2. Identidade Polítika Lokal Sira

36
Artikulasaun Governansa Lokal nian iha Timor-Leste Lisaun sira ba Dezenvolvimentu Lokal iha Dezentralizasaun okos David Butterworth no Pamela Dale Outobru 2010 NOTA POLÍTICA Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized

Transcript of 2. Identidade Polítika Lokal Sira

Page 1: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

Artikulasaun Governansa Lokal nian iha Timor-Leste Lisaun sira ba Dezenvolvimentu Lokal iha Dezentralizasaun okos

David Butterworth no Pamela Dale

Outobru 2010

NOTA POLÍTICA

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

wb20439
Typewritten Text
56931
Page 2: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

Nota politika ne‟e hanesan produtu ida husi kolaborasaun entre Ajensia Australia ba

Dezenvolvimentu International (AusAID) no Banku Mundial nia seksaun Inisiativa Justisa ba kiak

iha rejiaun Azia-Leste no Pasifiku.

Justisa ba Kiak hanesan programa peskiza no dezenvolvimentu ida husi Banku Mundial ho objetivu

atu informa, dezena, no suporta aproximasaun pro kiak ba reforma justisa. Ida ne‟e aproximasaun

ida ba reforma justisa nebe‟e hare‟e justisa husi perspektiva ema kiak no marjinalizadu sira, nebe‟e

mos hari iha kontestu sosial no kultural, rekonese importansia ba demanda atu hari sistema justisa

nebe‟e hanesan, no kompriende justisa hanesan kestaun ida entre setors sira.

Notas Justisa ba Kiak ne‟e fornese konselu politika ba parseiru governu, ONG, doador, no

organizasaun dezenvolvimentu sira. Notas politika ne‟e hetan revizaun husi ema independente nain

rua nebe‟e laos servisu iha programa ida ne‟e.

Deklaraun Kopirraite

Materi iha publikasaun ne‟e hetan kopirraite. Maibe Banku Mundiak enkoraja diseminsaun ninia

servisu no publikasaun ne‟e bele halo produsaun tan ba material balun ka tomak ho atribusaun

nebe‟e nakonu. The material in this publication is subject to copyright.

Provizaun

Hanoin sira nebe‟e espresa iha ne‟e mak autóres sira nian rasik no la nesesariumente refleta ba

hanoin husi Diretor Ezekutivu iha Banku Mundia ka governus nebe‟e autóres reprezenta, ou

programa Justisa Ba Kiak. Banku Mundial la garantia dadaus lolos nebe‟e inkluidu iha servisu ida

ne‟e.

Detalihas Kontaktu

Justisa ba Kiak

Grupu Pratika Reforma Justisa

Vise Presidensial asuntu Legál

Banku Mundial

1818 H Street, NW

Washington, DC 20433 USA

Email: [email protected]

Publikasaun hotu husi Justisa ba Kiak disponivel iha http://www.worldbank.org/justiceforthepoor

Komentarisu hotu ami simu no tenke haruka ba Pamela Dale ([email protected]) no David

Butterworth ([email protected]).

Page 3: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

Rekuinhesementu

Autór sira agradese ba Gregory Ellis (Ofisial Senior ba Operasaun, OPCFC), Kay Engelhardt

(Konsultór, EASHD), Paul Keogh (PFM/Asesor ba Governasaun, AusAID Timor-Leste), Susanne

Kuehn (Fundu Kapital Dezenvolvimentu UNO [UNCDF] Timor-Leste), David Mearns (Professor

Asosiadu, Universidade Charles Darwin), Douglas Porter (Espesialista Senior ba Setór Privadu,

EASPR, Banku Mundial), Ingo Wiederhofer, Anton Baaré, Samuel Clark, Angela Khaminwa, no

Jose Mousaco husi ekipa Programa Dezenvolvimentu Juventude, Antonio Franco (Eis Country

Manager, Banku Mundial Timor-Leste), and Lene Ostergaard, Rod Nixon, and Matthew Stephens

husi ekipa Jusitsa ba Kiak Timor-Leste ba sira-nia sujestaun konstrutivu. Tantu relatoriu no peskiza

dezenvolve husi benefisiu nebe‟e hetan husi kopesaun no asistensia Ministeriu Administrasaun

Estatal no Ordenamentu do Teritoriu (partikularmente Directór Miguel de Carvalho), staf Programa

Dezenvolvimentu Lokal (LDP), UNCDF, AusAID, Luta Hamutuk, no staf TIM Works no director

sira.

Page 4: 2. Identidade Polítika Lokal Sira
Page 5: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

1

Hein katak iha 2012, Timor-Leste atu implementa modelu

desentralizasaun ida nebee sei fo fila poder, funsaun sira no

papel limitadu governu sentral nian ba munisípiu 13 (asosiadu

ho distritus orasnee). Governu munisípiu sei kompostu ho

Asembleia Munisipal eleitu ida no Prezidente Munsipiu ida,

no Administrasaun Munisípiu ida nebee funsionáriu públiku

nomeadu ida mak sei lidera. Poder sira nebee atu fo fila sei

determina liu hosi dekretu lei depende ba kapasidade

munisípiu nian, no hein katak uluk liu sei inklui saúde

primáriu no abastesimentu bee. Finansiamentu munisípiu sei

mai hosi rendimentu rasik, transferénsias, subsidius,

finansiamentu hosi liur, no rezerva osan kas. Maiske barak liu

hosi osan ne‟e mak destinadu ba despeza espesífiku sira,

maibee Asembleia Munisipal sei nomeia no aloka subsidiu

familiar (bazeadu ba estrutura subsidiu familiar LDP nian

nebee iha), depende ba restrisaun balun.

Relasaun entre suco-munisípiu iha desentralizasaun laran em

jeral seidauk defini. Iha ámbitu projetu de lei orasnee, nebé

sei pendente hodi hein aprovasaun iha Parlamentu no submete

ba mudansas, konsellu de suco sira sei simu orsamentu hosi

munisípiu atu ezekuta funsaun konsellu nian sira, no sei simu

knar atu halo planus dezenvolvimentu komunidade; maibé,

reprezentante suco sira sei la iha papel formal iha Kamara

Municipal ba Planeamentu Dezenvolvimentu no munisípiu sei

la presiza adopta prioridades dezenvolvimentu komunidade

sucos nian. Maiske munisípiu sira presiza atu “enkoraja

involvimentu” sucos nian iha planeamentu no foti desizaun,

maibee responsabilidade munisípiu nian barak liu mak halo ba

leten no ba sori-sorin, em vez de ba kraik.

1. Introdusaun/Rezumu Relatóriu nian

“Inkluzaun signifikativu ba autor relevante hot-hotu iha nivel lokal ne‟e desizivu ba

susesu dezenvolvimentu lokal, atu asegura katak estrutura poder lokal oi-oin serbisu

hamutuk” (Lutz no Linder 2004:2).

“La iha ema kiak iha ne‟e; ami so la hetan deit oportunidades (xefe aldeia, distritu

Aileu).

Kombina tipu sistemas governansa oi-

oin nebé iha lejitimidade

kontemporáneu iha nivel lokal no nivel

estadu nudar dezafiu prinsipal ida ba

Governu Timor-Leste (GoTL) bainhira

nia buka enfoke politiku ida atu fo fila

elementus autoridade estadu nian ba

munisípius liu husi desentralizasaun.1

Autores desentralizasaun nian tenki

rekoñese forma sira iha nebé sidadaun

no lider lokal sira, nebé sira nia moris

bazeia ba eransa tradisional, kolonial no

rezisténsia, kompriende no involve ho

autoridade estadu demokrátiku nian.

Nuné mos, sira tenki apresia dinamizmu

sistemas governansa nebé lejítimu

lokalmente, rekoñese oinsa interasaun

entre autoridades estadu no non-estadu

bele muda buat rua ne‟e, no hanoin

kreativamente kona-ba elementus

autoridade estadu sa ida mak bele adapta

*simu komentárius no favor refere ba Pamela Dale ([email protected]) no David Butterworth

([email protected]).

**Autor sira agradese Gregory Ellis (Ofisial Senior Operasoens, OPCFC), Kay Engelhardt (Consultant, EASHD), Paul

Keogh (PFM/asesór Governansa, AusAID Timor-Leste), Susanne Kuehn (UNCDF Timor-Leste), David Mearns

(Associate Professor, Charles Darwin University), Douglas Porter (Espesialista Senior Setor Públiku, EASPR, Banku

Mundial), Ingo Wiederhofer, Anton Baaré, Samuel Clark, Angela Khaminwa, no Jose Mousaco husi ekipa Youth

Development Program, Antonio Franco (Country Manager, World Bank Timor-Leste) no Lene Ostergaard, Rod Nixon,

no Matthew Stephens hosi ekipa Justice for the Poor Timor-Leste ba sira-nia kontribuisaun nebee útil. Relatóriu no mos

investigasaun nebee sai baze ba dokumentu nee benefisia tiha husi kooperasaun no tulun Ministério da Administração

Estatal e Ordenamento Territorial (partikularmente Diretor Miguel de Carvalho), pesoal Programa Dezenvolvimentu

Lokal, UNCDF, AusAID, Luta Hamutuk, no pesoal no diretores TIM Works nian, . 1 Tuir Policy Orientation Guidelines for Decentralization and Local Governance in Timor-Leste, dezeña tiha ona

desentralizasaun nee atu (i) promove instituisaun sira nebee forte, lejitimu no estável iha territóriu Timor-Leste tomak;

(ii) promove oportunidades ba partisipasaun demokrátiku lokal hosi sidadaun hot-hotu; no (iii) promove prestasaun

servisu públiku efikáz, efisiente no ekitativu liu ba dezenvolvimentu sosial no ekonómiku nasaun nian. GoTL/MSATM

(Marsu 2008).

