416

izdj.kizdj.kizdj.kizdj.k lkros lkros lkros lkros

lekjksilekjksilekjksilekjksi

^iq-f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek* ;k fo"k;kP;k

vH;klkarh gkrh vkysys fu"d"kZ ;k lekjksikP;k izdj.kkr uksanoko;kps vkgsr- rlsp

mHk; dohaP;k dforkapk vH;kl djrkuk L=h&izfrekacjkscjp dkgh vU; ckch o vU;

iSywgh utjsleksj vkgs- L=h&izfrekapk rqyukRed fopkj djrkuk ;kp la'kks/kukP;k

ekxkZo:u utjsyk vH;klkph dkgh uoh f{kfrtsgh fnlyh R;kpkgh vYilk fopkj ;k

izdj.kkr djko;kpk vkgs-

iq-f'k-jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforspk vH;kl djrkuk ek>h Hkwfedk

vH;kldkph o i;kZ;kus vkLokndkphgh gksrh- vH;kldkP;k Hkwfedsrwu vH;klkarh dkgh

fu"d"kZ gkrh vkys vkf.k vkLokndkph Hkwfedk txrkuk dkO;kuan feGkyk- dkO;kfo"k;d

tk.kho vkf.k leh{ksph tk.k izxYHk gksr xsyh-

iq-f'k-jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekaps oxhZdj.k d:u

R;k izfrekaps rqyukRed foospu dj.ks o gkrh vkysys fu"d"kZ ekaM.ks gh la'kks/kukekxhy

ek>h Hkwfedk gksrh- mHk; dohaP;k dforsrhy L=h&izfrekapk vH;kl ejkBh lkfgR;kr

izfrekfo"k;d vH;klkyk iwjd Bjsy v'kh vk'kk okVrs-

iq- f'k- jsxs ;kapk dkO;izokl 1931 lkyh lq: >kyk rj xzsl ;kapk

ifgyk dforklaxzg 1967 lkyh izdkf'kr >kyk( Eg.kts iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl

;kaP;ke/;s toG toG ,dk fi<hps varj iMrs( rjhgh jsxs 1960 P;k iwohZps vkf.k

lkBksRrj dkGkrhy doh Bjrkr- xzsl ek= lkBksRrj doh vkgsr- mHk; dohaph eS=h]

okM~-e;hu i=O;ogkj y{kkr ?ksrk R;kaP;k dforsrhy lekarjRo] lkE;&Hksn ;kapk

vH;kl L=h&izfrekaP;k vH;klkus myxM.;kpk iz;Ru dsyk- iq- f'k- jsxs ;kauh doh

xzsl ;kaph xq.koRrk gsjyh gksrh vkf.k R;kpcjkscj xzsl ;kaP;k dforsP;k e;kZnkgh

vksG[kY;k gksR;k( R;k ;k vH;klkrwu letwu vkY;k- L=h&izfrekapk vH;kl vk'k;kP;k

vaxkus dsyk vkgs R;keqGs mHk; dohapk ^L=hfo"k;d n`f"Vdksu* letyk- izsetk.kho]

417

dkeHkko ;k fo"k;hP;k laosnukps Lo:i letys- mHk; dohaP;k dforkarhy

L=h&izfrekapk rqyukRed vH;kl dsY;kuarj dkgh fu"d"kZ gkrh vkys R;kaph

izdj.kkuqlkj ekaM.kh ;k izdj.kkr djhr vkgs-

izdj.k ifgys % izfrek % Lo:i fopkjizdj.k ifgys % izfrek % Lo:i fopkjizdj.k ifgys % izfrek % Lo:i fopkjizdj.k ifgys % izfrek % Lo:i fopkj

izca/kkP;k ifgY;k izdj.kkr ^L=h&izfrek* ;k 'kCnkrhy ^L=h* vkf.k

^izfrek* ;k nksu inkapk fopkj dsyk vkgs- ekuoh lektkpk eqyHkwr ?kVd] fo'okps

l`tudsanz Eg.kwu L=hps LFkku] egÙo o frps ;ksxnku ;kapk vYilk fopkj dsyk vkgs-

Hkkodforsph Hkk"kk izfrekaph vlrs( Eg.kwu ;k izca/kkP;k izkjaHkhP;k

ifgY;k izdj.kkr ^izfrek* gh laKk fofo/k dks'kkaP;k vk/kkjs] fofo/k vH;kldkaP;k

vfHkizk;kaP;k lgk¸;kus lksnkgj.k letwu ?ksryh- izfrekaps LFkwyekukus izdkj ikfgys-

izfrek] :id] izrhd ;k ladYiukgh letwu ?ksrY;k- vkfnca/k:i izfrekaps Lo:i

let.;klkBh vkfnca/k gh ladYiukgh FkksMD;kr letwu ?ksryh-

O;aX;kFkZ fdaok /ouh gk dforspk vkRek vlrks- R;k O;aX;kFkkZi;Zar

izfrekaP;k okVsusp tkos ykxrs- dforsrhy izfrek ;k O;fDrfu"B] lafÜy"V vkf.k

O;kfeJ vlrkr- R;k dkO;kFkkZP;k okgd vlrkr- Hkkok'k;kauh] O;aX;kFkkZauh lai`Dr

>kysY;k izfrek ;k xq.koRrsus Js"B vlrkr- dkj.k izfrek Eg.kts dohP;k vareZukrhy

fdz;k izfrfdz;kRed izfdz;sph lewrZ fufeZrh vlrs- izfrek] :id vkf.k izrhd

;kaP;ke/khy lhekjs"kk vR;ar vLi"V vlrkr- vk'k;laiUu] izlj.k'khy o O;aX;kFkkZps

O;wg fuekZ.k dj.;kÚ;k izfrek dforsyk ifjiw.kZ o ntsZnkj cuforkr- :idkeqGs

dforsyk lkSan;Z o vkd"kZdrk izkIr gksrs- izrhds gh vf/kd leiZdrsus Hkkoukauk

vkokgu djrkr- izrhdkrwu vuqHkokph lexzrk wholeness O;Dr gksrs- izrhds

'kCnkaP;k ifydMs tkÅugh Lora=i.ks vFkZ lkaxrkr( dkj.k izrhds Lok;Rr vlrkr-

dforsrhy vkfnca/k:i izfrekarwu dohP;k vareZukpk] O;DrkO;Dr eukpk] lewgeukpk

“kks/k ?ksrk ;srks- Eg.kwu vkfnca/k:i izfrekaph Hkk"kk gh ^ekuoh eukph* Hkk"kk vlrs-

418

dohph izfrHkk'kDrh uouO;k izfrek fuekZ.k djrs- izfreka}kjs dohph

ekulizfrek lkSan;kZRed gksÅu 'kCn:ikus izdVrs- izR;sd dohph izfrekl`"Vh dfolkis{k

cny.kkjh vlrs- O;kfeJ o tfVy izfrekapk izR;; ;s.ks fdaok ?ks.ks gs loZp dohauk

rlsp jfldkauk lgti.ks 'kD; ulrs( R;keqGs dkgh dohaph dfork nqcksZ/k gksrs-

dforsr R;kp R;kp izfrek iqujkofrZr gksrkr dh dls\ rlsp

izfrekae/;s oSfo/;rk vkf.k ukfoU; vkgs dh ukgh\ & v'kk iz'ukaP;k vuq’akxkus dohph

izfrekl`"Vh vH;klyh dh R;k dohP;k izfrHksps fodlu >kys vkgs dh ukgh gs y{kkr

;srs- O;aX;kFkkZus] HkkokFkkZus vk'k;lai`Dr o izlj.k'khy izfrek dohP;k thoukuqHkokph

le`)rk vkf.k laosnu'khyrk o R;kP;k fparu'khyrspk izR;; nsrkr- izfrekaps Lo:i

dls vkgs ;ko:ugh dohP;k izfrekl`"Vhpk os/k ?ksrk ;srks- 'kCnkFkZfu"B izfrek dforsyk

maph nsÅ 'kdr ukghr( dkj.k R;k o.kZuij vlrkr- O;aX;kFkZfu"B izlj.k'khy izfrek

dohP;k lewgeukpk myxMk djrkr- izfrekl`"VhP;k vk/kkjs o vH;klkus dohP;k

izfrHksps lkeF;Z o maph letrs-

izdj.k nqljs % iqizdj.k nqljs % iqizdj.k nqljs % iqizdj.k nqljs % iq---- f f f f''''kkkk---- jsxs % O;fD jsxs % O;fD jsxs % O;fD jsxs % O;fDrÙorÙorÙorÙo vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok

izca/kkP;k nqlÚ;k izdj.kkr dfoo;Z iq- f'k- jsxs ;kaps O;fDrÙo vkf.k

dkO;tkf.kok ;kapk lfoLrj vH;kl ekaMyk vkgs- jsxs vkReeXu doh vkgsr( R;keqGs

R;kaP;k ykSfdd pfj=kP;k vk/kkjs R;kaph doh Eg.kwu >kysyh tM.k?kM.k vH;kliwoZd

ekaMyh vkgs- jsxs ;kaps “kkar] lqlaLd`r o O;klaxh O;fDreRo vkf.k R;kaps & ^izfrHkkoar

doh rs izxYHk dykoar doh & gs fodlu dls ?kMr xsys ;kpk vkys[k ;k izdj.kkr

ekaMyk vkgs-

iq- f'k- jsxs ;kapk ifgyk dforklaxzg 1931 lkyh izfl) >kyk( rj

ck- lh- e<sZdj ;kapk ifgyk dforklaxzg 1939 lkyh izfl) >kyk- ck- lh-

e<sZdjkauk ejkBh uodforsps tudRo fnys tkrs rs ,dk vFkkZus cjkscjp vkgs( rjhgh

iq- f'k- jsxs ;kauhgh uodfork fyfgyh vlY;kus R;kaukgh gs LFkku dk nsÅ u;s vlk

419

fopkj eukr ;sÅ ykxyk- ck- lh- e<sZdjkauh ukohU;iw.kZ vfHkO;Drhrwu] lkekftd

izorZukP;k vaxkus larokM~-e;k'kh ukrs lkaxr vkiyh uodfork ?kMfoyh- vkRefu"Bk

vkf.k lkekftdrsps ifjek.k ;kcjkscjp vk'k;kfo"dkjkrhy ^uork* ;keqGs ck- lh-

e<sZdjkauk uodforsps v/;o;Zw ekuys tkrs- iq- f'k- jsxs ;kauh e<sZdjkaP;k iwohZ vkiyh

dfork osxG;k Lo:ikr O;Dr dsyh- jsxs ;kaP;k dforsr vkRefu"Bk gksrhp( ijarq ck-

lh- e<sZdjkaP;k dforsps ts vk'k;dssanz gksrs rs jsxs ;kaP;k dforsps uOgrs- ejkBh

izsedfork T;k ,dk ikjaikfjd oG.kkus tkr gksrh rs oG.k lksMwu jsxs ;kauh ,d

osxGhp okV /kjyh( vkf.k vkiY;k dforsrwu L=h'kDrhpk uokp vkfo"dkj ?kMfoyk(

tks ;kiwohZ ejkBh izsedforsrwu ?kMyk uOgrk- v'kh loZLoh ^uoh* izsedfork iq- f'k-

jsxs ;kauh fyfgyh- ^uork* ex rh dks.kR;kgh fo’k;krhy vlyh rjh rh ^uork*p

vlrs- ck- lh- e<sZdjkaP;k dforsrhy vkf.k iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsrhy uork

ijLijfHkUu fn'ksus tk.kkjh gksrh( rjhgh( vkf.k Eg.kwu iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsrhy

