2021 - Metamorphosis

21
2021

Transcript of 2021 - Metamorphosis

Page 1: 2021 - Metamorphosis

2021

Page 2: 2021 - Metamorphosis

Прирачникотереализирансоподдршкана:

ПрирачникотелиценциранспоредмеѓународнаталиценцаCreativeCommons4.0.

Page 3: 2021 - Metamorphosis

Живееме во време кога голем дел од нашитеживоти, лични и професионални, престојуваат водигиталниотсветнаИнтернет.Ниегоправименашетобанкарство, купување, плаќање сметки, социјалнопланирање,падурииделовиоднашатаработаводигиталниот свет. Ова зголемено потпирање наинтернетотидигиталнитеурединосиризицизаедносопрактичносташтојаовозможува.

1

ВоведСодржина

Вовед______________________________________________1Штоедигиталнабезбедност?_______________________2ФизичкаБезбедност________________________________3Лозинки____________________________________________4Вебпрелистување__________________________________5Спампораки_______________________________________6Социјаленинженеринг______________________________9Злонамеренсофтвер_______________________________11Заштита___________________________________________12Штоеинтернетприватност?________________________14Заканизаприватноста_____________________________15Трансфернаподатоци______________________________18Опасностиприпреноснаподатоци_________________19Враќањенаизбришаниподатоци___________________19Сајбернасилство__________________________________21Интернетвознемирување/малтретирање__________23Социјалнитемрежиивидеоигри___________________25Заштитаипрепознавање__________________________28Дигиталенотпечаток_______________________________31Видовинадигиталниотпечатоци___________________34Контролаврздигиталниототпечаток_______________34

Page 4: 2021 - Metamorphosis

Што е дигитална безбедност?

• Дигиталнатабезбедностпретставувалогичкаифизичкабезбедностдигиталнитеуреди.

• Безбедностанаапликациитештогикористиме,какоиинфомациитеиподатоцитевонив.

• Мрежнатабезбедноствозависностнакојамрежасмеповрзани:Домашна/Компаниска/Јавна.

• Безбедностадодекасмеповрзанинаинтернетот.• Оперативнатасигурност.• Едукацијанакрајниоткорисник.

3

Page 5: 2021 - Metamorphosis

Физичка Безбедност Физичката безбедност претставува безбедноста на самиотуред,какоифизичкиотпристапдонего.Восвојатаоснова,физичкатабезбедност еда ги чувате вашитеобјекти, луѓеи средствабезбедниод реални закани. Тоа вклучува физичко откривање на натрапници,заштитнаодприроднинезгодииодговорнатиезакани.Физичкинападиможедабидеупадвобезбеденцентарзаподатоциилиприкрадувањевозабранетиобластиназграда.Напаѓачитеможеда украдат или оштетат важни ИТ-средства, како што се сервери,лаптопи,мобилниуреди,дадобијатпристапдоважнитерминали,даукрадатинформациипрекуУСБилидаиспрататмалициозенсофтвернавашитеуреди.

• Ситедигиталниуредитребадаимаат некаков вид на режимза заштита или заклучување.Пример мобилнииот уредда мора да биде отворен совнесувањеналозинкаилипин.

• Секогашкогаќе гонапуштименашетоработноместо,нашиотуред мора да биде заклучен.Односно ако користиме Win-dows оперативен системсо притискање на Windowsкочето и L копчето ќе ни гозаклучи компјутерот т.е. ќебидеприкажанекранотзадаселогираме.Седодеканесмениевоблизинананашатаработнаоколинаилиуредите, требадабидат заклучени.Откакоби севратиленаработнотоместоданаправиме мала проверка наUSBпортите на уредот и далинештобилоразместено.

• Нашатаработнамасатребадабиде чиста, да нема ливчињаили sticky notes залепенисо лозинки, корисничкиинфомации или пакинформации што би можеледапридонесатконпогодувањена нашите лозинки. Оваапрактикауштеепознатаикако“Cleandeskpolicy”–“Полисаначистамаса”.

• Предноста која мобилнитеуреди ја имаат е тоа што ситеподдржуваат механизам заследење на локацијата. Ова екорисно да биде активнирано,бидејќи кога нашиот уред бибилизгубенилипакукраден,даможемеполеснодаголоцирамеипронајдеме.

Практики за подобра физичка безбедност:

Лозинки

Лозинка е запаметена тајна,типично низа карактери (букви,бројки, специјални знаци), коиобично се користат за потврдана идентитетот на корисникот.Во денешно време голем бројна апликации, уреди, веб странии платформи не принудуваатда имаме корисничка сметка илозинка.

Практики за добри лозинки:

• Лозинкататребадабидештоеможноподолгавокарактери,односноминимум8карактери.

• Дабидештоеможнопокомплексна,односнодасодржикомбинацијаодголемаималабуква,бројкаиспецијалензнак.

• Лозинкатадабиденештоштонееповрзанососамиоткорисник,задабидетешказапогодување.

• Ако апликацијата или сервисот има можност за два начини заавтентикација и двата да бидат искористени. Пример Facebookовозможува од кога ќе ги внесеме инфомациите како корисничкоимеилозинка,данииспратиСМСкодкојморадаговпишемезадаселогираменаFacebook.

• Ако имаме голем број на лозинки и сервиси што ги користиме,пожелноеситетиедаимаатразличналозинка.

• Ако лозинките ги зачувуваме на прелистувачите како Firefox илиChrome, да ја користимеможноста заPrimary лозинка. Каде секојасесијаодноснокористењенапрелистувачотќеморададајавнесемеPrimary(главнаталозинка)задаможемедагикористимезачуванителозинки.

• Редовноменувањеналозинките,наодреденвременскипериодпрепорачливоедајасменимелозинката.

Примерзадобра“јака”лозинкаеследнава:0va-e-J@KA_l0zink@

54

Page 6: 2021 - Metamorphosis

Веб прелистување

Секојдневно посетуваме голем број на веб страни, кои штоги користиме за читање вести, пребарување на инфомации,социјални мрежи и друго. Секоја веб страна користи протокол закомуникација, многу е битно да знаеме кои веб страни користатбезбеден протокол и кои веб страни се безбедни за посета.

HTTPовозможувакомуникацијапомеѓуразличнисистеми.Најчестосе користи за пренос на податоци од веб-сервер на прелистувач соцелдаимсеовозможинакорисницитедапрегледуваатвеб-страници.