Page 6: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

2

atu harii lejitimidade no responde ba realidade lokal sira.2

Dokumentu polítika ida ne‟e hola entendimentu ida kona-ba dezafiu ida ne‟e nudar pontu partida.

dokumentu ne‟e suporta konkluzaun katak estratéjia klaru ida hodi serbisu ho komunidades atu

identifika prioridades dezenvolvimentu lokal no dezeña, implementa, no monitoriza programas ne‟e

mak hanesa pasu importante tebe-tebes atu estabelese posse no lejitimidade lokal no hetan poténsia

tomak esforsus dezenvolvimentu lokal nian iha desentralizasaun nia okos. Dokumentu ne‟e

rekoñese esforsus pozitivus nebé GTL halo ona to‟o ohin loron atu kria inisitativa dezenvolvimentu

lokal ida nebé rekoñese no suporta mekanizmus planeamentu no prioritizasaun bazeadu iha

komunidade. Iha esforsu ida atu hari buat ne‟e bazeia ba governu ni-nia esforsus bot kona-ba

asuntu ne‟e, dokumentu polítika ne‟e haré espesifikamente ba formas iha nebé komunidades no

governu lokal serbisu hamutuk atu planeia no implementa inisiativas dezenvolvimentu lokal no

buka atu hatán ba pergunta “Medidas sa ida mak governu Timor-Leste bele hola atu habo‟ot lian

sidadaun sira nian iha planeamentu dezenvolvimentu, no responsividade estadu nian ba lian sira

ne‟e?”3

Dokumentu ida ne‟e bazeia ba entendimentu katak GTL iha komitmentu atu buka modelu governu

desentralizadu ida nebé desizaun barak kona-ba dezenvolvimentu lokal sei fo-fila ba nível

munisipal. Aseita mos katak Programa Dezenvolvimentu Lokal ka Local Development Programme

(LDP), nebé lansa ona iha parte ida atu prepara governu no komunidade lokal sira atu dezenvolve

no implementa inisiativas dezenvolvimentu, serve ona no sei serve nafatin nudar modelu ba

distribusaun donativus dezenvolvimentu komunidade iha governu desentralizadu nian okos (Ba

diskusaun alargadu liu ida kona-ba Programa Dezenvolvimentu Lokal, favor haré Aneksu 3.)

Autór sira rekoñese katak modelu desentralizasaun efikáz ida, liu-liu iha estadu ida nebé foin moris

hanesan Timor-Leste, tenki hatán ba perguntas barak liu ida. Perguntas ne‟e inklui maibé la

limitadu deit ba formas nebé estadu kria relasionamentu diretu ida ho sidadaun sira, arranjus fiskal

no administrativu entre ajénsia sira governu nian, impaktu desentralizasaun nian ba estabilidade no

prestasaun servisus, no devolusaun no jestaun servisus nebé tradisionalmente estadu mak halo.4

Enkuantu buat sira ne‟e nudar konsiderasoens importantes, sira la tama iha ámbitu estudu atual ne‟e

no dokumentu polítika ida ne‟e.5

Sumariu husi Relatorio

2 Klaru katak, instituisaun lokal sira no komunidades tenki adapta no adapta ona, maibé tanba audiénsia alvu polítika

ne‟e nian mak governu Timor-Leste, ami konsentra mudansas nebé nudar preokupasaun estadu nian. 3 Ne‟e nudar alvu prinsipal ida desentralizasaun nian. Atu hetan tan informasaun kona-ba propózitus no modelus ba

desentralizasaun, haree pur ezemplu World Bank (2005) East Asia Decentralizes: Making Local Government Work,

World Bank, Washington, DC; no United Cities and Local Governments (2009) Decentralization and Local Democracy

in the World: First Global Report 2008, Barcelona. 4 Ba diskusaun seluk tan kona-ba poténsia ba esforsus desentralizasaun atu aumenta, no mos diminui, konflitu sosial no

polítiku, haree pur ezemplu Siegle, J. and P. O‟Mahony (Oct 2006), Assessing the Merits of Decentralization as a

Conflict Mitigation Strategy, prepara ba Gabinete USAID nian ba Demokrasia no Governansa. 5 Ne‟e serie ida husi series dokumentus nebé deskreve no analiza rezultadus investigasaun nian. Dokumentus nebé

akompaña, nebé bele hetan iha website Justice for the Poor-Timor Leste nian, fo (i) rezultadus detalladus no

rekomendasoens ba ekipa Programa Dezenvolvimentu Lokal kona-ba aspetus operasionais programa nian no (ii)

diskusaun alargadu liu ida kona-ba relasionamentu entre sidadaun sira, autoridades non-estadu, no estadu iha kontextu

estadu ida nebé habelar‟an. Haree www.worldbank.org/justiceforthepoor.

Page 7: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

3

Iha parte tuir mai relatóriu ne‟e ita diskuti oinsa, konverjénsia sistemas governansa diferentes iha

nivel lokal, no experiénsia alargadu ema Timor nian kona-ba mudansa sósiu-polítiku, bele afeta

forma oinsa ema persebe no implementa inisiativas dezenvolvimentu lokal. Ami tenta atu ezamina

dezenvolvimentu lokal liu husi autoridades lokal no membrus komunidade sira-nia matan , nebé

barak husi ema sira ne‟e experimenta rasik repetisaun estatutu oi-oin („tradisional‟, Portugés,

Indonezia, UNTAET, CNRT, no RDTL.6estadu nian no governansa iha nasaun (hare‟e nudar

ezemplu, Fox 2003; Hohe 2002; McWilliam 2009). ).7 Hodi uza análize ida ne‟e, suporta tan ho

dadus husi serbisu de kampu orijinal iha distritus rua nebe‟e ezamina partisipasaun no foti desizaun

iha inisiativas dezenvolvimentu lokal, ami halo argumentu hat nebé kait-malu .8 Iha seksaun ida-ida

ami koalia kona-ba tema diferente, maibé ami-nia estrutura argumentasaun nian hanesan. Uluk

nanain ami deskreve konstrusaun no transformasaun dinámiku autoridade nian no foti desizaun iha

nivel lokal hanesan oinsa atende paradigmas governansa diferentes, no tuir mai, bazeadu ba

deskrisaun ida ne‟e, ezamina forma oinsa modelus dezenvolvimentu lokal iha desentralizasaun okos

bele involve efetivamente ho sistemas governansa tradisional no mos formal estadu nian.

Argumentu hat ne‟e mak hanesan tuir mai:

a. Identidade Polítika Lokal sira: Ami diskute kona-ba oinsa valor sira nebé asosiadu ho

lejitimidade polítiku no komportamentu foti desizaun iha ligasaun forte ho identifikasaun

pesoal ho fatin no komunidade. Ami realsa limitasoens nebé identidade sira ne‟e impoin

ba, no mos poténsia nebé sira fo ba, modelu planeamentu dezenvolvimentu lokal sira.

b. Kooperasaun no Kompetisaun ba Benefisius Dezenvolvimentu: Ami hatudu katak

modelus kooperasaun no kompetisaun nian hetan suporta husi lealdade komunidade

tradisional, maibé katak, iha buat ne‟e nia leten, inisiativas dezenvolvimentu sira rasik

bele fo impaktu ba modelu husi, no insentivu sira atu, koopera ka kompete ba rekursus.

c. Defini Relasaun entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridade Suco sira: Ami realsa

katak funsionáriu públiku iha nivel distritu no sub-distritu mak autoridade formal estadu

nian nebé besik liu ba populasaun, maibé autoridades nivel aldeia no suco mak forma

governansa malorek liu no asesivel liu ba maioria sidadania. Relasaun entre xefes

suco/aldeia no funsionáriu públiku sira nudar kruzamentu xave entre sidadaun sira no

estadu, no tanba ne‟e importante teb-tebes ba dezeñu modelu efektivu sira

dezenvolvimentu lokal nian.

d. Kria Mekanizmus Jestaun Disputas nebe’e justu ba ema hotu : Ami hatudu katak

problemas, dezentendimentus no disputas barak nebé mosu iha implementasaun

programas dezenvolvimentu lokal la rezolve ho forma efisiente tanba autor lokal sira la

6 CNRT = Concelho Nacional da Resistência Timorense (National Council of Timorese Resistance), UNTAET =

United Nations Transitional Administration in East Timor (Administrasaun Tranzitória Nasoens Unidas nian iha Timor-

Leste, RDTL = República Democrática de Timor-Leste. 7 Autor sira haree kestaun relasionamentu dinámiku entre estadu no non-estadu nudar pontu importante ida iha

diskusaun hotu-hotu kona-ba desentralizasaun no dezenvolvimentu. Maibé, diskusuan bot liu ida la tama iha ámbitu

dokumentu ne‟e nian. Ba diskusaun seluk tan kona-ba tópiku ne‟e, favor haree relatóriu J4P-TL nian Negotiating

Equitable Development: The Case of Timor-Leste’s Local Development Programme (tuir mai). 8 Análize iha dokumentu ne‟e em jeral bazeadu ba estudu kona-ba Programa Dezenvolvimentu Lokal. Ba pontu ida kiik

liu, analiza ona programa cash-for-work TIM Works nian no Programa Dezenvolvimentu Juventude, mekanizmu

donativu juventude ida bazeadu ba modelu LDP. Ba deskripsaun detalladu ida kona-ba metodolojia investigasaun nian,

favor haree Aneksu 2. Ba informasaun kona-ba programas hotu-hotu nebé sai objetu investigasaun nian, favor haree

Aneksu 3.

Page 8: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

4

hatene loloos sira-nia direitus no responsabilidades kestaun ne‟e. Enkuantu mekanizmus

rezolusaun disputa tradisional, Igreja no formal (estadu) relevante no efektivu iha

aspetus balun, sira ne‟e bele integra ba sistema koerente ida nebé iha lejitimidade ida

definidu diak liu.

Dokumentu polítika ida ne‟e la pretende atu sai nudar dokumentu estátiku ida; Ekipa Justisa ba

Kiak/Justice for the Poor Timor-Leste nian hein katak dokumentu ne‟e sai parte iha diálogu

kontiniu ida ho Governu Timor-Leste (GoTL) no parseiru sira seluk kona-ba impaktu potensial

konsepsaun lokal sira ba justisa no governansa kona-ba planeamentu dezenvolvimentu lokal no

desentralizasaun, ho forma alargadu liu. Tan ne‟e, objetivu nota ne‟e nian mak atu informa

diskusaun sira oras ne‟e kona-ba prosesus planeamentu komunidade, mekanizmus rezolusaun

disputa/keixas iha programas dezenvolvimentu lokal laran, no aspetu importante seluk ajenda

desentralizasaun nian liu husi perspetiva ida nebé informadu husi análize polítika klean ida iha nivel

lokal. Enkoraja input , nuné mos sujestaun sira ba peskiza adisional, politika, no atividade

operasional sira nebé GoTL bele uza bainhira nia lao ba oin ho atividades desentralizasaun nebé

planeadu.

Page 9: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

5

2. Identidade Polítika Lokal Sira

"Timor ni-nia hanoin sira kona-ba governansa expresa iha mitus oi-oin, lejendas, no narrativas

jenealojiku sira – ai-knanoik bei-ala sira nian ba asaun sosial. Nunka iha sistema governansa

ida. maibe iha prinsipiu xave sira nebé ni-nia expresaun no aplikasaun rezulta iha rezultadu

istoriku oi-oin “(Fox 2009: 121).

Iha aldeia no suco iha Timor-Leste laran tomak, autoridade atu halo desizaun governansa ne‟e

ligadu makaas ho komunidade no identidade jeográfiku. Ho liafuan simples, ema ruma husi familia

sira iha áreas balun tradisionalmente hetan direitu barak liu fali ema sira seluk atu foti desizaun hodi

naran komunidade nian. Iha seksaun ida ne‟e ita koalia kona-ba benefísiu potensial no desvantajen

sira sistema ne‟e nian tanba sira mosu iha implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal.

