№7 (11) июль-август - University of Central...

июль-август 2009-жыл№7 (11) Дайыма карама-каршылыгыбызды

ачык билдиргенде гана алдыга жылабыз!

28 -бетте

8-9-беттерде

А.ЭГЕМБЕРДИЕВ:А.ЭГЕМБЕРДИЕВ:

Жандыкка Жандыкка жараша жайыт жараша жайыт берилип, чек берилип, чек аралар такталатаралар такталат

14-бетте

Килем токуу Килем токуу ууздардын ууздардын єрнєгїєрнєгї

М.АБДУЛЛАЕВ:М.АБДУЛЛАЕВ: А.РАКАЕВ:ЕВ:ЕВ: 16- бетте

Мал ылаўынан Мал ылаўынан адамдар кєп адамдар кєп жабыркашатжабыркашат

28 -бет

Кыргыз кызы -Кыргыз кызы -ЖАННА ЖАННА

24-бетте

2 АЙЫЛ ажарыиюль-август 2009-жыл №7 (11)ГЕЗИТТИН НЕГИЗДЄЄЧЇЛЄРЇ:

Кыргызстандын кой-эчки єстїрїїчїлєр ассоциациясы

(КАО),

NCCR Тїндїк-Тїштїк долбоору

Долбоордун координатору Акылбек Ракаев

Башкы редактор Кундуз Исмаилова

Редакциянын Коомдук Кеўеши:Улан Касымов

Д-р Инам-Ур-РахимМира Арынова

Эльмира КїчїмкуловаЖоомарт Жумабеков

Талант СолтобековАкылбек Ракаев

Долбоор жетекчисинин жардамчысы Жылдыз Мухаметсалиева

Дизайнер Азамат Айип

Коммерция кызматкери

Анарбек уулу Азирет

"АЙЫЛ АЖАРЫ" РАДИО УКТУРУУСУ

Бейшемби кїндєрїсаат 15:05

"МАНАС" FM 102.9жыштыгына

назар салыўыздаррадио журналист

Нуржамал Курманкулова

north so

uth

NC

CR

OAK

РЕДАКЦИЯНЫН ДАРЕГИ

720040, Бишкек шаары, Киев кєчєсї 96 А, 717-каб.

Каттар їчїн:720017, Бишкек шаары,

а/я 710

Телефондор:(0312) 93-80-44, 62-37-26

E-mail: [email protected]

SMS-берїїчїлєр їчїн: (0777) 32-13-24Буйрутма № 1885

Тираж 5 000

Газета Юстиция Министрлигинде катталган

Каттоо кїбєлїгї №1426

Газета редакциянын басма компьютердик борборунда даярдалып, ММКны колдоо фондунун басмаканасында

басылды.

Окурмандардын жарыяланган макалалары, каттары гезиттин кєз

карашын билдирбейт.Рекламалык материалдардын мазмуну їчїн редакция жооп

бербей® рекламалык материалдар

Автобекеттеги айрым кептер

Жїргїнчї, ташуучу, автовокзал (автобекет). Бул тууралуу узун кеп-тин учугун уласак бир топ эле кеп болчудай. Дегеним, кирген чыккан унаалардын баары эрежени сактап жаткан жери жок. Жїргїнчї їйїнєн чыгып, тиешелїї унаасына тїшїп, кєздєгєн жерине барат да тїшїп ка-лат. Же болбосо жїргїнчї автовок-залда жарым саат же бир сааттай эле болуп, жолдо деле тиешелїї убакыт єткєрїп калат. Ошентип, автовокзал ортомчу деп да койсок болчудан. А тїгїл кызык кєрїнїштєргє да мына ушул автобекеттен туш болосуў. Сага боору ооругандай “аман эсен жетип ал”, - деген кайырчы, “мына мен кетип атам, толдум. Шыдыр кетебиз” - деген-дер менен “алдына отурасыў, меники “мерс” сизге арзаныраак, башкалар укпасын”, - деп кулагыўа шыбырай калган айдоочуну жандаган ортомчу-лар да арбын. Кандай болгон кїндє да коомдук жайлардын бири болгон, анан да ар дайым жолдун шыдыр бо-лушун тилеп турган бул автобекетте да жок дегенде минималдык шарттар тїзїлїїгє тийиш.

Калкты сапатуу тейлєє деген кайда?

Бир караган кишиге республи-кабыздын аймагындагы автобекет-тердеги абал жакшы эле. Бир сєз менен шарты бар деп да койсок болот. Бирок їч субъектти: автобе-кет, жїргїнчї анан аны ташуучу деп бирдикте карасаў кєйгєйлєр чыга бе-рет экен. Анткени жїргїнчї белетти

автобекеттен алат. Анан айдоочуга нааразы болсо, жеўилдиги барлар-ды, акчасы аздарды тїшїрбєй койгон учурда же ушуга окшогон маселе пай-да болсо кызыгы автовокзалдын же-текчилигине арызданып барат. Базар экономикасына жараша жогоруда ай-тылып єткєндєй автобекет ортомчулук милдетти гана аткарып калбадыбы. Анткени азыр жїргїнчїлєрдї ташуу-чу автоунаалардын кєпчїлїгї менчик. Акыркы жылдары автобустарды тол-туруу деген да маселе келип чыгып, менчик микроавтобустар жаандан кийинки козу карындай жер жайнап кетти. Каалаган жагыўа машина ме-нен барсаў болот. Болгону капчыгыў калыў болуусу зарыл.

Эми микроавтобустардын кєп эке-нине деле кудайга шїгїр деп кетесиў кээде. Каалаган учурда каалаган жериўе жетип аласыў.

Бирок ошол жердеги авто унаа-лардын баардыгы санитардык жактан тиешелїї талапка жооп бербей, сало-ну, чехолу таза эмес, а тїгїл бетин жу-убай деле рулга отуруп жєнєй берген айдоочулар четтен чыгат экен. Жай-наган машинадан каалаганына тїшїп отуруп анча-мынча кеп билбеген айдо-очулар кардарсыз кийинки кїндєргє кала беришет. Машинаны кайтарган-ча, эртерээк кардар издегенче унаада уктагандарды кєрїп жїрєбїз. Анан да шортикчен, кааласа майкечен микро-автобустарды айдап кете берген ай-доочуларды кєрїї жаўылык деле бол-бой калды. Албетте унаасы менчик болсо,”бул кайдагыны айтып атат, єзїм билем. Азыр деген демократия-га удаалаш 21-кылым”,- дегендер бо-лоор. А бирок калкты сапаттуу тейлєє деген тїшїнїк кайда калып жа-тат? Буга окшогон майда, бирок маанилїї маселелерди ушуга окшогон микроавтобустарды чогултуп туруп, ЖЧК тїзїп алган тараптар мойнуна албайт.

йда, бирок и уштардїзїпа

шуга ды

Улан

дысы

4-бетт

е

Æàøûë Æàøûë øààð, êºê øààð, êºê òїòїíãº òїòїíãº àéëàíûï àéëàíûï áàðà æàòàáû?áàðà æàòàáû?

РЕДАКТОРДУН КОЛОНКАСЫ �

3АЙЫЛ ажары июль-август 2009-жыл№7 (11)

АГРО ЖАЎЫЛЫКТАР �

Фабрика кайрадан иштейт

Êûðãûçñòàíäà 2009-æûëäûí áèðèí-÷è æàðûì æûëäûãûíäà 3,6%ãà æóìóðò-êàíûí ÷ûãàðûëûøûíûí ñàíû êûñêàðäû. Êûðãûç-îðóñ áèðãåëåøêåí ÀÀÊ "Èñêðà-Àçèÿ" êîìïàíèÿñû æå ×їé êàíàòòóóëàð ôàáðèêàñû 2008-æûëäûí êїçїíäє æà-áûëãàí. Ôàáðèêà ýў ÷îў æóìàðòêàëàðäû ÷ûãàð÷ó. Ôàáðèêà áóë æûëû êїçїíäє èø-òåé áàøòàéò äåï êїòєáїç. Áèçäèí ðåñïó-áëèêàäà áåø ôàáðèêà áàð. ÀÀÊ “Èñêðà-Àçèÿ” (×їé êàíàòòóóëàð ôàáðèêàñû)–áèð æûëäà 100-150 ìëí.æóìóðòàêà, àë ýìè ÀÀÊ “Àê-Êóó” (Ñîêóëóê êàíàòòóóëàð ôà-áðèêàñû) – 40-50 ìëí.æóìóðòêà, Æ×Ê “Áðèò” (Àëàìїäїí ðàéîíó) – 1-2 ìëí.æóìóðòêà, ÀÀÊ “Óëàð” (Àëàìїäїí êàíàò-òóóëàð ôàáðèêàñû) – 6-7 ìëí.æóìóðòêà, Æ×Ê “Øóìêàð” (Ûññûê-Êєë êàíàòòóóëàð ôàáðèêàñû) – 50-60 ìëí.æóìóðòêà áå-ðèøåò.

Кыргыз балчылары Москва жарманкесинде

Êûðãûçñòàíäàí ààðû áàãóó÷óëàð òîáó Ìîñêâàäàãû áàëäûí æàðìàíêåñèíå êàòû-øàò. Àë Öàðèöûíàäà 28-àâãóñòà à÷ûëàò, æàíà 40 êїí áîëîò. Æàðìàўêåäå êûð-ãûçäûí áàëû àð òїðäїїëїê ÷єïòєð æàíà ýñïàðöåò ìåíåí êєðñєòїëєò. 10 äîí 20 òîííàãà ÷åéèí áàë àëûï áàðóó ïëàí-äàëóóäà.

Бизнес форум “Достукта”Òûí÷ îêåàíäûí æàíà Áîðáîð-

äóê Àçèÿäàãû Àçèÿëûê àéìàêòàðäûí їðєєí÷їëїê àññîöèàöèÿñû 9-12 àâ-

ãóñòà Áèøêåê øààðûíäàãû Äîñòóê ìåéìàíêàíàñûíäà ýêèí÷è Áèçíåñ ôîðóì єòêєðєò. Àíäà їðєí÷їëїêêє áàéëàíûøêàí ñóðîîëîðãî æîîï àëñà áîëîò. Äåãåíèáèç ìåéìàíäàð Òàæèê-ñòàíäàí, Êàçàêñòàíäàí, Єçáåêòàíäàí Ðîññèÿ ôåäåðàöèÿñûíàí, Òàòàð-ñòàíäàí æ.áäàí êåëèøèï єç îéëî-ðóí îðòîãî ñàëãàíãà ìїìêїí÷їëїê òїçїëєò.

Дїйнє коркунучта×î÷êî òóìîîñó áàð äåï øåêòåëèï,

áèðîê òàçà ÷ûêêàí æàðàíäûí áèðєє Êûðãûçñòàíãà Àíãëèÿäàí êåëãåí. Àë ýìè ó÷óðäà òåêøåðèëèï æàòêàí æàðàí Ìî-ñêâà øààðûíàí ïîåçä ìåíåí êåëãåí.

×î÷êî òóìîîñóíà êàðøû äàðû-äàðìåêòåðäè ñàòûï àëóó ї÷їí 1,5 ìèëëè-îí ñîì òàëàï êûëûíàò. Ó÷óðäàãû äàðû-äàðìåêòåð 8 000 àäàìãà æåòåò. Áóë îîðóíóí âèðóñó êїç àéëàðûíäà êї÷єé òóðãàíû áîëæîíãîíäóêòàí, àãà ÷åéèí ýìäєєëєðäї æїðãїçїї êåðåê.

Ýñêåðòå êåòñåê, î÷îãó Ìåêñèêà-äàí ÷ûêêàí ÷î÷êî òóìîîñó áàðãàí ñàé-ûí æàéûëûï, ó÷óðäà àíûí êåñåïåòèíåí äїéíє áîþí÷à 700 ÷àìàëóó àäàì êєç æóìäó. Æàêûíäà ýëå áóë îîðó Êàçàê-ñòàíãà äà æåòèï, îí áåø ÷àêòû àäàìäàí

÷î÷êî òóìîîñóíóí âèðóñó òàáûëãàí.

Жаўы кыргыз-тїрк авиакомпаниясы

Àâãóñòóí àÿãûíäà æàўû áèðãåëåø-êåí êûðãûç-òїðê àâèàêîìïàíèÿñûí êà-òîî ïëàíäàëóóäà. Æàўû àêöèîíåðäèê êîîìäî їëїøòїí 50%û “Êûðãûçñòàí” àâèàêîìïàíèÿñûíäà æàíà òїðêèÿíûí “Pegasus” êîìïàíèÿñûíäà áîëîò. Íîÿáðü

àéûíäà áèðèí÷è ó÷óóëàð ïëàíäàëóó-äà.Àëàð Boeing 737-800 Ñåóë, Ìîñêâà, Àñòàíà, Äóáàé æàíà Ñòàìáóëãà ó÷àò. 16 åâðîïàíûí øààðûíà Ñòàìáóë àðêû-ëóó ó÷à àëûøàò. Áàøêû êåўñå Áèøêåê øààðûíäà áîëîò. Ó÷óðäà àòû òàêòàëà ýëåê,áèðîê “Êûðãûçñòàí” æàíà “Pegasus” äåãåí ñєçäєð áîëóóäà.

Жеке ветеринарларга 3.5 млн. доллар берилди

Êûðãûçñòàíäà æåêå âåòåðèíàð-äûê êûçìàòòûê øàðòòàðäû òїçãєíãє Äїéíєëїê áàíêòûê ãðàíòûí íåãèçèíäå 3.5 ìëí. äîëëàð áåðèëäè. Àð áèð âåòåðèíàð-äûê êûçìàòêà áèð ìèў äîëëàðãà æàêûí èíâåñòèöèÿ , âåòåðèíàðäûê æàáäóóëàð-äû æàíà ïðåïàðàòòàðäû àëãàíãà æóìøà-ëàò. Àäèñòåðäè äàÿðäàãàíãà äàãû àëäûí àëà êàðàøòûðûëàò. Єëêєäєãї âåòåðè-íàðèÿíû єíїêòїðїїãє Åâðîñîþç ìåíåí 7 ìëí. åâðî æàðäàì áåðèëäè. Àë êàðà-æàòêà øàðï, áðóöåëëåç, êїë æàíà áàøêà ìàëäàðäûí îîðóëàðûí òîëóê âàêöèíàöèÿ ïëàíäàøòû.

Интернет булактарынан даярдаган:Жылдыз МУХАМЕТСАЛИЕВА

КЄЎЇЛ АЙТУУ

“Массалык маалымат каражаттарын колдоо” фондунун башкы директору Андрей Минигатович Миясаров эр орто-ну элїї жаш курагында дїйнєдєн эрте єтїп кетти. А.Миясаров Кыргызстанда кєз карандысыз басмакананы тїптєєгє катышып, басма сєз эркиндигинин кор-голушу їчїн єз салымын кошкон адам-дардын бири болчу. Дїйнєгє тїркїк болгон эч ким жок. Анын эмгеги элдин эсинде калат. Маркумдун їй-бїлєєсїнє, жакындарына тереў кайгыруу менен аза кайгысын теў бєлїшєбїз.

“Айыл ажары”

гезитинин жамааты

4 АЙЫЛ ажарыиюль-август 2009-жыл №7 (11)

Керек болсо жїргїнчї менен ай-

доочунун ортосундагы келишпестиктерге кейип

да койбойт экен. Айрымдары ЖЧК катары уюм тїзїп алганы

менен ошол транспорт бузулса оўдой турган, санитардык жактан

тейлей турган, унааны токтото турган жайларды мындай кой, жада калса ли-нияга чыгып жат-кан айдоочунун ден соолугун, автомашинанын абалын карай турган тиешелїї жайлары жок. ЖЧКлар ар кай-сы ТТСлар ме-нен келишим тїзїп коет экен. Ага барабы же жокпу Кудай би-

лет. Кекиртектен єткїдєй кылып эле айта салсак, техкароодон, айдоочуну медкароодон, техниканы эксплуата-циялык кароодон єткєрїї деген тїшкє кирбейт. Бардыгы эле жалган тїрдє ишке ашып келе жаткандай. Ошен-тип ЖЧКлар акчага ээ болгону менен тїйшїктїн баары эле жанагы автовок-залдарга тїшїп калат экен да. Салык, транспорт инспекциясы, МАИ деген-дер кайсы тарапты карайт ким билет?

Кырсык каш кабактын ортосунда

Эми транспорт болгон-дон кийин авария деген бо-луп келген, мындан кийин деле болбойт деп эч ким кепил боло албайт. Жол кырсыгынан сактанууга да, ага жоопкер болууга да ар бир транспортко ээлик кылган тарап даяр турушу керек. Єзгєчє мын-дай жол кырсыгынан жїргїнчїлєрдї ташуучу микроавтобустарды кудай сактасын. Бирок кырсык деген кыр-сык да. Болуп кетсе ким жоопкер? Кагышкан тараптар окуяны изилдеген тараптар менен илешип кїн єткєрєт. Ортодо жабырланган жїргїнчїнї ой-логон да жан жок. Мамлекет мындай жоготууга учураган жїргїнчїнїн (чы-гымын, ємїрїн, ден соолугун) орду-на коюга мїмкїнчїлїгї жок, мойнуна

албайт, ЖЧКлардын оюна келбейт. Жїргїнчїлєрдї ташыган жеўил маши-налардын айрымдарынын лицензия-сы да жок. Жол кырсыгы болсо, (Кудай анын бетин ары кылсын) кептин ачы-гы жїргїнчїнїн ємїрї їчїн жоопкер да болбойт тура. Деги эле транспорт тармагына тиешелїї ушундай масе-лелер эч кимдин башын оорутпай эле келїїдє.

Таксометр дегенди билесиўби?

Транспорт тармагын дурус билген-дер жакшы тїшїнгєн “таксометр” деген тїшїнїк бар. Же болбосо ал ар кило-метрге коюлган каражаттын тарифи, унаанын єзгєчєлєнгєн белгисин туюн-

дурган тїшїнїктєрдї ичине камтыйт. Азыр чындап келсе элетке каттаган, шаар ичинде жїргєн таксилердин бел-гисин билип болбойт. Биринде темир, биринде чїпїрєк. Ал эми рулда кан-дай адам отурат билїї кыйын. Билим алганы, атасынан їйрєнїп алганы, айдоочулук кїбєлїктї сатып алганы, болбосо жалгыз уйун сатып машина алгандар жаўылык деле эмес. Мїмкїн психикалык жактан жабыркаган, же кылмышкер адам отурабы билип бол-

бойт. Ошондуктан мындай такси де-гендерди бир тїскє, бир ирээтке алып келгенге эмне жетсин. Бир жагынан бул тейлєєнїн сапатын жакшыртса, бир жагынан коопсуздук деген маселе да жолго коюлмак. Жанагы таксометр деген тїшїнїк кыргыздын жашоосуна кирсе кєп нерседен утуш болмок. Азыр каражат кендирди кесип, мээге кирбей турганы менен кийинчерээк деле бул

тїшїнїк колдо-нулуп калаар деген илгери їмїт бар. Неси болсо да жак-шылыктан їмїт їзбєй туралы.

Кєк тїтїндї булоолонто їйлєп маашырлангандар

ЖЧКларга айдоочулар єз унаасы менен киргендиктен, эгер алар анын жетекчиси менен келише албай кал-са, ойлонуп толгонуп деле убарала-нышпайт. Дегеним башкасына, кийин-

кисине айылчылап кете берет экен. Кышында кат-каттап кийингенде эле эмес, жайдын аптаптуу кїндєрїндє деле тыгылыштан зааркангандар арбын. Кийинкисин кїткєнчє деп тїшсєў, єпкє жїрєгїў аўтарылгыдай. Бир жагынан заман ушундай деп коюп, кєк тїтїндї булоолонто їйлєп, анан ошонусуна маашырлан-ган айрым айдоочулардын да ичине ыйман толчу кез келээр. Бирок акча тєлєп, бир

жагынан калкты тейлєє кызма-ты болуп жаткандан кийин жїргїнчї туура экенин эске алган жан жок. Ай-тор экономикасы эрбендеп, саясаты саксаўдап жаткан Кыргызстанда баш-ка тармактардай эле, укуктук жактан сабат дегенге анча маани бере бербе-ген жоош момун элибизде транспорт тармагында да чечилбей келе жаткан кєйгєйлєр кєп эле.