ПроблемотсоредовниотпротоколHTTPештоинформациитештотечатодсервердопрелистувачнесекриптирани,штозначидекаможелеснодасеукрадат.HTTPSпротоколитегопоправаатовасокористењенаSSL сертификат,којпомагадасесоздадебезбеднакриптиранаврскапомеѓусерверотипрелистувачот,соштосезаштитуваатпотенцијалнитечувствителниинформацииодкражбабидејќисепренесуваатпомеѓусерверотипрелистувачот. HTTPS е особено важен за веб страниците кадешто внесувамекориснички сметки, лозники и кредитни картички.

Дополнителнидодатоцикоиможемедагиинсталираменапрелистувачитесе:

Bitdefender Traffi cLight – е додаток кој ни прикажува далистраната на која сме е безбедна за посетување или не.

Avast Online Security – е додаток каде на секое пребарување ипрелистувањенигиозначувалинковитезадалисебезбеднизапосетапреддагикликнеме.

Спам пораки

Електронската поштапретставува една од најкористенитеалаткизакомуникацијаденес,порадитоа е и таргет на голем број нападии се користи за различни измами.Секојагодинанад50%одцелокупниотбројнаиспратениелекреонскипоштипреку интернет се спам пораки.

Во најголем дел од случаитеспам пораките се рекламенматеријал, наликвореален свет тоаби било како да добиваме флаериво нашето поштенско сандаче.

Тоанестанувапроблемседодеканепочнемедадобивамеголембројнаспампоракинанеделноилидневнониво. Но, не секогаш спам пораките се рекламни, често сеслучува да бидат налик на антивирусни предупредувања,кои ни укажуваат дека нашиот компјутер е заразен созлонамерен софтвер и дека мора да го инсталираме нивниотантивирус за да го исчистиме. Овие пораки се невистинити. Друг вид на измамни пораки како дека сме добитник на некојаматеријалнаилипаричнанаграда,односнолотарија,којаникогашнесмејаиграле.

Примери за спам пораки

76

Page 7: 2021 - Metamorphosis

Практики кои треба да ги знаеме:

• Никадејавноданејаобјавувамесопственатаелектронскапошта• Доколку се претплатиме на некоја мејлинг листа, тоа да гонаправимесвесно.

• Акопосленекоевремесакамедасеизбришемеододреденамејлинглиста,дазнаемекадетоатребадагонаправиме.

Тоаштоможедасевидинапримеритеедекасекогашлинковитевопоракитесеилисомнителниилинесоодветствуваатсофирматаштосепретставувавопораката.Честознаатдаимаатпечатниилиграматичкигрешкивотекстовите.Ипонекогашадресатаодкојасеиспраќапоракатаесомнителна.

Социјален инженеринг

Воконтекстнабезбедноста,социјалниотинженерингепсихолошкаманипулација со луѓе за вршење дејства или давање на доверливиинформации.Постојатголембројнаначин,нонајпознатикористенеФишингнападот.

username

Login

Фишинг напад

Фишинг пораките се многусличнинаспампораките,сотоаштофишинг пораките настојуваат даизвлечат инофмации или пари однас.Тоасеслучувакоганапаѓачот,сепретставувакакодоверливсубјект,ја залажува жртвата да отворие-поштаилиинстантпорака.Потоа,примателотеизмамендакликненасомнителенилизлонамеренлинк,штоможедадоведедоинсталацијана малициозен софтвер илипак да биде пренасочен настрана каде треба да внеселични и сензитивни податоци.

Најчестосепретставувааткакодасеодбанкиилифинансискиинституции, добитник на награда, лотарија или пак некој познатастрана како Facebook. Во сите ситуации наведено е дека требада им испратиме лични инфомации како име и презиме, адресана живеење, матичен број, лозинка, трансакциска смета итн...

Тоаштоеспецифичнозафишинготзаразликаодспампораките,е тоа што секогаш овие инфомации мора да се испратат во што еможнопократковреме,воспортивнонештолошоќенисеслучинам.Каконапример:ќеизгубимепристапдоелектронскотосандачеиликорисничката сметка, ќе изгубиме пари и друго. И сите пораки сенапишанивотаководносдекаморадасерагирабрзоиодмаидекаемногуважно.

98

Page 8: 2021 - Metamorphosis

Одпримеритеможемедазаклучимедекаиститегрешкиштогиимавоспампораките,присутнисеитука.Какосомнителнилинкови,адресатаодкојасеиспраќапоракатанесоодветствувасопоракатаилипакесомнителнаивотекстовитеимагрешки.

Примери за фишинг поракиЗлонамерен софтвер

Малициозенсофтверсеоднесуванасекојазлонамернапрограмашто предизвикуваштета на компјутерски систем илимрежа. Напаѓакомпјутерилимрежавоформанавируси,црви,тројанциидр.Нивнатамисијаечестонасоченаконостварувањенезаконскизадачикакоштосекрадењеподатоци,бришењедоверливидокументиилидодавањесофтвербезсогласностнакорисникот. Постојат голем број на програми кои спаѓаат под слонамеренсофтвер.Многучестонесменисвеснидекаимамезлонамеренсофтвердодеканепочнесистемотдастануваспорилидасеслучуваатчудниработисонего.

Компјутерски Вирус

Вирусите можат да се реплицираат сами, ноим требаначин зада сепренесатнадругдомаќин.Штетитеодвирусотможатдабидатедноставникаконоваиконананашатапозадина,паседоисклучувањенаантивирусот,системскипрограмилипакбришењеиуништувањенадокументи.Најчесто се пренесуваат преку симнат податок одинтернет,електрноскапоштаилипреносенмедиумкакоЦДиУСБ.

Компјутерски Црв Црвите се слични како компјутерскиотвирус,сотоаштоможатдасереплицираатислободнодаседвижатбезпотребананекаквапомош. Ефектите од црвите се тоа што гиискористуваат компјутерските ресурси каконапримермеморијатаилипроцесорскатамоќнакомпјутерот.

Рекламен софтвер - AdWare

AdWareерекламенпрограмштосеинсталирапропратносонекојадругаапликацијабеззнаењенакорисникот.Главнатацелеприкажувањенаpop-upрекламикоиштоседосадниинерелевантнизакорисникот,како и менување на почетната страница на прелистувачот со некојасомнителнастрана.