^uork* vekU; d'kh djrk ;sbZy\----- Eg.kwup ejkBh uoizsedforsps v/o;Zw iq- f'k-

jsxs Bjrkr- jsxs ;kaP;k dforsph Eg.kkoh r'kh n[ky ?ksryh xsyh ulY;kus R;kaP;krhy

^uodforspk tud* misf{krp jkfgyk-

vk/kqfud ejkBh okM~-e;kP;k bfrgklkr jsxs ;kauh mYys[kuh; dkefxjh

d:ugh rs misf{krp jkfgys- folkO;k “krdkrhy pks[kanG leh{kkn`"Vh vlysys

leh{kd] iz;ksx'khy Lo;aHkw doh] dFkkdkj] dknacjhdkj vkf.k i`Fkd~o`Rrhps ukVddkj gs

jsxs ;kaps okM~-e;hu O;fDreRo vkgs o rs R;kaP;kojhy >kysY;k pkaxY;k laLdkjkrwu]

mRre f'k{k.kkeqGs ?kMys- izlUu o eksdG;k dkSVqafcd okrkoj.kkr jsxs ok<Y;keqGs R;kaps

lqlaLd`r] lJ) vkf.k vfHk:phlaiUu O;fDreRo ?kMys- laosnu'khy eukP;k jsxs ;kauh

thoukrhy lq[k&nq%[k] ltZu&fouk'k] l`tu&ej.k tk.kys] R;koj fparu dsys vkf.k

thoukrhy v'kqHkkyk] fouk'kkyk VkGwu ^l`tuk* yk vkiY;k dforsps dsanz dsys- gs

l`tukps lkSan;Z R;kauk L=hP;k Bk;h ,doVysys fnlys- vkiY;k dforsrwu jsxs ;kauh

L=hph loZ ykSfdd vkf.k vykSfdd :is js[kkVyh- L=hP;k ukukfo/k :ikauk] frP;k

420

HkkofoHkzekauk] nsgfoHkzekauk dkO;c) dsys- L=hP;k nsglkSan;kZcjkscjp frP;k

'kfDrlkeF;kZoj] cqf)foHkzekoj] eu%'kDrhoj dfork dsyh- vls vlys rjhgh R;kaP;k

laosnu'khy tkx:d eukus lekf"Vfo"k;d fopkj lrr tkxrs Bsoys- v'kk dforkarwu

jsxs ;kaps lekf"Vfo"k;d fopkj] thoujgL;kps fparu vk/;kRefopkj vfHkO;Dr >kys

vkgsr-

jsxs ;kaph 'kCndGk gh [kkl ^jsxs;* 'kSyhph vkgs- R;kaph Hkkf"kd

tk.kho lw{e] vH;Lr vkf.k ntsZnkj vlY;kus R;kaph dfork vYik{kjcOgFkZd vkgs-

jsxs ;kaph 'kCndGk vR;ar izlUu vkf.k ukohU;iw.kZ vkgs-

jsxs ^uodforsps tud* fdaok ^v/o;Zw* Eg.kwu izLFkkfir gksÅ “kdys

ukghr( ijarq R;kauk ^uodforsps v/o;Zw* gks.;kpk lUeku n;kok vls vusd doh]

ys[kd] leh{kdkauk izd"kkZus okVys ;krp jsxs ;kaP;k uodforsps Lo;aHkw"k.k vkf.k

egkui.k fl) gksrs- jsxs ;kauh ejkBh izsedforspk tquk xqGxqGhr lkpk eksMyk vkf.k

izseHkkokpk] dketkf.kospk uokp vkfo"dkj ?kMfoyk- ekuoh thoukrhy izkFkfed ijarq

vi;kZ;h uSlfxZd dketkf.kospk eqDr] eueksdGk rjhgh izlUu vkfo"dkj ?kMfoyk-

dkeHkko] izhrh] 'k`axkj] L=hnsg gkp R;kaP;k dforspk iz/kku fo’k; vlwugh R;kaph

dfork dekyhph la;r] rjhgh ikjn'khZ] izlUu rjhgh izxYHk] vn~Hkqr rjhgh f}X/k

v'kk Lo:ikr vorjyh- L=hps dks.krsgh :i] HkkokoLFkk] nsgfoHkze] HkkofoHkze]

cqf)foHkze jsxs ;kaP;k utjsrwu] fujh{k.kkrwu vkf.k izfrHksrwugh lqVysys ukgh- jsxs ;kaph

vfHk:fplaiUu o`Rrh] lk{ksih o lw{efparukRed vlk L=h fo"k;d n`f"Vdksu R;kaP;k

lexz dforsrwup uOgs rj lexz okM~-e;krwu lgtlqanjrsus vkfo"d`r gksrks-

jssxs ;kaP;koj rs ^yaiV doh* vlY;kps vkjksi >kys- jsxs ;kauh QDr

L=h nsgkoj o dkeHkko o.kZu dj.kkjh dfork fyfgyh] jsxs 'kaxkjkykp egÙo nsrkr

vls vk{ksi R;kaP;koj ?ks.;kr vkys( ijarq jsxs ;kauh R;k vk{ksikauk vkiY;k dforsus

dforsrwup mRrj fnys- dks.krkgh vkdzLrkGsi.kk u djrk vkiY;k leh{ksrwu jsxs ;kauh

vkiyh dkO;kfo"k;d Hkwfedk vkf.k dkO;tkf.kok izfriknu dsY;k-

421

lkSan;Z ex rs dks.kR;kgh izdkjps o Lo:ikps vlks R;kps vkdyu jsxs

dsoG L=hfu"B lek/kkrrsusp d: 'kdrkr Eg.kwu dks.kR;kgh lkSan;kZP;k

vkdyuvkLoknkr R;kauk L=hfu"B lkSan;kZphp izfrrh ;srs- rh izfrrh R;kauh mRdV

jfldrsus ?ksrysyh vlrs-

jsxs ;kauh dforsr T;kizek.ks eqDrNan Lohdkjyk R;kpizek.ks rks x|krgh

Lohdk:u eqDrx| fyfgys- R;kaP;k dFkk] dknacÚ;k vkf.k ukVds gh eqDrx|p vkgsr-

jsxs ;kaps dfoRo tltls cgjr xsys rlr'kh R;kaph fparu'khyrk lw{e o O;kid gksr

xsyh rj thoukfu"Bk vkf.k J)k vf/kd n`< gksr xsyh- ^nksyk* P;k vklikl

'k`axkjkuqHko dFku dj.kkjh] L=h nsglkSan;kZps o.kZu dj.kkjh o L=h nsgklaDrh O;Dr

dj.kkjh jsxs ;kaph dfork ^xa/kjs[kk*P;k vklikl vk/kqfud thoutk.kho O;Dr djrs-

R;kcjkscjp R;kaph izfrekfo"k;d o Nanfo"k;d tk.khogh vk/kqfud gksr xsyh- R;kuarj

R;kaP;k dforsrwu vfLrÙookn vkf.k ts- Ñ".kewfrZP;k fopkjkapk izHkko fnlrks- jsxs ;kaps

fodlu'khy dfoRo v[ksjhl iw.kZ izxYHk >kysys fnlrs- Hkkjrh; HkDrh ijaijspk vkf.k

v}Sr HkDrhpk izHkko jsxs ;kaP;koj gksrk- R;kaP;k dforsrwu ;k v}Sr HkDrhph izfprh

;srs- izse] izhrh] HkDrh vkf.k HkfDrrwup izkIr >kysyh bZ'ojkcjkscjph v}SrkoLFkk jsxs

;kauh vkiY;k dforsrwu ekaMyh- izse] izhrh vkf.k HkDrh ;kp Hkkoukackcr uOgs rj jsxs

;kauh dkeHkkokrgh v}SrHkko vfHkO;Dr dsyk- HkDr&bZ'ojkizek.ksp L=h&iq:"k vkf.k

fiz;dj&izs;lh ;kaP;krgh v}SrHkko lkafxryk- mRrjk;q";kr jsxs ;kauh dkgh laLd`r]

ejkBh Lrks=s fyfgyh- tksi;Zar ejkBh vkgs rksi;Zar jsxs ;kaph dfork vtjk vkf.k

yksHkkfouhp jkg.kkj vkgs-

jsxs gs Lo;aHkw doh gksrs- R;kauh dq.kkps vuqdj.k dsys ukgh vkf.k

R;kaP;k dforsps vuqlj.k o vuqdj.k dj.kkjs dohgh ukghr( R;keqGs jssxs ^vuqoa'kghu*

doh Bjrkr- jsxs ;kaP;k dforsps vuqdj.k 'kD; >kys ulys rjh R;kaP;k dforspk

izHkko ek= dkgh dohaoj iMyk( R;k izHkkokus T;kauh vkiyh dfork ?kMfoyh R;kiSdh

xzsl gs ,d doh vkgsr-

422

izdj.k frizdj.k frizdj.k frizdj.k frljs % xzsl % O;fDljs % xzsl % O;fDljs % xzsl % O;fDljs % xzsl % O;fDrÙorÙorÙorÙo vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok vkf.k dkO;tkf.kok

izca/kkP;k frlÚ;k izdj.kkr doh xzsl ;kaps O;fDrÙo vkf.k

dkO;tkf.kok ;kapk 'kks/k ?ksryk vkgs- xzsl ;kaP;k ykSfdd pfj=kP;kvk/kkjs R;kaph doh

Eg.kwu >kysyh tM.k ?kM.k R;kaP;k fofo/k eqyk[krhaP;k vk/kkjs vH;klyh vkgs- xzsl gs

vkRedsanzh] vkReyhu doh vkgsr( R;keqGs R;kaP;k dforsrhy izfrekl`"Vhpk “kks/k o vFkZ

tk.kwu ?ks.;klkBh R;kaP;k pfj=kph ekfgrh ?ks.ks vko';d gksrs- xzsl ;kaps ckyi.k [kwi

nq%[kkr vkf.k izfrdwy ifjfLFkrhr xsys- vkbZpk fojg] vkbZpk e`R;w gh ?kVuk R;kaP;k

eukoj [kksyoj ifj.kke d:u xsyh vkgs- R;kaP;k oSokfgd thoukrgh R;kaP;k iRuhP;k

e`R;wus R;kauk nq%[k vkf.k fojg osnuk lkslkO;k ykxY;k- ijarq xzsl nq%[kkyk lkeksjs

tkrkuk nq%[kkyk ,d izdkjph f'kLr ekxrkr-

ckyi.kh ckyeukoj >kysys vk?kkr vkf.k osnuknk;h izlax xszl ;kaP;k

eukoj dk;eps dksjys xsys vlY;kus R;kpk izR;; R;kaP;k dforsrwu ;srks- R;kaP;k

dforsr gs ^ckyd* vkf.k R;kps ^ckyeu* ,dkdh vkf.k d:.k vkgs- okpdkauk

vLoLFk dj.kkjs vkgs-

xzsl ;kauk JhpØ/kj] Kkus'oj] EgkbZaHkV] rqdkjke] jkenkl] dchj] ts

d`".kewrhZ] Vkxksj] VkWyLVkWi] Jh- e- ekVs] fjYds] ,feyh czkaVs] ,feyh fMfdUlu] th-

,- dqyd.khZ b- doh] ys[kd] rÙoK rlsp mnZw 'ksj'kk;jh vkf.k caxkyh ckÅyxk.kh

fo'ks’k vkoMrkr- xzsl vkf.k th- ,- dqyd.khZ ;kaP;k i=eS=hcn~ny xzsl vfHkekukus

cksyrkr- iq- f'k- jsxs ;kaP;k'khgh R;kapk i=O;ogkj cgqyrsus >kyk gksrk- ^xzsl* gs

okM~-e;uke xzsl ;kauh jsxs ;kaP;klkBhp ?ksrY;kps xzsl lkaxrkr- xzsl Lor%yk }Srh o

izkFkZukoknh Eg.kowu ?ksrkr- R;kaP;k dforsrwu nq%[ktk.kho vkf.k Hk;tk.kho lrr ik>jr

vlrs( R;kizek.ks R;kaP;k dforsrwu xw<rk] nqcksZ/krk vkf.k e`R;qfo"k;d fparu O;Dr gksrs-

ojhy loZ laosnuk] Hkkouk vkf.k tkf.kok usgehp dkeHkkokP;k lkgp;kZus O;Dr

gksrkr-

xszl ;kaP;k dforsph izsj.kk vkbZ vkgs- dforsrwu vkbZfo"k;d

423

vijaijkxr n`f"Vdksu O;Dr gksrks- L=hrwu fuekZ.k gks.kkÚ;k loZ ukR;kaps izfrfuf/kRo

R;kaph vkbZ djrs-

xzsl Lor%yk ^vuqoa'kghu* Eg.kowu ?ksrkr i.k rs R;kaps er iVr ukgh-

R;kaP;k dforsoj] 'kCndGsoj] izfrekl`"Vhoj iq- f'k- jsxs vkf.k th- ,- dqyd.khZ ;kapk

izHkko tk.korks- rlsp xzsl vkiY;k dforsrhy nqcksZ/krsyk ^csljfcanh* Eg.kwu fryk

Hkw’k.k ekurkr-

xzsl vkiY;k eqyk[krhrwu] yfyrfuca/kkrwu loZ Js"B vkf.k T;s"B

dohaP;k dforkaph vorj.ks nsrkr o R;kuarj Lor%ph dfork lkaxwu R;k loZ vlkekU;

dykoark'kh Lor%P;k izfrHksph rqyuk djrkr( R;kauk vkiys ^lgksnj* ekurkr( rjhgh

Lor%yk vuqoa'kghu Eg.kowu ?ksrkr-

xzsl gs izfrHkkoar doh vkgsr( R;kaP;k dkgh fuoMd dfork vLly o

mRre ntkZP;k vkgsr( v'kk pkaxY;k dforkrwu O;Dr gks.kkÚ;k izfrek vFkZ?ku vkf.k

O;aX;kFkkZus ;srkr( R;krwu lqlaxr] rkfdZd vuqHko o lkSan;kZuqHko O;Dr gksrks( ijarq

v'kk dfork la[;sus deh vkgsr- R;krwu xzszl ;kaP;k izfrHkk'kDrhpk izR;; ;srks- i.k

xzsl ;kaP;k izfrHksps fodlu >kY;kps tk.kor ukgh- R;keqGs R;kaP;krhy dohpk dykoar

?kMY;kps tk.kor ukgh( vFkkZrp R;kaP;k dforsr rksp rkspi.kk] R;kp R;kp Hkkouk]

osnuk] tkf.kok iqujkofrZr gksrkuk fnlrkr-

xzsl ;kaph cgqrka'kh dfork nqcksZ/k vkf.k vFkZcackG vkgs- oj

mYysf[kysY;k dkgh ntsZnkj dforkapk viokn oxGrk] R;kaP;k dforsrhy nqcksZ/krsHkksorh

xksy xksy fQj.;k,soth R;kaP;k vLly pkaxY;k dforkapk fopkj Ogkok vls okVrs-

xzsl ;kaph dfork v&lkekftd] v&ckSf)d vkf.k ,dlqjh vkgs- xzsl

vkiY;k dforsrwu NksV;k NksV;k xks"Vhaps] oLrwaps vokLro o veki voMacj ektowu

vfr'k;ksDrhiw.kZ o.kZu djrkr-

xzsl ;kaP;k dforsr n'kZuh ns[k.;k 'kCnkaph y;c) i.k vrkfdZd]

vUo;ghu uknkuqd"khZ ekaM.kh vlrs- R;kr ;edkuqizklkaph jsypsy vlrs- lyx

424

vuqHkwrhpk ,dla/k ifj.kke u lk/krk xzsl ;kaP;k dforsr dkgh mRdV Hkkok'k;

tk.korkr- dforsr R;kp R;k izfrekaph iqujko`Rrh >kysyh vkgs- xzsl ;kaP;k dforsis{kk