Кундуз ИСМАИЛОВА

оўдой турган,

жошорл

ждоо

келишда койбо

ЖЖЧК катарменен ошол

оўдой турган

Баштал

ышы

2-бетт

е


ДОЛБООРДУН ИШИ �

- АГОЦАнын учурдагы аткарып жаткан иштерине токтоло кетсеў?

- Бїгїн сиздерге азыркы убактагы алып барып жаткан иш-аракеттерибиз жана єнєктєштєрїбїз жєнїндє айткым келип турат.

Биздин эў негизги єнєктєшїбїз бул CAMP Ала-тоо коомдук фонду деп айтсак жаўылган болбос элем. Себеби бул уюм аркылуу АГОЦАнын курамына кирген айылдардын кєпчїлїгї ар кандай семи-нарларга катышып, єздєрїнїн айылдары їчїн кєптєгєн пайдалуу иштерди алып кетип жатышат.

Мисалы азыркы учурда CAMP Ала-Тоо коомдук фонду аркылуу АГОЦАнын Ка-закстандагы Саты жана Аманбєктер де-ген эки айылында “Энергияны їнємдєє” боюнча практикалык семинар єткєрїлдї. Андан тышкары CAMP Кухистон уюму Таджикстандан дагы АГОЦАнын айылда-рын башкарууга жана ал єлкєдє иштин активдїї жїрїшїнє жардам берїїдє. АГОЦА 2006- жылдан баштап Бїткїл Дїйнєлїк Тоолуу Єнєктєштєр Уюму-нун курамына кирген. Бул уюм бїткїл дїйнє жїзї боюнча тоолуу аймактарды єнїктїрїї менен камсыз болгон коомчу-луктардын бирикмеси. Анын дїйнє жїзї

боюнча Италияда, Америкада, Канадада жана Беруда, Непалда жайгашкан бир нече филиалы бар. Непалда жайгашкан филиалы ИСИМОД деген Эл аралык тоо-луу єнїктїрїї борборунда жайгашкан. Бул филиал жалпы Азиядагы тоолу жер-лерди єнїктїрїї менен иш алып барган уюм. Їстїбїздєгї жылдан баштап Бїткїл Дїйнєнїн Тоолуу Єнєктєштєр Уюмунун Борбордук Азиядагы єкїлдєрї, АГОЦА Кыргызстандан, CAMP Кухистон Таджик-стандан, жана ЭКОФОРУМ Єзбекстандан. Ушул уюмдар жаўы долбоорду жїргїзїп жатат.

Долбоордун максаты-тоолорду єнїктїрїї темасында суроо маселелер-ди кєтєрїї жана элге жеткирїї. Тоолуу аймактагы элдердин жакшы тажырыйба-лары менен алмашуу болуп эсептелет.

Жогоруда айткандай Непалдагы ИСИМОД борборунун эксперттери та-рабынан жїргїзїлгєн тажырыйбаларды Борбордук Азиянын элине жеткирїї же болбосо климаттын алмашуусуна ошол эле Гималай тоолорунун элдери кандай кылып адаптация жїргїзїп жатышканды-гын билїї. Гималай тоосунун элинен Бор-бордук Азия эли эмнени їйрєнїп бири бирине жаўы тажырыйбалары туралуу маалымат берїї - долбоордун максаты.

Биз жалаў гана Гималай тоолорунун элдеринин тажрыйбасын гана эмес, Тад-жикстанда климаттын жылышына кандай иш аракеттерди кєрїп жатышкандыгын аныктоо. Ошону менен бирге мигра-ция жєнїндє да маалыматтар чогулту-лат. Мисалы Кыргызстанда миграция айыл турмушуна кандай таасир тийиги-зет.Ошол эле миграция Таджикстанда, Єзбекстанда кандай байкалып жатат.ошону салыштыруу, жакшы тажрыйбалар болсо алар менен алмашуу, биздин дагы бир багытыбыз.

Биз бул долбоорду Борбордук Азия-дагы диалог деп дагы атап алганбыз. Се-беби маалымат таратуу инструменттери аркылуу биз тоолу аймактагы элдин їнїн жыйынтык чыгаруучу элге таратабыз. Їч мамлекеттин элинин ортосунда диалог тїзєбїз. Эгерде биздин окурмандардын климаттын єзгєрїшї тууралуу кандай-дыр бир тажрыйбалары болсо биз менен байланышкыла (0312) 54-23-46, 54-05-73.

КЛИМАТТЫН ЄЗГЄРЇШЇ АНЫКТАЛАТ

- Учурда тамак аштын туура эмес сакталышынан улам жабыр-каган адамдар арбын. Аларга адис катары айтаар кеўешиўиз?

- Тамак-ашты даярдоодо колдонула турган азыктардын туура эмес сакталы-шынан, же болбосо санитардык нор-маларды сактабагандыктан ар кандай вирустуу оорулар пайда болот. Мын-дай жугуштуу ичеги карын оорулары єтєт. Кээде жеўил тїрїндє єтєт. Бирок кєпчїлїк учурда катуу курч мїнєздє єтїп ооруган адамдын ден соолугуна зыян келтирет. Бузулган тамак аштарда ар кандай микробдор кєбєйїп, єзїнєн уулу заттарды бєлїп чыгарып, пайда-ланууда ууктурат. Аны жегенде ашка-зандын тамакты ээритїїчї ар кандай ферменттери, анын таасирин тємєндєтє албайт. Уулуу зат (токсин) тамак аш жол-доруна, ашказандын, ичеги карындар-дын чел,жука кабыкчаларынан канга

єтїп органдардын клеткаларына кирет. Андан клеткалардын тобу болгон ткан-дарды каптап турган кан тамырлардын иштешин бузат. Мунун натыйжасында ичеги карындарды каптап турган жука чел кабык сыйрылат. Оору єтїшїп кет-кен учурда, нервке да терс таасирин тийгизет. Оорулунун абалы начарлайт десем болот.

- Алгачкы белгилерине токтоло кетсеўиз?

- Ооруну чакыруу 1 саатан, 6-12 саат-ка чейин созулушу мїмкїн. Оору тез ара-да башталып, куса баштайт. Ичи тїйїлїп тез-тез єтєт. Айрым учурда кан аралаш ичи єтєт. Мындай учурда кайдыгерлик менен эмес, врачка кайрылуусу зарыл. Жайдын кїнї тамак ашты туура сактап пайдаланууну эстен чыгарбаш керек. Айрым жарандардын кайдыгерлигинен ар кандай ооруларга туш болуп атышат. Гигиенаны туура сактаганда гана,ооруну алдын алсак болот.

Бетти даярдаган:Кундуз ИСМАИЛОВА

НЕРВКЕ ДА ТЕРС ТААСИРИН ТИЙГИЗЕТРая Карабаева, врач инфекционист

Гульзада Илипбаева, АГОЦАнын регионалдык секретары


- Албетте улуттун бир белги-си улуттук оюндар. Чындыгында алар жыл єткєн сайын кємїскєдє калып бара жаткандай. Мына ушул жєнїндє кеп учугун ула-сак?

- Мен єзїм ушул ат оюндары-на кызыгып жїрєм. Мага айылдан балдар келип, мїнїшкєрлїк, саяп-керликтин сырлары туралуу атайы китепчелер болсо керек. Ошолордон алып келип берсеўиз дешет. Бирок тилеккке каршы мен андай бир да басылманы кезиктире элекмин. Утур кийинки муундар улуттук оюндарды да унутуп баратышкандай. Кєпчїлїк учурда маалыматтын жетишсиздиги бардык нерсеге бєгєт коюп коёт.

- Эми ошолорду жандандыруу-нун кандай жолу бар деп ойлой-суз?

- Мисалы биздин Кара-Кєл ша-арында жылына жок дегенде эки жолу ат оюндары уюштурулуп турат. Ноорузда жана 7- ноябрда єткєрїлєт. Ошондо кошуна аймак-тардан , Токтогулдан, Таластан ке-лип катышышат. Байгени алышат, бирок ошол атты таптагандардын

эмгектери айтылбай, муундан му-унга єтпєй калууда. Анан да айтып койчу нерсе, ошондой мааракелерде єткєрїлгєн ат оюндарынын деги эле, улуттук оюндардын телевидениеден аз кєрсєтїлгєнї мени канааттандыр-байт. Айтайын дегеним Салбурун-га кєпчїлїк кызыгып жїрїшєт. Алар тууралуу маалымат жетишсиз. Бизде да тайган баксак дешет бирок ай-рым ыкмалардын жетишсиздиги то-скоол болууда.

- Учурда жеке чарбалардын саны арбын. Канткенде алардын иши алга жылат деп ойлойсуз?

- Азыр баарыбыз эле жеке чарба болуп кеттик. Карапайым эл єз деми-лигеси менен ийгиликтерге жетишип курсактарын тойгузуп жатышат. Би-рок гектарынан баланча тонна алдык деген маалыматтар кєп. Чынын айт-канда ал маалымат кайдан алынат? Менимче бири бирине отчет берген жок. Тактап айтканда жеке дый-кан кимге маалымат берип атат. Ал тїшїмїн жыйнап алганына ыраазы.

Ошондой эле элетке, элге май бердик, їрєєн бердик деген маалы-маттан улам айрым учурда, канча

май алдыў, їрєнїў оўой табылган тура, - деп элден сурап калганымда "кайдагыны айтасыў, мен да бе-кер їрєн алган бир да чарбаны ке-зиктире элекмин, болгону сен уккан маалыматтардан мен да эшитип кал-дым",- дешет.

Статтагы маалыматтар так бе-рилээринен кїмєнїм бар. Бизде-ги баардык жетекчилер бир жакка бараарда кїн мурун айттырбай бар-са , ошол аткарылып жаткан иштин нукура жїзїн кєрєт беле деген ой-домун. Болбосо баары жасалгала-нып калгандан кийин кєрїп атышат. Маркум Бекмамат Осмонов эч кимге бараарын айтчу эмес экен. Ишке ке-лип эле бїгїн бул жакка кеттим деп иштин кандай аткарылып атканына эч даярдыксыз кїбє болуп кайтчу де-шет. Менимче азыркы жетекчилер да мындай ыкманы колдонушса неге болбосун.

Анарбек байкенин кызыктуу маек-терин гезитибиздин кийинки чыгары-лыштарында окуй аласыздар


Эшиктен, шатыра шатман кирип келип,”шаарда транспорт кєбєйгєн турбайбы. Кайсы кєчєгє чыкпа баары ”пробка”,шаарды билгендер маши-на кєбєйє электе ишиўерди бїтїрїп алат турбайсыўарбы”, - деп, Анар-бек байке келген жайын тїшїндїрє баштады. Мен Кара-Кєл шаарынан келдим. Гезитиўердин ар бир санын калтырбай окуганга аракет кылам. Анан айылдын нукура турмушун чагылдырганыўарды эске алып, силердин редакцияўарга кайрылып жатам. Мени тїйшєлткєн бирден бир маселе бул улуттук оюндары-быздын келечеги, - дегенинен кепке тартып баарлаша кеттик.

ЭМГЕК КЄРКЇ ЭС АЛЫШ, ЭЛДИК ОЮН АТ ЧАБЫШ �

Кара-Кєл шаарынын тургуну, Анарбек Болпокеев;

Эшиктен, шатыра шатман кирип келип ”шаарда транспорт кєбєйгєн

САЯПКЕРЛИК, САЯПКЕРЛИК, МЇНЇШКЄРЛЇК МЇНЇШКЄРЛЇК ДА ЄНЄРДА ЄНЄР


ЖАЙЫТТАР ЭМИ ЖАКШЫРАБЫ? �

ЖАЙЫТТАРДЫ пайдалануунун сапатын арттырыш - башкы максат

Эзелки Кан Кошой кїрєш салган жер, Манас жоону куу-ган жер кадимки Каркыраны мындай кой, Кєкє теўирге сун-ган колуў жетчїдєй бийиктиги бир кыйла Хан-Теўириге туш-ташкан Їзєнгї-Кууштан берки жайыттар кыргызды кыргыз кылып, кєчїп- конгон не бир укмуштуу кызыгы менен кый-ынчылыгын бир кєргєн жер-лер эмеспи. Кєч салтанатын арттырып, уруу-уруу болуп єз тууларын кєтєрїп, белги болуп таанылган эн тамгаларын ай-кындап, энелери элечектерин салтка жараша орошуп алы-шаар эле.Тактап чийип , белги-леп устун тургузбаганы менен жазылбаган бирок бузулбаган эрежелерин так аткарышып бири- биринин чегине бейче-ки басып киришпей урматтоо менен мамиле жасашчу.Сєздї сыйлоо, сєзгє баа берип калы-стыкты катуу кармашчуу. Кыргыздын кыйырына таанылган калыс бийлери, казактын таамай сєздїї чечендери ортодогу талашты кан тєгїїгє жеткир-бей бїтїрїп бїтїмгє келишчї. Андан ары “короодо малы бирге, жаздыкта башы бирге”- деген улуу сєзгє баш ийе жашоосун улантып келишкен... Кийин бул салтты советтик улуттар аралык достук мамилеге ылайыктап улан-тып келишти. Андыктан кеўирсиген Кенес-Аўыракай, Талас єрєєнїндєгї жайлоолор, Ысык-Кєл тараптагы жай-лоолорду казак кыргыз бирге жайлап ынтымактуу, таттуу кошуналардан бо-луп келишкендиги анык. Кыз алышып, кыз беришип, куда- сєєк болгондор ырыс-ынтымагы артыла жашап кели-шет, бул жоосун улана да бермек.“ Кой аксагы менен миў” демекчи, элдин ичин иритип, бузуп-жаргандар чыга-

ры талашсыз кєрїнїштєрдєн. Жалпы кыргыз тикесинен тик- туруп туулган жердин бир укумун да алдырбоого аракет кылмайынча кошуна мамле-кеттердин жемине айлана берээрибиз бышык. Таластагы Казакстан менен чектеш Кєк-Сай айыл округунун айма-гындагы Кайнар айылынын тоо тара-бында жайгашкан кашарлар илгерки союз убагында салынып совхоздун миўдеген малы багылчу . Учурда ошол кашарлардын аймагындагы мал жай-ылчу жерлердин баары казактардыкы болуп чыккан.

Жайыттарды мурдагыдай колун-да барлар акча тєлєп алып койбостон малдын башына карап пайдаланууну киргизїї єз жемишин берерин тїшїнїп калдык. Сарыбай менен Карабай жїз гектар жайытта чардап жатчу мезгил артта калып ,он токтусу бар Орозбай дагы ошол жїз гектарга кошо жаюуга укук алган мезгил келди Жаўы чыккан жайыт мыйзамы ушуну кєздєйт. Ан-дыктан жайыт комитеттери тїзїлїп, айылдын эў калыс адамдары мїчє болуп кириши манилїї роль ойнойт. Жайыт комиттеттеринин макулдугу менен жайкы жайыттарды ырааттуу пайдалануу колго алынса, кїздєєнї дагы ысырапка учуратпай кезектешти-рип урунуп, кой жеген жерде уйдун то-юттанаар чєбї бар болсо кошо жаюу

керектигин эске салып турат. Анткени жайыт пайдаланууга ал малдын ба-шына акча тєлєп белетин алып койгон. Алыскы тоо арасындагы жайыттарга кєчїп баруу мїмкїнчїлїгїн да жайыт комитеттери менен бирге кеўешип чечїї пайдалуу.

Мал жаныў аманбы?, деп учураш-кан кыргыз їчїн малынын жайыты ку-нарлуу болушу зор мааниге ээ болу-шу турган иш. Дегинкисин элеттиктер їчїн жер-жерлерде тїзїлгєн жайыт комитеттеринин аткараар иши арбын да, милдети зор экендигин унутпай-лы. Кыргыз элинин чет єлкєлїктї таўдантаар сары кымызы менен са-амалы, казы-картасы менен чучугу, оозго салсаў эриген эжигейи менен куруту, куурдагы менен кїл азыгын камдоочу жай мезгилин кыргыздар эптеп єткєрбєстєн, белди бекем бууп билекти тїрїп иштєєчї мезгил десек болот.

Мээнэткеч кыргыздарга малын жайган жайыт єзгєчє маанилїї экендиги айкын болуп турбайбы. Чакан макалам менен кыргыз эли їчїн жайлоолор, жайыттар зор ма-аниге ээ экендигин айткым келди. Элдин їнїн элге жеткирїїгє биз даяр,сиз дагы їн кошуўуз окурман.

Нуржамал КУРМАНКУЛОВА

жайыдыктайылболуЖайы

Êèì àéòñà äà, Êèì àéòñà äà, æàêøû àéòêàíæàêøû àéòêàí

Ар качан єз парз милдетиўди аткарууга ашык , оўунан чыкпа-ганын адамзат єзї кечирет.

ТОМАС ДЖЕФФЕРСОН


- Жайыт мыйзамы кабыл алын-ганы маалым. Эми ошол мыйзам кандай иш алып барып жатат, анын кандай єзгєчєлїгї бар?

- Жогоруда єзїўєр белгилеген-дей, Жайыт мыйзамы 2008-жылдын 18-декабрында Кыргыз Республика-сынын Жогорку Кеўеши тарабынан кабыл алынган. Їстїбїздєгї жылдын 26-январында бул маанилїї мыйзам-ды республикабыздын Президенти та-стыктады. Аны ишке ашыруу боюнча Єкмєт атайын токтом чыгарды. Эми жайытты башкаруу, кєзємєлдєє мый-зам чегинде болот. Азыр Президент Курманбек Бакиевдин тапшыруусу ме-нен аны ишке ашырууга даярдыктар жїрїїдє. Ал эми анын єзгєчєлїгї тууралуу айта турган болсок, алты багыты бар. Негизинен мурда облу-ска, районго, айыл єкмєтїнє караштуу деп їчкє бєлїнсє, эми бир гана айыл єкмєттєрї, анда жашаган эл - ээси бо-лот. Эми айыл єкмєттєрї карамагын-дагы жерлерди єздєрїнїн жашоочула-рына, элдерине єздєрї бєлїштїрєт.

Мурда жайыттар ижарага берилип

келїїчї, эми ал токтотулуп, жамааттык пайдаланууга єтєбїз. Айыл єкмєттє жайыт пайдалануучулардын бирикме-си тїзїлїп, анын жумушчу органы ка-тары жайыт комитети уюштурулат. Ал бїт жайытты башкаруу, бєлїштїрїї, пайдалануу, аны кєзємєлдєє, жайытка акыны коюп жыйноо, тїшкєн каражат-тан жайытты жакшыртууга бєлїштїрїї милдеттерин аткарат.

- Комитеттердин ишинин ийгили-ги менен жетишпестиктерин ким кєзємєлгє алат?

- Бизге карайт. Бирок, ошол жай-ыттын чыныгы ээси жайыт комите-ти болуп саналат. Мурда жайыттын гектарына карата акы алынып кел-се, жаўы мыйзамга ылайык малдын тїрїнє, башына жараша тєлєнєт. Ал акы єлчємїнїн канча болорун жайыт комитети чечет. Мисалы, 10 миў гек-тар жайыты болсо, кайсынысынын жо-лун оўдоону, кєпїрєсїн салууну, бир жерине суу чыгарууну же болбосо та-шын терїїнї, кыскасы, жасала турган жумуштарын тактап, аларга кетїїчї

чыгымдарын эсептеп чыгып, жайытка чыгуучу малдын санына ылайык ар бир баш малдын жайытты пайдала-нуу баасын бычышат. Кээ бир комитет элди акырындык менен кєндїрїї їчїн мал башына азыраактан акча коёт.

- Элдин малын жайлоого алып чыккан чабандар же фермерлер жайытты кандай пайдаланышат?

- Жайытка малын єзї алып чыккан фермерлер бар. Же болбосо баары биригишип бадачы, койчу жалдаган-дар да болот. Ошолорго бодо малга, жандыкка жараша жайыт берилип, кайсыл учурда жазгы, жайкы, кїзгї жайыт болорун кїнїнє, баасына, кан-часын тєлєгєнїнє чейин тактаган жай-ыт картасы жазылып, жайыт билети берилет.

- А акчасын кайсыл учурда тєгїш керек?