1110

Page 9: 2021 - Metamorphosis

Шпионски софтвер - Spyware

Spywareетипнасофтверкојштоимазацелдасобираодредениинфомациикаконапример:лозинки,историјанапосетуванистрани,историјанапребаруваниработи,контакти,банкарскисметкиидруго.Можедапрепознаетеакокомпјутеротилиинтернетврскатапочнувадастануваспора.

RansomWare

Ransomware е злонамерен софтвер кој што ги енкриптира ситеподатоцина компјутерот и бара одредена парична сума за да бидатдекриптирани тие податоци, во спротивно ќе бидат избришани илиникогашнемадаседекриптираат.Најпознат начин на кој што се шири е преку Фишинг напад или сокликнувањенасомнителнилинковиистрани.

Заштита

Неколкупрактикизаподобразаштитананашитеуреди:• На сите уреди кои ги користиме треба да имаме инсталирано

антивирусен софтвер.АкокористимеWindowsоперативенсистем,поосновагоимамеWindowsDefenderантивирусоткојеодMicrosoftиебесплатен.

• Даправимередовноскенирање нанашиотурединашитеподатоци.• Еднашвомесецотдаправимецелосноскенирањенауредот.• Редновнодагоапдејтираменашиотоперативенсистем.• Редовнода гиапдејтираме апликациитешто гикористимеиштонисеинсталирани.Каконапример:MicrosoftTeams,MicrosoftOffice,Firefox,Chrome,Skypeидруги.

• Да имаме инсталирано на нашиот прелистувач додаток заблокирање на AdWare реклами.ДобарибесплатенпредлогеAd-Blocker Plus(https://adblockplus.org/).

12

Page 10: 2021 - Metamorphosis

Можедабидевозбудливо,збунувачко,падуриималкустрашноискуството во нашиот современ дигитален свет. Кога ги користимесоцијалнитемедиуми,споделувамеповеќеоднашитеживотиодбилокога,итоасомасовнапубликаиголемимоќникомпании.Технологијазапрепознавањеналицетосекористизаотклучувањенанашиоттелефон,автентикацијананашиотидентитет,читањенанашиотизраззавремена интервјуа за работа и следење на нашите движења во јавноста.ИнтернетотнанештатаповрзамногусекојдневниуредисоИнтернетзаданигоолесниживотот,ноистотаканèоставаранливинахакирањеиконтрола. Честопати е нејасно кој ги собира нашите лични информации.Каквиинформации тие собираат,штоправат сонашитеподатоци, сокого ги споделуваатнашите тајниидалиимамеприватност?Нашатаприватностеважназатоаштонидавапросторштотребадагоразвивамекакочовечкисуштества. Приватноста ни дава слобода да читаме, учиме и изразувамебездасегрижимезатоакојможедагледа.Тоанидаваможностдајададеменашатадовербаводругите,такаштоќеможемедакупуваме,да се дружиме, да бидеме интимни едни со други и да формирамесоцијални врски што ги одржуваат нашите заедници силни, нашатадемократијафункционираизбогатенинашитеживоти.Накратко,безприватност не можеме правилно да функционираме како општествоиликакоиндивидуи. Интернет приватност го вклучува правото на личните инфомации во врска со чување, употреба, обезбедување на трети лица и прикажување на лични информации преку интернетот. ПриватностанаИнтернетеподмножествонаприватностнаподатоците.Загриженостазаприватностаепојавенауштеодпочетоцитенамрежноповрзувањенакомпјутерите.

Што е интернет приватност?

Начинот на кој технологиите сенаправени можат да влијаат нанашатаприватност.• социјалнитемедиумиседизајниранинаначинзаштоповеќениесподелуваме;

• компаниизадсоцијалнимедиумиидругикорисницијаризикуваатвашатаприватност;

• многуетешкодасезаштитисебесипротивризицитенасоцијалнитемедиуми.

Толкуелеснодаобјавитенештонасоцијалнитемрежи.Секојштосака да користи услуги како Фејсбук, Твитер, или Snapchat може дасоздаде сметка и започнете да споделувате фотографии за неколкусекунди.Буквално,секојелементнадизајнотнасоцијалнитемрежиенаправензаданенатерадасподелувате.Например,лентатасоменизамобилнатаапликацијаФејсбукнебешепреместенанаднотонаекранотзаестетикаедаседобиетиекопчињапоблискудопалците. Социјалнитемедиумиможатдададатчувствонаризик.Всушностнеколкузаканизаштотребадаразмислиме.Прво,Споделување.Второ,давањесогласност.Трето,лошипријатели. Со секое споделување ние откриваме само малку повеќе засамите нас. Ефектот е сличен на традиционални поими за надзор,кадесосекоенабудувањеналуѓетодознаваменештоплус.Сотоашто,овојмодереннадзорнетерасамитедасподелимеилидасикажеме

Закани за приватноста Контролата над личните информации е секогаш привлечна. Којнебисакалпоголемамоќнадработитештоимаатвлијаатнанашитеживоти,носооваамоќчестодоаѓаголемаобврска. Аконејапроверуваметааконтрола,тогашсмеизложенинаризик,компаниитеможатдајапрезематнашатанеактивносткакопопустливост,какопремолченасогласност.ТоадоведувадаморамедагиприлагодитепоставкитезаприватностнаФејсбук,истотакасоИнстаграм,Твитер.Уште соGoogle,Amazon,Netflix, Snapchat,Microsoft, Siri, Cortana,Viber,Candy Crush, паметниот телевизор, роботот правосмукалка, Wi-Fi-товоавтомобилинекојпаметен гаџетнанашитедеца.Некоимобилниапликациибараатнад200дозволи?Просекотеоколупет. Постои една поговорка која вели: ако не плаќаш за продуктот,тогаштисипродуктот.

1514

Page 11: 2021 - Metamorphosis

нешто.Например,вопочетокотна2016година,Фејсбуквоведесеријаодновиначинизаинтеракцијасообјава.Сегакорисницитеможатдареагираатсољубовна,смешна,зачудувачка,тажнаилипаклутаемоцијана објавата. Кога ќе ни здосади интеракцијата во апликацијата сепрефрлуваменадругиразличниапликацииилицелосносеодјавуваме,тоа се нарекуваат досадни корисници. Заинтересираните корисницикоипродолжуваатдаобјавуваатилипроизведуваатподатоцисевикаатинтересни корисници бидејќи со нивното споделување други луѓестануваатзаинтересиранизанивнитеобјавиитакавокруг.