Persepsaun tradisional kona-ba se mak bele no labele kaer autoridade tenki negosia ho kuidadu, atu

asegura reprezentasaun hanesan (nudar ezemplu, iha enkoraja partisipasaun polítika feto nian) no

mos lejitimidade polítika (atu nuné komunidades responde ba desizaun sira nebé halo ona).

Sistema politiku tradisional sira iha Timor-Leste bazeadu ba afiliasaun ba, no aliansa entre, uma

sira.9 Iha areas diferente, no iha aliansa diferente, uma lubuk ida ligadu hamutuk tuir orden

“presedensia” – ierarkia ida iha nebé grupu balun klasifikadu nudar superior liu grupu sira seluk.

Nudar ezemplu, uma ida nebé too uluk iha “dominiu” ida (área povoasaun ida nebé em jeral ligadu

ho aldeia no/ka suco) simu direitu ba rai no kaer responsabilidade sagradu no polítiku ba grupu

nebé too ikus mai.10

Interesante liu, padraun ne‟e dala ruma oin seluk ka revertidu hodi fo fali

autoridade polítiku ba ema sira mak “foin-mai” nebé ni-nia poder kaer ketak husi, maibé tenki hetan

lejitimidade husi, mandatu espiritual ema sira nebé “mai uluk” nian11

. Iha kualker artikulasaun, uma

sira nebé politikamente iha kbiit makaas sai tiha erdeiru/pewaris ba pozisaun politiku nebé poder

kolonial tau, hanesan xefe suco. Ho liafuan badak, iha sistemas governansa tradisional, nebé

ohinloron sei relevante teb-tebes iha rejiaun ne‟e (hare‟e nudar ezemplu, Mearns 2009; Vischer

2009), lejitimidade politika hetan husi identifikasaun ho komunidade (grupu desendente no aliansa

sira) no fatin (domíniu). Rezultadus investigasaun kampu nian suporta disputa ne‟e no, liu tan ne‟e,

realsa oinsa „identidade politiku lokal sira‟ hanesan ne‟e bele afeta inisiativas dezenvolvimentu

nian.

Wainhira governu Timor-Leste haluan tan ni-nia prezensa iha territóriu laran liu husi

desentralizasaun, iha oportunidade ida ba estadu atu loke relasaun foun no pozitivu ho

komunidades nasaun nian nebé responsivu ba identidades politiku lokal. Tanba importánsia husi

identidade sira ne‟e nian ba moris polítiku no kultural iha área rural Timor-Leste nian, maka

governu ni-nia vontade no kbiit atu responde ho forma pozitivu ba realidade sira ne‟e sei iha

probabilidade atu determina ni-nia degrau aseitasaun, lejitimidade, no efikásia iha implementasaun

9 Konvensionalmente defini tiha uma sira iha literatura antropolójiku kona-ba Timor-Leste nudar “grupu desendente”

lineal (tribu ka lineajen iha nebee afiliasaun deside liu husi liña ka garis turunan aman ka inan nian). Nuné mos uma sira

refere tiha nudar “grupus orijen” tanba grupu nee hamutuk rekoñese bei-ala ruma nudar sira-nia fundador ka hun. 10

Fundasaun kosmolojiku governansa autoktone Timor-Leste nian mak separasaun, maibé komplementaridade,

“autoridade sagradu” nian no “poder politiku” (haree Fox 1993). Uma nee bele halo sira rua hotu, maibé tuir mai

korporizadu hosi linhajen ka individu diferente. 11

Mudansa ne‟e nudar propriedade formal presedensia ida no komún iha esferas barak vida sosial nian (hare‟e Fox

1989).

Page 10: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

6

atividades dezenvolvimentu lokal iha estrutura governansa desentralizadu ida nia okos.12

Modelus

responsivus, lokalmente lejítimu prestasaun serbisu públiku no dezenvolvimentu lokal nian sei sai

xave atu haburas relasaun forte estadu-sidadaun sira ne‟e. Modelu dezenvolvimentu lokal no

prosesus nebé hili ona sei presiza mos atu mantein sira-nia lejitimidade bainhira sukat hasoru

sistemas tradisionais no mos arranjus planeamentu no implementasaun barak demais nebé ONGs

nasional no internasional uza nebé sira-nia serbisu dala barak mak tetek-malu ho (ka substitutu ba)

estadu ni-nia prestasaun servisus no programas planeamentu dezenvolvimentu lokal. PDL halo ona

progresu forte atu hetan fiar no suporta husi komunidade lokal sira . Prosesu planeamentu

partisipativu no prioritizasaun no siklu finansiamentu konsistente hamoris ona sentimentu

apropriasaun bot ida ba projetu infra-estrutura sira nebé dezenvolve ona liu husi programa ne‟e.

Ne‟e la‟os problema kiik ida; komunidade sira em jeral sukat valor projetu ida nian nebé governu

patroniza iha termus degrau ba nebé projetu ne‟e hanesan “propriedade” sira nia komunidade nian,

konsistente ho lokalizasaun identidades tomak.13

Apropriasaun lokal ba projetu sira liu husi

partisipasaun direta komunidade nian no mos prova ona liu husi experiénsia global ka barak liu

implementa infra-estrutura komunidade ho kualidade diak liu ho folin baratu liu. (Guggenheim et al

2004 and World Bank 2004).14

Nuné mos, no ba propózitu análize ne‟e nian, importante liu,

involvimentu komunidade sira nian iha prosesu foti desizaun ba sira-nia nesesidades

dezenvolvimentu rasik bele mos harii konfiansa iha estadu nudar entidade ida nebé respeita hanoin

no nesesidades komunidade nian, nuné kontribui ba metas estabilidade no partisipasaun

demokrátiku nian.15

Entretantu programa ni-nia prosesu partisipativu sira nebé kontribui ona ba ksolok komunidade nian

ho programa PDL, no rekoñesimentu ida ba benefísiu sira nebé estadu bele fo, mudansa kiik balun

iha implementasaun programa bele halo nia sai responsivu liu ba buat nebe‟e mak komunidade hein

atu hetan. Nudar ezemplu, maiske PDL konsidera fahe informasaun ba malu no involvimentu

komunidade nian partikularmente iha folin bot, maibé iha nafatin limitasoens iha asesu ba

informasaun, iha parte ida, mai husi relasoens poder tradisional no estrutura autoridade nebé bele

12

Nota katak maiski saseluk suco sira em jeral respeitadu iha sira-nia komunidades no estudu sira hatudu konfiansa

forte iha lider sira ne‟e no mos preferénsia ida ba lider tradisional sira iha foti desizaun no rezolusaun disputa,

konserteza iha variasoens iha no entre komunidades. 13

Ne‟e la‟os atu dehan katak komunidades la simu ka la hare‟e valor iha projetus hanesan eskola sekundária sira,

hospital, no lurón bot sira nebé ator sira iha komunidade liu mak hili no harii. La iha dúvida, projetus hanesan ne‟e mos

aumenta lejitimidade governu nian iha sidadaun sira matan nebé la hetan fasilidade ka servisu adekuadu. Maibé, ami

koalia kona-ba „apropriasaun‟ iha sentidu sidadania informadu ida nebé simu responsabilidade husi no senti responsável

ba komunidade no rekursus komunidade nian, no nebé sei (pur ezemplu) hakarak fo tempu no mao-de-obra atu garante

manutensaun no reparasaun rekursus komunidade nian. Ho PDL, ihanebé iha expetativa malorek ida katak komunidades

sei mantein fasilidade ida nebé harii ho finansiamentu projetu nian, iha expetativa hanesan ida kona-ba hodi naran

komunidades nian katak projetu ne‟e tenki pertense ba sira. 14

Pur ezemplu , evidensia husi projetus dezenvolvimentu tolu impulsionadu husi komunidade iha India hatudu poupansa

ida hamutuk 11-56% iha projetus kontratatu ho komunidade bainhira kompara ho projetus hanesan nebé implementa liu

husi Departamentu Obras Públikas Estadu nian. Aprovasaun, kontratasaun, no konstrusaun mos lori tempu besik

metade. (Kumor, A.K.K. et al, Community Based Procurement: Value for Money Analysis, World Bank, New Delhi,

India). Estudu ida ba kona-ba programa dezenvolvimentu komounidade KALAHI-CIDSS iha Filipinas deskobre katak

kustu unitáriu infraestrutura projetu substansialmente kiik liu ajénsias governu nian, hahú husi 8% ba projetu eskolas,

6% ba projetus bee no saneamentu. (Araral, E. and C. Holmemo (2007), Measuring the Costs and Benefits of CDD: The

KALAHI-CIDSS Project, Philippines, World Bank Social Development Papers, No 102, January 2007). 15

Análize ba programa KALAHI-CIDSS iha Filipinas fo ezemplu diak ida. Iha suco sira nebé hetan susesu iha simu

fundus dezenvolvimentu lokal husi projetu ne‟e, konfiansa lokal ba ofisial governu nian aumenta 10.7%. Hare‟e

Labonne and Chase (July 2008), Do Community-Driven Development Projects Enhance Social Capital?: Evidence from

the Philippines, World Bank Policy Research Working Paper No. 4678.

Page 11: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

7

satan prosesu konsulta programa nian. Parte bot ida husi koñesimentu programa nian powerbrokers

iha konsellu de suco laran mak kaer, no partisipasaun sidadaun nian iha reuniaun prioritizasaun

projetu dala barak limitadu. Maiske iha asesu ba informasaun, dala barak limitadu deit ba detalle

báziku kona-ba sub-projetu ida, nebé satan kapasidade (ka vontade) membru komunidade sira nian

atu hola parte ho forma ativu iha planeamentu, monitorizasaun no avaliasaun projetu. Falta deit

informasaun ne‟e hamosu tiha sentimentu ida katak PDL, maiske iha aspetu balun nudar programa

partisipativu ida, maibé iha komunidade “liur”. Importánsia identidade polítika lokal nian, no forma

oinsa informasaun no partisipasaun hasoru malu atu hadia ka diminui valor “desentralizasaun”

projetu ida nian, explora detalladamente iha estudu kazu iha kraik.

Kuadru 1: Mantein Nafatin Iha Komunidade: Defini PDL Liu Husi Lente Lokal Ida.

Iha aldeia peri-urbanu kiik ida iha Lautem, identidade polítiku lokal kaer knaar krusial ida atu

forma implementasaun projetu PDL ida. Iha 2007, aldeia ne‟e simu tiha projetu ida atu hadia

estrada asesu kiik nebé liga aldeia ne‟e ho komunidade besik sira. Projetu ne‟e hamosu liu

husi desizaun autoridade lokal sira nian nebé ema hot-hotu konkorda, iha nebé konsulta tiha

sidadaun sira enkuantu xefe aldeia no ema katuas sira seluk (lia na’in) foti tiha desizaun

ezekutivu ida. Dirijente sira mos halo tiha dizain ida ba projetu ne‟e nebé sira fiar nudar

adaptadu liu ba kondisaun lokal no ida nebé uza rekursu lokal barak liu. Iha sentidu ida ne‟e,

pratika tiha prosesu lideransa tradisional, no hatudu tiha sentimentu pertense ba komunidade

lokal, ho kompatibilidade ba prosedimentus PDL nian.