- Жазында фермерлер айдоо-себїї, кєчїп кону менен алек болушуп, колунда акча тар-

ЖАЙЫТ- БИЗДИН БАЙЛЫГЫБЫЗ �

ур

р

Улан

дысы

9-бетт

е

ЖАНДЫККА ЖАРАША ЖАЙЫТ БЕРИЛИП, ЧЕКАРАЛАР ТАКТАЛАТ

Кыргыз элибиз эгенмендїїлїктї алган Кыргыз элибиз эгенмендїїлїктї алган жылдардан бери канчалаган мыйзам-жылдардан бери канчалаган мыйзам-дар кабыл алынып, канча токтомдор дар кабыл алынып, канча токтомдор токулду. Кай бири токулган боюнча токулду. Кай бири токулган боюнча калса дагы бири кагазда гана калган калса дагы бири кагазда гана калган учурлар аз эмес. Ошол кабыл алын-учурлар аз эмес. Ошол кабыл алын-ган мыйзамдардын ичинен билекти ган мыйзамдардын ичинен билекти тїрє ишке киришкен мына бу жайыт тїрє ишке киришкен мына бу жайыт мыйзамы болду окшойт. Дегеним “ ушул мыйзамы болду окшойт. Дегеним “ ушул мыйзам кабыл алынганы жакшы болду, мыйзам кабыл алынганы жакшы болду, керек эле, муктаж элек, эў негизгиси “ керек эле, муктаж элек, эў негизгиси “ кыбыраган кыр ашат “ дегендей аталган кыбыраган кыр ашат “ дегендей аталган мыйзамдын иши алга жылып атат” деген-мыйзамдын иши алга жылып атат” деген-дер арбын. Жайыттарыбызды туруктуу дер арбын. Жайыттарыбызды туруктуу пайданалып, анын такыр болуп кетишине пайданалып, анын такыр болуп кетишине жол бербегендигибиз келечекке кам жол бербегендигибиз келечекке кам кєргєндїгїбїз эмеспи. Жайыттар - кыр-кєргєндїгїбїз эмеспи. Жайыттар - кыр-гыз элинин байлыгы, сыймыгы экендигин гыз элинин байлыгы, сыймыгы экендигин эске алып, Айыл, суу чарба жана кайра эске алып, Айыл, суу чарба жана кайра иштетїї єнєр жай министрлигине ка-иштетїї єнєр жай министрлигине ка-раштуу жайыт департаментинин башкы раштуу жайыт департаментинин башкы директору, Абдималик Абдыкаарович директору, Абдималик Абдыкаарович менен маектешип кайттык. менен маектешип кайттык.


тыш болгондуктан, бєлїп-бєлїп тєлєсє

да болот. Анын жол-жобосун жайыт комитети

шартка карап жаздан баш-тап 1-октябрга чейин сєзсїз

тєлєєнї єзї чечет.

- Сиздер тараптан жайыт комите-тине кандай жардам кєрсєтїлєт?

- Биз Бїткїл дїйнєлїк банктын 25 млн. АКШ долларындагы 2009-жыл-дан 2013-жылга чейин беш жылда ишке ашыра турган гранттык долбоо-ру менен иштейбиз. Бул каражатты жайыт комитеттерин пландоодон баш-тап ишке ашырган бїт аракеттери жайыт мый-замы боюнча кандай ишке ашыш керектигин їйрєтїп окутууга жум-шайбыз.

Эў башкы чоў масе-ле айыл єкмєттєрїнїн чегараларын тактап беребиз. Ал їчїн ай-ылдык, райондук, об-лустук, республикалык тєрт деўгээлде комис-сиялар тїзїлєт. Ага жайытты жакшы билиш-кен адистерден, фер-мерлердин єздєрїнєн, айыл єкмєттєрїнїн єкїлдєрїнєн, айыл кеўешинин депутат-тарынан киргизїї ке-рек. Ошолор мурдагы эски карталарды ка-рап, жанындагы айыл єкмєттєрї менен такта-шып, бїт жайыттын че-гараларын аныкташат. Комиссиянын курамына жер адистери, мамкаттоо-нун адистери, токой чарбаларынын жетекчилери киришет.

Себеби, токой чарбасы менен дагы жайыттардын аралышып кет-кен талаштуу жерлери бар. Ушу-лардын бардыгы тєрт деўгээлдеги комиссиянын кароосунда такталып, чегара картасы чийилип, каттоодон єткєрїлгєндєн кийин мамлекеттик акт беребиз. Буга кетчї каражаттын бар-дыгы Бїткїл дїйнєлїк банктын гран-тынын эсебинен жїргїзїлєт. Мындан сырткары республикада жайыт фонду тїзїлєт. Кайсыл айыл єкмєтїндє жай-ытты оўдоого зарыл кєпїрє, жол куруу же суу чыгаруу сыяктуу жумуштарды жасоо керек болуп калса, жарым чыгы-мын айыл єкмєттєрї кєтєрсє, жарымы

фонддон алынып, ал иш бїткєрїлєт. Ушулардын бардыгы жаўы мыйзамда белгиленген.

- Сиз жетектеген жайыт департа-менти негизинен кандай иштерди жїргїзєт?

- Биздин негизги милдетибиз - мыйзам чыгаруу жана жайыт пайда-лануучуларга нормативдик-укуктук документтерди даярдап берїї. Жай-ыт комитеттерине усулдук жардам кєрсєтїї. Жогоруда айткандай Бїткїл дїйнєлїк банктын гранттык колдоосу менен Кыргызстандын жайыттарын башкарууну, пайдаланууну, жакшыр-

тууну ишке ашыруу боюнча бул чоў долбоордун їстїндє иштєєдєбїз.

- Долбоор деп калдыўыз, ошол боюнча жайыттарды жакшыртууга, шарт тїзїї каралганбы?

- Албетте. Азыркы учурда Жалал-Абад облусунун Ноокен районунда-гы Сере жайлоосунун жолун оўдоп бїткєргєнї калдык. Талас облусунун Кєк-Сай айыл єкмєтїндє малга суу чыгаруу, Нарын облусунун Арка жай-лоосунда Чоожап деген жерде сква-жина жасалган экен, тїтїктєрї толуп, суу чыкпай калыптыр, аны тазалап оўдойбуз. Ысык-Кєл облусунун Жети-Єгїз районунун Тосор айылындагы Ысык-Кєлдїн сыртына кеткен жолду оўдоп, кєпїрє салабыз. Ак-Талаа райо-нунда Арпа жайлоосуна кеткен жол да

оўдолот. Ушул сыяктуу иштер бый-ыл гранттын эсебинен жїрїїдє.

- Жайыт департаментине эл-дердин суроо талабы кандай?

- Жайыт маселеси боюнча кай-рылгандар кєп. Айрыкча "Жайыт жєнїндє" мыйзам чыккандан бери аны кантип ишке ашышын су-рагандар кєбєйдї. Биздин жамаа-тыбыз менен тїшїндїрїї, коми-теттерди тїзїї иштерине жардам берип жатабыз. Кайда чакырышса

барып, эл менен жолугуп, мыйзамдык жол-жоболордун так ишке ашышына жардам берїїдєбїз. Сурап билгендин айыбы жок дегендей, жайытка байла-нышкан тїшїнбєгєн маселелерин су-рап билип атышат.

- Тажырыйба топтоо менен, иш алдыга жылат. Жайыттарды пайда-лануу тууралуу тажрыйба алмашкан жолугушуулар болуп турса жакшы болот деген ойдомун. Бул жагынан сиздердин мїмкїнчїлїгїўєр кан-дай?

- Албетте, єткєн жылы июлда Кы-тай Эл Республикасында болгон эл

аралык жайыттарды пайдалануу боюнча 72 мамлекет катыш-кан чоў конгресске ба-рып келдик. Чынында эле бїт дїйнє боюнча жайыттарды пайда-ланууда экологиялык проблемалар чоў экен. Ошол єнїккєн Америка, Япония, Ав-стралия, Франция сы-яктуу мамлекеттерде да жайытты коргошу-буз керек деген ара-кеттер жїрїп жатып-тыр.

Жакында эле Кыргызстан мал чар-ба илим-изилдєє ин-ститутунун директору Асанбек Ажыбеков жетектеген кызмат-керлер жана жайыт департаментинен биз болуп Швейцарияга

барып, жайыт системасы, жайытты башкаруу ыкмалары, жайытка байла-нышкан илимий-изилдєє иштери ме-нен кенен таанышып келдик. Жайытка єзгєчє мамиле жасашат экен. Атайын илимий-изилдєє институттары, бор-борлор ушул жайыт боюнча иштейт экен.

- Кыргызстандын жайыттарында канча мал багылат?

- Азыр 4,5 миллиондой кой, 1 мил-лиондой бодо асыралууда.

- Жайыт пайдалануучуларга ай-таар сєзїўїз бардыр?

- Жайыт - биздин элибизге Кудай-ым берген чоў байлык. Мына ошону кийинки келечек муунга сыймыкта-наар абалда єткєрїп берсек деп ой-лойм. Баарыбыз бир кишидей иш алып барсак, кылган эмгегибиздин їзїрї болбой койбойт. Бїт кожоюн-дукту жайыт пайдалануучулардын єздєрїнє єткєрїп берип жаткан соў алар жоопкерчиликтїї иш алып ба-руусу зарыл. Жайыттарыбызды кєздїн карегиндей сактап, жеке байлыгыбыз-дай аяр мамиле кылалы. Ар бир їй бїлєгє бакубат жашоо каалоо менен, тїндїктєрї бийик, керегеси кенен бол-сун дээр элем.

тб

да жобос

шартка тап 1-октя

тєлєєнї єзї

Баштал

ышы

8-бетт

е

- Ждерди

- Жрылганжєнїнд


Алы жок акыйкат – бечара, акыйкатсыз кара кїч – зулумдук.

БЛЕЗ ПАСКАЛЬ


Айтылуу Сєў-Кєл жайлоосу Сєў-Кєл кєлї табигый мєўгїлєрдєн, суулардан топтол-

гон кєл,деўиз деўгээлинен 3031 метр бийиктикте жайгаш-кан. Акыркы учурларга сары эсеп сала турган болсок, аталган жайлоого туристер кєп келїїдє. Кєлдїн жээгин-де эс алуучулар їчїн август айы ыўгайлуу. Айтайын деге-ним малчылар июнь айынын аягы, июль айынын башында келип отурукташа башташат. Кїнгєйї жайган килемдей кєйкєлгєнї менен, тескей тарабы кар болуп турат. Келген туристер балыкка ууга чыгып, эс алышат. Ошону менен катар, ат минип кєл жээктеп эс алууларына жергиликтїї турист тоскон эл шарт тїзїп беришет. Негизинен жашай турган жайлары атайы алар їчїн тигилген жасалгалуу боз їйлєр. Кызыккандар їчїн чатырлар да бар. Алардын ар биринин баасы жасалгасына жана тамак-ашына жараша тєлєнєт.

Мамыры гїл Мамыры гїл- (Эдельвейс) - сей-

рек кездешїїчї, коргоого алынган сїйїшкєндєрдїн гїлї. Тїркїмї боюнча та-таал гїлдїїлєргє кирет. Боюнун бийикти-ги 10-15см болот. Анын башка гїлдєрдєн айырмасы 1800-3000 метр бийиктикте єскєндїгїндє. Таажылары жылдызчаланып турат. Ушундай бийиктикте єскєндїгїнєн улам сїйїшкєндєрдїн гїлї го деген ойго келесиў. Анын дарылык касиети да бар. Айта турган болсок, жїрєк кан тамыр,боор,

ичеги карын ооруларына чай катары демдеп ичишет. Стенокардия менен гипертонияга да миўдин бири деп жїргєндєр бар.

АТЫЎ БАРДА ЖЕР ТААНЫ �

Кара Кочкор жергесиКочкор району 1930-жылы уюшулган, климаты кургак, жайкысын салкын болуп турат. Бул єрєєндї курча-ган тоолордо карагат, ит мурун, долоно, чычырканак єўдєнгєн бадалдар єсєт. Аны кєпчїлїк дары катары пайдаланышат. Сараласаз жайлоосу райондун тїндїк чы-гышында жайгашкан. Ошондой эле Аракєл, Їкєк кєлдєрї да бар. Тарыхты барактай турган болсок, Кочкор аркы-луу чыгыш єлкєлєрї менен соода байланышын тїзгєн Жибек жолу єткєн. Таза аба, табигый таза азык тїлїк, тоо ландшафтарынын кооздугу,ошону менен катар даары-лык касиети мол кочкор тузу, эў негизгиси тогуз жолдун тоомунда жайгашкандыгы туристерди єзїнє тартат.

Улан

дысы

4-бетт

е

Мамыры гїлїн (Эдельвейс) -

жїрєк кан тамыр, боор, ичеги карын ооруларына чай караты демдеп

ичишет.


Биз иш сапар учурунда Сєў-Кєл жай-лоосу жылдагыга караганда томсоруп

тургандай кабылдадык. Июлдун аягы болсо да кєйкєлгєн кєк шибер жок. А тїгїл чийлер да

баш алып жылдагыдай ыргалбайт. Айрым малчы-лардан жылдагыдай чєп жок го десек “ооба, бый-

ыл жаанчыл болду, кїндїн кєзї булутка жашынса эле мєндїр жаап кетип атат. Бирок биздин малдар семир-

бегени менен кышында этин толук сактап чыгат. Айрым жайлоолордун чєбї малды тез семиртип, тилекке каршы кышында шылынып тїшєт. Менимче бул жакта чєптїн тїрї кєп, анан аш болумдуу болсо керек”,- дешет. Албет-те малчыларыбыздын акыбети кайтып, чыгымы жок болсо гана атаганат. Бирок ошол жайлоолорубуздун такыр-ланып, деградацияга айланып атканына єзїбїз кїнєєлї экенибизди тїшїнчї кез келди десек болот. Жайыт мыйзамына жардамдашып жергиликтїї тургундар иш алып барса, тээ ата бабабыздан келе жаткан жай-лоолорубузду туруктуу пайдаланууга їйрєнсєк жаман болбос. Такырланган жайыттар, малдын єсїшїнє ыўгайлуу

эмес. Ошол мал менен оокат кылган элибизге нуку-ра билим эмес, жайыт мыйзамы да жардам берет деп ишенебиз. "Элдин кїчї элетте"- дегендей ишти алдыга жылдырууга карапайым калк кєўїл кош эмес деген ойдомун.

Єткєн чыгарылышы-

бызда козу улакты бир ка-шык дары менен дарылаган Жумагїл эженин дары чєбїн кийинки чыгарылышта бе-ребиз деген элек. Мына ошол дарылык касиети бар чєптї

Сєў-Кєлдєн таппадык. Жого-руда айткандай “кїндїн суугу-

нан быйыл жок окшойт”дедик. Бирок Жумагул эжени “бизге

сєзсїз ошол чєптї салып жибериўиз”,- деп коштош-тук.

Урматтуу окурман, сиздин мал чарбачылы-гында, жайыт пайдала-нууда єз тажырыйбаўыз башкалар їчїн пайдалуу. Мына ошолор туура-луу кеп кеўешиўер болсо биздин редакция менен байланышыўыздар.

Сїрєттєр: Акылбек РАКАЕВдики


мєндїр жаап

огайыыбк

лотург

да кєйббаш алы

лардан жыыл жаанчыл б

мєндїр жаап

Баштал

ышы

2-бетт

е

Койдой жайылган Соў-Кєлдїн топоздоруКойдой жайылган Соў-Кєлдїн топоздору

Жайлоо балдарыЖайлоо балдары

житт

ссиггыннуббаММллуббибба

Жайыт мыйзамына жардамдашып

жергиликтїї тургундар иш алып барса, тээ

ата - бабабыздан келе жаткан

жайлоолорубузду туруктуу пайдаланууга

їйрєнсєк жаман болбос.

МИКРО ЭТНОС �

Ватикан Ватикан-дїйнєдєгї эў кичине

мамлекет болуп эсептелет. Ал Ита-лиянын борбору Римдин ичинде жайгашкан. Ватикан – абсолюттук монархиялык мамлекет. Бул мам-лекетти Ыйык такта отурган Рим-дик Папа башкарат. Їч бийликтин баары (закон чыгаруучу, аткаруу-чу жана сот бийлиги) бул кишинин колунда.

Ватикандын экономикасы ком-мерциялык эмес. Мамлекеттин негизги кирешеси болуп бїткїл дїйнєнїн ка-толиктеринин чогулткан садагалары эсептелет. 2003-жылы киреше 252 млн. долларды тїзсє, чыгаша 264 млн. дол-

ларды тїзгєн. Андан башка киреше ту-ризмден, сувенирлердин сатылышынан, музейлерге кирїїдєгї тєлємдєрдєн ке-лип тїшєт. Жумушчулардын кєбї (музей кызматкерлери, бакчачылар, кєчєнї тазалагандар) Италиянын атуулдары.

Ватикандын бюджети 310 млн. долларды тїзєт.

Ватикандын атуулдары-нын баары Католиктердин чиркєєсїнїн кызматкерлери. Бул жерде бала тєрєлгєндєн кийин мурас аркылуу атуулдук берилбейт. Атуулдукту качан гана Ыйык Тактыга кызмат кы-лып баштагандан кийин бери-шип, кызмат кылбай калгандан тартып ал Ватикандын атуулу болуп эсептелбейт.

1929-жылкы Ватикан менен Италиянын ортосундагы ке-лишимдин 9 статьясы боюнча, Ватикандын атуулдугунан чык-

кандан кийин (эгер анда башка мам-лекеттин атуулдугу болбосо) тїз тїрдє Италиянын атуулдугун ала алат.

Азирет Анарбек уулу


Окуу биздин жергиликтїї шарттарга ылайыкташтырылып жїргїзїлїп теория менен практика-лык иш жїргїзїлєт. Бул окуучулар їчїн эў маанилїї.

1-ноябрдан 1 мартка чейин клас-стык теориялык практикалык сабак-тар окутулат.

II семестр – окуу мєєнєтї 4 ай. Бул семестрде ар бир окуучу єзї тандаган кесиптер боюнча модулдук курстарды окушат. Окуу мєєнєтїнїн аягында “Фермер ишкер” кесиби бо-юнча жана модулдук курстар боюнча сертификатка ээ болушат.

Окутуу чет єлкєлїк алдыўкы ык-малар менен жїргїзїлдї. Ар бир окуучуга теориялык сабактарды єтїї їчїн 8 сом, ал эми пратикалык сабактарына 13 сом акча каражаты бєлїнїп берилди. Бул акча кара-жаттарына ар бир єтїлгєн темага керектїї кєрсєтмє окуу куралдары сатылып алынып, окуучулардын са-бактарга кызыгууларын арттырды.

№41 кесиптик лицейинин муга-лимдер жамаатынын профессионал-дык билим деўгээлин жогорулатуу їчїн проект тарабынан бир нече тренинг-семинарлар уюштурулду.

Окутуунун жаўы ыкмаларын їйрєтїї їчїн жогорку билимдїї профессор-лор чакырылды.

Шакирттик практика учурунда ар бир окуучу єздєрї тїзгєн бизнс-план їчїн Компаньон каржы группасы жана “СЕБУ-Талас” микрокредиттик агенттиги тарабынан 10-20 миў сом-го чейинки жеўилдетилген пайызда кредит берилди.

Азыркы айыл чарбасында базар экономикасы єкїм сїргєн мезгил-де агрономиялык талаптарды окуп їйрєтїп, айыл чарба єсїмдїктєрїнєн жогорку сапаттагы тїшїм єндїрїїгє жетишип, ар бир фермер малынын асыл тукумдуулугун, эт жана сїт багытындагы малдардан алынган продукциялардын жогорку сапаты-на жетишїїгє STAR проектисинин салымы зар. Мына ушуга ынанып, газета окурмандардын кєнїлїн бур-дуруп, кызыгууларын арттырат деген ниетте ушул баяндамамды жазуунун туура таптым.