Сега да се свртиме кон феноменот на давање согласност.Размислетезатоамалокопчештосесогласувамилиполезаизборштосекојкорисникотгокликналкаконаделодпроцесотнарегистрација.Се согласуваме на многу постави за приватност во долги и големитекстовиштосенарекуваатУсловизаупотреба.Ниеистотакарутинскисе согласуваме на специфични видови на собирање на податоци одкликнување„Сесогласувам“когаапликациитебарапристапдокамератана нашиот телефон, нашата локација или нашите контакти. Порадитоакоганештоќенисеслучисонашитеподатоци,неможемедасежалимебидејќисмесесогласилесами.Можедасечувствуваметолкупрезаситени одилјадницибарања за пристап, дозвола, и согласностдагикористименашитеподатоциштониесамовелимедазатоаштосметолкуизнемоштени.Истотака,триковитезадизајнотможатданèнаведат да кликнеме „Се согласувам“ предда сфатимештоправиме.Копчињата,знацитеираспоредотможедасеманипулиразаслучајнодакликнеме,илизначењетонаважностадасезанемари.Збунувачкаформулација,вгнезденименија,идругитриковисекористатзадасезамаглатмеханизмитезасогласност. Лошите пријатели се уште еден ризик во социјалните мрежи.Понекогаш пријател е погрешен збор за да ги опишете вашитесоцијалнимрежниврски.

16

Page 12: 2021 - Metamorphosis

Трансфер на податоци

Компјутерските податоци се информации обработениили зачувани на компјутер. Оваа информација може да биде воформа на текстуални документи, слики, аудио, видео содржинасофтверскипрограмиилидругивидовинаподатоци.Компјутерскитеподатоци се обработени од процесорот на компјутерот и сечуваат во датотеки и папки на хард дискот на компјутерот.

Пренос на податоци или пренос е секоја информацијашто се пренесува од една до друга локација преку некој методна комуникација. На пример, споделување на документ прекуинтернет или пак некој преносен медиум како УСБ или ЦД. Податоците можат да се пренесуваат од компјутери прекуИнтернетсокористењенаеденодследнивеметоди.АкосакамедапренесемеилииспратимеподатоцинаИнтернет,морадагиприкачиметиеподатоцинаинтернет.ДоколкусакамедапримимеподатоциодИнтернет,тогашвелимедекатиеподатоцигипреземамеодинтернет.Истотака,можноедаseразменуваатподатоциедниоддругидиректноодсвоитекомпјутери прекуИнтернет.Тојначнинакомуникацијасенарекуваpeer-to-peerтрансфернаподатоци.

Враќање на избришани податоци Честопатисеслучувадаизбришеменекоиподатоципогрешкаили пак некој злонамерен софтвер ни ги избришал податоците.По некогаш постои можност да можеме да ги вратиме тиеизбришани податоци со помош на алатки за враќање на податоци.

Постојатголембројбесплатнииплатениалатки,едентаковпримереRecuva(https://www.ccleaner.com/recuva)софтверот.Преддапробамеда ги вратиме податоците, мора прво да го разбереме концептоткакоизбришанподатокможенекогашдасеврати,анекогашне.Когабришеме податок наWindows ние само го бришеме индексот на тојподаток,инашиотоперативенсистемнеможедапокажуваповеќеконнего,ноподатокотесеуштенахарддискот.Седодека тојподатокнебидепребришанодноснонебидезачувандругподатокнаистататаалокација,имамешансадаговратиметојизбришанилиизгубенподаток.

Опасности при пренос на податоци Во текнот на целото работење со компјутери ние работиме соинфомациииподатоци.Постојатголембројнаопасностипритрансфернаподатоци,најчеститесеследниве:• Симнувањеилипревземањенаподатоциодинтернет• Требадабидемесигурнидекаодстранатакадештогисимнувамеподатоците се безбедни, пример ако симнуваме Microsoft TeamsсофтвертребадабидемесигурнидекагосимнувамеодофицијалнатастрананаMicrosoft.Најдоброесекојсимнатподатокдабидескениранод страна на Антивирусот на нашиот компјутер. Скенирањето еособеноважноакокористиметорентзапревземањенаподатоци.

• Примањенаподатоципрекуелектронскапошта• НајризичниподатоцинакоиможедасеприкачизлонамеренсофтверсеWordдокументите(.docx),PDFдокументите(.pdf),софтвер(.exe)изипуванииликомпресираниподатоци(.zip).Секојдокументнамејлштосмегодобилетребадабидескениран.

• Трансферодпреноснимедиуми• СекогашкогаќеповрземеУСБиливчитамеЦДвонашиоткомпјутертребадабидескенирано.

1918

Page 13: 2021 - Metamorphosis

Сајбер насилство Во пракса, актите на сајбер насилство може да вклучуваатразлични видови на вознемирување, нарушување на приватноста,сексуалнозлоставувањеисексуалноискористувањеикривичниделазапристрасностпротивсоцијалнигрупиилизаедници. Сајбернасилствотоистотакаможедавклучувадиректнизаканиилифизичконасилство,какоиразличниформинакомпјутерскикриминал.

Сајбер насилствоседелина:• Cyberbullying и cyberharassment – Сајбер булинг и онлајнмалтретирање

• Cyberstalking–Онлајнследење/демнеење• Повреданаонлајнприватностаиговорнаомрза• СексуалнаексплоатацијаисексуалназлоупотребанадецапрекуИнтернет

• Cyberthreats–ОнлајнзаканииCybercriminal–Компјутерскикриминал

Сајбер малтретирањето е можеби најшироката форма насајбернасилствоивклучувапостојаниповторенкурснаоднесувањенасочен и наменет кон одредена личност, што предизвикувасериозен емоционален стрес и често страв одфизичко оштетување.

Онлајн следење или демнеењееупотребанаИнтернетилидругиелектронски средства за следење или малтретирање на поединец,група или организација. Може да вклучува лажни обвинувања иклевети.Може,исто така,давклучуваследење,кражбанаидентитет,закани, вандализам, барање за секс или собирање информацииштоможат да се користат за закана, засрамување или малтретирање.

Многу форми на сајбер насилство претставуваатили се поврзани со кршење на приватноста на жртвите.Ова може да вклучува компјутерски упади за добивање,крадење, откривање или манипулирање со интимни податоци,истражување и емитување на лични податоци („доксинг“) илидела како што се онлајн следење / демнеење или„ revenge porn “.