Maibé, husi etapa inisial ne‟e, desizaun sira kona-ba hili, dezeñu, no halo implementasaun ba

projetu, afinal hadok husi komunidade no sentimentu la haksolok mos mosu hamutuk. Projetu

ne‟e hetan mudansa barak teb-tebtes bainhira nia hakat liu husi Asembleia Sub-Distritu ba

Asembleia Distritu, iha nebé ni-nia dezeñu no orsamentu ikus mai ramata duni, katak hafoin

ezekusaun ne‟e ramata, komunidade sinti hetan traisaun tanba projetu ni-nia kualidade la diak.

Tuir funsionáriu públiku senior distritu no kompañia nebé ezekuta kontratu ne‟e, sira

implementa loloos ona projetu ne‟e bazeadu ba planu nebé pesoal tékniku distritu nian halo no

Asembleia konkorda. Maibé, populasaun lokal, nuné mos xefe aldeia, la informadu kona-ba

mudansa téknika sira ne‟e, no projetu nebé ramata ona la tuir ida nebé sira hakarak.

Deskonfiansa komunidade nian ba governu “husi liur” mos malorek iha sira-nia falta vontade

atu hatoo keixa ba ekipa distrital ba monitorizasaun no avaliasaun, au kontráriu hakarak liu

atu organiza loron serbisu komunidade ida atu hadia rasik kualidade projetu nian.

Rekomendasoens

Bele mos konsidera lisaun sira kona-ba hadia apropriasaun lokal husi análize ba programa PDL

tanba governu Timor-Leste hakat ba oin ho desentralizasaun. Em partikular, governu bele konsidera

katak:

Programa Dezenvolvimentu Lokal no Programa Dezenvolvimentu Juventude ka Youth

Development Program (YDP), mak MSATM implementa nebé konsentra ba

transferénsia responsabilidade ba planeamentu dezenvolvimentu lokal ba nível okos liu

iha nebé ezisti kapasidade, nudar indikativu husi entendimentu forte ida kona-ba

kapasidades komunidade nian no krensa lokal kona-ba apropriasaun. Abordajen sira ne‟e

garante apoiu prazu naruk husi governu.

Maibé modelu atual ba planeamentu dezenvolvimentu lokal iha projetu de lei

desentralizasaun, fó riskus ba exkluzaun sucos no, ho estensaun , komunidades , husi

autoridade foti desizaun direta. Aprosimasaun YDP nian la hanesan ho LDP nian iha

termus katak YDP tau finansiamentu, poder foti desizaun no responsabilidade ba

implementasaun projetu diretamente iha membrus komunidade sira-nia liman. Depende

Page 12: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

8

ba susesu experimentasaun YDP, bele fo konsiderasaun atu habelar no aumenta

abordajen bazeadu ba komunidade ne‟e.

Liu husi aproveita kanal komunikasaun lokal (Nudar ezemplu, hodi fahe informasaun ba

malu iha igrejas, basar, eventus desportivu, no fatin halibur malu sira seluk), gabinete

informasaun públiku iha munisípiu laran sei iha poténsia atu alkansa públiku barak liu

no diversifikadu liu husi sira nebé partisipa iha reuniaun komunidade nian.

Bele reforsa papel komunidade nian iha dezenvolvimentu lokal liu husi partisipasaun iha

siklu planeamentu no implementasaun laran tomak. Bainhira komunidade sira involvidu

iha planeamentu, konsepsaun, tenderizasaun no monitorizasaun projetu, iha

probabilidade katak sira sei hatudu sentimentu bot liu nudar proprietáriu ba rekursus

komunidade nian. Evidénsia husi kontextu hanesan barak mos hatudu ona katak

tenderizasaun projetu bazeadu iha komunidade dala barak efetivu liu iha termus kustus.

Konserteza, kontratasaun komunidade la‟os solusaun ida atu rezolve buat hotu –

kapasidade komunidade nian atu implementa projetus dezenvolvimentu varia makás –

maibé experiénsia husi ambiente hanesan sira hatudu ona katak, bainhira hetan apoiu

natón, kontratasaun komunidade iha benefísius malorek.

Bele iha espasu ba papel ida bot liu ba sosiedade sivil; em partikular, iha monitorizasaun

reuniaun sira Asembleia Munisipal nian, hodi partisipa iha planeamentu

dezenvolvimentu komunidade nian, avalia no suporta prestasaun serbisus munisipal,

rezolve reklamasaun nebé bele mosu, no apoia mekanizmus informasaun públika diak

liu bele prova útil.16

Peskiza iha programas hanesan hatudu ona katak involvimentu

sosiedade sivil iha etapa ikus liu deit planeamentu projetu nian ka revizaun, la natoon;

atu bele efektivu, involvimentu tenki kontinua husi etapa inisial identifikasaun projetu to

ba asisténsia téknika no monitorizasaun (Peterson no Muzzini 2005).

Karik bele, koordinasaun ho sosiedade sivil kona-ba dezenvolvimentu lokal sei sai mos

prioridade ida. Orasne‟e, organizasoens sosiedade sivil implementa hela projetus nebé

dala barak hanesan ho sira nebé hamriik ona iha LDP okos (no ho estensaun ida, ba tipus

atividades dezenvolvimentu lokal nebé sei implementa tuir planus dezenvolvimentu

munisípiu). Diferensas iha prosesus planeamentu no selesaun no falta de koordenasaun

bele kontribui ba konfuzaun, lacunas no duplikasaun iha planeamentu dezenvolvimentu

lokal.

Kampañas edukasaun sívika alvejadu ne‟ebe fo ba konsellu de suco no sidadaun sira,

kesi metin ba prosesu planeamentu dezenvolvimentu komunidade, bele tulun atu harii

sensibilidade no partisipasaun sidadaun sira nian . Em partikular, kampañas ne‟e bele

konsentra ba tópikus hanesan oinsa halo selesaun projetu (liu husi planus

dezenvolvimentu komunidade no mos munisípiu), knar funsionáriu públiku sira nian,

líder komunitáriu sira, no sidadaun sira iha planeamentu dezenvolvimentu laran, valor

prosesus partisipativus, etc. Intensaun kampañas ne‟e nian mak atu tulun líder

komunidade sira kompriende razoens iha buat ne‟e nia kotuk no valor medidas iha

prosesu dezenvolvimentu partisipativu nian, atu nuné ema la haré sira nudar naha-todan

ida.

16

Maiski grupus sosiedade sivil iha Timor-Leste hasoru sasatan kapasidade bot, partikularment iha Dili liur no area

urbanu prinsipal sira, sira iha poténsia atu kaer papel importante ida iha planeamentu dezenvolvimentu lokal. Durante

investigasaun ne‟e, ekipa observa tiha saseluk sira sosiedade sivil nian nebé hola parte iha workshop integrasaun

distritu, no saseluk sira sosiedade sivil nian mos vokal tebe-tebes iha selesaun projetu iha programa YDP. Igreja kaer

papel bot ida iha dezenvolvimentu iha Timor-Leste, no ONG nasional balun monitoriza implementasaun programas

dezenvolvimentu nudar parte husi sira-nia mandatu.

Page 13: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

9

Page 14: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

10

3. Kooperasaun no Kompetisaun ba Benefisius Dezenvolvimentu

“Redes kompleksu afiliasaun nian, troka no aliansa iha no entre uma orijen Timor nian sira

reprezenta baze istórika no kontinyu ba reprodusaun sosiedade Timor nian” (McWilliam 2005:

34).

“Ema hot-hotu iha komunidade hakarak hola parte iha projetu sira, maibé tanba projetu sira ne‟e

eskala kiik maka la iha posibilidade ba ema hot-hotu atu involvidu hanesan … no tanba ne‟e

ami uza sistema rotativu ida atu evita problemas, sira nebé la hetan serbisu oras ne‟e sei hetan

serbisu iha projetus tinan oin nian” (xefe suco, distritu Lautem).

“Ami kompriende limitasoens orsamentu nian, no ami tenki fo biban ba suco seluk, tanba sira

mos iha nesesidades” (xefe suco, distritu Aileu).

Konsepsaun lokal kona-ba autoridade no ekuidade afeta forma oinsa ema hare‟e no implementa

programas no polítikas iha nível lokal. Iha parte seluk, sai mos kestaun ida katak liu husi

konsepsaun programa nian, autores dezenvolvimentu sira bele afeta no transforma formas iha nebé

konsepsaun lokal sira ne‟e hatudu‟an daudaun. Iha seksaun ne‟e ita diskute kona-ba oinsa individual

no komunidade sira nia insentivu atu koopera ka kompete ba benefisius dezenvolvimentu

padronizadu tanba asaun kombinadu entre realidade lokal sira no inisiativa sira dezenvolvimentu

nian. Em partikular, ita realsa katak eskolla atu implementa programa “úniku” ida, em vez de

benefísiu ka programa “repetitivu”, bele hamosu konfuzaun no konflitu iha nivel lokal.

Komunidade sira iha Timor-Leste involve‟an iha relasaun komplikadu, iha nebé tensaun entre

estatutu kompetisaun no kooperasaun mak norma. Kooperasaun entre aliadu sira liu husi kazamentu

entre uma sira expressa liu husi “relasoens troka”, iha nebé bens no serbisus barlaki nian sirkula

entre uma sira – prosesu ida nebé bele tulun mantein subsisténsia iha kondisaun susar sira.

Relasoens troka sira ne‟e karateriza liu-liu husi resiprosidade asimétriku iha nebé uma ida “fo ba” la

hanesan ho uma ida “simu husi” (hare‟e Gráfiku 1, iha kraik). Maibe troka sira ne‟e bele mos

involve momentu distintu “resiprosidade direta”, hanesan bainhira troka barlaki entre uma rua.17

Hamutuk ho relasaun kooperativu sira ne‟e, kompetisaun iha sentidu tradisional hatudu liu-liu nudar

kualker kontestasaun estrutural ba orden presedénsia nian ka kontestasaun polítika no ekonómika ba

rekursus nebé susar atu hetan.

17

Asimetria troka nian hetan suporte hosi asimetria perskritiva kazamentu nian, iha nebee uma partikular ida labele fo

no hola fen (ka laen sira se sistema nee matrilineal) hosi uma hanesan.