Боотерек айылынын тургуну, №41 кесиптик лицейинин

мастери А.МОТУЕВ

ИЙГИЛИК БАШАТЫ- ЭМГЕК �

Жакырчылыктан чыгуунун эў жєнєкєй жолу

шжлї

ст

Бткаюс

моєсбжксб

лдїт

Бакай-Ата районунун Боо-Терек айылында жайгашкан №41 кесиптик лицейде Талас об-лусунун фермерлер Союзунун “КОЖО” (Кесиптик Окутуунун Жергиликтїї Органы) компо-ненти тарабынан Швейцария-лык “Хельветас-Кыргызстан” Эл аралык Ассоциациясы иштеп чыккан айылдык кесиптик билим берїї долбоору (STAR) иш жїргїзїдєє. STAR проектиси биздин лицейге 60 000 сомдук инвестиция бєлїп берип, ал акча каражатына лицейдин бир окуу классын азыркы замандын талабына ылайыктап оўдоп тїзєє иштерин жїргїзїп, жаўы эмеректер сатылып келинди. Бул класстык кабинет электр тогу жана кємїр менен жылы-тууга ылайыктап жасалды. Долбоордун алкагындагы “Фермер ишкер” курсу айыл чарбасында эмгектенген фер-мерлерди тажрыйбалуу єз ишин билген, чарбалык ишти так жїргїзгєн билимдїї адистерди даярдоосуна кєзїм жетти. Негизинен “Фермер ишкер” курсу 3 семестрге бєлїнїп окутулат:

I семестр – окуу мєєнєтї 4 ай. Окуу процесси 4 багыт боюнча жїргїзїлєт:• Агрономия • Мал чарбачылыгы• Айыл чарбасынын экономикасы жана эсеп жїргїзїїсї• Айыл чарба продукциясын кайра иштетїї


АЛЫСКЫ САПАРДАН �

Апрель айында Кыргызстанда бак-дарактар гїлдєп бїтїп, айлана жашыл желек жамыган учурунда, Аляскада табигаттын катаалдыгынан улам жаз жаўы гана кылайган учурда Бїткїл дїйнєлїк негизги калктарынын єкїлдєрї саммитке чогулуп жатышты. Аляска Американын эў тїндїгїндє жайгашкан штаты. Борбору Анкорид де али да карды кєрїїгє болот. Бактарда бир дагы жалбырак жок. Бирок Беринг деўизинин жана Аляска булуўун жа-кындыгынан анын аба ырай жумшак мелїїн болуп турат. Ысык да эмес, суук да анчалык катуу эмес. Анкорид-ждин жанындагы кар басып калган то-олорду кєрїп, климаттын жылуу боло баштаганына ишенбей турат элек.

Жаўы Зеландиядан, Австралия-дан, Тїндїк жана Тїштїк Азиядан, Тїштїк, Борбордук жана Тїштїк Америка жана башка региондордон Сам-митке жалпы дїйнєлїк не-гизги калктарынан жїздєгєн єкїлдєр келди. Борбордук Азиянын делегациясына, Кристенсен Фонд менен ча-кырылган Кырызстан, Тад-жикстан, Монголия жана Тоолуу Алтайдын єкїлдїрї кирди. Делегаттардын кєпчїлїгї улуттук кийимдер-ди кийип жїрїштї, бул окуя-га майрамдык маанай кєрк берип турду. Ар бир кїнї ар тїрдїї эл аралык фонддор тарабынан саммиттин ка-тышуучуларына банкеттер жана концерттер уюштурул-ду. Эў эле єзгєчєсї – бул саммитин убагында эч ким спирттик суусундукту ичкен жок. Сам-миттин биринчи кїнї, америкалык бир индеец мындай сєз айткан эле, биз - негизги калктар дїйнєгє єзїнїн їлгїсїн кєрсєтїшїбїз керек, адам ба-ласы жаратылышка сарамжалдуулу-гун гана эмес, адамдын єзїнїн нарк сактоо їлгїсїн да кошо кєрсєтїшїбїз керек. Бул сєздї катышуучулардын баары колдоду. Саммит ынтымактуу мамиленин атмосферасында єттїп жатты. Бизди, Борбордук Азиянын де-легациясын, инуиттардын группасына кошуп койду таўкы жана кечки тамакка чогуу барып їчїн. Биз башында инуит деген кимдер деп тїшїнбєй жїргєнбїз. Анан билип калдык, бул Аляска, Кана-да жана Гренландиянын тїндїк эли, кадимки биз жакшы тааныган эскимо-стор экен. Биз алар менен жакшы до-стоштук. Инуиттер жана Америкалык индеецтер менен тамашалашып да жїрдїк. Алясканы кыргыздар биринчи тапкан, илгери Беринг деўизинен єтїп аскаларын кар басып калган тоолор-ду кєрїп бул єлкєгє “ала аска” деген

атты койдук. Ошол їчїн ал азыркыга чейин ошондой айтылат. Эми биз ушул жака келгенде, инуит деп аталабыз.

Алясканын жашоочу-лары єзїнїн єлкєсї менен сыймыктаншат жана єзїнїн тїндїк єлкєсїнїн кооздугун конокторго мак-таныч менен кєрсєтїп жїрїштї. Ту-ризм жергиликтїї жашоочуларга чоў киреше алып келет жана алардын баары мекенине, жаратылышка бол-гон мээрими менен сїйїїсїн жана жоопкерчилигин єз мамилеси менен кєрсєтїшєт.

Бир Техастык индеец Борбордук Азиянын єкїлдєрїн жактырып, жак-шы кєрїп, Тарнагайн булуўун жээгине

кичинекей саякатка чакырган (ошол аталыш жєнїндє да тамашаладык, анткени анын аты биздин “турна” де-ген сєзгє окшош экен). Машинанын ичинде баратып биз багыштарды, жапайы козуларды жана койлорду кєрдїк, алар жолго 50 м ден 100 м ге чейин аралыкта оттоп жїрштї. Му-нун баарын биз Анкоридж шаарынан 50 км єткєндє эле кєрдїк. Мындайды Бишкектен же Кыргызстандын башка шаарларынан 100км єткєндєн кий-ин гана кєрбєсєк мынчалык жакынкы аралыктан элестетїї да мїмкїн эмес. Анткени биз єзїбїздїн бай жараты-лышты жок кылууга абдан жетиштик, ошол їчїн калган жаныбарлар аябай адамзаттан коркушат. Мына ушундай кєрїнїштєн кийин, биз кантип макта-набыз, биздин єлкє – туристерге бей-иш жери деп.

Биз канча миў жылдар бою табигат менен жуурулушуп жашап келгенбиз жапайы жаныбарларга катаал мамиле жасоо кыргыз элинин салтына каршы келет.

Єтє жогорку деўгээлдеги уникалду окуялуу дїйнєдєгї эпитикалык фоль-клордук мурастардын бири бул “Кожо-жаш” эпосу. Анда табигаттын сырдуу кїчї ишенимдїї кєрсєтїлгєн, жапай жаныбарларды жырткычтык менен кы-рууда адам жаратылышка эле эмес єзїнє да зыян килтирет. Саммитте мен чыгып сїйлєгєндє элдин акылдуу тажрыйбасына, айрыкча кєчмєндєрдїн тажырыйбасына кайрылуу керектиги-не кєнїл бурдум. Анткени алар гармо-ниялык мамилени канча миў жылдап

сактап жїрїшкєн. Азыр-кы глобалдык цивили-зация жаратылыштын жана адамдын, мада-нияттын кедейлигине алып келди, берген “жыргалдын” баасы – бул экологиялык ката-строфага жана жердин биосферанын бузулу-шуна (бєлїнгєнїнє) тїздєн тїз жакындап баратат. Реалдуу чы-гыш – салтынын ма-дияттын кєтєрїлїшї, нечендеген нече миў жылдар жаратылыш менен бирге аракет-тенген текшерилген жїрїштєрдїн пайдала-нышы, урматаганына сыйынуу, єнєктєштїк

мамиле бардык жаны-барлар менен ынтымактуу жашоого умтулуу менен, биздин жерде жаша-ган. Ушундай жолдо гана адамдардын їмїтї жагылып, акыл-ойдун ачылышы жана ачык келечектин камсыздоого болот. Бул сєздєрду айткандан кийин мага башка континентердин делегат-тары келип жана єзїнїн пикирлештиг-терин билдирип жатышты.

Жоголуп кетїї алдындагы калктын, тилдердин жана маданияттардын жо-голушунун коркунучун туурасында кєп катышуучулардын сїйлєгєнїнєн угулуп жатты. Бул трагедия - жогулуп жаткан калктын эле эмес, бул адам-заттын трагедиясы деп алар туура айтып жатышты. Анткени кєп сандагы мадияттын кєбїнїн тажрыйбасы азыр-кы глобалдык цивилизациянын алы-ска карабастыгынан жана єсїшїнєн, туруктулук менен єнїгїї кыйын жана єзгєргєн дїйнєдє шарт бере алат.

Эмил Шїкїров ,профессор

АЛЯСКА – АЛА АСКААЛЯСКА – АЛА АСКА ЖЕ КАНТИП МЕН ИНУИТ БОЛГОМЖЕ КАНТИП МЕН ИНУИТ БОЛГОМ

Сїрєт автордукуСїрєт автордуку


ЄНЄРЇЎ БОЛСО ЄРГЄ ЧАП �

Кыргызстан кол єнєрчїлєр кеўешинин тєрагасынын орун басары Мукаш Абдуллаев

- Алгач жїргїзїлїп жаткан иш-тер туурасында токтолсоўуз?

-2006-жылы Биринчи жолу Кыр-гызстанда кол єнєрчїлєрїнїн курул-тайы єткєрїлгєн. Ошол курултайда Кыргызстандын кол єнєрчїлєрїнїн биринчи жолу кеўешин тїзгєнбїз. Анда башкы максатыбыз, чебер-лерди топтоп кыргызстандагы кол єнєрчїлєрдїн башын бириктирип, алардын керектїї материалдык жак-тан кандай кемчиликтери бар. Имарат-тары жетиштїїбї деги эле алардын кєйгєйлїї маселелери эмнеде болсо ошого кєўїл буруу болгон. Курултай-га ошол кездеги мамлекеттик катчы да катышкан. Ошондой эле Жогор-ку Кеўештин депутаттары, єкмєттїн мїчєлєрї келген. Андан бери эки- їч жыл болуп калды. Ошондон бери кол єнєрчїлєрдїн кеўешмеси иш-теп жатат. Бир топ фестивалдар кеўешмелер, кєргєзмєлєр єткєрїлдї. Ар кандай коомдор уюмдар, мїчє болуп киришти.” Зергерчилик”, ”Кыр-гыз мурасы”, Нарындан”Алтын –Кол” ,”Мурас”” Арноо”, экинчи чоў бирик-ме “Тоо сыр” деген иштеп жатат.”Тоо сыры” бирикмесинин 1700кишиден ашык мїчєсї бар. Алар эч кандай мекемелери жок кичинекей айылдар-дагы кол єнєрчїлєрдїн кандай иштеп жатканын, алардын кандай кєйгєйлїї маселелери бар экендигин жакындан таанып билип турат. Шартка жараша ал маселелерди жеринде чечїїгє аракет кылышат. Жакында мен Бат-кен облусунда болуп келдим. Бат-кенде килем токуучу фабрика ачууну кеўештик. Азыр болсо филиал катары чакан ишканаларды беш- алты жерде ачып жатышат. Алар жалаў кол менен токушат. Айрыкча Лейлек жергесинде тээ илгертен эле кыз келиндер килем токууну єздєштїрїп келишкен. Алар-дын мурдатан токуп койгон жакшы-жакшы килемдерин єндї-рїшкє єткєрїшїп ишти башташты.

- Баткендин кайсы райондорун-да алгачкы иштер аткарылып баш-тады?

- Кулундуда иш башталган. Мар-гун, Коргон. Арка деген айылдарында кол єнєрчїлєрдїн бєлмєлєрїн ачууну пландап атабыз. Анда саймачылар-дын, зергерлердин, куракчылардын, баарын бир жерде уузана тургандай кылып сентябрь айында Кыргызстан кол єнєрчїлєр кеўешинин Ош об-лустук бєлїмїн ачсак деп атабыз. Тїштїк жергесинде кол єнєрчїлєрдїн иштешине бир топ єбєлгє тїзїлдї де-сек болчудай болуп калды. Буюрса элдердин, жергиликтїї бийликтин да колдоосу жакшы.

- Алгач ишти кайдан баштагансыўар?

- Нарында, Ысык-Кєлдє,Чїйдє кєп убактан бери эле иштеп келе жатат.Тїштїк жергесинде мындай ишканалар жок эле. Жетекчиликтен бизге кайрылып, биздин аймактар-да да ишканаларды ачууга жардам берсеўиздер дешти. Аракет кылган нерсенин їзїрї болот, мына ушуну эске алып, жаўы иштерди баштап ат-каныбыз ошондон.

- Єндїргєн нерсени сатуу жагы

да бар. Ал кандай жол менен ишке ашат. Тактап айтканда базардан єз ордун табуу жагы чечилгенби?

- Сатуу жагында кеп жок. Эў баш-кысы кол єнєрчїлєрдїн башын би-риктирип алардын жасаган буюмда-рынын сапатын жакшыртып эў мыкты сапатка жеткирїїдє болуп турат. Баарыбызга белгилїї болгондой, ба-зар кеўейип кетти.Ал жакта ар кандай колдон жасалган сувенирлер толуп турат, бирок сапаты кєўїлгє толбойт. Мына ушундай сапатсыз буюмдардын сатылышын токтотууга арга издеп жа-табыз. Кардар да сапаттууну издейт. Кардардын талабына ылайык нерсе болсо базардан ордун тез эле табат. Эў негизгиси сапаттуу болуусу керек.

Мен бир мисал келтирейин, дїйнєлїк статистика боюнча элдер-дин он пайызы ушул кол єнєрчїлїк менен алектенгендер болот экен. Би-рок чыгыш єлкєлєрїндє бул пайыз бир топ жогору. Єзгєчє Тїркмєнстандын аялдарынын 90%ы килем токушат. Єзбекстанда дагы кєпчїлїк эл кол єнєрчїлїк менен алектенишет. Де-гинкисин жалпы элдин 50-60пайызы кол єнєрчїлїктїн аркасынан оокат кылышаары белгилїї. Кыргызстан-да тээ1924-1926 –жылдары тїзїлгєн артелдер болгон. Ал жерде кєпчїлїгї килем токуган келин –кыздар иште-ген. Артелдерден улам завод –фа-брикалар келип чыккан. Токуу фа-брикалары мисалы Оштогу “Жибек” токуу фабрикасы артелден кийин пай-да болгон. Жалаў бизде эмес башка єлкєлєрдє да артелдер бар эле. Ар кайсы мезгилдин таасири ар кандай болгон.Чет єлкєлєрдє азыр да бар. Себеби чоў заводдордо жаўы модел-дерди алгач даярдоого артелдерде иштєє ыўгайлуу. Чоў- чоў кєлємдє да-ярдаганга кєп убакыт анан каражат да керектелинет. Артелдерде чакан кол єнєрчїнїн мїмкїнчїлїгї менен иш-теле берет. Артелдин мобилдик жагы артыкчылык кылат. Арзан, тез даяр-далат. Кол єнєрчїнїн жасаган буюм-дары кєркємдїк жагынан артыкчылык кылат. Колго токулган килем, шырдак-тардын кєз жоосун алган кєркємдїгї арадан жылдар єткєндє баалуулугун арттырат. Себеби эски буюмдардын катарына кирет да анын кымбаттуулу-гу, сапаттуулугу сакталып калат.

Утур барган сайын нукура таза колго жасалган буюмдарды чет єлкєлїктєр гана эмес, жергиликтїї тургундар, кыргыз элибиз да баалап калышты.


КИЛЕМ ТОКУУ КИЛЕМ ТОКУУ УЗДАРДЫН ЄРНЄГЇУЗДАРДЫН ЄРНЄГЇ


Кыргызстан, єзгєчє тоо-луу аймак. Ар кандай табигат коркунучтарына кабыл болуп, алар жергиликтїї элге, жашоо-шартка чоў залалдарын тийги-зип келїїдє. Бул кырсыктар-дын кесепеттери адамдардын ємїрїнє коркунуч туудуруп, мал-жандын, їйлєрдїн жана инфраструктуранын жабыр тартышына, адаттагы жашоо-шарттын бузулушуна алып келип, туруктуу єнїгїїгє бут тосот. Бїгїнкї кїндє мамлекеттин, єзгєчє кырда-алдарга жооп берїїчї орган-дары Кыргызстандын ар бир айылдык деўгээлинде алгылык-туу иш-чараларды аткарууда каржы, техникадан жана адам ресурстарынан жетишсиз болу-шу єкїнїчтїї. Децентрализа-ция процесстери жергиликтїї єзїн-єзї башкаруу органдары-нын жаратылыш ресурстарын бєлїштїрїї жана пайдалануу укуктарын артырууда.

Жер кєчкї, сел, ташкын, жер титирєє жана жер астындагы суу-лардын кєтєрїлїшї сыяктуу та-бигат коркунучтары жергиликтїї калкка терс таасирлерин тийгизип,

ал эми калктын жыш,

алыс жайгашышы, жакырлыгы жана жердин жетишсиздиги кырсыктарга

каршы туруксуздукту жогорула-тат.

Москва районунун Аўарык айылында жер астындагы суулар-дын кєтєрїлїшїнєн кыш мезги-линде тоўгон жер кєтєрїлїп, айылдагы їйлєрдїн жарымы-сынан кєбї жабыр тарткан. Ал эми тїштїктєгї пилоттук айыл-дарда болсо жаз мезгилинде сел жана жер кєчкї коркунучу айыл тургундарынын їрєйїн учурат.

Негизинен кооптуу жерлерде жашаган жергиликтїї калк таби-

гат кырсык-

т а р ы н башкаруу боюнча негизги би-

лимге жана тажрыйбага ээ. Бирок, кєпчїлїк учурда, турмуш кєрсєткєндєй жергиликтїї калк потенциалдык кор-кунучтарды эске алышпайт. Ал эми жергиликтїї єзїн-єзї башкаруу орган-дары же жооптуу мекемелердин адисте-ри кырсыкты жоюга мїмкїнчїлїктї толук камтууга жетишсиз. Ушундай жагдайда калкты жана жооптуу ади-

стердин табигат кырсыктарын баш-каруу боюнча кабардар кылуу єзгєчє мааниге ээ. Окуунун негизинде калкты кабардар кылууда табигат кырсыкта-рын комплекстїї башкаруу тууралуу тїшїнїктї арттырат. Жергиликтїї жа-шоочулардын табигат кырсыктарын кыскартуу боюнча практикалык иш-чараларга, айылдык планын иштеп чы-гышына жана ишке ашышына активдїї катышуусуна шарт тїзєт.

Калктын кабардар болушу менен кырсыктан келип чыккан бузулуу, тал-каланууларды толук токтото албайт.Бирок, алардын кесепеттерин, кїчїн, ылдамдыгын алдын алып, кыскартып, жоготууларды азайтууга алып келет.

2008-жылы сентябрь ай-ында САМР Алатоо Ко-омдук Фонду БУУ єП нын «Табигат кырсыкта-рынын тобокелчилигин башкаруу» долбоору та-рабынан жарыяланган сы-накка катышып, пилоттук коомчулуктарда кабардар кылуу жана табигат кыр-сыктарынын тобокелчи-лигин башкаруу тууралуу окутуу долбоорун ишке ашыруу мїмкїнчїлїгїнє ээ болду. Бул долбоор Кыр-гызстандын алты облусу боюнча єзгєчє кырдаалдар министрлиги менен бирге-ликте тандалган кооптуу 11 коомчулуктарда ишке ашырылып, 250 дєн ашуун катышуучу окутулду.

Семинардын алкагын-да жергиликтїї калкты «туруктуулукка їйрєнїї» модулу менен окутуу жїргузїлїп, табигат кыр-сыктарын жєнгє салуу боюнча кєргєзмє, «Адам жана табигат жанаша» аттуу фильм кєрсєтїлдї. Кєргєзмєгє жалпысы-нан 1000 ашуун ушул ай-ылдардын жашоочулары келишти.

Бул долбоор калкты жергиликтїї табигат кырсыктарынын чыгып келїї себептерин анык-тоо, байкоо жїргїзїї

тууралуу кабардар кылуу менен эле чектелбестен, элдин кырсык-ка каршы туруктуулугун арттырып, ко-омчулуктун алдын алуу иш-чараларын ишке ашырууга жана кырсыкка жооп кайтаруу, экинчи иреттеги кырсыктар-ды жоюу боюнча жєндємдєрдї иштеп чыгууга їйрєтєт.