Сексуална експлоатација и сексуална злоупотреба на децапрекуИнтернетДецатасечинидекапретставуваатпримарнагрупанажртвинасајбернасилство,особеновоодноснасексуалнотонасилствопрекуИнтернет.Ипокрај тоашто „Интернет сексуалнатаексплоатацијаи сексуалната

21

Page 14: 2021 - Metamorphosis

злоупотребанадеца“несенужноновииизразениформинасексуалнаексплоатација и сексуално злоставување на деца, Интернетот јазголемувадостапностадодецатаодстрананалицакоибараатсексуалназлоупотребаигиексплоатираат.Интернетотгоолеснуваатсподелувањетонасликиивидеаодсексуалназлоупотребаисотоадасезајакнедолготрајнотоштетновлијаниеодзлоупотребанадеца.

Онлајн закани и Компјутерски криминал Сајбернасилствотоопфаќаидиректнизаканизанасилствоилидиректнофизичконасилство.Компјутерскисистемиможедасекористатвоврскасоубиства,киднапирања,силувањаидругиделанасексуалнонасилство или изнуда. Земајќи ја предвид дефинираната погоредефиниција,некоиформинакомпјутерскикриминалистотакаможедасесметаатзаактинасајбернасилство,какоштосенелегаленпристапдо интимни лични податоци, уништување на податоци, блокирањепристапдокомпјутерскисистемилиподатоци,итн. Сèуштенемастабилналексикаилитипологијанапрекршоциштосе сметаат за сајбер насилство, и многу од примерите на видови насајбернасилствосемеѓусебноповрзаниилисепреклопуваатилисесостојатодкомбинацијанадела.Неситеформиилислучаинасајбернасилствосеподеднаквосериозниинеситенужнобарааткривично-правнорешение,номожедасерешатсооценетпристапикомбинацијанапревентивни,едукативни,заштитниидругимерки.

Интернет вознемирување / малтретирање

Децата на кои им е дозволено да користат мобилни телефони,таблетиилаптописоИнтернет-врскамногубрзоможатданаучаткакодагикористатефикасно.Можедурисечинидекатиепостепеностануваатнеразделниоднивниотуред.СосемаеприроднодакористатвиртуелниалаткиитиегиразбираатпринципитенамрежатадалекуподоброодповеќетовозрасниседодекакористатИнтернетзакорисницели,какошто се пребарување информации, учење и играње. Поголемиот делодвремето,сеслучувапотемнатастрананадетскатаприродадабидеразголенавовиртуелниотсвет. Когастанувазборзамалтретирањенанивнитеврсници,младитеискористуваат апсолутно сè што Интернетот може да им понуди.Доволненееденистрел.Совршеноспроведенатасоцијалнакампањана УНИЦЕФ, вели дека малтретирањето преку Интернет претставуваедна од главните причини за депресија и самоубиство кај децата научилиште.Акоиматепаметентелефон,користетегомудро.Неубивајникого. Замомент, ќе научите неколку основниметодишто ги користатмладите агресори на Интернет. Можеби благодарение на нив, ќеможете подетално да го разгледате виртуелното однесување навашиот ученик или дете и да забележите некои алармантни шеми.

Следење

Ситуацијата кога едно дете следи некого на Интернет подолговреме, го нарушува неговиот живот и комуницира со него наначин на кој лицето се плаши од неговиот мир и безбедност,родителите многу често ја банализираат оваа рабора. Демнеењеили следењето во реалниот живот бара многу напор и вклученостод угнетувачот. Сепак, следењето на Интернет поради неговатазаедничка и релативна смисла, стана омилен медиум на следачи.Овојвидагресијамногучестосејавувапомеѓулуѓекоисепознаваат,се познавале во минатото или биле дури и во блиски односи.

Расправија преку интернет

Flaming или roasting е агресивна размена на ставови помеѓунеколку луѓе, што обично се спроведува јавно во простории заразговор или во рамките на групите за дискусија. Феноменоте само непријатен, но прилично чест. Може да има посериознипоследици кога ќе се трансформира во малтретирање. Случаенразговор за спортски тимови, омиленибрендови за автомобилиили

2322

Page 15: 2021 - Metamorphosis

компјутерскиигриеволуиравонизанавредиинапади,малтретирање,вознемирувањето се заснова на испраќање на агресивни,омаловажувачки,навредливи,честопативулгарнипоракидожртватапреку електронските средства за комуникација редовно.Мобилентелефон, социјалнамрежаили систем за разговор во онлајн игра секористивоваквиситуации.Но,понекогашсеслучуваагресијатабрзодаескалираидапрерасневоиспраќањесериознизаканиконжртвата.

Лажно претставување

Еденодглавнитемотивинакрадецнаидентитетедасеимитирасвојата жртва во сајбер просторот. Користењето слаби лозинки зае-поштаилизаинстантчетчестогоолеснувадејствотонакрадецот.Ииаконегиобјаснувамотивитенаагресорите,доброедабидетесвеснизафактотдекакрадецнаидентитетможедапредизвикамногупроблемина неговата или нејзината жртва со испраќање на дискредитативнипоракидодругиученициинаставници.Видеа или фотографии можат веднаш да бидат јавно достапни илида стигнат до луѓе кои дефинитивно не треба да имаат пристап донив. Исто така, се случува пред материјалите да станат виралниили популарни, крадецот го уценува сопственикот, барајќи даги исполни сопствените очекувања, како што е изложување нажртвата пред Интернет камера или плаќање на еден вид откуп.

Mултимедијални содржини – happy slapping

Тоа е само уште еден начин да се здобијат со материјализа дискредитација дури и позлобни од претходните. Целта е дасе предизвика и испровоцира напад, жртвата да го направисамиот напад и притоа да биде снимена или сликана од странана злонамерникот. Тогаш сè се одржува исто како и во другитепримери на компјутерско малтретирање. Материјалот станувавирален или жртвата е уценета од заканите за нивно оцрнувањеприобјавувањето.Овааформанаагресивнооднесувањесезаснована објавување лажни информации или материјали за некои луѓе.Овиеможатдабидат обични гласини зажртвите, учество вонекоисрамни настани. Тоа често се изменети филмови или фотографиикои сугерираат дека жртвата извршува некакви дејствија.