R;kaps yfyrfuca/k pkaxys o okpuh; Bjrkr-

izdj.k pkSFksizdj.k pkSFksizdj.k pkSFksizdj.k pkSFks % iq % iq % iq % iq---- f f f f''''kkkk---- jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek

izca/kkP;k pkSF;k izdj.kkr iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekapk

vH;kl dsyk vkgs- jsxs ;kauh vkiY;k izfrHkkLi'kkZus vkiY;k dkO; L=h&izfrekauk uoh

Hkk"kk] uok vk;ke fnyk vkgs- R;kpk fopkj o vH;kl ;k izdj.kkr dsyk vkgs-

^izfrek* ;k ladYiusps] lkfgR;'kkL=h; Lo:i o izdkj mnkgj.kkalg

vki.k izca/kkP;k ifgY;k izdj.kkr vH;klys vkgsr( R;kpizek.ks dkO;xr izfrekaP;k

Lo:ikuqlkjgh R;kaps LFkwyekukus vkB izdkjkr oxhZdj.k dsys vkgs- rs izdkj vls &

1½ vkfnca/k:i L=h&izfrek 2½ ikSjkf.kd L=h&izfrek 3½ ,sfrgkfld L=h&izfrek

4½ yfyrdykarhy L=h&izfrek 5½ vfHkpkj txkrhy L=h izfrek 6½ dkYifud

L=h&izfrek 7½ O;fDrxr thoukrhy L=h&izfrek 8½ ladh.kZ L=h&izfrek-

iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k lexz dforklaxzgkrhy L=h&izfrekapk

fopkj ojhy oxhZdj.kkuqlkj dsyk vkgs-

,[kk|k dykoarkph izfrekl`"Vh fdrh le`) vkf.k oSf'k"V;iw.kZ vkgs

R;ko:u R;k dykoarkP;k izfrHkklkeF;kZpk] dYiuk'kDrhpk vkf.k fparu'khyrspk izR;;

;srks- iq- f'k- jsxs ;kaph izfrekl`"Vh vfHkuo vkf.k laiUu vkgs( R;kaP;k Lo;aHkw dforsps

oSf'k"V; Eg.kts R;kaP;k dforsrhy izfrekl`"Vh gks;- vkfnca/k:i izfrek] fulxZizfrek]

jaxizfrek] Li'kZizfrek] xa/kizfrek] lthol`"Vhrhy i{khizfrek] izkf.kizfrek] jlukizfrek

v'kk izfrekauh le`) vlysY;k jsxs ;kaP;k dforsrhy izfrekl`"Vhr L=h&izfrekaph la[;k

vf/kd vkgs( vkf.k L=h&izfrekaP;k fo'okrgh vkfnca/k:i L=h&izfrekaph ikSjkf.kd

L=h&izfrekaph o ladh.kZ L=h&izfrekaph la[;k vf/kd vkgs- ^jk/kk* vkf.k ^vkfnek;* ;k

nksu L=h&izfrek iqujkofrZr gksrkr-

425

jk/kk gh iq- f'k- jsxs ;kaph vR;ar vkoMrh L=h&izfrek vkgs- izkjaHkh

ckyd`".kkph ckyl[kh] d`".kl[kh loaxMh Eg.kwu ;s.kkjh jk/kk gh L=h&izfrek mRrjksRrj

vk'k;lai`Dr] Hkkolai`Dr vkf.k izlj.k'khy gksr tkrs- 'ksoVh Lor% jsxsp jk/ksP;k

:i&Lo:ikr ,d:i gksÅu v}SrkuankukP;k Mksgkr rjaxr jkgrkr-

jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek vla[; Hkkok'k;] vFkZ] fopkj izdV

djrkr- R;k 'kq"d o vuko';dfjR;k ;sr ukghr- R;krwu jsxs ;kaps Hkkofo'o]

fopkjdks'k] laLdkjle`)h O;Dr gksrs( rlsp R;kaph mPp vfHk:ph vkf.k L=h&fo"k;d

n`f"Vdksu izdV gksrs-

jsxs vkiY;k izfrHkkLi'kkZus vkf.k dYiuk'kDrhus L=h&izfrekauk uok

psgjk] uoh Hkk"kk] uoh vksG[k nsrkr- R;kaP;k dkO;xr L=h&izfrek O;aX;kFkkZP;k okgd

vkf.k HkkoukaP;k vkokgd vkgsr- R;kaP;k}kjs ts L=hps eu o euksxr O;Dr gksrs rs

okpdkauk vareqZ[k] lqfopkjh djrs- jsxs ;kaP;k dkO;xr izfrek okpdkaP;k tkf.kok

izxYHk vkf.k lqlaLd`r djrkr-

jsxs ;kaP;k dforsrhy dkagh L=h&izfrek R;kauk >kysY;k n`"Vkarkrwu

fuekZ.k >kysY;k vkgsr- mnk- 'kgukt] ikOg.kh] 'kkyZV] fgju] jk/kk bR;knh- R;krwu jsxs

;kaps dykfu"B] J)k;qDr var%dj.k vkf.k L=hfo"k;d fparu izrhr gksrs- v'kk

izfrekrwu vn~Hkqrrk vkgs i.k rh vn~Hkqrrk thouewY;kaps n'kZu ?kMfo.kkjh o

okLrokdMs us.kkjh vn~Hkqrrk vkgs-

jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekae/;s oSfo/;rk vkgs- ,dp izfrek

¼jk/kk o vkfnek; ;k nksu izfrekapk viokn oxGrk½ iqUgk iqUgk ;sr ukgh-

jsxs ;kaP;k dforsr ,dgh ,sfrgkfld L=h&izfrek ukgh- ^eLrkuh* gh

L=h&izfrek jsxs ;kaP;k izfrHksus] dYiuk'kDrhus fuekZ.k dsysyh izfrek vkgs- rh

is'kosdkyhu ^eLrkuh* ukgh-

jsxs ;kaph dfork laLd`r okM~-e;k'kh o 'kkfgjh dkO;k'kh ukrs lkaxrs-

R;kaP;k dforsr xzkeh.k L=h&izfrekgh ;srkr- mnk- ekyu] eSuk] “ksoarh] panzkoGh]

426

iksjVh] lkt.kh] deG.k bR;knh- jsxs ;kauh vkiY;k dforsrhy dkYifud

L=h&izfrekaukgh lkftoar dsys vkgs- mnk- eLrkuh] jk.kd] dqyL=h] xaf/krk] lgsyh]

jklkUrfjrk] dknafcuh] y;yk] vycsyh] lkjl&galh bR;knh-

jsxs vkiY;k dforsrhy ikSjkf.kd L=h&izfrekauk vkiY;k izfrHkkLi'kkZus

uos O;fDreÙo cgky djrkr- mnk- vgY;k] daqrh] nsodh] nzkSinh] moZ'kh b-

^psVdh.k* lkj[kh vfHkpkj txkrhy L=h&izfrek jsxs ;kauh vuisf{kr

O;aX;kFkkZus vfHkO;Dr dsyh vkgs-

ladh.kZ izfrekaP;k oSfo/;iw.kZ fufeZrhrwu jsxs ;kaP;k le`)

vuqHkofo'okpk izR;; ;srks-

jsxs ;kaP;k dforsps dsanz vkf.k fo’k; ,dp vkgs( rs Eg.kts ^L=hrÙo*

vkf.k ^L=h:is*( rjhgh R;kaph dfork jVkG] daVkGok.kh o ,dlqjh gksr ukgh- frP;kr

izlUurk vkgs- jsxs ;kaP;k lw{e fujh{k.kkrwu lkdkjysyh vuar L=h:is R;kaP;k dforsr

ikgko;kl feGrkr- mRrjksRrj dforsrhy izfrekaph la[;k deh deh gksr tkrs vkf.k

izfrek vf/kdkf/kd vFkZlai`Dr gksr tkrkr( gs jsxs ;kaP;k izfrHksps lqy{k.k vkgs]

fodlu vkgs-

iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsyk vkf.k dforsrhy L=h&izfrekaukgh

^l`tuk*ps vizwi vkgs- vkSRlqD; vkgs- izseklkBh] uofufeZrhlkBh] vkuanklkBh] l`"V

'kdrhauk o fo/kk;d izo`Rrhauk of/kZ".kq dj.;klkBh ^l`tu* ok ^fufeZrh* dj.;kph

mRdV bPNk R;kaP;k dforkrhy L=h&izfrek vfHkO;Dr djrkr-

izdj.k ikpos % xzsl ;kaPizdj.k ikpos % xzsl ;kaPizdj.k ikpos % xzsl ;kaPizdj.k ikpos % xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek;k dforsrhy L=h&izfrek;k dforsrhy L=h&izfrek;k dforsrhy L=h&izfrek

izca/kkP;k ikpO;k izdj.kkr xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekapk

vH;kl dsysyk vkgs- xzsl ;kaP;k dforsrhy izfrekl`"Vhrhy L=h&izfrekaps Lo:i

vH;klwu xzsl vkiY;k izfrHkk'kDrhus L=h&izfrekauk vk'k;lai`Dr djrkr dh ukgh ;kph

fpfdRlk dsyh vkgs-

427

xzsl gs lkBksRrj dkGkrhy] vkxGh osxGh izfrekl`"Vh fuekZ.k dj.kkjs

izfrHkkoar doh vkgsr- R;kaP;k dforsrhy izfrekfo'okr L=h&izfrekaph la[;k vf/kd

vkgs- R;k L=h&izfrekaP;k fo'okrgh ikSjkf.kd L=h&izfrekaph o ladh.kZ L=h&izfrekaph

la[;k lokZf/kd vkgs- R;kaP;k dforsr dkgh L=h&izfrekaps dsoG mYys[k ;srkr rj dkgh

L=h&izfrek vO;Dr vlrkr- dkgh L=h&izfrek izlUu vkf.k vFkZxHkZ vkgsr rj dkgh

nqcksZ/k vkgsr-

xzsl ;kaP;k thoukr vkf.k izfrek fo'okrgh ^L=h* ps LFkku loksZPp

vkgs- R;kaP;k dforsrwu izfrekaP;k ekGk xqaQysY;k fnlrkr i.k ,dk izfrespk nqlÚ;k o

brj izfreka'kh lkgp;Z&laca/k izLFkkfir gksr ukgh] R;keqGs R;k izfrekrwu rqVd rqVd

vkf.k vLi"V Hkkok'k; O;Dr gksrks( ijarq ,dla/k vuqHkwrhpk izR;; ;sr ukgh- dkgh

izfrek brD;k nqcksZ/k vkf.k fDy"V vkgsr dh] R;krwu vrkfdZd] vlaca) o vokLro

vk'k; O;Dr gksrks-

xzsl vkiY;k dYiuk'kDrhus vkiY;k dforsrhy L=h&izfrekauk osxGs]

Lora= o uos vfLrÙo nsr ukghr- R;k L=h&izfrekauk uoh Hkk"kk] uoh tk.kho] uoh

vksG[k nsr ukghr- R;kaps ikSjkf.kd O;fDreÙo tlsP;k rlsp jkgrs- xzsl R;k L=h

:ikcn~ny fdaok R;kaP;k O;fDrÙokcn~ny Lor%P;k n`f"Vdksukrwu dks.krsgh Hkk"; djhr

ukghr- dqarh vkf.k xka/kkjh nksu ikSjkf.kd izfrekapk viokj oxGrk] xzsl ;kaP;k

dforsrhy ikSjkf.kd L=h&izfrek vkiyk ewGpk psgjk] O;fDreÙo ?ksÅup okojrkr-

,dk dforsr ek= ^jk/kk* ;k L=h&izfresyk xzsl ;kauh vR;ar HkkojE; o vpwd 'kCnkr

fprkjys vkgs- gk vuqHko vU; L=h&izfrekackcr ;sr ukgh-

^vkbZ* gh L=h&izfrek xzsl ;kaP;k izfrekfo'okph tUenk=h vkgs-

R;kpizek.ks rh L=h&izfrekaphgh tUenk=h vkgs- ^vkbZ* fo"k;h xzsl ;kaP;k vR;ar lafeJ

o O;kfeJ Hkkouk ^vkbZ* ;k L=h&izfresrwu O;Dr gksrkr- R;kr izse] okRlY;]

fojgosnuk] dkeHkko] nsgHkko] vgadkj] }s"k] jkx] rdzkj] vkiqydh] ek;k] vkfRe;rk

v'kk vkf.k vU; vusd HkkokFkkZaps feJ.k vkgs- R;kr ikjaifjdrscjkscjp vikjaifjd

428

vkf.k visf{kr cjkscjp vuisf{kr Hkkolaosnukgh O;Dr gksrkr-

xzsl ;kaP;k dforsrhy dkgh L=h&izfrek dsoG 'kCnkFkZfu"B vkgsr rj

dkgh vFkZghu vkgsr- dkgh L=h&izfrek ^fo'ks’k.kkaP;k :ikr ;srkr rj dkgh

L=h&izfrek ^lacks/ku* Eg.kwu ;srkr- dkgh izfrek iqu%iqUgk ;sr jkgrkr- dforsr vkbZ

gh izfrek O;Dr vkf.k vO;Dr v'kk nksUgh Lo:ikr ;srs- dforsr T;k T;k fBdk.kh

^rh*] ^rw*] v'kh loZukes ;srkr] rh loZukes ^fiz;rek* fdaok ^vkbZ* ;k izfreslkBh

;srkr- vkbZ gh izfrek dks.kR;kgh :ikus] dks.kR;kgh vFkkZus O;Dr gksrkuk rh dkeHkko

o nq%[ktk.kho ?ksÅup vorjrs- dkgh izfrek miesP;k :ikr ;srkr- 'kCnkFkZfu"B

izfrekaph la[;k vf/kd vlwu R;k[kkyks[kky okD;kFkZfu"B izfrekaps mi;kstu >kys vkgs-