Эркин КОЙЧУМАНОВ,САМР Алатоо КФ

САКТАНСАЎ САКТАЙМ �

лимгекєпчїжерги


Банкир – бул сага кїн тийип турганда кол чатыр берип, кїн жаап келгенде кайра алып койгон адам.

МАРК ТВЕН

алыс жжерд

карштат

айдласэджту

Нежаш

САМР Алатоо Коомдук Фонду їстїбїздєгї жылдын июнь айында Бишкекте жана Ош шаарларында Бириккен Улуттар Уюмунун єнїгїї Программасынын (БУУ єП) пилоттук коомчулуктарын-да кабардар кылуу жана табигат кырсыктарынын тобокерчилигин башкаруу тууралуу окутуу боюн-ча иш-аракетинин жый-

ынтыктоочу жыйынын єткєрдї.

КАЛКТЫ ТАБИГАТ КЫРСЫКТАРЫН АЛДЫН АЛУУГА КАБАРДАР КЫЛУУ


Ооруну сакайтам деп, єз бармагынан айрылып

ТУРУСБЕК КАСМАКУНОВ, ЭКИ НАРЫН АЙЫЛЫНЫН ТУРГУНУ:

- Бир кїнї эле байкемдин атын чєє тиш-теп алыптыр деп калдык. Анан мен ба-рып даарыла-май болдум. Оюмда аттын оозун, кемечтеп алып тазалап аткам, анан эле ат тиштеп алса болбу. Кєрсє баягы чєє кутур-ган чєє экен да. Анан колумдун бармагын муунунан кесип салышты. Минтип эми таўып алып жїргєнїм ошондон дейт.

Жанатан биз сєз кылып келе аткан кутурган чєєнїн кесепетинен бармагынан айрылган Турусбек бай-ке менен коштошуп кайттык. Албетте “сактыкта кордук жок” дегендей, мал-га жїргїзїлїп жаткан вакцинацияга кайдыгер карабай, кол шилтеп єзїм билемдик менен эмес адистердин жардамы менен даарыласак деген ойго келесиў. Адамга тап берип кал-ган жаныбарлардан аярлаш керек.

Кеў-Саз жайлоосундагы вакцинациялар жїргїзїлїп, аны эл да колдосо

ЖОЛДУБАЙ КАПАРОВ:

- Быйыл бру-целлезго кар-шы вакцинация жїргїзїлдї. Ал-бетте бул жак-шы десем болот. Себеби мен бул бруцеллезуў жа-ман илдет экен. Бул оору менен жабыркап на-тыйжасында биздин ден соолугубуз начар болууда. Дегеним єзїмдї айта турган болсом ушул ооруга чалдыгып анан минтип белим оорукчан болуп калды. Учурда оор, кара кїч эмгегин талап кылган иштерге иштешим кый-ын. Ошондуктан жогорудагыдай вак-цинациялар болуп турса, анан аны эл да колдосо жакшы болот деген ойдомун.

КАЧКЫНБАЙ МУСАЕВ:

- Мен да бруцеллез менен оору-гам анан минтип, муундарым оорук-чан болуп калды. Учурунда билинбеге-ни менен ооруну этибар албай жїрїп жугузуп алган окшойбуз. Мал тєлдєгє

учурдабы,же анын этин ж е г е н д е н б и айтоор жугу-зуп алып эми м у у н д а р ы м сыздап оо-руйт.

Темир кенин казганынан карагайлар карайып

АЛТЫН АБДЫЛДАЕВА:

- Мал жан аман-бы? Єзїўїз тууралуу айта кетсеўиз?

- Аманчылык. Єзїмдїн 8 кыз 3 уулум бар. Эл-ден кем калбай, алдыга да кет-пей кїн єткєрїп жатабыз. Буюр-са балдарым їйлїї-жайлуу болуп калышты. Аларга тээк болуп, акыл кеўешимди берип келем.

- Жайлоонун кєркї тєрт тїлїк мал...

- Албетте єрєєн толо мал болсун,кырман толо дан болсун деп бекеринен айтылбаса керек. Бирок акыркы жылдары кооз жерлерибиз менен кендерибизди,чет єлкєлїктєр алып атканын угуп, кыргыздын атуулу катары ичим ачышпай койбойт.

- Кайсы кенди, айтып атасыз?- Биздин жогору жагыбызда темир

чыгат. Укканыбызга карганда ошону кытайлар алган экен. Ушинтип эле утур бир жеринен бєлїп, кесип бере беребизби деп ойлоп коём. Темирдин азайганынан, тигинтип карагайлар да карайып баратат. Табияттын коозду-гуна суктанып, аны кєздїн карегиндей сактап жашаганга кыргыздар качан їйрєнїбїз?

Акылбек РАКАЕВ, сїрєттєр автордуку

Ар бир айылдарды кыдырганыбызда єзїнчє єзгєчєлїктєрї болбой койбойт. Бул жолу да Бїткїл дїйнєлїк банктын бруцеллезго карата жїргїзїлгєн вакцинациясына мониторинг жїргїзїп, Нарын райо-нундагы, Эки Нарын айылына Мамлекеттик ветеринардык департаменттин башкы эпизоотологу Саяк-бай Кулов, жана айыл суу чарба жана кайра иштетїїї министрлигинин вакцинация боюнча координатору Жапаркул Батыков болуп сапар алдык.

Жолдо карата узун жолду кыскартып кеп учугун улап отурдук. Анан жазындагы кутурган чєє тиш-теп алган аттан жуукан кутурманы айтып баратканбыз. Ошол ооруга кайдыгер караган айылдыктар, жылкыны союп этин жеп алгандыктан жергиликтїї элди да даарылашка туура келгендигин кеп кылып бараттык. Ар кимибиз єз оюбуз менен алек болуп отуруп жолду сурап алганча, деп атчан аксакалды кєрїп токтоп калдык. Мал-жанын сурап амандашкан соў,” таўылып турган колун кєрїп, аксакал не анча ачууланып, ачууўузду ”тарс” эткизе столду коюп чыгарып алсаўыз керек ” деп тамаша аралаштырып сєзгє тарттык.

“Оо, биздин жашта кайдагы ачуу. Колумду ат даарылайм деп оорутуп албадымбы” деп колун аяр карап койду. Кеп ушул жакта турбайбы деп, маектеше кеттик.

САКТАНСАЎ САКТАЙМ �

МАЛ ЫЛАЎЫНАН АДАМДАР КЄП ЖАБЫРКАШАТ


АК САТПАЙТ ДЕГЕН АК САТПАЙТ ДЕГЕН КЫРГЫЗ... АЗЫР КАЙДА?КЫРГЫЗ... АЗЫР КАЙДА?

БИШКЕК-ЖУМГАЛ-СЄЎ-КЄЛ �

ЖЇНДЇН ДА КАДЫРЫН

БИЛИП АТАБЫЗ

Фатима Кумарбекова, Доўуз жайлоосу

- Мынча жїндї жууп не кыласыздар?- Акыркы учурда пахтанын баасы жогорулап эле атат.

Анан минтип жїндї жууркан, тєшєккє пайдаланууга єттїк. Дегеним таза жууп кебез катары пайдаланса, бир чети

жеўил анан жумшак болот экен.- Жїндїн чыбашы кетмеги кыйын го... Кандай ыкма

менен жууйсуўар?- Чындыгында чыбашын жєн жууганда кетпейт. А

тїгїл кечке жыты чыга берет. Ошондуктан , казанга суу-ну кайнатып, ага кадимки идиш аяк жууганда пайдала-нып жїргєн ашкандан кошуп жїндї салып жиберебиз. Таза жуулуп кургаган жїндї, сабап, же тытып анан пайда-лана берсе болот. Єзїбїздїн койдун жїнїн пайдаланып жууркан,тєшєгїбїздї оўдоп атабыз. Бир чети їй бїлєєлїк каржыга кїч келбейт, анан жїндїн да кадыр баркын би-лип аткан учурубуз.

Узун жолду кыскартып, кеп учугун улап отуруп кємїр чыккан жерлерди кєрдїк. Айрымдарында техникалар иш-теп кыштын камын ойлоп жаткандай.

Айлананын керимсел жыты, бири бирине жашынган бєксє тоолор, аларга арка жєлєк таяныч болгондой бийи-

"Жолду баскан арбытат",- деп бекеринен айтылбаган чыгаар. Эртеў менен Суусамыр аркылуу Жумгалды карай бет алдык. Жаратылыштын кооздугуна суктанып, бирок алыскы жайыттардан кабары жок, жол боюнда бирин экин соода кылам деп аптаптуу жайдын кїнї асфальтка жамаа-таш жайгашкан боз їйлєрдї, желедеги кулундарду, качан кактап саап кетет дегендей суудан алыс, тапталган жайыттагы жылкыларды кєрдїк. Анан “кап, аттиў” деп биздин ата бабалары-быз соода сатыкты билбегендиктен, жатакта калбай жайлоону жайлоодой, кїздєє, кыштоону да аяр пайдаланып,нукура билими менен акыл калчап иш кылгандарына баа бердик. А азырчы... Баарыбыз техникага шылтоолоп, 21-кылым, базар экономикасы деп кеттик. Ак сат-пайт деген кыргыз, азыр баарын сатат. Айран, сїт, кымыз, курут, каймагын саткандыктан жолдун боюнда отурукташып жатпайбы. Илгери кыргыз ак сатчу эмес, ырым кылчу деп кеп баштасаў” баламдын контрагын ким тєлєйт мен ырым кармап отурсам” , - дегендер четтен табылат. Анан экономикабызга шылтоолоп тим болобуз. Бараар жерибиз Жумгал болгондуктан машинаны ылдамдатып жїрїп отурдук. Акыркы мезгилдерде койдун жїнї баа болбой калды. Пайдасын мындай кой кыркып алган киши жок, бирєєгє кырктырсак ага берген акчаўды актабайт, кий-из да жасабай калдык дешет. Кєпчїлїк жерден жїндї жууганды кездештирбепмин. Жайган килемдей кулпурган жайыттарыбызга суктанып, Доўуз жайлоосунан жїндї жууп жаткан эжени кєрїп, эмне иш кылып атканын билїїнї максат кылып токтоп калдык.

Улан

дысы

19-бе

тте


Кыргызстанда биологиялык ыкмада колдонулуучу биока-ражаттарды єндїрїїчї бирден бир ишкана –бул Кыргызагро-биоборбору тарабынан чыга-рылган биопрепараттардын бири-триходермин тууралуу сєз кылмакчыбыз.

Триходермин-айыл чарба єсїмдїктєрїнїн кыртыштагы козу карындар козгогон тамыр чирик, кєчєттїн кара чирик, солуу жана баш-ка ооруларына каршы колдонулуучу биологиялык козу карын препараты.Препараттын эў негизги таасир этїїчї бєлїгї болуп,триходерма лигнорум козу карыны эсептелет.Триходерма лигнорум кєптєгєн оору козгогуч ми-кроорганизмдердин антогонисти бо-лот. Антогонист-бул бирдей же башка тїрєгї микрооорганизмдердин жашоо тиричилигин тормоздоочу же жабыр-катуучу жєндємгє ээ микроорганизм.

Триходермин –кочкул жашыл тїстєгї препарат.1г препаратта 10млрддан жогору спора болот, уулуу эмес, билинбес дїїлїктїргїч каситке ээ.

Триходермин жакынкы жана алы-скы чет єлкєлєрдє сыналып, изилде-нип, эў жакшы натыйжага ээ болгон.

Кєптєгєн єндїрїштїк тажрый-балар жана илимий изилдєєлєр триходерминдин,бадыраўдын тамыр чиригине,томаттын, картофельдин-фитофторозуна, ризоктониозуна, капустанын,томаттын кара тамыр чиригине,кант кызылчасынын фу-зариоз чиригине, жана ошондой эле кєптєгєн айыл чарба жана гїл єсїмдїктєрїнїн тамыр чирикте-рине каршы колдонууда жогорку эффективдїїлїгїн кєрсєтїїдє.

Триходермин жылуу кандуу жа-ныбарларга патогендик таасир кєрсєтпєйт, себеби уулулугу аз препараттардын катарына кирет.Бирок, агротехникалык талаптар-ды туура сактап, аткарганда гана, триходерминдин жогорку дарылык касиети пайда болоорун эстен чы-гарбашыбыз керек. Єстїрїїнїн агро-техникасынын деўгээли канчалык жогору болсо,препараттын таасири ошончолук эффективдїї болот.

Триходермин-кыртыштагы орга-никалык заттардын ажырашын жєнгє салып, кыртышты азык заттар ме-

нен байытып, єсїмдїктїн єсїїсїнє жана єрчїшїнє ыўгайланыштырат.

Триходерминди кол-донууда биринчи кезекте жогорку деўгээлдеги аг-ротехникалык фон тїзїї, єсїмдїктєрдїн єсїїсїнє гана эмес, триходер-миндин ынгайланышып, кєбєйїїсїнє да шарт тїзєт.

Жабык кыртыш-та триходерминди тамыр чиригине, ак кеберге,фитонематодко каршы, теплицадагы жана кыртыштагы жугуш-суздандыруу иш чарала-рынан кийин колдонсо, эффективдїї болот.

Ал эми бир метр ква-драт аянтка берилген дозанын кєбєйїшї, суб-страттагы оору козгогуч микроорганизмдердин популяциясынын саны-нын жогорулашына бай-ланыштуу.Мындан башка тїшїп калган жана оорулуу єсїмдїктєрдїн очокторуна жогорку дозада берїї сунушталат. Бул учурда 1.10млрд сопр/г титрїї триходермин-дин пайдалануу дозасы 45тен90г/м2 чейин жогорулатылат.

Триходерминди колдонуунун био-логиялык активдїїлїгї 54-78%ды тїзєт.

Триходермин коргоочу гана эмес, стимулдаштыруучу да касиетке ээ. Три-ходерминди жогорудагы кєрсєтїлгєн бадыраўдын, томаттын ооруларына каршы колдонуу,агротехникалык фон-дорду жогорку деўгээлде сактаган учурда, контролдук аянтка салыштыр-малуу 1м2 аянттан алынган тїшїм 1кг-дан 4,5кг-га чейин єскєн.

Òðèõîäåðìèíäè êîëäîíóó

Айыл чарба єсїмдїктєрїн себїїдє триходерминди колдонуунун бир нече ыкмалары бар

-Тегизделген тїз талаага кургак триходерминди бирдей єлчємдє кы-лып, чачып, андан кийин урукту себїї жана кєчєттї отургузуу тереўдигине чейин малалашат жана культива-циялоону жасашат. Аянтты сугарып алып,2-3 кїндєн кийин урукту себїїнї

же кєчєттї отургузууну баштоо керек. Бир квадрат метрге 25-30грамм кургак триходермин сарпталат (250-300 кг/га).

-урукту себїїдє же кєчєттї отургу-зууда ар бир чуўкурчага 1-1,5грамм-

дан триходермин берсе болот.-0,5-1%дуу триходерминдин

эритмеси менен 1метр квадрат-ка 5литр нормада сугарат.

-0,5%дуу триходер-миндин эритмеси ме-нен єсїмдїктєрдїн єсїїсїнїн баштапкы фазаларында чачы-шат (керектєє норма-сы 700-1500л\га)

-Себїї алдында уруктарды триходер-мин менен иштетїї.Триходерминди элек-тен єткєрїп, андан алынган масса менен 1кг урукту 15-20г пре-парат менен булашат .

-Гїл жана жашыл-ча єсїмдїктєрїнїн кєчєттєрїнє даярдал-ган 5л суспензияны 1метр жерге берилет.

-Кєчєттї торфтуу чириндїї же башка ка-рапаларга єстїрїїдє урукту себїїдєн 1-2 кун мурун ар бир ка-рапага 1-2г триходер-мин аралашкан азык аралашмасын жаса-

шат. Андан кийин суу куюлат.

-Триходерминдин суспензиясын даярдалган кїнї колдонуу керек.

-Эгерде триходерминди топуракка кык менен кошо берип, сугарсак таа-сири жогору болот.

-Эгерде кєчєттєрдї отургузууда же себїїдє триходермин берилбесе,анда сугаруу учурунда берсе болот.50г препараты (8 аш кашык )10 л суу-га аралаштырып,ар бир єсїмдїккє 0,25-0,5 л эсебинде тамыр моюнчасы-нын зонасына куюп сугарса болот.

Òðèõîäåðìèíäè êîëäîíóóäàãû

òåõíèêàëûê êîîïñóçäóê

Триходермин менен иштєє убагын-да тамеки чегїїгє, тамак, суусундук ичїїгє тыюу салынат.

Жумуш учурунда триходермин ооз-мурунга кирип кетпеши учун,марля маска менен иштеш керек.Триходер-минди колдонгондон кийин колду ты-кандык менен жууш керек. Препарат менен иштегенде колдонулган идиш-терди, тамак-аш максатында колдо-нууга тыюу салынат.

Жанаркан БАКИРОВА

АДИС КЕЎЕШ БЕРЕТ �

ТРИХОДЕРМИН СЫНАЛГАН, ИЗИЛДЕНГЕН НАТЫЙЖАЛУУ КАРАЖАТ

н

уу а жогорку

дан триходе-0,5-1%д

эритмеси мка 5литр н

-0минеєсфшсы

урмТтеал1па.

чкєга1

чрукурмар

шаткуюлат.

Триходерминд


ик тоолорду аралап, Жумгал жергесине ки-

рип бардык. Анан "сурай сурай мекеге барыптыр"

дегендей сураштырып отуруп, Миў-Теке жайлоосуна бет алдык.

Алгач адашканыбыз менен бара-ар жерибизди акыры таптык, андагы малчылар менен баарлаштык.

Кубан Борбушев мененКайыў-Суу жайлоосунда

- Мал жан аманбы?- Мал жан аман. Жакында бру-

целлезго каршы эмдєє жїрдї. Мен элдин да малын алып чыгам. Ал-гач кулактарына эн салып эмдеп атышканда,ээсине эмне дейм де-геним менен ооруга каршы болуп атканына сїйїнїп калдым. Чынды-гында мындай эмдєєлєр жїрїп турса жаман болбос эле. Жаўыдан мал ку-рап келе жаткандардын малы илдет-ке чалдыгып айласын таппагандар кєп эле болгон.

- Бодо малды канчадан багасыўар, саандар бекер болсо керек?

Бодо малды 150 сомдон багабыз. Саандар болсо бекер(кїлїп). Анын айран сїтїн, кымызын ичип атпай-бызбы.

Коштошуп кете берээрибизде, меймандос кыргыздын баласынын бир белгиси катары, казанга бышкан нанга кошуп кымыз алып келип,”даам сызып кеткиле” дейт. Кїндїн кєзї булутка жашынса дыбырап жамгыр жаап єткєн жайлоодо мал багып,

аны менен кошо єз турмушун жєндєп аткан атуулдарга канча рахмат айтсак да жарашат. Болбосо иш жок деп канчабыз, кезгин болуп чет мамле-кетке кетсек, дагы бирибиз аярдама-ны аярлап кїндїн батканына, таўдын атканына ыраазы болуп атабыз. Бул турмуш чындыгы.

МАЛДЫ ДААРЫЛАСАМ ДЕП КЫЯЛДАНЫП...

Жумгал районундагы мамлекеттик башкы башкармалыгынын ветеринардык башкы эпизоотологу Жайыл Молотоева

- Менин деле пен-сияга жашым келип калды. Бирок ишим єзїмє жагат. Бул кесип-ти тандап калганым да

єзїнчє кызык. Атамдын эркек баласы жок болгондуктан, эшикте мал-ды атам экєєбїз тейлечїбїз. Анан малдын оорусун даарыла-сам деп кыялданчумун. Акыры тилегим орундалды. А тїгїл эки кызым да мал доктур. Ким кай-сы кесипти тандабасын, анын чыныгы ээси болсо болду. Биз-

дин группадан деле кай бири кесибин алмаштырып кетишти.

Чаектен чыгып Сєн-Кєлдї кєздєй кеттик. Жолдо карата боз їйлєргє ток-топ малчылардын ал жайын сурап отурдук. Анан мына минтип жаўыдан тери ашатканды єздєштїрїп аткан Асел менен баарлаштык.

Асел Кубанычбекова

- Мен биринчи жолу тери аша-тышым. Кошуна эжелердин айтуусу боюнча бир жумада ашайт экен. Жайлоодо эрмектеп иш кылсам деп атам. Кай бири кымызга да аша-

тышат экен. Бирок мен айранга эле ашатып атам. Эгер ушул биринчим ойдогудай болуп калса мен да кийин-черээк, башкаларга айтып кеўешимди берем деген ойдомун.