Page 15: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

11

Gráfiku 1: Relasaun Troka Asimétriku

Ideolojia kooperasaun no kompetisaun nebé bazeia ba organizasaun sosial tradisional halao iha

pontu oi-oin iha implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal (partikularmente tanba

oranizasaun ne‟e asosiadu ho identidade aldeia no suco nian). Kooperasaun entre suco sira nudar

parte importante ida iha selesaun sub-projetu nian iha Asembleia Sub-Distritu no Asembleia

Distritu. Iha entrevista sira ho membrus konsellu do suco, kona-ba kuartu independentemente halo

referénsia ba prátika “halo lobi” ka “troka” projetus – ne‟e katak, fo apoiu ba suco partikular ida ni-

nia sub-projetu iha tinan ida, ho expetativa katak ni-nia sub-projetus rasik sei simu apoiu iha tinan

hirak tuir mai. Maiske la hare‟e diretrizes implementasaun projetu PDL nian, prátika ida ne‟e kuaze

hanesan ho relasoens troka tradisional. Importante mak katak, prátika ne‟e permitidu husi

implementasaun PDL durante tinan barak, nebé permite komunidade sira atu hola parte iha

relasoens resiproku sira hodi hein atu hetan benefísiu iha siklu projetu nian iha loron aban-bainrua.

Kooperasaun iha PDL bele iha impaktu pozitivu no mos negativu ba implementasaun sub-projetu

no dezenvolvimentu komunidade. Buat pozitivu ida mak preparasaun komunidades ba modelus foti

desizaun demokrátiku no dezenvolvimentu komunidade iha nebé benefísius la fo iha montante

hanesan ba parte hotu-hotu – modelu foti desizaun iha LDP eziji parte sira atu avalia méritus

intervensoens nian no halo balansu ida (maiske prosesu nebé selesaun ne‟e halo ba la

nesesariamente hanesan ho argumentus legal-rasional ka avaliasaun ba méritu). Kooperasaun bele

mos lori ba prioritizasaun entre aldeias ba sub-projetus nebé parese atu fo benefísiu ba sentru

komunitáriu bot sira ka suco – nudar ezemplu, sentru saúde sira, eskolas, no fasilidades be‟e no

saneamentu. Kooperasaun iha forma “substituisaun” bele mos limita selesaun husi projetus barak ho

orsamentu kiik tebe-tebes (no provavelmente impaktu kiik) nudar forma ida atu fahe bem-estar

entre sucos hotu-hotu. Iha estadu ida ho rekursu limitadu, nebé foin sai husi konflitu hanesan

Timor-Leste, kompartilla benefisius projetu nian mos provavelmente iha efeitu diminui konflitu.

Maibé, vontade atu fahe benefísius ba malu mos lori tiha ba inefisiensias iha prosesus projetu nian–

pur ezemplu, akordu informal ida iha distritu Lautem iha nebé kontraktor elijível hot-hotu sei simu

pelu menus kontratu PDL ida tinan ida.18

Maiske akordu ne‟e bele prevene alegasoens favoritizmu

nian iha distribuisaun kontratus PDL nian sira, maibé nia mos prejudika modelu “merkadu livre”

tenderizasaun nian no bele halo fraktu insentivus kontraktor nian atu implementa projetu ho

kualidade diak, no efetivu iha relasaun ho kustu.

18

Kontraktor no funsionáriu públiku hot-hotu nebee entrevistadu iha Distritu Lautem hatene akordu nee.

D

A

B

C

Page 16: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

12

Harii ona grau konkorrénsia balun iha konsepsaun PDL – kuantidade limitadu rekursus nebé iha atu

selu nesesidades lubuk ida komunidade nian maka presiza halo prioritizasaun. Maibé, dinámika

komunidade no elementus balun dizain programa nian bele prevene tipu kompetisaun bazeadu ba

debate demokrátiku nebé PDL hare‟e nanis ona. Nudar ezemplu, poténsia bot nebé fo ona ba

funsionáriu públiku sira mak la iha direitu de votu atu avalia, planeia ka determina kustu sub-

projetus nian bele permite atu membrus Asembleia ho direitu de votu atu hili projetus nebé sira

hanoin adekuadu, hodi nuné enfrakese knar líder komunidade sira nian (no liu tan, partsipasaun

sidadaun sira nian) iha dezenvolvimentu komunidade. Dinámika ida ne‟e hatudu momoos ona

durante reuniaun Asembleia Distritu ida nebé investigador de kampu J4P partisipa, iha nebé Ofisial

Dezenvolvimentu Distritu (DDO) dehan katak husi projetu walu nebé elijível ba selesaun, hat deit

mak bele konsideradu nudar teknikamente viável. DDO la fo explikasaun ruma kona-ba tan sa

halakon tiha projetu hat seluk ho kombinasaun determinadu ida mak bele hili tanba orsamentu

limitadu. Maiske funsionáriu públiku sira seluk la konkorda, maibé projetu sira nebé DDO hakarak

mak ikus mai selesionadu.

Ita bele hare‟e katak padroens foun kooperasaun no kompetisaun nian entre aldeia no suco mosu

daudaun nudar valor lokal no identidade nebé sai ida deit ho modelu demokrátiku PDL nian.

Komparasaun ida entre PDL no TIM Works serve atu hasai implikasaun sira dizain programa nian

nebé responsivu ba valores no identidades lokal.19

Hodi kria siklu finansiamentu anual ida nebé bele

konfia no permite dezenvolvimentu relasaun interkámbiu resiproku nebé kulturalmente relevante,

PDL prevene kompetisaun ba rekursus dezenvolvimentu sira ne‟e atu mosu. Iha kontrariu,

programa sira nebé ema hare‟e nudar benefísiu úniku (ka prazu badak) bele lori komunidade

espesifiku ka individu sira atu koko armazena rekursus. Estudu kazu kona-ba projetu ida TIM

Works nian destaka senáriu ne‟e.

Kuadru 2: Oinsa Dezeñu Projetu nian ba halo Kooperasaun Nakfilak ba

Kompetisaun: Experiensias husi TIM Works

Projetu manutensaun ida TIM Works nian atu hadia lurón ida iha nukleu kultura tradisional

Mambai nian, iha nebé afiliasaun tribu tradisional no identidade polítika forte, uluk nanain

hamoris expresaun foun interesante kooperasaun nian ida no hafoin halo nakfilak

kooperasaun ne‟e ba kompetisaun. Entretantu dezenu original – dehan ona ba xefe suco no

xefe aldeias iha reuniaun distritu ida – katak presiza traballadores tempu tomak 20 ba fulan

lima, ikus mai parte lokal sira halo tiha desizaun ida atu emprega traballadores 100 durante

periodu tempu hanesan. Atu fahe empregu ba malu entre aldeia lima nebé sei ezekuta projetu

ne‟e ba, konkorda ona katak serbisu ne‟e sei halo iha aldeia ida-ida durante fulan ida no

katak aldeia ida-ida sei fo traballador 20 ba serbisu nebé halao iha sira-nia aldeia rasik deit.

Entretantu, hafoin projetu ne‟e hahuu tiha iha aldeia ida, Ekipa Distrital TIM Works nian

muda tiha diresaun orijinal projetu nian hafoin hatene katak luron nebé uluk programadu ba

manutensaun hatama tiha ponte kikoan rua nebé labele hetan orsamentu ba. Tanba ne‟e,

projetu ne‟e muda tiha husi lurón nebé serve aldeia lima tomak ba lurón ida nebé serve deit

aldeia rua. Liu husi komunikasaun la klaru entre ema TIM Works nian no autor lokal sira,

aldeia nebé agora la inkluindu kompriende sala tiha katak, maiske mudansa ne‟e presiza

duni, maibé projetu ne‟e ikus mai sei kontinua ba sira-nia komunidades. Iha momentu halo

peskiza kampu nian, projetu nebé dezeña hikas ona ramata ona no tensaun entre aldeia hahu

mosu. Maiske membrus aldeia nebé la hetan benefisiu ne‟e la inveja sira seluk ba sira-nia

oportunidade atu serbisu, maibé sira preokupadu makaas katak projetu ne‟e sei la fila no sira

19

LDP no TIM Works funsiona iha modelus planeamentu no implementasaun projetu la hanesan. Atu hetan tan

informasaun kona-ba programas ne‟e, favor haree Aneksu 3.

Page 17: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

13

sei lakon totalmente.

Rekomendasoens

Maiski relasaun troka tradisional adapta ona nebe‟e iha pontu ida atu adapta ba modelus projetu

foun (pur ezemplu, liu husi prosesu lobi ), projetus hirak ne‟e kontinua sai nudar karateristika

importante ida iha interasoens entre ema no komunidades iha Timor-Leste. Governu Timor-Leste

hasoru dezafiu bot ida iha konsepsaun programas dezenvolvimentu lokal nebé fo insentivu

apropriadu ba individuais no komunidades atu koopera em vez de kompete ba rekursus enkuantu

hahú mos prosesus transparente no efikáz. Maiski atu buka ekilibriu ida ne‟e sei eziji hanoin no

diskusaun kontinuadu, ami rekomenda uluk atu:

Énfaze ba no tenki tau ba iha planeamentu dezenvolvimentu komunidade prazu naruk,

nebé permite finansiamentu transparente no bele sik no manutensaun relasoens

resiprokus. Dezenvolvimentu relasaun konjuntu bele importante atu prevene

kompetisaun atu hatudu‟an ho forma destabilizador.

Funsionárius Suco nian no sosiedade sivil tenki involvidu ativamente iha planeamentu

no monitoramentu rekursus dezenvolvimentu nian iha nivel munisípiu, atu nuné sira bele

kompriende no explika ba komunidades kona-ba limitasoens orsamentu no prosesu

prioritizasaun sira. Alein de prevene alegasoens korrupsaun ka injustisa iha projetus,

asesu ba informasaun bele tulun sidadaun sira atu halao knar informadu ida iha harii

estadu no identifika sira-nia prioridades. Diak liu, ofisial suco sira no sosiedade sivil bele

hola parte iha prosesu foti desizaun liu husi reprezentantes orgaun sira ne‟e nian nebé

hili ona. Minimal, estatutu observador iha komisaun planeamentu munisípiu sei permite

autor sira ne‟e atu kaer knar ida hodi asegura lasu-relasaun sujestaun konsistente ida.

Hodi involve sosiedade sivil no reprezentate sira komunidade nian iha tenderizasaun

projetu bele mos aumenta transparénsia iha selesaun kompetitivu kontraktores projetu

nian. Involvimentu sosiesade sivil no iha avaliasaun projetu, no mos mekanizmus

auditoria sosial nebé efikáz liu, bele permiti halo konsiderasoens kona-ba dezempeñu

uluk nian atu avalia proposta projetu sira. Dala ida tan, forsa no kapasidade

organizasoens sosiedade sivil iha Timor-Leste nian ne‟e diferente makaas, no

relasionamentu serbisu entre reprezentates suco sira no reprezentante sira sosiedade

sivil nian bele makaas entre distritus, maibé involvimentu ativu saseluk sosiedade sivil

nian sira bele fo fonte informasaun ida ba komunidades husi estruturas poder tradisional

nia liur.