Социјално исклучување

Отстранување на некого намерно од список на контакти,група за дискусија или разговор предводен од група пријателирезултира во исклучување на жртвата од група врсници.Често е една од формите на релационистичко малтретирање.

Техничка агресија

Оваа форма на напад бара малку повеќе техничко знаење.Сепак,недозволувајтедавесмири.Деновиве,децатазнаатповеќезаелектронскитеуредиотколкуштоможедаизгледа.Техничкаагресијаенападврзкомпјутеротштогокористижртвата,неговиотилинејзиниоткомпјутерски софтвер или веб-страница. Тоа вклучува испраќањекомпјутерски вируси или хакерски активности како што е Бомбингнапад преку пошта, што испраќа огромен број пораки на сметка нажртватакадецелтаедагонарушифункционирањенае-поштаилиобидзанападнакомпјутеротнажртватаиспраќајќиодреденисомнителнилинкови,фајловиилипораки.

Социјалните мрежи и видео игрите

Дигиталнитемедиумииапликациитеимовозможуваатнадецатадакомуницираатидајаизразатсвојатакреативност,дасеповрзатсоврсницитеидагисподелатсвоитечувства.Сепак,тиеможатдабидатавенијапрекукојасејавувакомпјутерскомалтретирање. Постојат многу видови на апликации и страници достапнибесплатнокоиимдаваатнакорисницитеможностдабараатлуѓеидасподелуваатилиобјавуваатинформациизаниванонимно.Родителитеможеби не се свесни за апликациитешто нивните деца ги користатредовноилинесесвеснизаризицитевклученивонивнатаупотреба. Постојатмногуначининакоикомпјутерскотомалтретирањеможедасескриевоапликациитеистраниците,какоштосетекстови,видеаивеб-повициштоисчезнуваатилинесепојавуваатнадневницитезаповициилитекстуалнипоракинауредот.Многуапликации,истотака,им овозможуваат на корисниците лесен пристап, прегледување илиучествовосодржиназавозрасниилиштетнасодржина. Прилагодувањатазаприватностилокацијаможедагинаправатпоранливинаследење,мрежномалтретирање,изложеностнасодржиназавозрасниилидругиопасности.Некои тековни популарниместа и апликации за социјалнимедиумивклучуваат:• Discord: Апликација што им овозможува на корисниците видеоразговорсодруги,приватнапоракаипридружување,креирањеилиучествовојавнииприватнипросториизаразговор.Овааапликацијачестојакористатплееритезадаразговараатеднисодругидодекаигратевидеоигри.

• Facebook:Најчестокористенатастраницазасоцијалнимедиумишто

2524

Page 16: 2021 - Metamorphosis

едостапнанамногуразличнимедиумскиплатформи.• Instagram:Интернет-страницазасподелувањефотографииивидеошто ги поврзува корисниците преку други страници за социјалновмрежување(например,Фејсбук).

• Snapchat: Апликација за пораки со фотографии што овозможувасподелувањесликиикраткивидеаштосенаменетидасеизбришаткраткопопородувањето.

• Telegram:Апликацијазапоракиштоимовозможуванакорисницитеда споделуваатфотографии, видеаидатотеки; остваретеповицииизбришете текстови или разговори од телефонот на примателоткористејќитајмер.

• TikTok:Апликацијаштоимовозможуванакорисницитедасоздаваатисподелуваатсвоивидеакадештосесинхронизираат,пеат,танцуваатилисамозборуваат.

• WhatsApp: Апликација заприватнипоракиштоимовозможуванакорисницитедапишуваатпораки,даиспраќаатфотографии,видеаиинформациизалокацијатадонивнитеконтакти.

• YouTube:Платформазасподелувањевидеоштоимовозможуванакорисницитедаобјавуваатисподелуваатвидеа.

Социјалните медиуми имаат многу придобивки кои мора да себалансираатсоризицитештогипретставуваат.Ризицитезакоитребадабидетесвеснивклучуваат:Објавенатасодржинаможедабиденеточна,штетнаилиневистинита.Можедасекористизасподелувањештетнисодржиниилисодржинизавозрасни. Контролитезаприватностзатоакојможедагледаилипристапувадо објавениот материјал се разликуваат од апликациите, а многукорисницинесесвесникакодагикористатефективно. Апликациитештоовозможуваатвидеаодкорисницитевореалновреме„воживо“можедасекористатзадасеприкажемалтретирање,насилство,самоубиствоиштетниделадодекасеслучуваат. Некоиапликацииштовклучуваатинформациизалокацијаможеда се користат за добивање лични информации, како што се нечијавозраст,моменталналокацијаилиместотокадештоживеенекој. Апликациите што поддржуваат телефонски повици не сепојавуваатводневникотзаповици,пародителитеможебинезнаатсокогоразговараатнивнитедеца.

Играњето видео игри е популарна активност, со 90 проценти

од тинејџеритекоииграатигринаИнтернет.Многувидеоигри -безразликадалисенакомпјутер,конзолазаигри,мобилентелефонилитаблет - им овозможуваат на корисниците да си играат со пријателиштогипознаваатличноидругиштогизапозналесамопрекуИнтернет. Иако гејминготможедаимапозитивнипридобивкикакоштосестекнувањеновипријатели,дружењеиучењекакодастратегиратеидагирешитепроблемите,тоаеистотакадругоместокадесејавувасајбер-малтретирање.Анонимностанаиграчитеи употребатана аватариимовозможуваат на корисниците да создадат алтер-его или измислениверзиизасебе,штоеделодзабаватанаигрите. Но,тоаистотакаимовозможуванакорисницитедамалтретираат,апонекогашидагрупираатсодругииграчи,испраќајќиилиобјавувајќинегативни или штетни пораки и користејќи ја играта како алатка завознемирување. Ако некој не е толку добар во играта, другите децаможатдаисмеваатилидададатнегативнизабелешкиштосепретвораатвомалтретирање,илиможедагоисклучатлицетоодиграњезаедно. Бидејќииграчитесеанонимни,тиенеможатнужнодаодговараатзанивнотооднесување,анивнотовознемирувањеможедапредизвиканекои играчи да ги напуштат игрите. Некои анонимни корисниција користат играта како средство за малтретирање странци или задобивање на нивните лични информации, како што се корисничкиимињаилозинки.