^la/;kdkGP;k dfork* rs ^lkatHk;kP;k lkt.kh* ;k dkO;izoklkr xzsl

;kaP;k dforsrhy izfrekaph i;kZ;kus L=h&izfrekaph la[;k mRrjksRrj ok<r tkrs- dkgh

dforkaps Lo:i & ^L=h&izfrekaph fuOoG vksG* & vls gksr tkrs- R;keqGs dfork

daVkGok.kh] rdZnq"V vkf.k vFkZghu gksr tkrs-

xzsl ;kaP;k dforsr vn~Hkqrrk vkgs i.k rh okLrokdMs us.kkjh fdaok

lq"V nq"V izo`Rrhapk la?k’kZ] thouewY;s ;kaP;k fnXn'kZukdMs tk.kkjh vn~Hkqrrk ukgh rj

rh Hk;pfdr dj.kkjh o xksa/kGkr Vkd.kkjh vn~Hkqrrk vkgs- rh vokLrokdMs us.kkjh

vn~Hkqrrk vlY;kus dfork vukdyuh; curs-

xzsl ;kaP;k dforsr loZ izdkjP;k L=h&izfrek HksVrkr- vfHkpkj

txkrhy L=h&izfrek O;aX;kFkkZus fdaok y{;kFkkZusgh ;sr ukghr- rj ikSjkf.kd L=h&izfrek

vkiY;k iqjk.kdkGkrhy lanHkZ ?ksÅup okojrkr- ,sfrgkfld izfrekackcrgh vlsp

?kMrs-

xzsl ;kaP;k dforsr ukne;h] ukne/kqj] ;edkuqizkl;qDr 'kCnkaeqGs

laxhrkps vkd’kZ.k fuekZ.k gksrs- ijarq gs 'kCn n'kZuh ns[k.ks vlys rjh rs {kh.k vFkZ

lkaxrkr fdaok vFkZghu vlrkr- dsoG L=h&izfrekp uOgs rj loZp izfrek iqujkofrZr

gksrkr- dkgh izfrekarwu laqnj dfork vkdkjkyk ;sr vlyh rjh v'kk vFkZlaiUu

429

dfork [kwip vYi vkgsr- R;k fu[kG dkO;kuan o lkSan;kZuqHkwrh ns.kkÚ;k vkgsr-

xzsl ;kaP;k dforsr R;kauh fuekZ.k dsysys uos 'kCn] uO;k

fo'ks’k.k&fo'ks’;kP;k tksM;k vla[; vkgsr( i.k R;kr ,d izdkjpk rksp&rkspi.kk

vkgs- ,dkp 'kCnkyk nqljs vusd 'kCn tksMwu uok 'kCn xzsl r;kj djrkr- mnk-

u`R;xka/kkj] Li'kZxka/kkj] f'kYixka/kkj b- vls veki 'kCn xzsl ;kaP;k dforsr vkgsr-

R;krwu Dofprp vFkZfufeZrh gksrs] vU; osGh rs 'kCn ns[k.ks o ukne/kqj gksrkr o

dfork lafxrkd"khZ o xs; gksrs-

xzsl ;kaps 'kCnHkkaMkj le`) vkgs- 'kCnkaph o Hkk’ksph tk.kho rhoz

vkgs- xw<kps vkd’kZ.k] nq%[kkoj izse dj.ks] izseHkko] dkeHkko] vkRedsanzho`Rrh] vKkrkps

vkd’kZ.k bR;knh xks"VheqGs xzsl ;kaph izkjaHkhph dfork jkse¡fVd o`Rrhph vlyh rjh

uarj ek= frP;krwu vfrokLrookn izR;;kyk ;srks-

vkReyhu vlysyh xzsl ;kaph dfork fuOoG vkRedsanzh dfork curs-

vkReeXu dohph dfork lkoZf=d o lkoZdkfyd o oSf'od ikrGhoj iksgkspw 'kdrs-

jsxs ;kaph dfork r'kh >kyh vkgs( ijarq xzsl ;kaph dfork ek= R;kaP;k O;fDrxr

ikrGhojp jkgrs-

izdj.k lgkos % iqizdj.k lgkos % iqizdj.k lgkos % iqizdj.k lgkos % iq---- f f f f''''kkkk---- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekaps jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekaps jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekaps jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekaps

rqyukRed foospurqyukRed foospurqyukRed foospurqyukRed foospu

izca/kkP;k ;k lgkO;k izdj.kkr iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k

dforsrhy L=h&izfrekaps rqyukRed foospu dsys vkgs- mHk; dohaP;k lexz

dforklaxzgkrhy fuoMd dkO;xr L=h&izfrekapk vH;kl d:u R;kapk rqyukRed fopkj

dsY;kus dkgh fu"d"kZ gkrh vkys vkgsr-

iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsr vusd izfrek leku vkgsr-

mnk- dqarh] nzkSinh] vkfnek;] lrh] vgY;k] l[kh] vkbZ] izs;lh] ekyu] nsodh bR;knh-

ijarq R;kaP;k}kjs vfHkO;Dr gks.kkjs mHk; dohaps Hkkofo'o] n`f"Vdksu fHkUu vkgsr o

vkfo"dkjkr i`Fkdrk vkgs-

430

iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsps dsanz ^L=h* vkgs- ^l`tukps dsanz* vkf.k

^vkfnek;* Eg.kwu jsxs L=hdMs ikgrkr- ^L=hrÙo* gs bZ'ojh rÙo ekuwu loZ izdkjP;k

lkSan;kZph vuqHkwrh L=hfu"B lkSan;kZ}kjsp ?ksrkr- R;kaP;k lqlaLd`r o`Rrhrwu mPp

vfHk#phrwu vkf.k izxYHk fparukrwu R;kapk L=hfo"k;d n`f"Vdksu fodflr >kyk vkgs-

rks R;kaP;k dforsrhy L=h&izfreka}kjs izR;;kyk ;srks- L=h iq:"keukyk vkdf"kZr djrs]

yksHkkfors] vkuanhr djrs R;kpcjkscj R;kyk lqlaLd`rgh cufors( vkiY;klg vkiY;k

lHkksorkyP;k pjkpjkyk rh lq?kM] lqlaLd`r o laosnu{ke djrs- L=hrÙokf'kok; ekuoh

thou] l`"VhpØ iw.kZ gksÅ 'kdr ukgh( brdsp ukgh rj L=hrÙokf'kok; bZ'ojhrÙogh

viw.kZp vkgs- ;k L=hrÙokph vla[; :is jsxs ;kauh dkO;c) dsyh- L=hps nsglkSan;Z]

HkkolkaSn;Z] HkkofoHkzekrhy] nsgfoHkzekrhy lkSan;Z jsxs ;kaP;k izfresyk izlUu djrs-

vkYgkn nsrs- rksp izlUu vkYgknnk;h dkO;kfo"dkj jsxs ;kaP;k dforsrhy

L=h&izfrekrwu ?kMrks( vkf.k R;k dforsus okpdgh izlUu gksrks- furG] ikjn'khZ

eueksdGh dfork jsxs ;kauh ejkBh jfldkyk fnyh- vkiY;k dforsrwu ekuokP;k

izkFkfed o uSlfxZd dkeHkkokyk dekyhP;k la;ri.ks lgtlqanjrsus vfHkO;Dr dsys-

xszl ;kaP;kgh dforsps dsanz L=h vkgs- L=hph loZ:is ^vkbZ* ;k

izfresrwu fuekZ.k gksrkr- ^vkfnek;* gh L=hP;k loZ :ikaph tUenk=h vkgs vls jsxs

ekurkr( rj xszl gs ^vkfnek;s*yk dkeHkkousps vkfndkj.k ekurkr- vkfnek;spk laca/k

vk/;kRek'kh ulwu ^vkfneizsj.kk* th dkeizsj.kk vkgs frP;k'kh vlwu frus tUeos.kkaps

djky 'kki ekuoh vfLrÙokoj js[kys vls xzsl ekurkr-

jsxs vkiY;k izfrHkkLi'kkZus o dkYifudrsus vkiY;k dforsrhy

L=h&izfrekauk uoh Hkk"kk] uok psgjk] uoh vksG[k nsrkr- R;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek

LFkydkykrhr vkgsr- Hkkjrh; iqjk.kkrhy L=h&izfrekaizek.ksp xzhd laLd`rhrhy

L=h&izfrekgh jsxs js[kkVrkr( rlsp loZ /keZlaLd`rhrhy L=h&:isgh jsxs js[kkVrkr- mnk-

ysMk] fDyvksik=k] 'kkyZV~] 'kgukt] bR;knh- rlsp L=hph os'kHkw"kk] ds'kHkw"kk] 'kkjhfjd

gkoHkko] ikWLpj (Posture) ;krwugh fnl.kkjs lkSan;Z jsxs fVirkr- L=h:ikauk ykSfdd

431

ikrGho:u dkO;c) dj.kkjs jsxs fryk vykSfdd ikrGho:ugh o.kZu djrkr- jsxs

;kaP;k dforsrhy izR;sd L=h&izfrek L=hrÙokrwu fuekZ.k gksrs vkf.k vkfnek;sP;k

fo'oO;kih :ikr ,d:i ikors-

xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekauk xzsl vkiY;k izfrHkk lkeF;kZus uoh

Hkk"kk] uoh psgjk] uok fopkj nsr ukghr- nq%[ktk.kho o dketkf.kosus lai`Dr >kysY;k

R;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek xzsl ;kaps oS;fDrd Hkkofo'o vkf.k oS;fDrd nq%[ktk.kho

O;Dr djrkr- R;kaph dfork fof'k"VkdMwu oSf'odrsdMs tk.kkjk dkO;k'k; vfHkO;Dr

djhr ukgh- R;kaP;k dforsrhy ^jk/kk* gh izfrek “kk'or izsekpk lqanj vkfo"dkj

dj.kkjh vlyh rjh gh izfrek R;kaP;k dforsr Li"V o ,dla/k vuqHkwrh nsr ukgh-

frps Lo:i letwu ?ks.;klkBh xzsl ;kaP;k yfyr fuca/kkrhy Li"Vhdj.kkpk vk/kkj

?;kok ykxrks-

xzsl ;kauk foy{k.k laosnu'khyrk ykHkysyh vkgs- ;kpk izR;; R;kaP;k

dforsrwu ;srks- vR;ar rjy] mRdV ijarq vewrZ vuqHkwrh okpdkP;k eukr ladzfer

dj.;kps] vfHkO;Dr dj.;kps lkeF;Z xzsl ;kaP;k izfrHksr vlwugh R;kaph dfork lyx]

rkfdZd( ,dla/k o okLrokdMs us.kkjh vuqHkwrh nsr ukgh( R;keqGs R;kaP;k dforsrwu

rqVd Hkkok'k; ?ksÅu ;s.kkÚ;k izfrek R;kaP;k dforsyk O;kfeJ] vFkZcackG o nqcksZ/k

cuforkr-

xzsl vkReyhu vkf.k vkRedsanzh doh vkgsr- R;kaph dfork gh xzhd

iqjk.kkrhy ukflllP;k O;fDreRokph vkBo.k d:u nsrs- ukflll T;kizek.ks

Lor%P;kp izsekr iMwu Lor%ykp fuj[khr clrks R;kizek.ks xzsl ;kaph dfork xzsl ;kaP;k

vkReizsekps o.kZu dj.kkjh vkgs- vkRenq%[kkps o.kZu dj.kkjh vkgs- beku] lq[k] nq%[k]

izse] Lokra«; ;k lokZapk fopkj xzsl ;kaP;k dforsr vkgs- ijarq rks QDr R;k oS;fDrd

thouk'kh fuxfMr vkgs- R;keqGs R;kaph dfork vkRedsanzh gksrs- e`R;qtk.kho] vikfFkZokyk

tk.kwu ?ks.;kph bPNk] thoujgL;kpk “kks/k ;kapsgh fparu xzsl djrkr i.k rs dsoG

R;kaP;k O;fDrxr ikrGhojp jkgrs Eg.kwu R;kr rksp rkspi.kk ;srks- xzsl gs ^}Srh* o

432

^'kkDr* fopkjlj.kh ekurkr R;keqGs ^nsgfu"Bk* gs rÙo R;kaP;k dforsr dkBksdkB Hkjys

vkgs-

jsxs ;kaP;k dforsr ,sfrgkfld L=h&izfrek ;sr ukghr] rlsp R;kp

R;kp izfrekaph iqu:Drh gksr ukgh- jsxs ;kaP;k dforsrhy ^jk/kk* gh lokZaxlaqnj

L=h&izfrek vlwu jsxs ;kaph v}Sroknh fopkjlj.kh jk/ksP;k izfresrwu O;Dr gksrs-

xzsl ;kaP;k dforsr ehjk] tuh] eqDrkbZ v'kk ,sfrgkfld L=h&izfrek

;srkr( i.k R;k fo'ks"k.kkP;k :ikr ;srkr fdaok okD;kFkZfu"B izfrek gksÅu ;srkr- xzzsl