Gabinete informasaun públiku ativu no finansiadu didiak iha nivel sub-distritu (ka sub-

munisipiu), nebé uza téknikas komunikasaun lubuk ida (radio, stand informasaun iha

basar sira, material impresu nebé fásil atu akses no atu kompriende), bele halo

komunidade sira hatene kona-ba programa dezenvolvimentu sira nebé planeadu ona no

implementa ona iha tinan determinadu ida. Alein de tulun sidadaun sira atu halo knar ida

ihamonitorizasaun servisus atendementu, ne‟e bele permiti komunidades atu

dezenvolve soin adisional ba projetus no prosesus foti desizaun demokrátiku hale‟u sira-

nia selesaun. Knaar gabinete informasaun públiku nian bele inklui fahe no sosializa

planus dezenvolvimentu suco.

Mekanizmus keixas/reklamasoens nebé efikáz, nebé liga sucos ba komisaun

planeamentu munisipal, sei permiti resposta efektivu liu ba alegasoens nebé atu

Page 18: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

14

potensialamente destabelese alegasoens katak benefisius dezenvolvimentu nian fahe tiha

ho forma injustu ka preferensialmente

Atu promove kompetisaun pozitivu entre munisípiu sira, bele halibur no disemina dadus

persepsaun sidadaun nian kona-ba dezempeñu munisípiu nian ba fatin barak. Dadus

persepsaun nian bele inklui minimal indikador importante sira hanesan sidadaun ni-nia

hanoin kona-ba korrupsaun ofisial no responsividade governu munisípiu no mos governu

lokal.

Page 19: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

15

4. Defini Relasoens entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridades Suco

“Tenki iha edukasaun sívika barak liu tan, la‟os deit ba funsionáriu públiku sira, maibé ba mos

komunidade, atu nuné sira involvidu liu tan iha desentralizasaun” (funsionáriu públiku senior,

distritu Aileu).

“Relasoens entre xefe suco no DDO no CDO [Ofisial Dezenvolvimentu Komunidade]

importante teb-tebes iha selesaun projetus: Iha prosesu polítiku iha serbisu fatin” (xefe suco,

distritu Aileu).

Nudar diskuti ona iha seksaun sira uluk, rezultadus ami-nia peskiza nian konfirma ezitensia husi

identidades nebe‟e lokalizadu fortemente iha komunidades no kaer metin fiar hirak kona-ba

responsabilidades ba implementasaun projetu. Rezultadu sira ne‟e sujere katak modelus

dezenvolvimentu impulsionadu husi komunidade, ho sira-nia énfaze ba partisipasaun komunidade

iha aspetus hotu-hotu planeamentu, implementasaun no monitorizasaun projetus dezenvolvimentu,

nudar modelu adekuadu ida ba involvimentu entre estadu no sidadaun sira. Maiski partisipasaun

direta sidadaun sira iha planeamentu dezenvolvimentu mak rezultadu ideal, maibé autór sira

rekoñese katak autoridades komunidade kaer nafatin knar krusial ida no nudar linha importante ida

entre sidadaun sira no estadu iha inisiativas planeamentu dezenvolvimentu luan liu. Hateke ba kraik

husi perspetiva estadu nian, funsionáriu públiku iha nível distritu no sub-distritu mak autoridade

formal estadu nian nebé besik liu ba populasaun. Maibé, husi pontu de vista sidadaun barak nian,

partikularmente iha área rural sira, autoridades nível aldeia no suco mak forma governansa nebé

vizível liu no asesível liu, no relasoens ho estadu formal dala barak halo liu husi autoridade sira

ne‟e. Relasaun ida ne‟e nudar kruzamentu importante ida entre sidadaun sira no estadu, no tanba

ne‟e krusial ba dezeñu modelu dezenvolvimentu lokal efektivu no ba ajenda desentralizasaun

governu nian. Nuné, iha seksaun ida ne‟e, autor sira diskute knar importante membrus konsellu de

suco nian (nudar reprezentante komunidade sira nian) iha fasilitasaun relasoens entre sidadaun sira

no estadu, no propoin meius atu hamoris sinerjia bot liu entre funsionáriu públiku sira (nudar

reprezentante estadu nian) no autoridades suco.

Durante peskiza kona-ba implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal, ekipa ne‟e

konsistentemente hare‟e diferensa entre funsionáriu públiku no autoridades suco sira-nia

koñesimentu kona-ba PDL (no rekursus dezenvolvimentu komunidade luan liu). Entretantu,

funsionáriu públiku sira em jeral iha apresiasaun forte ida ba metas, prosesus, no ezekusaun PDL,

lider suco sira iha Aileu no mos Lautem nebé hatudu entendimentu uitoan deit kona-ba PDL

hamosu tiha problemas hanesan aprezenta propostas la loos, konfuzaun kona-ba prosedimentus

monitorizasaun no avaliasaun sub-projetu, no difikuldade atu buka kanal loloos atu hatoo keixas.

Aat liu, dezekilibriu iha informasaun ne‟e hamoris tiha deziguladade iha poder nebé lori ba

apropriasaun foti desizaun husi parte nebé iha koñesimentu barak liu.

Se asembleia munisipal sira no planejador dezenvolvimentu nível lokal sira la kesi ba rekizitus

responsabilidade ba kraik nebé forte, iha posibilidade atu lian komunidade nian la hetan nafatin

konsiderasaun iha planeamentu dezenvolvimentu. Oras ne‟e, ofisial nivel distritu sira responsável

liu-liu ba governu sentral, no iha modelu desentralizasaun nebé propoin ona nia okos buat ne‟e sei

la iha mudansa nafatin, maiske funsionáriu públiku sira sei iha responsabilidade seluk tan

(horizontal) ba Administrasaun no Assmbleia Munisipal (nebé provavelmente responsável ba

Page 20: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

16

sidadaun sira).20

Nuné, maiske presiza fahe informasaun ba malu no halo konsulta ho sucos, maibé

estrutura formal sira ba responsabilidade ba kraik iha planeamentu dezenvolvimentu lokal sei fraku

nafatin. Projetu de Lei kona-ba Governu Lokal oras ne‟e nian subliña liu tan dezekilibriu sira ne‟e,

nebé ezije atu Planus Dezenvolvimentu Munisipal aliña ho Planus Dezenvolvimentu Nasional,

maibé la hatama obrigasaun hanesan ba planus atu adere ba ka hatama Planus Dezenvolvimentu

Komunidade. Iha Indonesia, iha nebé modelu planeamentu distritu no orsamentu dezenvolvimentu

hanesan ida harii ona, Banku Mundial ni-nia Estudu Instituisoens Nivel Lokal hatudu ona katak

konsentrasaun hili projetu no foti desizaun iha ofisial distritu sira liman halo 13% deit husi

propostas komunidade nian mak tama iha Orsamentu Dezenvolvimentu Distritu iha tinan fiskal

1997/98 (Evers 2000).21

La iha atensaun ba prioridades komunidade nian bele prejudika insentivu

sira ba partisipasaun lokal iha dezenvolvimentu komunidade; líder lokal Indonezia nian ida husu,

“Atu halo sa, se ema bele rejeita proposta sira unilateralmente sein halo konsulta?”

(Evers 2000:

24).

Alein de iha asesu bot liu ba informasaun, funsionáriu públiku sira-nia pozisaun nebé besik liu ba

estadu mos refleta iha sira-nia asesu bot liu ba rekursu finanseiru no espesialidade tékniku. Iha

programa PDL, maiske selesaun projetu akontese iha nivel komunidade, maibé aspetu tékniku

dezeñu, determinasaun kustu, tenderizasaun no ezekusaun em jeral depende ba funsionáriu públiku

sira nivel sub-distritu no distritu nian mak deside. Konsentrasaun rekursus no mos informasaun iha

funsaun públika bele kontribui ba marjinalaizasaun autoridades nivel suco (no liu tan, komunidade

sira) husi partisipasaun total no ativu iha planeamentu dezenvolvimentu lokal. [Ba diskusaun

detalladu liu ida kona-ba impaktu diferensa bot entre informasaun no rekursus ba Programa

Dezenvolvimentu Lokal, favor hare‟e relatóriu nebé atu hakerek, Redefining Lokal Governance

through Development Initiatives: Design Contributions for Community Development Programs in

Timor-Leste.22

] (Defini Hikas Governansa Lokal liu husi Inisiativas Dezenvolvimentu: Dezeña

Kontribuisoens ba Programas Dezenvolvimentu Komunidade iha Timor-Leste).

Tuir Lei kona-ba Autoridade Komunitáriu sira no sira-nia Eleisaun, nebé promulga ona iha Jullu

2009, suco nudar “organizasaun komunidade ida”, no lider komunidade sira, maiske eleitu, la halo

parte iha Administrasaun Públika. Maiske konsellu du suco hetan autorizasaun atu halo tarefas

espesífikas23

(hanesan sira nebé relasionadu ho dezenvolvimentu ekonómiku) no fo orsamentu

limitadu ida atu suporta funsaun sira ne‟e, maibé knar sucos sira nian iha governansa limitadu.

Maibé, maiske iha limitasaun legal no polítika ba knar formal sira konsellu de suco nian, membrus

konsellu nian kontinua nudar fonte importante ba relasoens ho liur, informasaun, no rezolusaun

20

Ami rekoñese katak responsabilidade funsionáriu públiku nian fo ba governu, em vez de ba diretamente populasaun.

Governu eleitu sira nebé asegura katak funsionáriu públiku sira halao sira-nia knar ho forma ida nebé responsivu ba

populasaun, hodi nuné garante responsabilizasaun ba kraik. Maibé, tanba papel funsionáriu públiku sira nian iha

selesaun, planeamentu, no implementasaun prioridades dezenvolvimentu komunidade, mak responsabilizasaun

funsionárius públikus nian ba governu sentral no governu munisipal (iha implementasaun planus dezenvolvimentu

munisipal) bele overshadow prioridades komunidade nian. Liu tan, tenki maneja expetativas abilidades autoriadades

munisípiu nian atu reprezenta intereses komunidade nian ho forma jenuínu no efikáz iha etapa inisial desentralizasaun.