2726

Page 17: 2021 - Metamorphosis

Заштита и препознавање Родителите, наставниците и другите возрасни можеби не сесвеснизаситеплатформииапликациинасоцијалнитемедиумиштогикористидетето.Колкуповеќедигиталниплатформикористидетето,толкуповеќеможностиимадасеизложинапотенцијалномалтретирањепрекуИнтернет. Многуодпредупредувачкитезнацидекасеслучувамалтретирањепреку Интернет се случуваат околу употребата на нивниот уред одстрана на детето. Бидејќи децата поминуваатмногу времена своитеуреди,зголемувањетоилинамалувањетонаупотребатаможедабидепомалкузабележливо. Важное да се обрне внимание кога дететопокажуваненадејнипромени во дигиталното и социјалното однесување. Некои одпредупредувачкитезнацидекадететоможедабидевклученовоонлајнмалтретирањесе:• Забележливо,брзозголемувањеилинамалувањенаупотребатанауредот,вклучителноииспраќањепораки.

• Дететоизложуваемоционалниодговори(смеа,лутина,вознемиреност)наонаштосеслучувананивниотуред.

• Дететогокриесвојотекранилиуредкогадругитесеблизуиизбегнувадискусијазатоаштоправатнасвојотуред.

• Дететопочнувадагиизбегнувасоцијалнитеситуации,дурииониевокоисеуживаловоминатото.

• Дететостануваповлеченоилидепресивноилигубиинтересзалуѓеиактивности.

Постојатработиштовозраснитеможатдагинаправатзадаспречаткомпјутерскомалтретирањенадецакоииграатигри:• Играјтејаигратаилинабудувајтекогасеиграигратадаразберекакоработиинаштоеизложенодетевоиграта.

• Периодичнопроверувајтесовашетодете за тоакојенаИнтернет,играјќијаигратасонив.

• Научете ги вашите деца за безбедно однесување на Интернет,вклучително и да не кликнете на врски од странци, да несподелувателичниинформации, дане учествуватевооднесувањенамалтретирањенадругииграчииштодаправатакозабележатилидоживеатмалтретирање.

• Воспоставете правила за тоа колку време детето може да поминеиграјќивидеоигри.

• Наставниците,педагозитесенаоѓаатвоединственипозициидагикористатсвоитевештинииулогизадасоздадатбезбеднисредини

сопозитивнисоцијалнинорми. Виеистотакасенаоѓатенапозицијакадештоможетедазабележитепроменивооднесувањетонадецатавогрупнитепоставки,какогрупаиликластеринадецасефокусираатнадругодетеилидругизнацидекаможедасеслучималтретирањепрекуИнтернет.Постојат работи што можете да ги направите во училницата или водругитепоставувањанагрупатазадапрепознаетеилиспречитеонлајнмалтретирање.• АкомислитедекадететоемалтретиранопрекуИнтернет,разговарајтесонегоприватнозадапрашатезатоа.Тиеистотакаможедаимаатдоказнанивнитедигиталниуреди.

• АковеруватедекадетеемалтретиранопрекуИнтернет,зборувајтесородителзатоа.Служетекакоолеснувачпомеѓудетето,родителотиучилиштетодоколкуепотребно.

• За да го разберете дигиталното однесување на децата и како сеоднесува онлајн малтретирањето, зголемете ја вашата дигиталнасвест.

• Развијте активностишто поттикнуваат саморефлексија, барајќи оддецатадагоидентификуваатиизразатонаштогомислатичувствуваатидагизематпредвидмислитеичувстватанадругите.

• Помогнете им на децата да развијат емоционална интелигенцијазадаможатданаучатвештинизасамосвестисаморегулацијаиданаучаткакодаимаатемпатијакондругите.

2928

Page 18: 2021 - Metamorphosis

Дигитален отпечаток ДигиталнитеотпечатоцисезаписиитрагиштогиоставамезаднасдодекакористимеИнтернет.НашиотсопствендигиталенотпечатокможедапридонесезанашатарепутацијанаИнтернет.Mожедазначидеканеморапостојанодасенајавувамеилидадоставувамеличнидеталидовеб-страниците.Оддругастрана,нашитедигиталниотепечатоциможедаимовозможатнадругитедагиследатнашитепостапки,какоштосевеб-странициштогикористиме,коиработигибарамеикојевовашиотсоцијаленкруг. Нашите дигитални отпечатоци се видливи за организации сокои немаме никаква врска и над кои често немаме контрола.Многуорганизацииработати зад сцената за да градат профили за нас врзосновананашитедигиталниотпечатоци.ПовеќетолуѓесесвеснидекакогасподелуваатинформациизасебенаИнтернет,каконапримернасоцијалнитемедиумиикогакористатуслугипрекуИнтернет,какоштосеелектронскапошта,разменанаинстантпоракиилиговорниповици,тиесеоткажалеододреденаконтроланаднивнатаприватност.Далиеможнонекој данè следиво виртуелниот светнаИнтернетот,следејќигинашитедигиталниотпечатоци,трагајќиповпечатоцитештогиоставаме?Одговороте„да“. Нашитедигиталниотпечатоцисепоголемиотколкуштоможемедапретпоставувиме,итиесекористат-обичнозакомерцијалницели,нопонекогашиоддругипричини-заданеследат,дасеприлагодуваатза нас и да ни прикажат релевантни реклами. Овие активности сепрвенственовокористназасегнататаорганизација.Накратко,нашиотдигитален отпечаток е монетизиран ... но секоја директна добивкаобичнонедоаѓакајнас,поединецот. Нашите посети на различни даватели на услуги генерираатподатоци за насшто се собираат на секоја локација. Давателите науслугии други трети страниразменуваат податоци за профилите наклиентитеистатистичкитеподатоцизатрансакциите.