;kaP;k dforsr jk/kk gh izfrek v}SrHkkoukp O;Dr djrs---- R;krwu xzsl ;kaP;k ^}Srh*

fopkjlj.kh'kh vlysyh folaxrh tk.kors-

jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek izlj.k'khy] vFkZlai`Dr vkf.k

rjyrspk] mRdVrspk izR;; nsrkr- jsxs ;kaP;k dforsrhy izR;sd L=h&izfrek gh ,d

^o`Rrh* vlrs fdaok ^laLd`rh* vlrs- R;krwu ,d 'kkar] vkuanh thoufu"Bk O;Dr gksrs-

xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek 'kCnkFkZfu"B vkf.k okD;kFkZfu"B

izfrek vkgsr- R;k dforsrhy vU; izfreka'kh o dkO; ?kVdka'kh vuqca/k o lkgp;Z

lk/kr ukghr R;keqGs rqVd Hkkok'k;krwu rqVd vFkZ'k;kps vkdyu gksrs- dkgh vFkZ

lwfpr gksrks i.k lyx lkSan;kZuqHkwrh izR;;kyk nsr ukgh- xzsl ;kaP;k dforsrwu n'kZuh

ns[k.;k izfrekaph vkjkl o o`Rrc) jpuk vlrs( R;keqGs dfork ukne/kqj o Jo.kh;

gksrs( i.k okpd o Jksrk frpk vFkZ yko.;kP;k Qankr iMr ukgh-

jsxs ;kaP;k dforspk okpdkP;k eukoj [kksyoj ifj.kke gksrks- okpd

fopkjizo.k gksrks- vuqHkole`) gksrks( vkf.k jsxs ;kaP;k L=hfo"k;d n`f"Vdksukckcr

fopkjgh d: ykxrks- jsxs ;kaph ^iq"dGkFkZ* lkax.kkjh izfrekl`"Vh ikgwu okpdgh

^iq"dGwu* tkrks- okpdkaP;k tkf.kok le`) dj.;kps] R;kP;k laosnu'khyrsyk vkokgu

dj.;kps lkeF;Z jsxs ;kaP;k dforsr vkgs- dfork vkf.k okpd vlk vuqca/k jssxs ;kaph

dfork izLFkkfir djrs-

xzsl ;kaph dfork mRdV Hkkok'k; O;Dr dj.kkjh vkgs- okpd Hkkoqd

433

gksrks] O;kdqG gksrks] nq%[k tk.khogh vkrZ djrs- gk ifj.kke lqjkaP;k laxrhus vf/kd

izHkkoh gksrks( i.k gk ifj.kke rkRdkfyd vlrks] ,dsjh vlrks- okpdkauk fopkjizo.k o

vuqHkole`) dj.kkjk ulrks-

jsxs ;kaph dfork vYik{kjje.kh;cOgFkZd vkgs- R;kaP;k dforsoj]

izfrekl`"Vhoj o 'kCndGsoj dq.kkpk izHkko fnlwu ;sr ukgh- jsxs ;kauk izfrekaP;k]

'kCnkaP;k pØO;wgkr tkÅu iqUgk ckgsjgh tkrk ;srs( i.k xzsl ek= 'kCnkaP;k] izfrekaP;k

pØO;wgkrp vMdwu iMrkr- 'kCnfilsi.k vkf.k izfrekfilsi.k xzsl ;kaP;k 'kCndyssps

vkf.k izfrekl`"Vhps oSf'k"V; >kys vlys rjh rs dkO;nks"k cuys vkgsr-

xzsl ;kaP;k dforsrgh 'kCnlkSan;Z vkgs- i.k R;kaP;k 'kCndGsoj jsxs

vkf.k izfrekl`"Vhoj th- ,- dqyd.khZ o jsxs ;kapk izHkko fnlwu ;srks- xzsl Lor%yk

^vuqoa'kghu* Eg.kowu ?ksrkr i.k rs R;kaps er ekU; djrk ;sr ukgh- rlsp xzsl

Lor%yk dks.kR;kgh lkfgfR;d laiznk;kr clow bfPNr ukghr- ¼mnk- lkSan;Zokn]

okLrookn] vfr okLrookn] bR;knh-½ ijarq xzsl ;kaph dfork lkSan;Zoknh o

vfrokLrooknh laiznk;krhy dfork vkgs- vKkrkps vkd’kZ.k] izseHkko] Le`frjatu]

Le`frmnklh] nq%[kizhrh] vkReizkS<h] vkRexkSjo] vkReLrqrh] vfHkpkj txkrhy vuqHkwrhps

o.kZu] nqcksZ/krk] vOkkLrork] vn~Hkqrrk gh xzsl ;kaP;k dforsph oSf'k"V;s R;kaP;k

dforsrhy lkSan;Zoknh o vfrokLrooknh o`Rrh v/kksjsf[kr djrkr- xzsl ;kaP;k dforsrhy

nqcksZ/krsphp ppkZ [kwi >kyh vlyh rjh xzsl ;kaph izfrHkk dkgh vLly o lqanj

dforkaph fufeZrh djrs- mnk- Hkkrqdyh] Qqadj] vkbZ % 1] ikÅl] oSjh] nq%[k ?kjkyk

vkys] xkao] okV] lkat vkbZP;k dfork] ikÅlxk.ks] ckgqyh] ckx] dG'kh] dforsps ;s.ks(

1] ?kj bR;knh- i.k v'kk dfork la[;sus vYip vkgsr( v'kk pkaxY;k dforkrwu xzsl

;kaP;k vLly izfrHksph vksG[k iVrs-

iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekapk rqyukRed

vH;kl djhr vlrkuk mHk; dohaP;k dforsfo"k;h dkgh vU; ckchgh n`"VhiFkkr

vkY;k- R;kapkgh FkksMD;kr funsZ'k dj.ks egÙokps okVrs-

434

iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforsps vuqdj.k >kys ukgh( i.k xzsl ;kaP;k

dforsps vuqdj.k dj.;kpk iz;Ru gksrks i.k xzsl ;kaP;k dforsps vuqdj.k dkslGwu

iMrs- vuqdj.kkckcr gk fu"d"kZ mHk; dohackcr lR; vlyk rjh R;kph dkj.ks fHkUu

vkgsr-

jsxs ;kaP;k dforsps vuqdj.k u gks.;kekxps dkj.k R;kaP;k dforsP;k

xq.koRrsr nMys vkgs- jsxs ;kaph viwoZ 'kCnl`"Vh] R;kapk L=hfo"k;d fparu'khy n`f"Vdksu

;k xks"Vh lgtkuqdj.kh; ukghr- jsxs ;kaps ejkBh Hkk’ksojhy furkar izse] lkfgR;fu"Bk]

Hkk"kk tk.kho vkf.k lkSan;kZuqHkwrhyk Lohdkj.;kph i)rh [kkl ^jsxs;* vkgs- rsFks jsxs

;kaph vH;Lro`Rrh] lk/kuk] lqlaLdkj o fopkj ;kaps vf/k"Bku vkgs- R;keqGs jsxs ;kaP;k

dforsps vuqdj.k dj.ks lgt 'kD; ukgh- jsxs ;kaP;k dforspk izHkko ek= dkgh

dohaoj iMyk-

iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforspk izHkko T;k dkgh dohaoj iMyk R;kiSdh

xzsl gs ,d doh vkgsr- jsxs ;kauhp xzsl ;kapk ifjp; d:u fnyk- xzsl ;kaph jsxs

;kaP;k'kh vlysyh eS=h] R;k nks?kkapk i=O;ogkj ;keqGs jsxs ;kapk izHkko xzsl ;kaP;koj

iM.ks LokHkkfod vkgs- ijarq xzsl ek= gh xks"V vekU; djrkr- vkiY;k eqyk[krhe/;s

xzsl ;kauh rls Li"Vi.ks lkafxrys vlys rjh xzsl ;kaP;k 'kCndGsoj o izfrekl`"Vhoj

fo'ks’kr% L=h&izfrekl`"Vhoj jsxs ;kapk izHkko tk.korks-

xzsl ;kaP;k dforsps vuqdj.k dj.;kpk iz;Ru gksrks- i.k rks iz;Ru

;'kLoh gksr ukgh( ;kps dkj.k xzsl ;kaP;k dforsrhy nqcksZ/krk vkf.k lR;klR;kps]

HkklkHkklkps] okLrovokLrokps feJ.k o vn~Hkqrrk gs vkgs- xzsl ;kaph Hkk"kk eksgd

vkgs i.k frP;kr vFkZ{kh.krk vkgs( frP;kr ukne/kqjrk vkf.k ;edkuqizklkph cgqyrk

vkgs( R;keqGs vuqdj.k dj.kkÚ;kaiq<s vuqdj.k d'kkps djko;kps gk iz'u mHkk jkgrks-

xzsl ;kaP;k vrkfdZd] vlaca)] vFkZcackG dforsrwu vFkZfu'p;u gksr ukgh- v'kh

dfork ukne/kqjrslkBh vuqdj.kh; Bjyh rjh rso<s iqjsls Bjr ukgh( dkj.k vFkkZP;k

ckcrhr rh {kh.k vlrs- eksgd i.k vFkZcackG] ukne/kqj i.k rqVd rqVd vuqHkwrhps]

435

Hkkolaosnukaps vLi"V [kaM O;Dr dj.kkÚ;k dforsps vuqdj.k vf/kdp vFkZ{kh.k] fDy"V

o nqcksZ/k cufo.kkjs gksÅ 'kdrs Eg.kwup rs v;'kLoh gksrs-

jsxs ;kaP;k dforsr vn~Hkqrrk vkgs R;kizek.ks xzsl ;kaP;kgh dforsr

vn~Hkqrrk vkgs( ijarq mHk; dohaP;k dforsrhy vn~Hkqrrkgh i`Fkd i`Fkd vkgs-

vn~Hkqrrk gh okLrokdMs us.kkjhgh vlw 'kdrs- frP;krwu thouewY;kaps n'kZu ?kMrs- jsxs

;kaP;k dforsrhy vn~Hkqrrk gh v'kk izdkjph vkgs- lq"V vkf.k nq"VkaP;k la?k’kkZe/khy

nq"Vkapk uk'k] lq"Vkapk fot;] l`tukps jpukRed fo/kk;drsps ewY; o egÙo]

ldkjkRed thoun`"Vh] bZ'ojh vfLrÙokP;k Bk;h ,d:i gks.;kph bPNk bR;knh

ewY;kapk] fopkjkapk] Hkkoukapk iqjLdkj jsxs ;kauh vkiY;k dkO;xr vn~Hkqrrsrwu dsyk-

v'kh vn~Hkqrrk vlysyh dfork thoukrhy 'kk'or] lR;kdMs] fpjaru okLro ewY;kadMs

us.kkjh vlrs- jsxs ;kaP;k ^'kgukt*] ^'kkyZV~ dh---* ^fgju*] ^ikOg.kh*] ^efg"kklqj*

;klkj[;k dfork vn~Hkqr okVY;k- rjh R;krwu thouewY;kaps n'kZu ?kMrs- mnk-

^efg"kklwj* ;k dforsr jsxs Lor%P;k Bk;h vlysY;k nqxqZ.kkaP;k :ikrhy vlqjkauk

ekj.;klkBh nsohyk vkokgu djrkr- ^ikOg.kh* ;k dforsr L=h foHkzekaps n'kZu okLro

vkgs( rj ^fgju* ;k dforsrhy L=h ekr`Rokps] le`)hps fo}Rrsps :i ?ksÅu ;srs-

^'kgukt* ;k dforsrhy ^'kgukt* gs L=h:i jsxs ;kauk lq’kqEukoLFksr fnlys vkgs- ;k

dforsP;k fufeZrhr vn~Hkqrrk vkgs- i.k ^'kgukt* gh L=h&izfrek ekrk] izs;lh]

nqxsZ'kuafnuh] lezkKh] dkfeuh] izfrHkklqanjh] l[kh v'kk vusd :ikrwu] t'kh HksVrs

r'khp r'kh izfrHkk'kDrh] dforklqanjh ;k :ikrgh vfHkO;Dr gksrs- /;s;] izhrh]

dkO;fufeZrh ;kapk /;kl ?ksrysyk iq:"k [kMrj ekxZ ikj d:u tkrks- ^Lokuancks/k* ;k

nh?kZ dforsP;k fufeZrhe/;sgh vn~Hkqrrk vkgs- jsxs ;kaP;k v'kk dkgh dfork vn~Hkqrrsrwu

fuekZ.k gksÅu fdaok vn~HkqrjE; dforkgh okLrokdMs] 'kk'or thouewY;kdMs us.kkÚ;k

vkgsr- R;k vn~Hkqrrsps Hk; okVr ukgh( fdaok rh vn~Hkqrrk okpdkyk xksa/kGkrgh Vkdr