Experiénsia iha fatin seluk hatudu ona katak ofisial munisipiu nia kapasidade kona-ba ida ne‟e dala barak kiik iha inisiu. 21

Maiske buat nee mak hosi periodu pre-desentralizasaun iha Indonesia, maibé rezultadu hatudu oinsa komunidade sira

bele marjinalizadu hosi prosesus planeamentu dezenvolvimentu lokal bainhira liberdade atu foti desizaun tau iha

Governu Distritu. 22

Bele hetan relatóriu nee iha www.worldbank.org/justiceforthepoor. 23

Tuir Kapitulu 2, Seksaun 1, Artigu 10, lider suco sira bele dezenvolve atividades iha áreas hanesan dame no armonia

sosial, sensus no rejistu populasaun, edukasaun sívika, promosaun lian ofisial, dezenvolvimentu ekonómiku, seguransa

ai-han, protesaun meiu-ambiental, edukasaun, kultura no desportu, no tulun iha manutensaun infraestrutura sosial.

Page 21: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

17

disputa ba komunidade sira. Ba iha medida balun, enkuantu sei dezenvolve hela relasionamentu

direitu entre sidadaun sira no estadu formal, forma nebé estadu involve ho sreprezentate suco sira

sei tulun determina ni-nia lejitimidade iha sidadaun sira matan.

Kontradisaun entre knar ofisial no la ofisial ba pesoal suco nian kontribui ona ba konfuzaun balun

kona-ba responsabilidade sira nebé fo ona ba sira ida-ida iha Programa Dezenvolvimentu Lokal. Iha

kazu sira hanesan ida nebé subliña ona iha kuadru iha kraik, reprezentantes suco sira la apresia

tebes sira-nia responsabilidades no tanba ne‟e mos la hala‟o sira-nia obrigasoens . Ne‟e loos

partikularmente iha areas hanesan monitorizasaun no avaliasaun programa, iha nebé knar

funsionáriu públiku sira nian no konsellu de suco nian iha balun hanesan.

Kuadru 3: Oinsa Diskoneksaun entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridade Lokal

sira Enfrakese Susesu Projetu nian

Durante projetu ida atu fo bee mos ba eskola rural no uma sira nebé haleu eskola ne‟e,

relasaun entre xefe suco no funsionáriu públiku sub-distritu no distritu sira importante teb-

tebes atu negosia hahalok at kontraktor nian. Komunidade lokal la haksolok ho serbisu

empreza/kompania nebé hetan kontratu atu hadia tanke be‟e rua no troka kanu 163 tanba,

maiske bolu ona atu hadia sira-nia obra orijinal, empreza ne‟e ikus mai troka deit kanu 25

hadia tanke sira ne‟e hodi kose simentu uitoan no tinta. Maiske uma balun agora simu be‟e,

maibé respondente sira dehan katak eskola sira seidauk sinti benefísiu ruma.

Xefe suco no funsionáriu públiku sub-distritu sira presiza serbisu hamutuk ho diak atu halo

kontraktor nebé serbisu la loos ne‟e atu bele responsabiliza. Fatin projetu nian iha área ida

difisil atu to‟o ba no ekipa verifikasaun no avaliasaun la halo monitorizasaun direta bei-beik.

Au kontráriu, relatóriu husi komunidade lokal ba xefe suco nudar buat fundamental ida atu fo

hatene funsionáriu públiku sira kona-ba lalaok projetu nian. Iha parte seluk, kontraktor hakilar

husi sub-distritu liur deit, no funsionáriu públiku sira iha pozisaun ida diak liu fali xefe suco

atu halo segimentu ba keixa sira. Maiske relasaun entre autoridade lokal no funsionáriu

públiku sira uluk diak, no sira hetan susesu wainhira bolu hikas empreza ne‟e atu hadia ni-nia

obra, maibé bainhira xefe suco moras tiha parsearia ne‟e hakotu, no bainhira ligasaun vital

ne‟e hakotu sira-nia esforsu monitorizasaun sai la efektivu. Ikus mai sub-distritu ne‟e bele

aplika deit sansaun pos-projetu ba empreza ne‟e, no CDO dehan “ami buka tuir sira maibé

bele fo hatene deit sira katak sira tenki hadia sira-nia obra iha Setembru, maiske projetu ne‟e

tuir loloos tenki ramata iha Marsu… [no tanba ne‟e] … konserteza sira sei bele tuir tan

tender, maibé ami sei la fo tan projetu seluk ba sira”.

Rekomendasoens Defini knar sucos nian iha relasaun ho funsaun públika no governu munisipal sai ona prioridade ida

ba Governu Timor-Leste bainhira diskute ajenda desentralizasaun, no governu estuda ona modelu

relasaun lokal-nasional oi-oin atu identifika modelu diak sira no lisaun sira nebé bele aplika iha

kontextu Timor nian. Rezultadus peskiza nian sujere katak iha nesesidade atu defini klaru

responsabilidades entre líder munisípiu sira no autoridades suco, no involvimentu ativu autoridades

suco nian iha governansa munisipal. Ho ida ne‟e , ekipa Justisa ba Kiak oferese sujestaun sira tuir

mai:

Haforsa vias komunikasaun liu husi dalan sira hanesan estatutu observador ba

Asembleia Munisipal ka provizaun kustus transporte ba membrus konsellu atu hola

parte iha reuniaun munisipiu kona-ba asuntus nebé afeta sira-nia suco, bele tulun atu

Page 22: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

18

asegura katak lider suco sira informadu nafatin kona-ba dezenvolvimentu sira nebé

relasionadu ho sira-nia komunidades.

Adisionalmente, treinamentu atu prepara líder komunidade sira atu foti desizaun politika

sira nebé bazeadu ba evidénsia no uza informasaun (pur ezemplu, husi dokumentus

M&E) sei útil tebe-tebes.

Maiske la‟os livre husi problemas, áreas hanesan komunikasaun konstituinte no

planeamentu dezenvolvimentu nivel lokal oras ne‟e daudaun halo hela ho papel suco

nian nebé bot. Klarifika responsabilidades suco nian iha áreas ne‟e (inklui involvimentu

suco nian iha Gabinete Informasaun Públiku), no fo rekursus atu koinside

responsabilidades bele utilmente suporta esforsus atu harii ligasaun munisipal-suco.

Suporta funsaun meius komunikasaun lokal nian hodi halo kobertura ba politika lokal no

munisípiu nian.

Fasilita ligasaun entre instituisaun lokal sira no rede nasional sira atu fahe ba malun

experiénsia no estratéjia sira.

Husu ba munisípiu sira atu formalmente halo relatóriu ba konsellu du suco sira kona-ba

planus dezenvolvimentu anual no pluri-anual, nune‟e bele karik tulun suco sira atu

responde ba konsultas husi komunidade sira kona-ba rezultadus planeamentu

dezenvolvimentu lokal nian. Nuné mos, ezijénsia ida katak planus dezenvolvimentu

munisípiu nian hatudu prioridades dezenvolvimentu nasional no suco nian bele fo aten-

brani ba munisípiu sira atu hatama projetus komunidade nian ba sira-nia orsamentasaun

no planeamentu laran.

Iha kazu sira iha nebé sei husu ba membrus konsellu du suco atu hola parte iha aspetu

implementasun projetu nian iha sira-nia komunidade laran (nudar ezemplu, liu husi

esforsu monitorizasaun no avaliasaun nebé komunidade lidera), bele haluan tan sira-nia

papel hodi hatama partisipasaun iha hili fatin no konkursus. Treinamentu adisional iha

aspetu tékniku implementasun projetu nian bele nesesáriu atu fasilita funsaun ida ne‟e.

Page 23: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

19

5. Kria Mekanizmus Jestaun Keixas Ekitativu

“Iha prazu badak estadu de direitu bele halo buat kiik ba seksaun sosiedade Timor oan nebe‟e

„kiak no desfavoresidu‟ , nebé simu protesaun mínimu husi estadu. Iha prazu naruk, haforsa

estadu no ni-nia instituisaun sira bele tulun ema sira ne‟e maibé ita labele garante buat ne‟e

(Grenfell 2009: 232).

“Tuir ami nia tradisaun Timor nian, ami labarik sira la kesar ba ami-nia inan-aman: ami rezolve

rasik problema sira, no la reklama ba governu” (xefe suco, distritu Aileu).

Justisa nudar pontu sentral importante iha nebé bele rezolve tensaun sira entre komunidade no

estadu. Define mekanizmus ekitativu no efektivu hodi rezolve disputa sira ezije negosiasaun

delikadu entre valor moral lokal no valor moral estadu nian. Rezolusaun sira nebé lejítimu no bele

uza mak sira nebé iha konsensus iha komunidade no entre komunidade no estadu kona-ba asuntu

báziku sira hanesan defini hahalok loos no sala no aplika sansaun loloos. Maibé, atu deskobre

konsensu ne‟e hanesan serbisu ida ho dezafiu , no ida ne‟e partikularmente loos, bainhira mosu

disputa iha relasaun entre lokal no estadu.

Nudar Nixon hatete ona, maiske komunidade lokal sira “iha kapasidade bot atu la uza justisa no

rezolve konflitus iha suco laran deit” (2006: 94, énfaze iha orijinal), maibé efikásia ne‟e diminui

bainhira esfera relasoens nian habelar liu fronteira suco nian. Bele hare‟e asuntu ne‟e husi leten-ba-

kraik, tanba, nudar komentador barak hanesan Grenfell (2009) no Babo-Soares (2004) afirma,

bainhira efikásia lei estadu nian diminui liu tan maka sira hadok‟an husi estadu ni-nia sentru.

Haketak komunidade no estadu bele diak ba asuntu balun, maibé bainhira disputa ne‟e mosu entre

komunidade no estadu, maka presiza buka mekanizmus sinkrétiku. “Hibridu” modelu sira ba

rezolusaun disputa efektivu ona, nudar ezemplu iha jestaun rekursus naturais (hare‟e Meinzen-Dick

no Pradhan 2002, Meitzner-Yoder 2007, Palmer no do Amaral de Carvalho 2008), no peskiza J4P

nian hatudu katak modelu sira ne‟e bele útil hanesan ba protesaun direitus sidadaun sira nian iha

desentralizasaun.

La iha prosedimentus atu tesi-lia ba keixas mak harii iha PDL ka TIM Works. Au kontráriu, iha

prátika programas rua ne‟e inklui mekanizmus responsabilidade no monitoramentu forte ho objetivu

atu hakuran poténsia ba disputa. Se mosu karik disputa, maka sei buka rezolusaun kazu-pur-kazu liu

husi kanál ida nebé konsideradu diak liu (rezolusaun ne‟e bele liu husi autoridade suco sira,

intervensaun funsionáriu públiku sira, ka aplikasaun lei formal). Maibé, investigasaun hatudu katak

keixa barak mak mosu iha implementasaun PDL no TIM Works – maiske kiikoan – la rezolve tuir

buat nebé autor lokal sira hakarak.24

Ne‟e liu-liu tanba autor sira ne‟e la hatene loloos sira-nia

direitu no responsabilidades atu halo ka trata keixas. Ho liafuan seluk, aprosimasaun “foti-liman”

nebé programa sira uza atu rezolve keixas, maiske lao tuir kondisaun lokal sira, maibé bele mos sai

konfuzaun no dezentendimentu ni-nia hun.