Видови на дигитални отпечатоци Паметнитетелефониитаблетитеимааттенденцијадаоставатмногуразличен диитален отпечаток од лаптопите и десктоп компјутерите.Современите паметни телефони работат на начини што создаваатпоинтезивенотпечаток. Апликациите се поврзуваат директно со Интернет услугикористејќи специфични интерфејси. Контролата над испраќањето наинформациитедодругитеуслуги/уредилеживорацетенаразвивачотнаапликацијатаиеизложенанакрајниоткорисниксамодостепенотдокојдозволуваразвивачот.Особеномобилнитеуреди,истотака,им

31

Page 19: 2021 - Metamorphosis

даваатнакорисницитепомаламожностзаанонимноповрзување. Паметните телефони обично се свесни за локацијата. Ова имовозможува на апликациите да ги означуваат вашите активностина вашата локација. Услугите за локација честопати се овозможенистандардноили севклученивопакетдозволиштоод корисникот себарадагидоделикогаеинсталиранаапликација. Податоцитезалокацијатаможедасесподелатексплицитно,акоапликацијата ги земе вашите податоци за локацијата и ги испраќадо Интернет-услугата, или имплицитно - на пример, ако на сликитеи видеата што ги поставувате била обележани локацијата, датумотивреметокогабилеземени.Сесметадека4-6ставкиодподатоцитезалокацијатаседоволнизауникатнодасеидентификувасекојдаденкорисник. Продавачите на паметни телефони, генерално, спроведуваатконтроли за тоа дали се споделуваат податоци за локацијата и даблокираат употреба на идентификатори специфични за уредот одстрананаапликациите.ОванеенештонадкоекорисникотимаконтролаСепак,некоиконтроливрзчувствителнитеинформациисезасноваатнапоставкитенанивонауредот,адругинанивонаапликација. Овиеможности значително серазликуваат споредплатформата

за паметни телефони; исто така, нивото на кое се документирани илеснотијатасокојапросечниоткорисникможедагиоткриеиуправувасонив. Но,штомкорисникотзапочнедаправиозначенисликиилиќеидадедозволанановоинсталиранатаапликацијадагивидиинформациитезалокацијата,дозволатададенанаапликацијатареткосепрегледува. Корисниците на десктоп компјутери и лаптопи првенственооставаат стапала преку нивниот веб прелистувач. Стандардниотвеб прелистувач е многу различен од апликациите што ги користатпаметните телефони и таблетитеКомпаративно зрелите контролишто ги нудат прелистувачите, или дополнителни приклучоци, муовозможуваат на крајниот корисник полесно да контролира што есподеленоидарасчистиидентификувањенаинформации, какоштосе колачиња,што инакуможе да ја намали личната приватност. Такада,десктопкомпјутеритеимаатпредноствоодноснаприватноставоодноснапаметнитетелефони. Задачата за внимателно следење и контрола на приватностапретставувазначителенрежимиможедабидепокомплекснаотколкушто очекуваат многу корисници на паметни телефони. Предизвикза сите нас, како потрошувачи и корисници, е да ја препознаемевредноста на нашите личниинформацииинашата приватност: самосо прилагодување на нашите вредности и, како резултат, на нашетооднесување, можеме да се надеваме дека ќе донесеме подобри,одржливиодлукизаприватноста.

3332

Page 20: 2021 - Metamorphosis

Контрола врз дигиталниот отпечаток Треба да се бориме против сопствената инерција, соочувајќисе со практичните стандарди што ја уништуваат приватностаи против заедничките, упорни напори на организациите коиимаат финансиски интерес да нè убедат да ја жртвуваме нашатаприватност во интерес на нивниот профит. Веројатно имаме самоограничено време и енергија да посветиме на она што изгледакако случајна задача, додека организациите и компаниите гоправат тоа како нивна работа и тие се прилично добри во тоа.

Какоможемедауправуватесонашиотдигиталенотпечаток?Евенеколкупрактикизапочеток:

• Да се пребараме самите: да погледнеме што има таму. Да гопребаруваменашетоименанеколкумесеци,задабидемезапознаенисоинформациитедокоидругитеимаатпристап.

• Да ги заштитиме нашите лични податоци: Не откривајте ја својаталична адреса, телефонски број, лозинкиили броевина банкарскикартички.Даразмислимезакориститењенапрекарнаместовашетовистинскоиме.

• Проверкаиподесувањенапоставкитезаприватностнаапликациитеисервиситештогикориситиме.

• Дагичувамеинформациитезанајавувањеподклуч:Никогашданесподелувамесоникогооднашитекорисничкиимињаилилозинки.

• Даразмислимепреддаобјавиме:Никогашданеставамепривременаемоција на постојан интернет. Бесот е привремен; Интернет траезасекогаш.Даразмислимедвапати,идаобјавимееднаш.

• Секојафотографијаштојаобјавувамеможедасеископанекојден.Дагоограничимесподелувањетосомнителнислики.Петнаесетминутихуморникогашневредизацелживотпотенцијалнопонижување.

Сегакогазнаемештоедигиталенотпечаток,требадапреземемесоодветничекоризадагоодржуваметојотпечаток.Дигиталниотсветнемадаодиникадевоскоровреме-затоа,требадарзмислуваменатоакакоцелживот.Дајаискористимеплатформатазадасепретставимевонајдобросветлоидагипокажаменашитенајдобриквалитети.Накрајотнакраиштата,никогашнезнаемекојќенебаравонашатановооткриенадигиталнаекономија.

Сите мултимедијални елементи што сеискористени во брoшурата се под CreativeCommon лиценцата и се превеземни од:

PloupDesign,Anna,CustomIconDesign,SergioSánchezLópez,Icon-shock,JojoMendoza,PCUnleashed,iconicHub,KmgDesign,kaboompics,Pexels,GlennCarstens-Peters,MarkusWinkler,BenSweet,Alex,Iby,IuliaMi-hailov,AneteLusina,Pixabay,AndreaPiacquadio,buffaloboy,vectoru juice,kraifreedom_studio16, rawpixel.com, fullvector, Lisa Fotios, Tyler Lastovich,Giftpundits.com,TracyLeBlanc,AneteLusina,MateuszDach,energepic.com,Omkar Patyane, fauxels, picjumbo.com, freestocks.org, RODNAE Produc-tions,KeiraBurton,AlexanderShatov,EatersCollective,brucemars,MarkusSpiske,LucieLiz,AlexanderKovalev,JessicaLewis,JuliaMCameron,Tima,Miroshnichenko, geralt, Flatart, TristanHennrich, ThisIsEngineering,NASA,Element5Digital,Mike,MatiMango,WebdesignerDepot,Gakuseisean,We-balysLLC,OliverScholtz (andothers), IconArts,Deleket,SusumuYoshida,TintiNodarse,Iconfinder,HeungSoon,PatrickLindenberg,MassimoBotturi.

Одследнитестрани:https://www.iconfinder.com/https://www.pexels.com/https://pixabay.com/https://unsplash.com/https://www.slidescarnival.com/https://www.freepik.com/

3534

Прирачникотелиценциранспоредмеѓународнаталиценца

CreativeCommons4.0.

Page 21: 2021 - Metamorphosis