progress

in the relations with the above mentioned countries.