Кундуз ИСМАИЛОВА,

Сїрєттєр: Акылбек РАКАЕВдики

к тоолорду аралап, аны менен кошо єз турмушун жєндєпй

дин группадан деле кай бири кесибин

АК САТПАЙТ ДЕГЕН КЫРГЫЗ... АЗЫР КАЙДА?АК САТПАЙТ ДЕГЕН КЫРГЫЗ... АЗЫР КАЙДА?БИШКЕК-ЖУМГАЛ-СЄЎ-КЄЛ �

Атамдыжок боды атАнан м

Êèì àéòñà äà, Êèì àéòñà äà, æàêøû àéòêàíæàêøû àéòêàíКедейлер акыйкатты издеп

жїрїшсє, байлар акыйкаттан качып жїрїшєт.

БАРТОЛЬД

-

-

-н

таочб

Жумрип б

сурай мдегендей с

Миў-Теке жайАлгач адашкан

б

икЖ

Баштал

ышы

17-бе

тте


2009-жылдан баштап Агробиз-нес Борбору кооперативдердин єндїрїштє, кайра иштетип чыгарууда жана айыл чарба продукцияларын са-тып єткєрїї жаатында экономикалык активдїїлїгїн жогорулатуу максатын-да Кыргызстан Кооперативдер Союзу (ККС) менен єз ара кызматташуу Кели-шимине кол коюп, тємєнкїдєй иш ча-раларды жїргїзїїнїн алдында турат.

Буга чейин Агробизнес Борбору тарабынан кооперативдер арасында алардын иш аракеттери жана продук-цияны сатуу мїмкїнчїлїктєрї изил-денген. Натыйжада бир катар активдїї кооперативдер менен кєпчїлїк коопе-ративдердин тємєндєгїдєй жетишпес, мїчїлїштїктєрї аныкталды.

Азык-тїлїктєрдї сактай турган са-райлардын (хранилища) жетишпести-ги, же аларды реконструкциялоого, же болбосо кошумча курулуштарды курууга муктаж экендиги;

-Азык-тїлїктєрдї бир жерге топтоп, кєп єлчємдєгї продукцияны дїўїнєн соода кылууга, же келишим аркылуу сатып єткєрїп турууга шарттарынын жоктугу;

- Кооперативдердин дээрлик

бардыгынын продукцияларды сатуу їчїн аларды даярдоого жана упаков-калоо боюнча мїмкїнчїлїктєрї кескин тємєн экендиги;

- Кооперативдердин мына ушундай жумуштарды аткаруу їчїн кредиттик ресурстарга, тїз тийе турган инвестицияларга муктаж экендиги.

Мына ушундай акыбалдан улам Агробизнес Борбору тарабынан коо-перативдерге колдоо кєрсєтїї боюнча Программа иштеп чыгып, Дїйнєлїк Банктын жана республиканын тиешелїї министрликтеринин макул-дугуна ээ болуп, азыркы кїндє ишке ашырылганы турат.

Бул Программанын ишке ашыры-лышына жалпысынан 0,9 млн амери-калык доллар каралып жатат. Коопе-ративдерди колдоо Программасы эки багытта жїргїзїлєт: техникалык жана финасылык жактан колдоо.

Техникалык жактан жардам

кєрсєтїї боюнча Агробизнес Борбору тарабынан кооперативдерге атайын окуулар уюштурулат, тажрыйба ал-машуу иш-чаралары жана ар дайым кеўештер, маалыматтар менен кам-сыз кылып туруу жагы каралган.

Финансылык жактан жардам кєрсєтїї, программага катышкан кооперативдер финансы мекемелери тарабынан алардын шарты менен, кредит катары, бизнес долбоордун не-гизинде финансы каражаттарын ала алышат. Алган каражаттын 30 % грант тїрїндє, калган 70 % кредит тїрїндє берилет.

Кооперативдерди колдоо програм-масына Кыргызстан Кооперативдер Союзунун мїчєлєрї, Райфайзен ко-омдук фондунун кардарлары (коопе-ративдери) колдонууга мїмкїнчїлїк алышат.

Єткїлбек ШЕРАЛИЕВ

АГРОБИЗНЕСТИН АЛДЫДАГЫ ИШТЕРИ �

Агробизнестин атаандаштыкка жєндємдїїлїк борбору

Кыргыз Республика-сынын Єкмєтїнїн № 873, 29 ноябрь 2004-жылы чыккан токтомунун негизинде агроєнєржай секторундагы жергиликтїї ишканалар-дын атаандаштыкка жєндємдїїлїктєрїн жогорулатуу, алардын товарларын эл аралык жана ички рынокторго алып чыгууга кємєк кєрсєтїї їчїн тїзїлгєн.Бїгїнкї кїндє бул борбордун алдында эки компонент иш алып барып жатат. • Кайра иштетїїчї ишканаларды єнїктїрїї компоненти;• Рынокту єнїктїрїї кызматы. Биз бїгїн Рынокту єнїктїрїї кызма-ты аткарып жаткан иш аракеттери менен окурмандарды тааныш-тырууну туура кєрдїк


Азыркы заманда адамзаттын кєпчїлїгї єзїнїн ден соолугун сактоо-го кєўїл бурбоо менен єздєрїнїн муктаждыктарына жараша экология-лык таза айыл чарба продуктусун аз колдонууда.Ошол себептен єсїмдїк єстїрїїдє адам баласына зыян келтирїїчї химиялык жана башка заттарды, компоненттерди, техноло-гиялык жактан єсїмдїктї єстїрїїдє колдонбоого кєўїл буруу зарыл.Би-ринчиден пестициддер жана минерал-дык жер семирткичтер єтє чоў зыян алып келїїдє, экинчиден ден соолука зыян алып келїїнї аныктоо єтє тата-

ал. Акыркы жылдары химиялык зат-тарды жана башка заттарды колдонуу кєбєйїп, жаратылышка, адам бала-сына зыян келтирїїдє. Экологиялык таза азык тїлїк колдонуу, ден соолук-ту сактоо негизги актуалдуу маселе болууда.

Окутуу, кеўеш берїї жана ино-вациялык борборунун «Єндїрїштї интеграциялык башкаруу» програм-масынын негизги максаты болуп эко-логиялык таза продукция єстїрїїнї, биологиялык жана элдик ыкмалар-ды колдонууну,экологияга зыян келтирбєєгє фермер дыйкандарды окутуу, кеўеш берїї болуп саналат.

Кєпчїлїк фермердик, дыйкан чар-балар, кооперативдер продукцияны кєбєйтїї, экономикасын жогорула-туу, киреше табуу менен экология-лык таза продукт єстїрїїгє , сапатына жана экологияга зыян келтирбєєгє кєп кєўїл бурушуна «Єндїрїштї ин-теграциялык башкаруу» программа-сы багыт берїїдє... Єндїрїштї инте-грациялык башкаруу – баардык айыл чарба єсїмдїктєрїн єстїрїїнїн иш аракеттердин жалпы комплекси. Буга экономикалык жактан пайдалуу, эколо-гиялык таза продукция єстїрїї менен

бирге: жер кыртышын сактоо,ооруларга туруктуу сортторду єстїрїї,єсїмдїктєрдї зыянкечтерден жана ооруулардан коргоо,жыйноо жана сактоо, маркетинг , фермердик экономика ж.б кирет.

Єндїрїштї интеграциялык башка-руунун негизги принциби :

1. Экологиялык - єсїмдїк єстїрїїдє агротехникалык, биологиялык жана элдик ыкмаларды колдонуу менен эко-логияны сактоо , химиялык ыкмаларды колдонбоо же єтє аз колдонуу .

2.Экономикалык – тїшїмдїїлїктї жогорулатуу ,ресурстарды туура пай-

далануу менен фермердин кирешесин кєбєйтїї.

3. Социалдык – фер-мердик єз ара жардамда-шуу топторун тїзїї ,фонд тїзїї.

«Єндїрїштї инте-грациялык башкаруу» программасынын неги-зинде тренерлерди, кон-сультанттарды окутуу бо-юнча Тренерлерди окутуу борборлору (ТОБ)тїзїдї. Окутулган тренерлер жер жерлерде фермерлерди єсїмдїктї єстїрїїнїн тех-

нологиясы боюн-ча Фермердик та-лаа мектептерин (ФТМ) уюштуру-шуп , сезон боюн-ча фермерлерди окутушууда. 2009 жылы 110 Фер-мердик Талаа мек-тибинде 1720 фер-мер «Єсїмдїктї и н т е г р а ц и я л ы к башкаруу» про-граммасынын не-гизинде билим алышууда.

« Є с ї м д ї к т ї

интеграциялык башкаруу» програм-масы Кыргызстандын 5 жана Таджи-кистандын 1 облусун камтыйт. 2003 жылдан 2009 жылга чейин 4720 фер-мер окушту.

Программанын негизинде даярлал-ган Ысык Кєл облусунун тренерлери биригишип « АгроЛИД» коомдук би-рикмесин тїзїштї.

Єндїрїшїк интеграциялык баш-каруу программасы тємєнкї багыттар боюнча иш алып барууда:

1. Жашылча єстїрїї (Томат) (Чїй областы, Кызыл-Кыя, Таджикистан)

2. Картошка єстїрїї (Ысык-Кєл обл)3. їрєндїк картошка єстїрїї

(Ысык-Кєл обл )4. Дан эгиндерин єстїрїї (Чуй

обл)5. Мал чарбачылыгы (кой/эчки)

(Ысык-Кєл обл)Пландалууда:1.Їй канаттуулары,4.Жемиш єстїрїї. Экологиялык таза продукцияны

єстїїнї жана ден соолукка пайдалуу экологиялык таза продукция колдонуу-ну, азыркы мезгил талап кылууда. Ошол себептен фермерлерге,дыйкандарга экологиялык таза продукциялар-ды єстїрїїгє окутууда, кеўеш берїїдє,маалыматтарды жеткирїїдє «Окутуу, Кеўеш берїї жана иннова-циялык борборунун » адистери камсыз кылат.

Экологияны сактоо менен бирге айыл чарба єсїмдїктєрїн єстїрїї, тїшїмдїїулїктї жогорулатуу, фермер-лердин экономикасын жакшыртууга, жергиликтїї шарттарга ынгайлашкан сапаттуу билим,консультация жана

маалымат сунуштоо жолу менен айыл элинин жашоосун жакшыртуу макса-тында иштеген мекеме уюмдардын ишмердїїлїгїнїн эффективдїїлїгїн жогорулатууга жардам берїї «Окутуу,Кеўеш беруу жана Инновация-лык борборунун» негизги максаты.

Марат ИВАКОВ«Єндїрїштї интеграциялык башкаруу» программасынын

координатору

АКТУАЛДУУ МАСЕЛЕ �

Экологиялык таза Экологиялык таза єсїмдїк єстїрїї- єсїмдїк єстїрїї- ишенимдїї кадамишенимдїї кадам


Изилдєєнїн Контексти

Советтик коомдун кыйрашы Кыргызстандагы кєпчїлїк элдер

їчїн трагедияга айланып, ал баш-аламандыкка жана миўдеген адамдар-дын жеке турмушундагы кыйынчылык-тарга алып келди (Акинер 1998; Ниозов жана Шаматов, 2006). Экономикалык кризис, дефицит, айлык акысынын же-тишсиздиги жана жумушсуздук жана башка маселелер турмуштун жакырчы-лыгын жана ден соолук проблемаларын алып келди (Шаматов, 2007). Кыр-гызстан олуттуу кризиске чалдыкты: 1990-жылдан 1996-жылга чейин, єнєр жай єндїрїшї 63,7 %ке, айыл чарбасы 35%ке, ал эми капиталдык салым 56%ке тємєндєдї (Рашид, 2002). Дїйнєлїк Банктын эсебине ылайык, 2001-жылы Кыргызстандын калкынын 68% орточо жылдык айлыгы 165 АКШ долларды гана тїзгєн (Рашид, 2002). Элдердин кєпчїлїгї экономикалык бїлїнїїдєн жабыр тартышкан. Официалдуу булак-тар Кыргызстанда 60 миў адам жумуш-суз калды деп билдирет, бирок чыныгы цифралар мындан алда канчага ашат деген божомолдор бар (Абазов, 2004).

Экономиканын начарлоосу жана стабилдїї эмес турмуш шарты сырткы жана ички миграцияны кїчєттї (Ал-лен, 2003; Ибраимов, 2004). Мисалы, Де Янг (2004) 400 000 жакын жогорку квалификациялуу орус тилдїї адистер-дин Совет коому кыйрагандан кий-ин Кыргызстандан чыгып кеткенин жазат. Орус тилдїї адистердин саны 1989 жылы жалпы калктын 21% инен 2002-жылы 11% ке чейин азайган (Аба-зов, 2004). Айыл чарбасынын структу-расынын кыйрашы жана айыл жеринде єнєр жайы єнїкпєгєндїгї айыл жашо-очуларынын шаарга кєчїшїнїн негиз-ги фактору болуп эсептелет. Єзгєчє, кризистїї социалдык-экономикалык шарттар жаштар їчїн абдан кыйын бо-луп калды.

Кєптєгєн айыл жаштары жумуш таппай массалык тїрдє шаарга кєчїп келишти. Ал эми шаарда алар убакты-луу жана тємєн айлык тєлєнгєн иш-терге жайгашышты. Жумушсуздуктун айынан кєптєгєн жаштар єздєрїнїн бактысын издеп єз єлкєсїн таштап кетїїгє да аргасыз болушту. Жаштар рэкет, сойкулук, баўги заттарын колдо-нуу жана аларды сатуу сыяктуу жаман иштерге аралашып калышты. Бириккен Улуттар Уюмунун Єнїктїрїї Програм-масынын маалыматы боюнча Кыргыз-станда 100.000 ге жакын адамдар баўги

заттарды колдонуулучулар болуп эсеп-телет. Баўги заттар Афганистандан Тажикистан жана Кыргызстан аркылуу Россияга жана ал жактан Батыш Евро-пага єтїїчї нарко маршруттарынын бири Ош областы аркылуу єтїшї абдан коркунучтуу.

Саламаттыкты сактоого болгон каржылоонун жетишсиздиги жана дары-дармектердин баасынын жо-горулашы элдердин ден-соолугунун начарлашына алып келди. Мындан сырткары, начар тамактануу, суунун сапатынын тємєндїгї, начар санитар-дык шарттар жана айыл чарбасында уулу химикаттарды колдоонуу богок, дифтерия, диарея, анемия, малярия, хо-лера, тиф, сарык, кургак учук, гепатит, кызамык, кант диабети сыктуу ооруу-лардын кїчєшїнє шарт тїздї (БУУЄП, 2003). Єзгєчє айыл жергесинде элдер-дин ден соолук абалы абдан начар (Ра-шид, 2002).

Изилдєє УсулдарыБул изилдєє сурамжылоо (анкети-

рование) жана интервью жолдору ме-нен жїргїзїлдї. Проекттин максаты окуучулардын жеке турмушу, єлкєсї жана дїйнєлїк проблемалар жєнїндєгї їмїттєрїн жана тїйшїктєрїн їйрєнїї болчу. Бул илимий иш тєрт изилдєєчїлєр тарабынан жїргїзїлдї. Проектке Ош областынын тєрт мек-тебинен 11-12 жаштагы 100 окуучусу катышышты. Шаардан эки жана айыл жеринен эки мектеп тандап алынды. Шаардагы мектептин бири орус ти-линдеги жана бири кыргыз тилиндеги мектеп эле. Орус тилиндеги мектепте ар кандай улуттагы (орус, кыргыз, та-

тар, єзбек, ж.б.) окуучулар окушат. Ал эми калган їч мектеп кыргыз тилиндеги мектептер. Айыл мектептеринин бири Ош шаарынын сыртында, ал эми экин-чиси шаардан 150 чакырым алыстык-та жайгашкан тоолуу айылдан болду. Ошентип, биз шаар, айыл жана тоолуу айыл окуучуларынын пикирлерин угуп салыштырууга жетиштик.

Илимий ишти жїргїзїї алдында, мектептердин жетекчилигинин урукса-ты жана ата-энелердин макулдугу жа-зуу тїрїндє кыргыз жана орус тилинде алынды (Жолдошалиева жана Шама-тов, 2007). Андан кийин 100 окуучуга анкета сурамжылар таркатылып бе-рилди. Анкетанын биринчи бєлїгїнє ылайык, окуучулар жеке турмушунда-гы, єлкєсїнїн жана бїткїл дїйнє ке-лечегине болгон їмїттєрї жана кооп-суздануулары жєнїндє жазышы керек эле (Тоффлер, 1974). Суроолор ачык жана жабык мїнєзгє ээ болчу. Ачык мїнєздєгї суроолор окуучуларга ар кандай жооп берїїгє мїмкїнчїлїк тїздї. Жабык мїнєздєгї їч суроо алар жеке єздєрї, єлкєсї жана бїткїл дїйнє їчїн келечекте турмуш жакшы-раак, начарыраак же ушул эле абалда кала береби деген ойлорун сураган су-роолорду камтыды. Анкетанын кий-инки бєлїгї окуучулардын келечекти єзгєртїї жєнїндєгї иш аракеттерине арналган суроолордон турду. Акы-рында окуучулардын келечекти, тагыраак айтканда 2030 жылды кандай элестетишин сєз менен сїрєттєп жазууну же сїрєтїн тартуусун сураган пунктту камтыды.

КЫРГЫЗСТАНДЫН ОКУУЧУЛАРЫНЫН ЇМЇТТЄРЇ ЖАНА КООПТОНУУЛАРЫСадык Ысмайылов, Рахат Жолдошалиева, Тойчу Кабылов, Дїйшєн Шаматов

заттарды колдонуулучулар болуп эсеп тар єзбек ж б ) окуучулар окушат Ал

ИКон

СоветтКыргызстанд

їчїн трагедиягаламандыкка жан

Баштал

ышы

єткєн

санд

а

ылды нен н

Улан

дысы

эмки

санд

а


Аркар ача туяктуу ири жаныбар. Эр-кеги – кулжа, ургаачысы аркар деп ата-лат. Кулжанын салмагы 150 кг, мїйїзї жоон, кїчтїї, буралып єсєт. Жону, капталдары агыш-кїрєн, курсагы, буту агыш. Ургаачысы жеўилирээк, мїйїзї ичкерээк жана кыска болот. Ургаачы-сынын тїсї эркегине караганда ачыгы-раак, їйдє багылган туяктууларга кара-ганда буттары узун, єтє тез чуркайт.

Мурда Ак-Сайда аркарлардын єтє кєп болгондугунун далили катары алардын кєп сандаган баш сєєгїнєн мал короолордун жасалгандыгын айт-сак жетиштїї болор, себеби аркар-лардын мїйїзї єтє оор болгондуктан, мергенчилер аны баш сєєгї менен таш-тап кетишкен. Мурда Кыргызстандын бардык тоолуу жерлеринде кездешкен-диги тууралуу маалыматтар бар. Алар Сары-Жаз, Жети-Єгїз, Покровка, Тоў сырттарында, ошондой эле бийик тоо-луу Ак-сай, Арпа сырттарында кєп кездешет. Суусамыр єрєєнї, Кемин суусунун жогору жагында, Семиз-Бел, Кыргыз жана Талас кырка тоолорунда бир аз кездешкен. Азыр Ай-Сай, Арпа єрєєнїндє алардын саны азайып кал-ды.

Аркар – їйїрї менен жашоочу жа-ныбар. Кєбїнчє анча чоў эмес бєксє тоолуу, таштак жерлерди байырлашат да, кээде кар калыў тїшкєндє гана жер оолашат.

Туш тарабын кєрїп туруу їчїн кїндїз бийик ачык жерлерде эс алышат.

Аркарга кєп жылдар-га чейин спорттук жана промыселдик аўчалык кылынып келген. Єзгєчє даамдуу эти їчїн брако-ньерчилик менен аў уулоодон алардын саны кескин азайды.

Жаратылыштагы негиз-ги душманы – карышкыр, кээде илбирстер болуп саналат. СССРде аркардын 5 тїрчєсї бар. Ал эми Кыр-гызстанда анын Тянь-Шань, Памир тїрчєлєрї кездешет.