ukgh- ukfLrd fdaok vJ) okpd R;k vn~Hkqrrsyk cxy nsÅu R;k dforkarhy

okLrokyk fHkMw 'kdrks- lkSan;kZRedrspk] dkO;kRedrspk vkLokn ?ksÅ 'kdrks( i.k R;k

436

dforsrhy okLrorsyk] thouewY;kauk nqyZ{kw fdaok ukdk: 'kdr ukgh gs jsxs ;kaP;k

dkO;xr vn~Hkqrrsps xq.koSf'k"V; vkf.k ;'k vkgs-

xzsl ;kaP;kgh dforsr vn~Hkqrrk vkgs- ijarq rh okpdkyk Hk;pfdr

djrs- xksa/kGkr Vkdrs- rh jsxs ;kaP;kizek.ks J)k;qDr var%dj.kkrwu] lkfgR;kP;k o

thoukP;k fu"Bkiw.kZ fopkj/kkjsrwu vkysyh ukgh- gh vn~Hkwrrk lq)k ^xzsldjh* vkgs-

orZeku] HkwrdkG] Hkfo’;dkGkaps ca/ku >qxk:u L=h&izfrekaps ,d= ;s.ks gh vn~Hkqr

fde;k xzsl djrkr-

^^nzkSinhus m[kk.;kyk dsys pksGk eksGk

m)kjrk] iqUgk >kyh vfgY;sph 'khGk**

^^ekrhP;k oS".koh foLrkjkrhy ;k=sr rh ijr vkyh

fu[kGysyk uqiwj frus fxGwu Vkdyk vkf.k

HkwfedU;k gksÅu rh ukpw ykxyh-**

fdaok

^^ika<js 'kqHkz gRrh ex

va/kkjcukarwu xsys

rs ftFks Fkkacys gksrs

rs o`{k ika<js >kys-**

f'kok; vkiY;kyk ^fyfjdy fQVl~* ;srkr vls xzsl Lor% fyfgrkr-

¼ferok] jk.khph fHk{kk] i`"B 67½ R;krwugh vn~Hkqrrk ;srs- R;kaP;k dforsrhy

vn~Hkqrrsfo"k;h Lor% xzslp lkaxrkr] ^^laxhr] y;] 'kCn vkf.k ukn ;kaP;k nqfeZG

xqaQ.kheqGs rh vn~Hkqr >kyh vkgs- jfldkauk R;kaps dk;Zdkj.kHkkokaps bafnz; rh oki: nsr

ukgh] Eg.kwu rh vn~Hkqr vkgs-**1- xzsl ;kaP;k dforsr jfldkyk dk;Zdkj.kHkkokps bafnz;

okij.;kph eukbZ [kqn~n xzsl ;kaphp dfork nsr ukgh( ;k fo/kkukrgh vn~Hkqrrk vkgs-

dk;Zdkj.kHkkokapk fopkj dsyk dh xzsl ;kaph dfork ^{kh.kvFkkZ*ph gksrs fdaok ^vFkZ'kwU;*

437

gksrs- mjrs rs dsoG laxhr] y;] 'kCn vkf.k ukn( R;keqGs okpd okLrokdMs u ;srk

okLrofoUeq[k gksrks fdaok vokLrorsdMs tkrks-

okLrokfo"k;hgh xzsl Eg.krkr] ^^LoIu vkf.k okLro ;k }Srh r.kkokr

ek>h dfork usgeh lkiMysyh vlrs- okLrokpk Lohdkj dj.;kps ek>s ek/;e LoIu

vkgs( ijarq LoIu gh oLrqfLFkrh ukgh- i.k rs tsOgk iMra rsOgk okLro vlrs- R;kP;k

rFkkdfFkr okLrokpk iqjkok ek= nsrk ;sr ukgh-

LoIukaP;k lkj.khrwu okLro tsOgk fufeZrhP;k Hkwehr izos'k djra rsOgk

R;kps jax cnyysys vlrkr- jax cnyysys vlys rjh dohph Hkwfedk okLrokpk R;kx

dj.kkjh ulrs-**2

xzsl ;kaph ojhy fo/kkus lafnX/k okVrkr- ^LoIu iM.ks*] ^LoIu ikg.ks*

gh ekuoh thoukrhy ^okLro* vkgs- R;kpk iqjkok ns.;kph xjtp ukgh- ^okLro* gs

^okLro*p vlrs- ex rs LoIukr vlks dh lR;kr vlks- R;kps jax cnyys rjh

okLrokrhy ^lR;* vkf.k ^ewY;Hkko* d/khp cnyr ukgh- vxnh ^ik.kh* dks.kR;kgh

jaxkr felGys rjh rs ^jaxhr ik.kh* gksbZy i.k ^ik.kh* gs ^ewG:i* okLrokiklwu nwj

tk.kkj ukgh- R;kizek.ksp ^LoIukrhy okLrokckcr* fdaok ^LoIukP;k lkj.khrwu O;Dr

gks.kkÚ;k okLrokckcr* Eg.krk ;sbZy---- ijarq xzsl ;kaP;k dforsr gh ^okLrork*

Dofprp HksVrs-

xzsl ;kaP;k dforsrhy vn~Hkqrrk gh lafnX/krsrwu ;srs- dk;Zdkj.kHkkokpk

vHkko] LFkydkykph vlac)rk] fp=] vFkZ] 'kCn ;kaP;k dzekrhy folaxrh fdaok

foLdGhri.kk ;keqGs dforsr vn~Hkqrrk ;srs- R;kr thoun'kZu] rÙoewY;] ewY;Hkko

ulrks- xzsl gs vkRedsanzh doh vlY;kus gh vn~Hkqrrkgh R;kaP;k O;fDrxr ikrGhojp

jkgrs- lkgftdp okpdkyk lafnX/kkoLFksr Vkdrs-

jsxs ;kaP;k L=h&izfrek jsxs ;kapk ^fuf'pr vlk L=hfo"k;d n`f"Vdksu*

O;Dr djrkr- fof'k"V thou tk.kho izdV djrkr- thoukrhy v'kqHk] okbZV vkf.k

dq#irk VkGwu fulxZ] eaxyrk vkf.k lkSan;Z ;krwu vkuan ?;kok vkf.k bZ'ojkus fnysY;k

438

'kjhjkP;k ek/;ekrwu izse] izhrh] HkDrh vkf.k eqDrh lk/kkoh v'kh thoutk.kho jsxs

;kaph dfork O;Dr djrs-

xzsl ;kaP;k dforsrwu mRdV HkkokuqHkwrh izR;;kyk ;sr vlyh rjh

R;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekrwu xzsl ;kapk L=hfo"k;d n`f"Vdksu O;Dr gksr ukgh-

R;kaP;k dforsrwu nq%[ktk.kho] Hk;tk.kho] okRlY;Hkko vkf.k dk:.;Hkko O;Dr gksrks(

i.k thoukfo"k;hph tk.kho o n`f"Vdksu O;Dr gksrkuk fnlr ukgh- fufeZrhuk'kkps Hk;]

osnuk] likZps Hk; bR;knhapk vuqHko ns.kkjh dfork ej.kkps fparu djrs-

jsxs ;kaP;k lkfgR;kyk ^jsxs;*okM~-e; Eg.kwu vksG[kys tkrs- R;kaP;k

lkfgR;kph leh{kk >kyh vkgs( jsxs ;kaph lkfgR;fo"k;d Hkwfedk] R;kaP;k dforsrhy

L=h:is] 'k`axkj] 'kCndGk] leh{kkfo"k;d fopkj v'kk R;kaP;k okM~-e;kfo"k;h

leh{kkRed ys[ku >kys- rlsp jsxs ;kaP;koj ^yaiV doh* vlk vkjksigh >kyk- rjhgh

jsxs ;kaP;k dforsps vLlyi.k ejkBh Hkk"kk izse] lkfgR;fu"Bk] 'kCndGk] dfoRo ;kapk

xkSjo >kyk- vls vlys rjhgh] jsX;kaP;k dforsps ;ksX; ewY;ekiu gks.ks xjtsps vkgs-

dkj.k jsX;kaP;k dforsyk Eg.kkoh r'kh yksdfiz;rk feGkyh ukgh- ;kps dkj.k R;kaP;k

dforsdMs leh{kdkaps nqyZ{k >kys vkgs- ;kckcr usekMs fyfgrkr] ^^R;kaP;k dforsps

nqyZf{kr LFkku y{kkr ?ksrk] R;kaP;k drZ`Rokph egrh lkax.ks ftrds egÙokps vkgs] frrds

R;kaP;k ,danj dfoRokph egrh lkax.ks egÙokps ukgh( R;kaP;k dforsps ewY;ekiu >kys

ukgh-**3

jsxs ;kaP;k dforsph Hkk"kk vkf.k R;kaP;k dforsrhy L=hfo"k;d n`f"Vdksu

;kfo"k;h leh{kkRed ys[ku >kys vkgs- R;kaP;k L=hnsgo.kZukfo"k;h vk{ksi ?ks.kkjh leh{kk

>kyh i.k jsxs ;kaP;k dforsps ewY;ekiu >kys ukgh- R;keqGs ejkBh dforsP;k

leh{kse/;s eksykph Hkj rj iMsyp f'kok; jsxs ;kaP;k dforsdMs leh{kdkaps] uodohaps

y{k os/kys tkbZy- R;kaP;k dforspk iquZfopkj o ewY;ekiugh gksbZy- lkgftdp R;kaph

dfork yksdfiz;gh gksbZy-

;kmyV xzsl ;kaph dfork vYiko/khr izfl) >kyh- R;kaP;k dforsP;k

439

yksdfiz;rspk FkksMk vf/kdpk fopkj djkok ykxsy- xzsl r:.k o laxhrizseh oxkZr

vf/kd yksdfiz; vkgsr- R;kaP;k dforsdMs dkgh T;s"B o Js"B leh{kdkauh iw.kZ o

tk.khoiwoZd nqyZ{k dsY;kps tk.kors( mnk- xks- fo- djanhdj] fn- iq- fp=s] v:.k

dksYgVdj] Hkkypanz usekMs bR;knh-

xzsl ;kaP;k dforsfo"k;h dkgh LQqV ys[ku >kys vkgs( i.k xzsl ;kaP;k

dforsfo"k;h leh{kkRed ys[ku dj.kkÚ;kaiSdh n- fHk- dqyd.khZ] «;a- fo- ljns'keq[k]

v{k;dqekj dkGs] t;ar ijkatis ;kapk fo'ks’k mYys[k djkok ykxsy- ;k pkj leh{kdkauh

xzsl ;kaP;k dforsph leh{kk osxosxG;k Hkwfedsrwu dsyh vkgs-

t;ar ijkatis ;kauh xzsl ;kaP;k dforsph leh{kk ^lkfgR;'kj.krsus* dsyh

vkgs- ¼Lor% xzsl ;kaukgh R;kaP;k dforsyk okpdkauh “kj.k tkÅu frph leh{kk djkoh

vls okVrs-½

«;a- fo- ljns'keq[k ;kauh xzsl ;kaP;k dforsps lk{ksih ewY;ekiu dsys

vkgs- ljns'keq[kkauh xzsl ;kaP;k dforsps ;'k] lkeF;Z vkf.k xq.koRrk ;kapk xkSjo

djrkukp R;kaP;k dforsP;k e;kZnk] R;kaps 'kCnfilsi.k] 'kCncackGi.k nk[kowu fnys

vkgs- f'kok; xzsl ;kaP;k dforsrhy xzsl ;kaph ^ikst~*] R;krhy lR;klR;rkgh utjsl

vk.kwu fnyh vkgs- xzsl ;kaP;k dkO;fo"k;d] vkRefuosnukRed fo/kkukrhy folaxrh]

xksa/kG] R;kapk vgaxaM] ekr`xaM] vkReLrqrh] vkReizkS<h ;kojgh Hkk’; dsys vkgs- xzsl

;kaP;k dforsP;k e;kZnk lkaxrkuk xzsl ;kaP;k dforsps vuqdj.k dj.;kP;k iz;Rukr

vl.kkÚ;k r:.k uodohauk vlysyk /kksdkgh R;kauh lkafxryk vkgs( vls vlys rjhgh

dkgh fBdk.kh Í;a- fo- ljns'keq[k ;kaph leh{kk ^Hkkoqd* >kY;kps fnlrs-

n- fHk- dqyd.khZ ;kauh xzsl ;kaP;k izkjaHkhP;k dforklaxzgkfo"k;h

vuqdwy er uksanfoys vkgs- fo'ks’kr% jktiq= vkf.k MkfyZax ;k dforklaxzgklkBh n-

fHk- dqyd.khZ ;kauh vkiY;k ^e<sZdjkaps lkSan;Z'kkL= % iqu%LFkkiuk* ;k leh{kk xzaFkkr

toGtoG 10 rs 12 ikus [kphZ ?kkryh vkgsr- ^^xzsl ;kaP;k dkO;kr vFkZ &

lkgp;Zfu"B vFkZ & dlk vlrks gsp nk[kfoys vkgs( R;krhy y; myxMwu nk[kfoyh

440

ukfg- dkj.k xzsl ;kaph dfork nqcksZ/k] vFkZfoeq[k] vFkZHkzekRed fujFkZd vlrs] R;kr

QDr uknkfndkaps laosnuktU; vkdkfjd lkSan;Z vlrs] ;k vk{ksikps [kaMu ;sFks izLrqr

gksrs-**4 vls fu"d’kkZRed fo/kku n- fHk- dqyd.khZ djrkr-

n- fHk- dqyd.khZ xzsl ;kaP;k dforscn~nyP;k vk{ksikps [kaMu djrkuk

;kp leh{kk ys[kke/;s fyfgrkr] ^^xzsl ;kaph dfork 'kCnikrGhoj iw.kZ vFkZcks/kd vkgs

i.k okD;ikrGhoj iw.kZ vFkZcks/kd ukgh---- o ;k okD;karhy 'kCnkaP;k vFkkZae/;s ijLij

vuq:irk ukgh vls okVwu okD;cks/k gksbZuklk gksrks( dfork nqcksZ/k] vFkZHkzekRed fdaok

vFkZ{kh.k okVw ykxrs--- lkjka'k doh xzsl ;kaP;k izLrqr dforsr 'kCnfu"B] nqcksZ/krk]

vFkZHkze] vFkZ{kh.krk fdaok 'kCnfu"B vkdkjhd uknlkSan;Z ulwu okD;fu"B o

okD;lewgfu"B nqcksZ/krk] vFkZHkze o vFkZ{kh.krk vkgs vls Hkklrs-**5

n-fHk-dqyd.khZ ;kauk xzsl ;kaP;k dforsps nqcksZ/krk] vFkZHkzkekRedrk]

vlaca)rk] vFkZ{kh.krk gs nks’k vekU; vkgsr- ijarq ^ik;k[kkyh fgjoG* ;k

dforklaxzgkP;k izLrkousr ^jktiq= vkf.k MkfyZax* ;k dforklaxzgkrhyp ,dk dforsps

mnkgj.k nsÅu n-fHk-dqyd.khZ ;kauh xzsl ;kaP;k dforsfo"k;h izfrdwy er uksanfoys

vkgs- R;kpizek.ks ^gk Jko.k xGrks nwj* ;k vkiY;k ys[kkr n- fHk- dqyd.khZ fyfgrkr]

^^;k dforsr vkRefu"Bk vkf.k rknkRE; ;kapk Hkax vkgs gs Eg.k.kslq)k mfpr Bj.kkj

ukgh( bFks eqn~nyh dqByh vuqHkwrhp ukgh( QDr rFkkdfFkr dkO;e; 'kCnkaps [kqG[kqGs

vkgsr------ bFks 'kCn vkgsr( ?kq.kk{kj U;k;kus R;krwu rqVd QqVd vFkZgh ik>jrks( i.k

rso<îkoj okP;kFkZiz/kku x|gh mHks jkgr ukgh( ex okP;kFkZ & y{;kFkZ & O;axkFkZ vls

vFkkZps rhu etys fufeZ.kkjs dkO; dls mHks jkg.kkj\6

,dw.k MkW- n- fHk- dqyd.khZ ;kaph xzsl ;kaP;k dforsfo"k;hph leh{kk

xksa/kGkr Vkdrs- dkj.k R;kr folaxrh tk.kors- izkjaHkh xzsl ;kaP;k dforscn~ny vkxzgkus

vuqdwy fyfg.kkjs n- fHk- dqyd.khZ uarj ek= xzsl ;kaP;k dforscn~ny fu%lafnX/ki.ks

izfrdwy fyfgrkr vls dk Ogkos gk iz'u iMrks ----

jsxs ;kaP;k dkgh dfork nqcksZ/k vkgsr( i.k R;krhy nqcksZ/krsps

441

Li"Vhdj.k vkf.k leFkZu jsxs djhr ukghr-

xzsl ;kaph cOga'kh dfork nqcksZ/k vkgs- ¼nqcksZ/krk gs uodkO;kps

O;oPNsnd y{k.k vkgs vls fdrhgh vkxzgkus lkafxrys rjh nqcksZ/k dforsiklwu okpd

foUeq[k gksrks gs [kjs-½ xzsl vkiY;k dforsrhy nqcksZ/krsyk ^csljfcanh* Eg.krkr- d.kkZyk

tUer%p dopdqaMys gksrh R;kizek.ks xzsl ;kaP;k dforsP;k ukdkr tUer%p nqcksZ/krsph

csljfcanh Vkspysyh vkgs( gh xzsl ;kaph Hkwfedk cpkokRed okVrs- ,dnk dopdqaMys

vkgsr gs ekU; dsY;koj fdrhgh okj dsys rjh e`R;w ukgh gs tls d.kkZckcr [kjs gksrs]

rn~orp ,dnk nqcks/krsyk vkHkw’k.k EgVys dh rh ^nw"k.k* Bjr ukgh-

jsxs ;kaP;k dforspk izHkko R;kaP;k uarjP;k dkgh dohaoj fnlwu ;srks-

R;kiSdh fn- iq- fp=s gs ,d izfrHkkoar doh vkgsr- ejkBh uoizsedforsP;k ;k v/o;Zwps

^_.k* ekU; d:u fn- iq- fp=s ;kauh ekpZ 1978 e/;s ^_pk* P;k vadkr iq- f'k-

jsxs ;kaP;koj dfork fyfgyh- R;k dforsps 'kh"kZd ^,d _.kxku % iq- f'k- jsxs ;kal*7

vls vkgs- ghp dfork fn- iq- fp=s ;kauh iq<s vkiY;k ^,dw.k dfork % 2* ;k

dforklaxzgkr lekfo"V dsyh vkgs( o jsxs ;kaps ejkBh dforsckcrps _.k ekU; dsys

vkgsr- ‘An Anthology of Marathi Poetry 1945 to 1965’ ;k vkiY;k xzaFkkr fp=s

;kauh jsxs ;kaP;k ohl dfork baxzthr vuqokfnr d:u jsxs ;kaps eksBsi.k v/kksjsf[kr

dsys vkgs-

xzsl ;kapk ifjp; jsxs ;kauhp d:u fnyk- Lor% xzslgh ^jsX;kalkj[kk

dkO;iq:"k* eyk feGkyk vls Eg.krkr- jsxs ;kaP;krhy doh xzsl e/khy uodohP;k

dfoRokoj ifj.kke dj.;kbrdk izHkkoh gksrk( ijarq ^f=/kk jk/kk* vkf.k ^okyh* ;k

dforkapkp QDr vYilk viokn oxGrk R;kaP;koj jsxs ;kaP;k dforspk dks.krkp

ifj.kke ok izHkko ukgh vls xzsl Bklwu lkaxrkr( ;kckcr vk'p;Z okVrs- okLrfod

jsxs vkf.k xzsl ;kaph eS=h vkf.k le`) i=O;ogkj loZKkr vkgsp- jsxs ;kauh dsysyh

xzsl ;kaP;k dforsfo"k;hph vuqdwy&izfrdwy Hkkfdrs [kjh Bjyh vkgsr gsgh xzsl dcwy

djrkr- i.k jsxs ;kapk R;kaP;k dforsojhy izHkko vekU; djrkr----vls dk Ogkos---

442

dsoG Lor%yk ^vuqoa'kghu* Eg.kowu ?ks.;kP;k vV~VkgklkiksVh xzsl vls djhr vlkosr

dk---- gk iz'u eukr Mksdkow ykxrks--- i.k ^vuqoa'kghu* Eg.kowu ?ksr vlrkukp xzsl

^ek>s lgksnj* ¼vFkkZrp okM~-e;hu½ gh ladYiukgh ekaMrkr- Kkus'oj] Vkxksjkfnauk xzsl

vkiys lgksnj ekurkr( gs folaxr okVrs-

jsxs ;kaP;k dforsps dsanz ^L=h* vkgs- R;kps dkj.k jsxs ;kauk dks.kR;kgh

lkSan;kZps vkdyu gs L=hfu"B lek/kkursrp gksrs vls jsxs Li"V djrkr-

xzsl ;kaP;k dforsps dsanz L=hp vkgs i.k R;kps dkj.k ^vkbZ* vkgs-

R;kaP;k izfrHkspk L=ksr vkf.k izfrek l`"Vhaps mxeLFkku R;kaph ^vkbZ* vkgs( Eg.kwup

mHk; dohaP;k dforsps dsanz ,dp vlys rjh dkj.ks fHkUu vkgsr-

jsxs ;kauh dq.kkpsgh vuqdj.k dsys ukgh- i.k xzsl nqlÚ;kps lw{e o

pi[ky oSf'k"V; ikgwu R;kps HkMd o.kZu djrkr- vxnh lk/ks] NksVs vuqHkokaps]

'kCnkaps o o`Rrhaps foLr`rhdj.k d:u fyfgrkr- mnk- o`Rri=krhy ys[kkr R;kaP;k

?kjkrhy eksydj.khus ?kklysY;k HkkaM;kaph la[;k- v'kh vla[; mnkgj.ks vkgsr- f'kok;

xzsl eksBeksB;k xk;d] ys[kd] dohaph Lrqrh djrkuk R;kcjkscjp vkReLrqrh vkRexkSjo

djk;yk tjkgh foljr ukghr- fdacgquk R;k loZ Js"Bhapk o T;s"Bkapk xkSjo

dj.;kekxs xzsl ;kapk vkReLrqrhpkp gsrw Li"Vi.ks fnlwu ;srks-

HkkoxhrdkjkP;k xhrkrwu LFkwy HkkoHkkouk izdVrkr- mnk- izse] izhrh]

HkDrh] lklj] ekgsj bR;knhaP;k Le`rh oxSjs- R;kr ifjfpr ik=s] 'kCn vkf.k Hkkouk

;krwu lkaLd`frd lafprkph lwpuk gksbZy v'kk izfrek ?ksÅu Hkkoxhrdkj 'kCnkaP;k

ek/kq;kZrwu HkkokuqHko O;Dr djrks- ¼vFkkZrp x- fn- ekMxwGdjkalkj[ks dkgh

Hkkoxhrdkj vLly] izfrHkkoar doh vlrkr gs gh [kjs vkgs- i.k vioknkusp-½ xzsl

;kauh vk/kqfud ejkBhr uokp Hkkoxhr izdkj :< dsyk- LFkwy Hkkouk] lkaLd`frd

lafpr] ifjfpr ikSjkf.kd ik=s o izlax ;kaP;k lkgk¸;kus izfrekaph jsypsy d:u]

vR;ar ukne/kqj 'kCnkr xzsl Hkkoxhr jprkr- n'kZuh ns[k.;k 'kCnkauh O;ktxw<rsus

nqcksZ/krk >kdwu Vkd.;kpk iz;Ru djrkr- R;keqGs lgt laxhrc) djrk ;s.kkjh R;kaph

443

dfork egku xk;d xkf;dkauh xkf;yh( i.k R;krhy 'kCnkar O;aX;kFkkZps nzO; vl.;kis{kk

vkoktkph tknw vkf.k laxhrkps laeksgu vf/kd vkgs-

vLly dfork d/khgh xw< ulrs( i.k xw<klaca/kh vlw 'kdrs- mnk-

Kkus'ojkaph vHkaxjpuk xw< ukgh i.k vk/;kRekpk] lk{kkRdkjkpk xw< vuqHko rs

vkiY;k dforsrwu vfHkO;Dr djrkr- vLly dfork lkSan;kZfo"dkj dj.kkjh o

vFkZlai`Dr vlrs( rh Hkk’ksyk vFkZlai`Drrk vk.kwu Hkk"kk lai`Dr djrs- xzsl ;kaph

dfork xw<kpk izR;; nsr ukgh- xw<kps o.kZu] xw<rk vk.k.kkjs /kwlj /kqds] va/kkj]

vKkr izns'k] vKkr dYiuk vokLrork o vn~Hkqrrk ;krwu xw<rk ;srs- R;kaP;k

dforsrwu dsoG HkkokuqHko O;Dr gksrks- mnk- nq%[k] osnuk] ,dkdhi.k] iksjdsi.k]

rqPNHkko] eS=Hkko] izseHkko bR;knh- i.k R;krwu ewY;Hkko o fuf'pr thoun`"Vh fnlwu

;sr ukgh- R;kaph dfork thouHkku nsr ukgh- fofo/k tkf.kokaps] laosnukaps o.kZu

dj.;kr rh /kU;rk ekurs( R;keqGs dkgh va/kqd lwpdrk vlysY;k vla[;

dkO;?kVdkaps ,d= vl.ks ,o<kp R;kaP;k dforspk ifj.kke gksrks- /kwljrk( vLi"Vrk

;krwu xw<rk fnlrs- i.k ^vlr* ukgh- ;kps dkj.k xzsl ;kaps ^'kCnfilsi.k* vkgs-

jsxs ;kaP;k dforsrhy L=h:is dkgh osGsyk pfdr d:u lksMrkr- jk=

gs gh L=h:i vkgs- jk= gs L=hps fo'okyk dosr ?ks.kkjs :i vkgs- /kjrh gs L=h:i

cht/kkj.k dj.kkjs] uofuekZ.k dj.kkjs L=h:i vkgs- tehu gs cht{ks=U;k;kus ^{ks=* gs