Аркардын кєбєйїшї но-ябрь айларында башталат. Ага чейин єзїнчє жїргєн кулжалар їйїрлєргє биригишет да, алардын ортосунда атаандашуу кармаштары жїрєт. 3-4 жыл-дык кулжалар кєбєйїїгє жєндємдїї болуп калышат, ал эми аркалар апрель – май айларында козусун тууйт.

Аркарлардын чарбачылык мааниси чоў. Андан койдукунан да да-амдуу эт, ошондой эле май жана тери алынат. Казак ССРинин илимдер ака-демиясы аркарларды ар кандай тукум-дагы койлор менен аргындаштыруунун їстїндє иш жїргїзїп келе жатышат. Мисалы, алар куйруктуу кыргыз койло-ру менен аргындаштырылып, жогорку сапаттагы жїнї, эти бар, бийик тоодогу жайыттарга ылайыктуу тїрлєрї алын-ган. Ал гибрид – казак-аркар мериносу деп аталган. Аркарды экспортко жана

єлкєнїн зоопарктары їчїн атайын кармашат, ал эми ага аўчалык кылууга тыюу салынган.

Кыргызстанда башка жерлер-де кездешїїчї аркарлардын закавказ, тїркмєн жана бухар – їч тїрлєрї жок болуп кетїї коркунучундагы жаныбар катары СССРдин Кызыл китебине кир-гизилди. Кыргызстанда кездешїїчї ар-кар сейрек кездешїїчї жаныбар катары Кыргыз ССРинин Кызыл китебине кат-талган.

Даярдаган Жылдыз

МУХАМЕДСАЛИЕВА

Аркар ача туяктуу ири жаныбар. Эр-еги – кулжа, ургаачысы аркар деп ата-ат. Кулжанын салмагы 150 кг, мїйїзї оон кїчтїї буралып єсєт Жону

Аркарга кєп жылдар-га чейин спорттук жана промыселдик аўчалык кылынып келген Єзгєчє

АРКАРАРКАРКЫЗЫЛ КИТЕПКЕ КИРГЕН �

ЖАШЫЛ ДАРЫКАНА �

Алгожоева Жанара - Кайсы чєптєргє басым жасап

келесиўер?- Мен чєптєрдї кєбїнчє Суусамыр-

дан терем. Алардын бышкан учурунда бала бакырабыз менен барып чогул-туп келебиз. Анан кургатып чекесинен сата беребиз. Бозунач бул боорго, єткє жакшы, муну Россияга да алып кетишет. Андан сырткары календу-ланы єзїбїз єстїрєбїз. Кєбїнчє кєл єрєєнїндє жакшы єсєт. Жїгєрїнїн чачысы боорго, єткє жакшы. Бака жал-бырак бул аш казанга, жєтєлгє жакшы. Ар бир чєптї єзїнчє кургатабыз. Ар биринин єзїнчє эрежелери да бар.

Негизи буларды кєлєкє жерге кургатабыз, ар бири ар башка убакта гїлдєйт.Ошол маалында чогултабыз.

- Кызыл боор бакалар туралуу кеп учугун уласак?

- Бул кызыл боор бакалар азыр элдик медицинада колдонулап атат. Кыргызстанда Кочкордо анан Кєлдє бар экен. Мунун касиети абдан жакшы.

Єтїшїп кеткен ооруларга колдонулат.Айта турган болсок аш казан жарасы, зобко, рак ооруларына жакшы.

- Силерге болгон кардарлардын суроо талабы кандай? Ушул жерде чєп сатып, социалдык абалды жак-шыртса болобу?

- Албетте, атайы врачтардын кєрсєтмєсїн алып келишип, чєптєрдї алып кетишет. Биздин айрым дары чєптєр Россиядан алып келинет Ошон-дой эле бул жактан да суроо талаптар боюнча жєнєтїлєт. Айрымдары чєптї таанып алгандан кийин єздєрї да чо-гултса болот. Ал эми тапкан пайда тууралуу айта турган болсок, ушул жерден там салып, машина алып ата-быз. Аны жашыруунун кажети жок. Биз єз эмгегибиз менен акча табуудабыз.


Чєптєрдїн дарылык касиети


Кыргыз кызы Жанна Мен Кыргызстанга биринчи жолу

2005-жылы келгем. Анда кыргыз ти-лин, кыргыздардын жашоо шартын билчї эмесмин. Мен Шотландиядагы Ст. Андрюс университетинин Коом-дук антропологиянын аспиранты-мын. Доктордук ишимди, Кыргыздан-дын табияты жана жерлерине болгон тїшїнїгїмдї англис тилинде жазып жатам. Бирок учуру келгенде аны кыр-гыз жана орус тилине котором деген ойдомун. Мен табияттын сулуулугу-на абдан кызыгам,айрыкча тоолорго. Мени кызыктырган суроолордун бири дїйнєнїн башка тарабындагы элдер єз табиятын канткенде тїшїнєт.

Калктын саны кїндєн кїнгє єсїп, жерге басым болуп жатат. Мисалы: токойлор кыйылып , дарыялар ирри-гация жана ичкенге колдонулуп жатат, кєп жерлерде жайлоолордун сапаты бузулууда. Тактап айтсак жайыттар такырланууда. Мен докторлук ишиме жаратылышты туура пайдаланууну максат кылып алгам. Ошондой эле табигат-тын сулуулугун сактап калууга кыргыздар кандай кєз карашта экенин билгим келген.

Алгач мени Акылбек Рака-ев Токтогул району менен таа-ныштырган. Ошондон баштап 18 ай айыл жергесинде, тактап айтканда токтогул районундагы белалды айылында жашадым. Айылдыктардын турмушу менен аралашып жїрдїм. Ал жерден мен Токтогул ГЭСин, жайлоо-лорду кєрдїм. Айылда бир чоў їйбїлєє болсо да баары жакшы жашашат экен. Анан алардын мага кылган мамилеси мага абдан жакшы таасир калтырды. Алгач бара жаткан-да эч нерсени билбегеним менен, уба-кыт єткєн сайын їйрєнїїгє жетиштим. Жергиликтїї тургундар менин ишиме жардам беришти.

Коомдук антропологдор коомдук илимдин єкїлдєрї. Алар эл таануу менен алектенишет. Мисалы: алар эл-дер менен кєп мамиле тїзїшєт. Ошол

элдин тилин їйрєнїшєт жана кїнїмдїк жашоону чогуу єткєрїшєт. Коомдук антропологдорго бирєєнїн билими бар же жок деп бол-бойт себеби антропологдор да элдерден їйрєнїїчї нерсеси болот. Африка, Борбордук Азия же Европа болобу, ар кайсы эл сєзсїз бир нерсени їйрєтїп турат. Бул дуйнєдє чогуу тынчтык-та ємїр сїрїш їчїн бири-бирибизден ар кандай нер-селерди їйрєнїшїбїз керек.

Кыргыз аялдарынан кєп нерселерди їйрєнє алдым. Атап айта турган болсок мейман-дарга мамиле кылууну, уй сааганды, каймак жасаганды жана башка нер-селерди єздєштїрдїм. Ошондой эле айылдагы жамандык жакшылыктарга

да барып жїрдїм. Жергиликтїї тур-гундар бир жумада бир жолудан ан-глис тилин окутуу їчїн суранышкан. Ал мага абдан жакты. Токтогулдун та-рыхы жєнїндє їйрєндїм. Улуу киши-лер менен сїйлєшїп, алардын совет учурундагы тажрыйбаларынан маа-

лымат алдым. Мисалы: колхоз, кол-лективизация, совет армиясы жана кантип жолдор курулгандыгы туура-луу билгендерин айтып беришти. Айылдан жаратылышка арналган кыргыз эли баалаган, ырларды, поэмаларды чогулттум.

Шотландияда да тоолор кєп. Дарыялары, койлору жана кєп уй-лары бар. Бирок элинин жашоосу башкача, себеби азыркы учурда аз киши эле мал кармашат. Мамле-кеттин жардамы менен эле жаша-шат. Жайлоолор дубалдар менен тосулган. Карышкырлар кєп жыл-

дар мурун эле кырылган. Бирок, ушул айырмачылыктар бїгїн экологияга терс таасири бар экендиги билинип турат.

Шаардык тургундар мага окшоп айылдарга барганды жакшы кєрїшєт. Жаратылышка суктанышат. Бирок фермерлер малдарын кантип багы-шаарын, жерлерин єздєштїргєндєрїн биз билбейбиз. Ушул маселелерди

мамлекет тїшїнїш керек деп ойлойм. Ошол себептїї антро-пологдор элдерди угуш керек. Кыргыздар бири бирине жардам беришет экен. Байкеси жайлоого чыкса башка бир туугандарынын малын акысыз багып, шаардык ту-угандарына каймак, май, курут, эт берээрин кєрдїм. Шотландияда такыр башкача, туугандар бири-бирине чоў белек бербейт. Жар-дамды да бири биринен кїтпєйт. Алар бош убактыларын чогуу єткєргєндї жакшы кєрїшєт.

Дагы їйрєнгєн нерсем со-вет учуру Кыргызстанды аябай єзгєрттї.Совет учуру кулаганда да Кыргызстан аябай єзгєрїлдї.

Кєп кишилер совет учурун жакшы учур деп айтышат. Себеби акысыз билим жана медицина жакшы болчу дешет.

Мага кыргыздар совет учурун ая-бай жакшы кабыл алышканы таў кал-тырды. Чыгыш Европада совет учурун жакшы убакыт болгондугун кєрїшпєйт. Ушуга окшогон ойлор мени кызыкты-рат. Кийинки илимий изилдєєлєрїмдї ушул темалар боюнча жазайын деген максатым бар.

Айтчу сєз кєп, бирок мен баа-рын гезит бетине тїшїрє албайм. Эгер окурмандардын сын сєздєрї болсо же болбосо менин ишиме са-лым кошкусу келсе, мен чыдамсыз-дык менен жооп кїтєм. Акырында мага жардам берген кєп кишилерге ыраазычылыгымды билдиргим ке-лет. Мен айрыкча Тулебердиевдин, Осмонбековдун жана Ракаевдер-дин, деги эле меймандос кыргыз элибизге ыраазычыгымды билди-рем.

[email protected]

Жанна Фео да ла Кроа:


Мамлекет башчыбыздын атайын Жарлыгы менен беки-тилген єлкєбїздїн 2014-жыл-га чейинки Стратегиялык єнїгїї программасында баса белгиленгендей айыл чарба-сын, анын ичинде мал чар-басын єнїктїрїї экономика-быздын негизги приоритеттик багыты болуп эсептелгени баарыга маалым. Асыл ту-кумдуу малдарды єстїрїї, анын жогорку продуктуулу-гуна жетишїї бардыгыбыз-дын негизги милдетибиз. А тїгїл малчылар мына ушул їчїн канчалаган аракеттерди кылып келїїдє.

Мына ушул демилгени эске алган кєрїнїш, слеттун биринчи ачылыш кїнї асыл тукум малдын кєргєзмєсї єткєрїлдї. Кєргєзмєгє Жети-Єгїз районунан “Оргочор”, Кара-Буура рай-онуна Лущихин атындагы, Карасуу районунан “Катта-Талдык” асыл тукум кой заводдорунан кыргыз тоо мерино-стору, Нарын районунан “Тянь-Шань” асыл тукум кой заводунан Тянь-Шань породасындагы жарым уяў жїндїї койлор, Тон районунан “Айкєл” дыйкан чарбасынан эт багытындагы койлор,

Алай районунан “Кожомкул" атындагы дыйкан чарбасынан асыл тукум коч-корлор жана койлор алынып келинип-тир.

Ошондой эле Кемин районунан “Балык-Сай”, “Куттубай”, “Боташева” фермердик чарбаларынан кыргыз ты-быт жїндїї эчкилер да алынып кели-ниптир. Талас районунун “Талас” асыл тукум жылкы заводунан жаўы кыргыз породасындагы жылкылар, Сокулук районунун “Сокулук” асыл тукум мал заводунан “Алатоо” породасындагы кунаажындар, “Чебрец” фермердик чарбасынан Алатоо породасындагы уйлар, Панфилов районунун “Арстан-

бек” дыйкан чарбасынан эт багы-тындагы ири мїйїздїї малдар, Тоў районунун “Айкєл” дыйкан чарбасы-нан “Айкєл”породасындагы топоздору кєргєзмєгє коюлду.

Кєргєзмєгє катышкандар респу-бликабыздын бардык региондорунан келген асыл тукум малдарды кєрїшїп, керектїїсїн сатып алуу боюнча сїйлєшїїлєр да жїргїзїлдї. Алардын ичинен торпоктой койлорду кєргєндєр “ай-иий муну эмне берип баккан” дешсе, “ээлери булар деле кадим-кидей тоют эле жешет” деп тамаша-лап, сєзгє тартып, алардын асыл-дуулугун тїшїндїрїп берип атышты. Андан соў Кыргыз илимий-изилдєє институтунун илимий кызматкерлери, айылдык консультативдик кызматтын, инновациялык окууларды жана кон-сультацияларды уюштуруу Борбору-нун, Борбордук Азия асылдандыруу

сервисинин кызматкерле-ри тарабынан айыл чар-ба малдарын жугуштуу оорулардан сактоо, айыл чарба малдарын жасалма жол менен уруктандыруу, тоют даярдоо, жайыттар-ды рационалдуу пайда-лануу жана жайыттар бо-юнча мыйзам жєнїндє 5 жерде секциялык окуулар єткєрїлдї. Андан катышу-учулар суроолоруна жооп алуу менен,єз ойлорун да бєлїшє алышты. Май-рамдын дагы бир шаа-ниси ат оюндары менен

коштолду. Албетте андайда байгелїї орундарды чыныгы мыкты тапталган аттар алаары маалым эмеспи. Мын-да канча кїн жїрєгї дегдеп кїткєндє эмес, саяпкердин мыктысы таптаган аттар байгеге ээ болушту.

"Той болоор, тойдун эртеси болоор",-дегендей малчылардын майрамы єттї. Эми ошондон кийин сиздерде ой пикирлер пай-да болгон болсо, редакция менен байланышыўыздар.


Республикабыздын їч областынын чектешкен Суусамыр жай-лоосунда жаратылышты эў бир кооз, берекелїї мезгилин-де малчылардын IV Республикалык слету єттї. Мында мал киндиктїї элибиз, єлкєбїздїн тєрт бурчунан келген малчы-лар бири биринен ыкма алмашып акыркы жылдардагы мал чарбасындагы ойлорун ортого салып бєлїшїп алганга шарт тїзїлдї десем жаўылышпайм. Республикалык слеттун салта-наттуу жыйынына єлкєбїздїн бардык аймактарынан мыкты фермерлер, дыйкан чарбалардын жетекчилери, малчылар, мал чарба жана ветеринария кызматкерлери, Жогорку Кеўештин депутаттары, Президенттик Администрациянын жана Кыргыз Єкмєтїнїн жооптуу кызматкерлери, республикалык минис-трликтердин жана ведомстволордун жетекчилери, област-тык, райондук мамлекеттик администрациялардын, айыл єкмєттєрдїн, єкмєттїк эмес уюмдардын єкїлдєрї катышышты. Чакырылган адамдардын дээрлик кєпчїлїгї келишип, майрам ыр кїї менен коштолду.

ЖАЙЛООДОГУ МАЙРАМ �

МАЛ ЧАРБА КЫЗМАТКЕРЛЕРИНИН МАЛ ЧАРБА КЫЗМАТКЕРЛЕРИНИН IV РЕСПУБЛИКАЛЫК МАЙРАМЫ IV РЕСПУБЛИКАЛЫК МАЙРАМЫ


- Жїгїнїїнї ар ким ар кандайча тїшїнєт. Дїйнєдє маданияты жого-ру деп эсептелген япондор да бири менен учурашканда жїгїнїшєт экен. Бул сыпайыгерчилик жана бирин бири урматтоонун белгиси. Же болбосо ко-шуналаш єзбектерди алалы. Аялдары учурашканда бири бири менен колдо-рун чыканактарына чейин кармашып саламдашышат, єбїшпєсє да бетте-рин тийгизишип, ал-жай сурашат.

- Мен жїгїнїї эскичилик же жаман салт деген пикирди жаўылыштык деп эсептейм, жїгїнїї – эў сонун салт, ал ызаат-урмат, ыймандуулук, ал турсун єзїнчє бир маданият этикасы. Биз жаштарды ошого їйрєтїшїбїз керек. Эгер келин кайната, кайнене, кайна-галарына эле эмес, ошол чєйрєдєгї сакалдуу, кєкїлдїї адамдарга деле эки колун бооруна алып, ийилип кой-со жаманбы, андан ал урмат-сый, абийир, барк гана табат. Кийин сен да карыганыўда атыўдан айтпай, “Асандын апасы” деп тергеп, сага да ийилип-жїгїнїп урматташат, башка-ларга їлгї болосуў, - дейт эмгектин ардагери, Балыкчы шаарынын тургуну Эркингул Сураналиева.

- Азыркы учурда концерттерде ай-рым ырчылар ырдап бїткєндє, кол

чапкан элге жїгїнїп калышат. Бул биринчиден элди, публиканды сыйла-гандык, экинчиден єзїнїн жогорку ма-данияттуу экендигинин белгиси, - дейт Эркингїл Сураналиева. Анан ал ба-шынан єткєргєндєрїн тємєндєгїдєй эскерди:

- … Жайында короого чоў энемден калган ак боз їй тигилчї. Мен анда 6-7-класстарда окуучу элем. Токба-ла апа дїкєнгє келген сайын, “Силер менен учурашпасам, башкача боло берем” деп биздикине тийе кетчї. Боз їйдїн босогосунан эле “Эне отурган їй эмеспе” деп, эки колун бооруна алып жїгїнїп кирчї, ал ошол кезде 35-40тар-да болсо керек эле. Кєрбєйсїзбї, кєзї жок адамды да эскерип, ага жїгїнїп кирип жатканын. Бул адамдын ыйма-нынын тазалыгы, жогорку маданияты, бизге берип жаткан тарбиясы, адеп-ахлагы эмей эмне?

- Бїгїнкї кїндє мындай болмок кай-да. Келиндер кайнене-кайнатасы, кай-нагалары менен колун бооруна алып учурашпай делдейе, коўкое карап баш ийкеп же кол учунан гана учурашып жїрїшєт. Албетте, баары эмес.

- Жасалма болсо да жарк этип, колду боорго ала коюп ийилсеў, кан-дай жагымдуу, “Баракелде, кудай

тилегиўди берсин”, “Алганыў менен теў кары”, “Ак жоолугуў башыўдан тїшпєсїн”, “Алдыўа кетейин”, “Эч нерседен кем болбо” деген сыяктуу алкыштарды угасыў, бата аласыў. Єзїўдїн да, алардын да кєўїлїўєр ыраазы болот.

- Айрым ата-энелер, кайната-кайненелер балдарына, келин-кыздарына “Жоолук салбай эле кой, каалагандай жїрє бер” дешет. Анын кыз-келиндер чачтарын кыркып, жоолук салбай жїрїшєт. Кайнене-кайнаталары менен ошол бойдон чо-гуу отурушат. Эми муну баарыбыз эле жактырабызбы, бул да єзїнчє маселе. Кичинекей, чакан, жеўил жоолук са-лынуунун оорчулугу деле жок. Анан дагы аялзатынын баарына шапка, шляпа жарашпаса да, жоолук жара-шат. Жоолук жарашпаган аялзатын кєрє элекмин.

Урматтуу окурман мїмкїн сиз-дин да ой пикириўиз бардыр. Эгер ушул сыяктуу макалаўыз болсо биздин редакция менен байла-нышып, кат жєнєтїўїз. Сиздин оюўузду да гезит бетине чагыл-дырганга даярбыз.