:i vkgs- funzk gs L=h:i mcnkj feBhr foJkarh ns.kkjs L=h:i vkgs- v'khgh L=h:is

jsxs dkO;c) djrkr- jsxs ;kaP;k L=h&izfrekrwu lukru rs v|ru L=h&rÙokps

izdVhdj.k >kys vkgs-

xzsl ;kaP;k dforsrhr L=h:is gh pfdr djrkr- i.k izR;sd L=h:i gs

^vkbZ*ps :i izfrfcafcr djrs vkf.k izR;sd ^ekr`:i* gs ^nsgkfLouh L=h* ps :i

izfrfcafcr djrs-

izfrek vkf.k izrhd ;krhy varj jsxs ikj djrkr i.k xzsl izfrekaukp

?kV~V /k:u clrkr vls okVrs- dkj.k Lor% xzsl Eg.krkr] ^^izfrek v'kkp r;kj

444

gksrkr] vkj'kkrY;k vu~ eukrY;kgh---- ek.klkps lokZr tkLr izse Lor%ojp vlrs-

R;kyk Lor%ph izfrek c?kkoh'kh okVrs rh gh Lor%P;k vfLrÙokpk vFkZ “kks/k.;klkBh

vkf.k vkiyh izfrek c?k.;kpk lokZr lksik ekxZ lkiMrks vkj'kkr-**8 xzsl ;kaP;k

izfrekrwu xzsl ;kaP;k dkO;izfrekrwu R;kaps ^vkReizse* ^vkRedsafnzRo* fnlwu ;srs- R;kaP;k

ojhy fo/kkukus R;kyk iq"Vh feGrs- ^ukflll* izek.ks xzsl QDr Lor%P;kp izsekr iMys

vkgsr( R;keqGs lxG;k fo'okyk rs Lor%e/;sp ikgrkr- R;keqGs R;kaP;k

L=h&izfrekrwugh L=h:is fnl.;kis{kk xzsl ;kapsp :i fnlrs-

jsxs ;kaps loZp ys[ku R;kaP;k dkO;o`Rrh'kh ukrs lkaxrs( ijarq jsxs

dforsrwu vf/kd vpwdi.ks vfHkO;Dr gksrkr- xzsl ;kaP;k dforsis{kk R;kaps yfyrfuca/k

vf/kd ljl o lqlg; vkgsr-

jsxs ;kauh dFkk] dknacjh] ukVds] leh{kk b- fofo/k okM~-e;izdkj

;'kLohi.ks gkrkGys- rs iz;ksx'khy gksrs- R;kauh Nan'kkL=] lkfgR;'kkL=] lkSan;Z'kkL=

bR;knhapk izrhfriw.kZ vH;kl dsyk gksrk- 'kCnHkku] vk'k;kuqxkeh uo'kCnfufeZrh gs jssxs

;kaP;k 'kCndGsps ^jsxs; oSf'k"V;* vkgs- jsxs 'kCnizHkw gksrs( vafrer% rs fo'kq) Hkkodoh

vkgsr- R;kaph f}X/k izfrHkk tkx:d vkf.k MksGl gksrh- R;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek

ifjfpr vlwugh vifjfpr vUo;kus vfHkO;Dr gksrkr-

xzsl ;kauh dfork vkf.k yfyrfuca/k gs nksu ok³~e;izdkj gkrkGY;kps

fnlrs- R;kaph izfrHkk fLFkrhfiz; vkgs vls R;kaP;k izfrekl`"Vho:u tk.kors- izkjaHkh

iz;ksx'khy vlysys xszl mRrjksRrj fLFkfrfiz; >kY;kps tk.kors- R;kaP;k eqyk[krhrwu

rksp rkspi.kk tk.korks vkf.k folaxr fo/kkusgh [kVdrkr-

xzsl ;kaP;k vR;Yi dforkp Hkkodfork vkgsr- vU;Fkk xzsl okV

pqdysys xhrdkj vkgsr vls okVrs- R;kaP;k dforsrhy L=h&izfrek ifjfpr vkgsr i.k

R;k fLFkj] lafnX/k ifjek.ks ?ksÅu ;srkr] ifjfpr vUo;kusp vfHkO;Dr gksrkr vlks-

iwohZ dfork 'kq) gksR;k- 'kCnkaP;k ,dtqVhrwu lqlaxr rdZlaxr

vuqHkwrh O;Dr gksr gksrh- vkrkP;k ;k osxoku cnyR;k dkGkr] cnyR;k lkekftd]

445

lkaLd`frd i;kZoj.kkr] iznwf’kr thoui)rhr ekuoh eukyk vusd vo/kkus] O;o/kkus

lkaHkkGkoh ykxrkr- R;keqGs ekuoh eukph voLFkk Eg.kts & ,dp vWUVsuk vkf.k

vla[; pWusYl & v'kh >kysyh vlrs- vusd fBdk.kh vusd O;o/kkukr] vo/kkukr

eu O;Lr] xzLr vlrs- vusd pWusYlizek.ks uodohauk cnykos ykxrs- ;krwu th

ifjfLFkrh fdaok euksoLFkk fuekZ.k gksrs rh O;Dr dj.;klkBh fdaok tks vodk'k jkgrks

rks Hk:u dk<.;klkBh fuf'pr 'kCnle`)h vkf.k vFkZiw.kZ izfrek deh iMrkr( vkf.k

dfork v'kq)] vFkZcaCkkG o nqcksZ/k gksr tkrs- gk vMFkGk Qkj FkksMs doh ikj d:

“kdys- v'kk dkgh dohaiSdh e<sZdj] jsxs] foank djanhdj] fn- iq- fp=s] dksYgVdj b-

¼gh ukekoyh ok<.kkjh vkgs-½ dohauh gk vMFkGk ikj dsyk vkf.k vkiyh Lora=

dfork ?kMfoyh- vkRefu"Bk vkf.k vkReeXurk vlwugh jsxs ;kaph dfork vkRedsanzh o

O;fDrfu"B jkfgyh ukgh rj rh lkoZf=d >kyh- lokZaph dfork >kyh- ijarq xzsl ;kaP;k

dkgh fuoMd lqanj o vLly dforkapk viokn oxGrk xzsl ;kaP;k ckcrhr gk

vuqHko ;sr ukgh-

vuqHko gk O;fDrfu"B vlrks rj Kku rj oLrqfu"B vlrs- i.k Kku

izdV >kys dh rs lokZRed o lkoZtfud gksrs- R;kizek.ks dfoapk O;fDrfu"B vuqHko

lokZRed o lkoZtfud @ lkoZf=d gks.;klkBh dfork vLly vlkoh ykxrs- rls

lkeF;Z dforsr vlys dh dfork lokZaph gksrs- Eg.kwup ds'kolqrkaph ^rqrkjh*

izR;sdkP;k eukus Qqadyh- ckydohaph ^Qqyjk.kh* izR;sdkP;k euke/;s ckxMyh] Qqyyh

vkf.k njoGyh- dqlqekxztkaP;k ^dksyaclkps xoZxhr* izR;sd /;s;osM;k ek.klkps xoZxhr

>kys vkf.k dqlqekxztkauh o.kZu dsysyk ^izse;ksx* vf[ky ekuoh laLd`rhpk lkjka'k

>kyk- vtaBk&os:GP;k dykd`rh O;fDrfu"B vuqHkokrwu fuekZ.k >kY;k- R;kaph fufeZrh

o Lo:i O;fDrfu"B vlys rjh R;k lkoZf=d] fo'okRed cuY;k- ;kizek.ksp jsxs

;kaP;k dforsrhy ^L=hrÙo* gs vf[ky fo'okps ^L=hrRp* cuys- R;kaP;k dforsrhy

vkfne dkeizsj.kk] L=h nsg lkSan;Z tk.kho vf[ky ekuoh eukph vfHkO;Drh >kyh- xzsl

;kaP;k vLly lqanj dforkgh v'kk lkoZf=d cuY;k vkgsr- mnk- ^vkbZ*

446

^^vax.kkr xeys etyk

laiys ckyi.k ekls

f[kMdhoj /kqjdV rsOgk

danhy ,dVk gksrk-**

;k dforsrhy vkbZfouk iksjD;k >kysY;k txkrhy loZ ckydkaps

laiysys ckyi.k okpdkauk vkrZ vkf.k vLoLFk d:u tkrs- f[kMdhoj yVdysY;k

/kqjdV danhykP;k T;ksrhizek.ks vkbZP;k /kwlj vkBo.khaojp gh ckyds thoukpk ,dkdh

ekxZ pky.kkj vkgsr- v'kk vkbZfouk iksjD;k loZ vukFk ckydkaph gh dfork xzsl

;kaph furkarlqanj v'kh dfork vkgs- i.k xzsl ;kaP;k v'kk vLly dfork la[;sus

vR;ar vYi vkgsr-

iq- f'k- jsxs ;kaph dfork laosnu'khy okpdkyk 'kCn'okl ?;k;yk

f'kdfors- rh okpdkyk ,dk v'kk xqgsr ?ksÅu tkrs dh R;k xqgsr okpdkyk

HkkouqHkwrhP;k] laosnukaP;k vewrZ ikrGhoj ,d ekufld] ckSf)d] vkfRed vkuan

feGrks- lxGs tUe ,dkp fBdk.kh vuqHkok;yk o miHkksxk;yk feGkY;kps lek/kku

feGrs- vk;q’; tx.;krhy jatdrk] yksHklrk vkf.k vk;q’; ekst.;kph dyk jsxs ;kaph

dfork nsrs- ;k xqgsr 'kCntfu=k}kjs izkIr gks.kkjh vFkZ'kDrh feGrs- dkj.k 'kCnkauk

lgtlqanjrsus /ofulg] fp=ca/kklg vkfo"d`r dj.;ke/;s jsxs dq'ky gksrs- jsxs ;kauh

jk/ksoj] d`".kkoj] dnackoj] itZU;/kkjkaoj] oujkbZoj] lkGhP;k 'ksrkoj izse dsys o

txHkjkrhy r:.kkbZP;k rk:.;kP;k] yko.;kP;k izR;sd NVsyk vkiY;k 'kCnkauh lewrZ

dsys- iq-f'k-jsxs ^tx.;kryh ekSt lkfgR;krp vkgs* vls Eg.krkr- jsxs ;kaps vi;kZ;h

lkfgR;izse vkf.k lkSan;kZlDr thoufu"Bk vkf.k v}Sr HkDrh R;kaP;k dforsrwu izR;;kyk

;srs-

la'kks/ku gh vO;kgr pky.kkjh izfdz;k vkgs( fryk d/khp iw.kZfojke

ulrks] R;keqGs ,dkp doh @ ys[kdkP;k lkfgR;kpk vf/kdkf/kd “kks/k ?ksrkuk R;kP;k

dykd`rhrwu osxosxGs vFkZ lkiMrkr- R;kpizek.ks osxG;k n`f"Vdksukrwu dykd`rhdMs

447

ikfgY;kl R;k dykd`rhps vKkr iSyw myxMrkr- la'kks/ku'kkL=kph yofpdrk y{kkr

?ksrk] vH;kl djrkuk leksj ;s.kkÚ;k iqjkO;kP;k mtsMkr iwohZ eukr /kjysyh x`fgrds

cnykoh ykxrkr- rlsp ,dk fn'ksus fdaok n`f"Vdksukrwu vH;kl djhr vlrkuk dkgh

uoh f{krhts utjsyk [kq.kkorkr- iq- f'k- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k dforsrhy L=h&izfrekapk

vH;kl djrkuk la'kks/kukP;k ekxkZo:u dkgh uoh f{kfrts fnlyh- R;kgh f{krhtkapk

os/k ?ksrk ;sbZy- jsxs vkf.k xzsl ;kaP;k lexz izfrekl`"Vhpk rqyukRed vH;kl djrk

;sbZy- iq- f'k- jsxs ;kaP;k dforspk lk{ksikus vH;kl gks.ks vko';d vkgs- vlk

vH;kl ejkBh lkfgR;kr eksykph Hkj Vkd.kkjk gksbZy- R;kpizek.ks jsxs ;kaP;k

vFkkZuqxkeh uo'kCnfufeZrhpk vH;klgh ejkBh Hkk’ksyk vf/kd le`) dj.kkjk gksbZy-

jsxs ;kaP;k lexz okM~-e;krhy ^eksj* ;k izfresps fofo/k vFkZ o vk'k; myxMwu

ikg.ksgh vkuannk;h gksbZy- jsxs vkf.k e<sZdj ;kaP;k dforkapk rqyukRed fopkjgh

djrk ;sbZy- jsxs ;kaP;k 'kCndysps lkSan;Z vkf.k vfHkuo 'kCnl`"Vhpk os/k ?ksrk ;sbZy-

xzsl ;kaP;kgh dforsfo"k;h osxG;k n`f"Vdksukrwu vH;kl djrk ;sbZy-

xzsl ;kaP;k dforsrhy nqcksZ/k rs Hkksorh xksy xksy fQj.;kis{kk R;kaP;k fuoMd vLly]

furkar lqanj dforkaps ejkBh dforsrhy ;ksxnku lkax.kkjk vH;kl djrk ;s.;klkj[kk

vkgs- xzsl ;kaP;k lexz dforsph ^vk'k;oknh* leh{kk >kyh ukgh rhgh gks.ks vko';d

vkgs vls okVrs-

mHk; dohaP;k dforsrhy] okM~-e;krhy fulxZ] jaxizfrek] lexz izfrek

;kapkgh rqyukRed vH;kl vkuannk;h gksbZy-

448

lanHkZlanHkZlanHkZlanHkZ

1- dkGs v{k;dqekj % xzslfo"k;h] fot; izdk'ku] ukxiwj] izFkeko`Rrh 1 tkusokjh 2009]

i`"B 64&65

2- xzsl % ferok] ikWI;qyj izdk'ku izk- fy- eqacbZ] izFkeko`Rrh 1987] i`"B 64-

3- usekMs Hkkypanz % lkfgR;kph Hkk"kk] lkdsr izdk'ku] f}fr;ko`Rrh 1998] i`"B 63-

4- dqyd.khZ n- fHk- % e<sZdjkaps lkSan;Z'kkL= % iqu%LFkkiuk] ves; izdk'ku] ukxiwj]

izFkeko`Rrh 1982] i`"B 347-

5- r=So % i`"B 338

6- dqyd.khZ n- fHk- % dforkjrh] fnokGh 2007] i`"B 82

7- fp=s fn- iq- % _pk] ekpZ 1978] vad 5] o’kZ 2-

8- xzsl % ferok] ikWI;qyj izdk'ku izk- fy- eqacbZ] izFkeko`Rrh 1987] i`"B 65-

&0&0&0&0&