Жылдыз ШАЙДУЛЛАЕВА

НАСЫЛЕТ �

- Жїгїнїїнї ар ким ар кандайчашїнєт Дїйнєдє маданияты жого-

чапкан элге жїгїнїп калышат. Бул биринчиден элди публиканды сыйла-

тилегиўди берсин”, “Алганыў менен теў кары” “Ак жоолугуў башыўдан

ЖЇГЇНЇЇ – ЫЗААТТЫКТЫН БЕЛГИСИЖЇГЇНЇЇ – ЫЗААТТЫКТЫН БЕЛГИСИ

БААНЫ БАЙКАП КЄР

Шаарлардагы кїйїїчї майлардын баасы

Ма

ал

ым

ат "

БА

ЗА

Р Т

АМ

ЫР

Ы"

ге

зи

ти

не

н а

лы

нд

ы

-

-


АР КИМГЕ ТУУЛГАН ЖЕРИ МИСИР �

АЙЫЛЫМДЫ, АНДАГЫ АКСАКАЛДАРДЫ САГЫНДЫМ

ФЕСТИВАЛДЫ УТУРЛАЙ �

Ар бири єз кардарын таба алат

Бакыт Чойтонбаев Бєкєнбаева-Манжылы

ТОСунун тєрагасы - Айтсаўыз, жакында сиз-

дер фестиваль єткєргєнї жа-тыпсыздар. Анын максаты эм-неде?

- Биздин негизги максатыбыз элди улуттук кєрєнгєгє їндєє.

ТОСтун алгылыктуу иштер-ди аткарып келе жатканына жергиликтїї тургундар єздєрї кїбєє. Биздин максатыбыз деле элдин социалдык турмуш тири-чилик абалы жакшырса деген ойдобуз. Бул фестивалда кол єнєрчїлїк туралуу да кеўири маа-лымат берилет. Биздин ТОСтор-дон келген єкїлдєр єздєрї кол єнєрчїлїгїнєн єндїргєн товар-ларын да сатууга мїмкїнчїлїк тїзїлєт. Албетте алар єз кар-дарларын таба алат деген ойдо-мун. Биздин максатыбыз ар бир келген мейман кєргєзмєгє кай-дыгер карабайт деген ойдомун. Бїркїтчїлїк да улам барган сай-ын унутта калып бараткандай. Мына ушул тууралуу да биздин фестивалдан кєрє аласыздар.

- Келген меймандарга кы-зыктуу кєрїнїштєр да болсо керек?

- Албетте. Айылдыктар, тактап айтканда жергиликтїї тургундар єздєрї кыям кайнатууну, єрїк кур-гатууну кєргєзїшєт. Ал менимче туристтер їчїн абдан кызыктуу, жана пайдалуу болот деп ойлойм. Биздин ар бир ТОСтордо єнєрлїї адамдар аз эмес. Мына ошолор да ал жакта жогоруда айткандай узанып, єз єнєрлєрїн кєргєзє алышат.

Элнура КАРИЕВА

Чакан айылдын кєчєлєрїн бой-лоп аккан булак суулары айылдын эў єзгєчєлїгї, айылдын кайсы тарабына чыкпа булак мєлтїрєп тосуп алат.Туп-тунук мєлтїр кашка булак суу-сун тамшана жутуп моокум кандыра ичесиў. Бардык жерде байлык кєзї болгон таза суунун биздин айылда мол болушу башкы бакыт деп эсеп-тейм.Жайкысын айыл эли чарбактагы жашылчаларын булактын суусу ме-нен гана сугарбастан тоодон тїшкєн Кїркїрєєнїн суусунан сугарышат. Тоонун ичин кїршар їнї менен ба-

гынтып агып жаткан Кїркїрєє талаа-ларга бєлїнгєнїндє берекеси толуп агып жаткан момун сууга айланат. Суу агып єткєн талаалар кулпуруп, кечээ гана майрам шаўында шатыра шатман жїргєн айылдык жигиттерди эмгектенгенгє чакырат.Эмгектен кач-паган мээнеткеч Кайнарлыктар же-ринин таштактыгына карабастан мол тїшїм алууга аракети чоў.

Кайнардын мээрими тєгїлгєн эне-лери менен сїйлєшкєндї сагындым.Бири апама окшосо, бири сырдаш жеўем болуп кєрїнєт. Каруусуна чака илип сайга аркандалган бээсин саага-ны жєнєгєн кошуна,кєчєнї чаўдатып єтїп бара жаткан тракторду ээрчип жїгїргєн жаш балдарды сагындым. Кечкисин бададан кайткан уйларын тосуп аўгеме дїкєн курган аксакалда-рын сагындым.

Атамдын теўтуштары Кєк-Сай менен Кайнардын аралыгындагы Ка-ратакы арыгынын боюндагы техника бара албаган жерлердин чєбїн чалгы менен чаап беришчї. Їсїпбай, Аден, Орозбай, Султанмурат.Кенжебай. Жуманазар аталар ак жейделеринин жеўин тїрїп алышып, белдерин бекем бууп, чалгыны кериле шилтеп тартыш-чуу. Ак мєўгїлїї тоолорго жарашып керилген эгин талааларына суктана эки айылдын арасын жєє басууну адат кылган мага аталар мээрим ме-нен карашып, апамдын ал ахвалын су-

раша атамдын айрым жоруктарынан аўгемелеп беришчї. Алачыкка чакы-рышып тоодон келген кымыздан чоў чыныга куюуп сунушар эле. Ий,иче албаймго дегениме болбой ичкиниў, ден-соолугуў чыў болот,- дешип ачуу-ланымыш болушчу. Жуманазар ата-нын калыстыгы айылдыктарга деген камкоор мээрими эсимде кала берди.

Арадан жылдар єтїп мезгил ал-машканы менен айылдыктардын да караандары єзгєрїп жаўыланып келет . Єткєн кїндєрдїн жакшы жактары са-гынтып кусага салат.Бєтєнчє туулган айылдан алыс жїргєндє сагынычыў артылып тїтїн жыттанган айыл кеч-терин эстейсиў.



Алтын согончок, жез шыргайАял заттын эў мыктысы. Кєрк келбетин, шыўга боюн жез

шыргайга теўеп, кадырлап-барктап ызааттанга татыктуу. Ак уул, кызыл кыздын энеси болгондугу - алтын согончок деп бааланган. Илгери ордо їйгє ача баштуу, аземдїї жез бакан тиреп коюп, аны менен ак ордонун тїндїгїн кєтєргєн. Мында да купуя сырдуу маани бар. Жез шыргай їйгє кєрк берип турат, демек мыкты аял жез шыргайдай їй кєркї, кут-туу їйдїн тиреги.

Ак кєрпє жайыпЖїрїм турумунда айып жок, ала жипти аттабайт.

Кїйєєсїн абдан кадырлайт, кїкїктїн баласындай багат. Та-биятынан оор-басырыктуу, кел бет тїї келип, каада салтты мыкты билет. Їйїнєн келим кетим їзїлбєйт, эри дайыма зайыбы менен акылдашып иш кылгандыктан иши илгери-лейт.

Ак жоолук делбирАшкере чырайлуу, жарык маўдайы жаўырган айдай

каштары, узун кирпиктїї ботодой жайнаган кєздєрї, кыр-дач мурду, ак жумал жїзї, кызыл гїлдєй эриндери, койкой-гон мойну бири-бирине тєп келгенин айт. Тєгїлгєн узун чачы, келбетин арттырып турат. Їй оокаттын майын чыгар-ган тыў бїйрє.

Жайыл дасторконКолу ачык, пейли кенен, бардар, ушунусу менен элге

жагат. Казаны оттон тїшпєй, дасторконунда дїйїм тамагы жайнап турганы турган. Келим-кетимге бай. Саймачылык, оймочулук дегенди катырып, ушак айымга кєўїлї тїшпєйт. Абысындар арасында урмат-сыйдын эгеси.

Жабылуу кара ингенКєп сїйлєбєйт, кишиге катуу їн катпайт. Арбын убакты-

сын їй-тиричилиги менен алпурушуп єткєрєт. Бала бакы-радан бак айткан, карапайым аялзаты. Текебер, кесирлик дегенди билбейт.

Эринин тапканына кєтєрїлбєй элге да, эрине да жагым-дуу мамиледе болот. Барга мактанбайт, жокко чїнчїбєйт. Оокатка бїйрє.

Баш койкоўЄўдїї-тїстїї келет, койкоўдоп эл бийлєгє катышат. Тил

табышып, сїйлєшє билгенге кыйын. Кыял-жоругу, жїрїм-туруму эркек мїнєздїї. Эрин да, бала бакырасын да теске салып башкарат.

Дїнїйєкєй тотуТабылганын зайыбы, мындайды илгеркилер “чїпїрєк

зайып” деп да коюшкан. Эски-уску, керексиз чїпїрєк-чапыракты да дїнїйє кєрєт. Ал эми табылганын зайыбы дегени эрдин колунан бак дєєлєт тайыса жїдєп калат. “Бирде жигит тєє минет, бирде жигит жєє жїрєт” дегендей ошол тєє мингендин зайыбы. Жєє жїргєнгє - жїк.

Дїр кабак чабдарДайыма кабагы бїркєє, урушканга жакын. Бирдеме

жакпаса итаттайы тутулуп, кайырын чайыр кылат. Эрдин да, бала-бакыранын да сазайын берет.

“Кыялыўа єз атаў, тууган энеў гана чыдабаса,” дейин десеў ак уул, кызыл кызды тєрєп койгон. Балдары бой тар-тып энесин кой-ай дегиче кайран эр карып калаар...

Ай чырайлуу ача тилАлла Таала ага чырайды аябай берген, бирок акылын

бас кылган. Колунан тїзїк иш да, аш да келбейт. Тилинин заары кара чаар жыландын тилин калпый кесип, желимдеп алганындай эле бар. Тууган-туушканга да коўшу-колоўго да тили тиет.

Эчки сан тыймакТїтїндї тїрє кыдырган айылчы, ушакчы. Эчки сымал

эрбеў-сербеў этип, жаны жай албайт. Сырт келбети да жа-гымдуу болбойт, кєзї тойбойт. Эки айылды эриктирбейт, бир айылды бириктирбейт. Этегин їзє басып, тїтїн чыккан їйлєрдї тїрє аўдыйт.

Суу мурун сєпєкАты эле айтып тургандай болгону ургаачы эле... Ушак-

чылыгы, айылчылыгы жок. Бирок жїдєє, їй-жайын, казан-аягынын ирээтин жєндїї билбейт. Єз боюна да жакшы ка-рай албайт.

Улуулардан укканды кагаз бетине тїшїргєн

Бурулсун ДЫЙКАНБАЕВА

Айтканы сая кетпеген олуя, куюлуштуруп сїйлєгєн Куйручук куудул конокто олтур-ган жеринен жанында олтурган бирєє, “ээ, Куке адамдын жакшы-жаманын сыпатта-ган кєкїрєккє тїйїп алаар не бир куйкум сєздєрїўїздї угуп жїрєбїз. Эми аялдардын кандай экендигин, жакшы жаман сапаттары тууралуу айтып бериўиз” – дептир.Куйручук куудул сакалын сылап, “адамдын жа-маны болбойт, анын кулк мїнєзї , кыял-жоругу гана жаман. Эмесе угуп тургула,”- деп мындай деген экен.

Улуулардан уккан кепАЯЛ ЖАКШЫ, ЭР ЖАКШЫ. ВАЗИР ЖАКШЫ, ХАН ЖАКШЫ �


- Кыямды кайнатууга ылайыктуу идиштердин бири - эмаль мискей. Алты литрден чоў кєлємдєгї идиш-терге кайнатуу сунушталат. Анткени, идиш канчалык тар болсо, ичиндеги кайнатылып жаткан жемиш ошончо-лук бат эзилет.

- Жер-жемишти идишке салып, їстїнє керектїї єлчємдєгї кумше-керди салгандан кийин айрым ко-жейкелер таў аткыча чылап коюшат. Мындай кылган туура эмес, єтє кєп убакыт чыланган жер-жемиш кайнат-канда бат эзилип кетиши мїмкїн.

- Банкага кыямды куюп, капкак менен жапкандан кийин капкак-тын жээгин вазелин менен сїртїп койсоўуз, кыямыўыз атпай, кєпкє

сакталат.

- Кокус жакшы жабылбай калган кыям кычкыл тартып калса, дароо кайра 1 литр кыямга 200 грамм кум-шекер кошуп кайнатуу керек.

- Банканы жууганда идиш жууган суюктук каражатын пайдаланбай эле койгонуўуз оў. Себеби, идиш жууган каражат кыямдын бат ачып кетиши-не єбєлгє тїзєт. Андан кєрє ысык суу менен кайра-кайра жууганыўыз эле туура болот.

- Кыямдын кайсы тїрї болбосун бир нече этап менен кайнаткан жак-шы. Биринчи 5-7 мїнєт кайнатып, 8-10 саатка муздатып коё туруп, ан-дан кийин ушул ыкманы жок дегенде эле 2-3 жолу кайталаш керек. Эгер-де ээринбей кыямды ушундай жол менен жасасаўыз ал тунук, ачык

тїстє болот. - Кыямга шекер канчалык кєп ко-

шулса, ошончолук узакка сакталат деген ой туура эмес. Тескерисинче, кєп єлчємдєгї кошулган шекер кы-ямдын сапатын начарлатып, банка-нын тїбїнє уюп, ашыкча суюктукту пайда кылат.

- Кыям даяр болгонун билиш їчїн суюктугунан кашыктын учу-на алып кагаздын бетине тєгїп кєрсєўїз болот. Эгер быша элек болсо эки жакка агып кетет, бышса бир орунда уюп калат.

- Кыям кайнап жаткан кезде їстїндєгї кєбїктї ээринбей бат-баттан алып турбаса, даамы кыч-кыл болуп анча жегиликтїї болбой калат.

КЫЯМ КАЙНАТУУ ДА ЄНЄРСУРАП БИЛГЕНДИН АЙБЫ ЖОК �

Кулпунай Кулпунайдан жасал-

ган кыям организмди рак шишигинен сактайт. Мындан сырткары бул кыям адамдын ден соолу-гуна зарыл кєптєгєн микро жана макро элементтерге бай.

Малина Кальций, ка-

лий, темир мунун баарын малина кыя-мынан алууга болот. Андан сырткары малинадан жасалган кыямда аспиринде-ги пайдалуу заттар да бар. Сасык тумоо болгондо кичинекей балдардын чайына малина кы-ямын кєп аралаш-тырып берїїгє болбойт. Анткени, малина тамакты сиўирїїгє тоскоол-дуктарды жаратышы мїмкїн.

КарагатКарагат аскорбин кислотасына бай. Адамдын иммуни-

тетин кєтєрїп, єзїн сергек сезгенге жардам берет. Бирок, бир нерселерге аллергия болуп жатсаўыз, карагаттын кыя-мын пайдаланбай эле коюуну сунуштайбыз.

АлчаАдамдын кєзїнїн кєрїїсїн жакшыртып, та-

магы кычышканда алча кыямы жардам берет. Шекер аз аралашкан алча кыямын эртеў ме-нен тамактын алдында жесеўиз, табитиўизди

кєтєрєт.

ЄрїкКаны аздарга жана кош бойлуу-ларга єрїктїн кыямы чоў жардам

берет. Жїрєктїн оорушун басаўдатып, кандын айла-нышын жакшыртат. Бирок, єрїктїн данегин кєп чагып жегенге болбойт. Себеби, данек шилекей безинин иштешин начарлатышы

мїмкїн.


Кыямдардын пайдасы


БАЙЛАНЫШ ТЕЛ: (0312) 66-24-99

Кыргызстандын аймагындагы ишенимдїї баалар тууралуу маалыматты ”БАЗАР ТАМЫРЫ” гезитинен окусаўар болот

«АгроХимПром Соода Їйї»«АгроХимПром Соода Їйї» жоопкерчилиги чектелген коому

Биз 2004-жылдан баштап Кыргызстанда

иш жїргїзїїдєбїз. Биздин дарылар

сапаты, арзан баасы менен белгилїї.

1 гектар аянтына дарынын

баасы 30-60 сом.

БИЗДИН ДАРЕК:БИЗДИН ДАРЕК:Бишкек шаары, Бишкек шаары, Киев кєчєсї 199, кв 5.Киев кєчєсї 199, кв 5.

Тел.: Тел.: (0312) 64-02-34, (0312) 64-02-34, (0517) 24-96-54.(0517) 24-96-54.

ЖашЖашГвардияГвардиябульварыбульвары

БейшенелиеваБейшенелиевакєчєсїкєчєсїОш базарыОш базарыКиевКиев

кєчєсїкєчєсї

ЖЧК "Бишкек айыл чарба машиналары"

Айыл чарбасына керектїї хомут, окучник, мала, чєп чапкычтын тїрлєрїн, трактор тарткан тырмоо, ат тарткан тырмоо, ат жабдык жана башкаларды кардарларга сунуш кылат.

ДАРЕГИ: ДАРЕГИ: Бишкек шаары, Республика кєчєсї 146/2 Бишкек шаары, Республика кєчєсї 146/2 ТЕЛ.: ТЕЛ.: (0312) 24-27-09, (0772) 57-36-65(0312) 24-27-09, (0772) 57-36-65

Кыргыз кой-эчки єстїрїїчїлєрїнїн Кыргыз кой-эчки єстїрїїчїлєрїнїн айыл - чарба кооперативиайыл - чарба кооперативи

БИЗДИН ДАРЕК: Бишкек, Профсоюз кєч. 43. Тел.; 0312-65-64-11 [email protected] СКОК «КАО»

Биздин жардамыбыз менен ки ре шеў из ди кєбєйтїўїз!

эў алдыўкы оптикалык анализаторунун – «ОФДА - «ОФДА - 2000»2000» куралынын жардамы менен кызмат кєрсєтєт;

Фермерлерге жана жїн сатып алуучуларга жїн ( кой- эчки жана башка жаныбарлардын) булаасынын диаметрин аныктоо

Єндїрїштїн талабына ылайык койлордун жана эчкилердин асылдуулугун аныктоо жана селекциялык программаларды тїзїї


ÀÉËÀÍ-ÂÎÐÄÀÉËÀÍ-ÂÎÐÄ

Кайсы акындын ыр саптары?

Азап дебейм чындыкты бер,Ачуу даамын татайын.Бул дїйнєгє жыргаш їчїн,Келгеним жок атайын..................................... Дєєлєт - тоголок,мээнет -.........., Уйку менен ..... ар жок.

Эне тилиў менен, Ата журт-тун кадырын ........ билесин.

Чыныгы акындар ........

Балдарыўдан кїткєн мамиле-ни ....... жаса.

Элге ....... акыйкат артык. Кечириш оўой..... кыйын. Кеч тєрєлгєн балдар........ жетимдер.

СИЗ БИЛЕСИЗБИ?CУДОКУ

Оюндун маўызы. Жайгашкан чакмактардын узунунан, тикесинен жана 3х3 чарчы бош бєлїкчєлєргє 1ден 9га чейинки сандарды жайгаштыруу керек. Алар кайталанбасын.

СИЗДИН ОЙ ЄРЇШЇЎЇЗГЄ �

1. Кызыл китепке кирген канат-туулардын бири2. Роман, аўгеме3. Кожогат орусча4. Американын тїндїк штаты5. Кыргызстандагы шаар

6. Жубай7. Радио8. Тоонун, єсїмдїктїн атты9. Жумшак, жылуу єсїмдїк10. Иттин породасы11. Тїркиядагы шаар12. Меккеге барган адам.

Їч тєрт кыргыз, нанїштєдє жараты-лыштын кооздугуна суктанып отуру-шат.

Бири, "ушундай керемет жер экен",- десе.

Экинчиси “ээринбей мунун баарын ким отургузган”,- дейт айланадагы ак кайыўдарга суктана.

Анда дагы бири; "ээ-эйй кирги-ииз, муну кудай таала отургузган. Ал экєєбїздєй ээринбейт",- деген экен.

*** Кымыздан тамшана ичкен кир-

гиз: -"Муну дайыма сабоо менен жасайсыўарбы",- дейт кожоюнга.

- Жок, сабоо менен жїндї анан сага окшогон киргиздерди сабайбыз. Ал эми кыргыздын улуттук суусундугу болгон кымызды сабаага жасайбыз,- дептир.

Бетти даярдаган: Анарбек уулу Азирет

Эгерде кимде ким ,сиз биле-сизби менен айлан-вордду би-

ринчилерден болуп, тапкан бол-со редакцияга кайрылыўыздар.

Сизди биздин белек кїтїп атат. (0312) 93 80 44, 62 37 26


Òîî áàëäàðû Òîî áàëäàðû æàíà ãїëäºðї æàíà ãїëäºðї

№7 (11) июль-август - University of Central...

Documents

Transcript of №7 (11) июль-август - University of Central...