Reklamasaun nebé sidadaun sira halo ba projetus rua ne‟e barak liu kona-ba kualidade dezeñu sub-

projetu nian, no mos kualidade konstrusaun iha LDP okos. Reklamasaun sira ne‟e mos refere ba

24

Maiski disputas balun (pur ezemplu kona-ba kualidade sub-projetu nian ka utilizasaun traballador lokal) deskobre iha

programas rua ne‟e, implementasaun modelus diferentes nebé programa rua ne‟e uza signifika katak iha diferensas iha

disputas nebé hasoru. Maibé, autor sira kahur hamutuk tiha análizes no rekomendasoens ba programas rua iha seksaun

ne‟e tanba kauzas prinsipais disputas barak nian – dezafius komunikasaun, pur ezemplu – hanesan iha programas rua

ne‟e.

Page 24: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

20

sujestaun sidadaun barak nian katak se sira involve‟an makaas iha dezeñu no konstrusaun, maka

problemas kona-ba kualidade at sei mosu uitoan deit. Nudar ezemplu, iha projetus balun husi

projetus nebé estuda ona, benefisiáriu sira hanoin katak dezeñu ne‟e la adekuadu ka la serve ba

kondisaun lokal. Iha kazu sira ne‟e, problemas nebé mosu mak hanesan hili material konstrusaun la

loos (ne‟e katak, kualidade ai ladiak), hili ferramenta la loos (hanesan, kualidade makinaria serbisu

estrada kiik), tempu la adekuadu ba konstrusaun (hanesan, serbisu lalais-lalais durante tempu udan),

no diminui eskala ba projetu (hanesan, kiik liu ka limitadu atu halo diferensa real ida). Nuné mos,

dala barak mosu alegasoens korrupsaun, konlui/kolusi no nepotizmu haleu programas ne‟e, maibé

tanba la iha kanal efektivu ba tesi lia ne‟e, maka la iha investigasaun ba alegasoens ne‟e. Maiske

kazu sira ne‟e la sai konflitu violentu (iha kazu ida, ema naok sasan iha fatin projetu nian atribui

tiha ba frustasaun tanba kualidade projetu ladiak), maibé sira provoka tiha tensaun entre membrus

komunidade, kontraktor no funsionáriu públiku sira (hare‟e Kuadru 4 iha kraik ba ezemplu

espesifiku ida).

Kuadru 4: Disputas nebé Mosu husi Responsabilidades nebé Kahur Malu

Projetu PDL ida atu hafoun sala de aulas eskola primária ida nian nebé realiza tiha iha

protesaun gabinete Departamentu Edukasaun nia okos hatudu risku potensial ezekusaun

projetus nian nebé la iha kanal definidu didiak atu rezolve keixas. Maski komunidade,

eskola no Departamentu Edukasaun hot-hotu iha interese hamutuk ida iha projetu ne‟e,

maibe diretor eskola no xefe suco sai marjinalizadu tiha durante selesaun no

implementasaun projetu. Diretor eskola hatete ba ekipa investigasaun J4P katak “ami haruka

deit ideia projetu nian ba departamentu edukasaun distritu no hafoin ida ne‟e buat hot-hotu

iha sira-nia liman too projetu ne‟e ramata,” no xefe suco dehan katak “la iha koordenasaun

entre Departamentu Edukasaun no ami-nia konsellu de suco.” Xefe suco konsidera katak

funsionáriu públiku sira hadau tiha poder iha projetu ne‟e, no nia dehan katak nia la sinti

responsável ba monitorizasaun no avaliasaun kualidade projetu nian tanba iha involvimentu

husi terseirus parte, hanesan Departamentu Edukasaun. Entretantu, kestaun kualidade balun

nebé diretor eskola hare‟e – kadeadu at ida no odamatan aat ida – husik lerek deit la hadia

tanba administrasaun sub-distritu, Departamentu Edukasaun, no kontraktor buka atu

kompriende sira ida-idak nia responsabilidade rasik . Konfuzaun ne‟e hatudu iha liafuan

Superintendente Departamentu Edukasaun nian, nebé dehan katak “odamatan ne‟e at duni,

maibé ami la hatene se ne‟e ami-nia responsabilidade atu hadia tanba ekipa téknika PDL

nian mak halo inspesaun, no sira la hatete ba ami se sasaan at ne‟e akontese durante periodu

manutensaun ka lae.”

Prevensaun disputa nebé ezije funsionamentu ideal autor relevante hot-hotu iha

monitorizasaun projetu la efektivu tanba komunikasaun la regular no dala barak la klaru

entre benefisiárius projetu nian, autoridades Suco, departamentus setor nian, kontraktor no

funsionáriu públiku sira. Sei la iha dalan seluk atu trata keixa sira ne‟e, maka insatisfasaun

grupu nian tanba kualidade projetu nian no insatisfasaun konsellu du suco nian tanba sira-

nia marjinalizasaun nebé husik lerek deit.

Ita bele espera problemas hanesan ho sira nebé identifka ona iha parágrafu sira uluk no kuadru iha

leten iha desentralizasaun. Liu-liu iha ni-nia etapa inisial sira, desentralizasaun bele lori ba

konfuzaun bot liu no karik kompetisaun entre ofisial suco sira, governu munisipal sira, no governu

sentral kona-ba sira-nia knar. Experiénsia iha rai sira seluk nebé halo hela desentralizasaun hatudu

katak desentralizasaun bele lao hamutuk ho aumentu ida iha ezijénsia ba pagamentu informal, naok

ka uza osan dezenvolvimentu lokal nian la loos, inefikásia ka dezigualdade iha prestasaun serbisu

públiku, no alegasoens kaptura husi estadu, favoritizmu, no nepotizmu iha distribuisaun rekursus

dezenvolvimentu nian (Campos no Hellman iha World Bank 2005). Transferénsia autoridade kaer

Page 25: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

21

rekursus ba membrus komunidade, hodi hakat liu tiha autoridade lokal sira, iha os poténsia atu

aumenta konflitu, maiski evidénsia ikus liu hatudu katak dezenvolvimentu impulsionadu husi

komunidade nebé efikáz iha situasaun pos-konflitu sira bele hakuran konflitu iha komunidade sira

laran (Banku Mundial 2006).

Iha PDL, sidadaun sira nebe halo reklamasaun kona-ba programa em jeral lakohi hakbesik‟an ba

funsionáriu públiku sira (hanesan sira nebe serbisu iha komisaun monitorizasaun no avaliasaun),

hakarak liu atu konsulta ho sira-nia xefe aldeia ka xefe suco. Maibé, xefe balun iha dúvidas kona-ba

oinsa atu rezolve reklamasaun sira ne‟e (liu-liu bainhira sira involve autor sira husi liur hanesan

kontraktor sira) ka pesimistiku kona-ba impaktu atu haruka reklamasaun ne‟e ba funsionáriu

públiku sira. Nudar ezemplu, iha kazu ida nebé J4P estuda xefe rezolve rasik asuntu ne‟e hodi sobu

konstrusaun no husu atu kontraktor harii hikas. Ne‟e, no poténsia ba disputa estadu-komunidade

foun no difisil liu iha desentralizasaun, hatudu nesesidade ba mekanizmus rezolusaun keixas klaru

liu ida.

Rekomendasoens

Rekoñese katak ita labele hases‟an husi reklamasaun sira iha estensaun sira estadu nian ba

komunidade lokal, no hodi suporta komunidade atu rezolve reklamasoens tulun harii

empoderamentu no responsabilidade, kabe ba estadu atu fo kanal asesível ba rona no tesi

reklamasoens ne‟e, nudar resposta ba programas dezenvolvimentu komunidade no luan liu. Ho ida

ne‟e , ekipa Justisa ba Kiak /Justice for the Poor simu pedidu MSATM atu halo serbisu diagnóstiku

no asisténsia téknika ida iha dezenvolvimentu mekanizmus hatoo reklamasaun nian ba programas

dezenvolvimentu lokal.

Maiske sistemas rezolusaun lokal no tradisional deit bele sai dezankoradu (hanesan bainhira xefe la

hatene oinsa atu trata reklamasoens nebé involve kontraktor ida husi liur), labele ignora sistema sira

ne‟e, hanesan respondentes ho lian ida deit hakarak liu atu hatama reklamasoens liu husi sira-nia

xefe. Iha perspetiva ida ne‟e, ami halo rekomendasaun tuir mai:

Hatama mekanizmu rezolusaun keixa ida nebé define didiak ba prosesu desentralizasaun

sira. Mekanizmu hanesan ne‟e sei bazeadu ba prátika rezolusaun disputa nebé

kulturalmente válidu, no bele publika prosedimentus liu husi Gabinete Informasaun

Públika. Mekanizmu ne‟e sei hatama mos dalan alternativu sira ba korresaun iha kazus

ihanebé meius rezolusaun disputa lokal sira la efikáz.

Mekanizmus responsabilidade sosial nebe‟e efikáz bele mos halao knar prinsipal ida iha

prevene reklamasaun atu mosu. Pur ezemplu, bele konsidera avaliasaun kualidade

kontraktor nian liu husi auditoria sosial no avaliasaun ba dezempeñu iha tempu uluk

durante prosesu lisitasaun ba projetus, nuné prevene fo kontratu ba ator sira nebé

konsistentemente iha dezempeñu ladiak.

Page 26: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

22

6. Konkluzaun Sira

Iha dokumentu polítika ida ne‟e, ami analiza ona aspetu hat governansa lokal nian nebé afeta too

pontu nebé extensaun estadu nian ba komunidade lokal sira efetivu, relevante no sustentável.

Esénsia ami-nia argumentu nian mak katak dezenvolvimentu lokal nebé hetan susesu iha Timor-

Leste nebé desentralizadu sei karaterizadu ho esforsus nebé komunidade lidera atu identifika,

dezeña, no implementa prioridades dezenvolvimentu lokal, ho suporta knar ida nebé defini didiak

no prominente ba reprezentantes komunidade nian iha governu munisípiu.

Ho ida ne‟e , ami halo ona esforsu ida atu fo rekomendasoens nebé bele tau iha prátika kona-ba

formas ihanebé estadu bele suporta komunidades atu involve‟an ho forma ativu iha

dezenvolvimentu lokal. Barak husi rekomendasoens ne‟e relasiona ho nesesidade ba hadia kanais

komunikasaun entre sidadaun sira no estadu (dala barak, iha rekoñesimentu ba knar nebé estrutura

autoridade lokal halao, liu husi líder komunitáriu sira). Sira seluk diskuti kona-ba oinsa

planeamentu dezenvolvimentu iha autoridades desentralizadu sira okos bele simu lian líder

komunidade sira, media no organizasoens lokal nian. Ami mos diskuti ona kona-ba importánsia

mekanizmus prevensaun no rezolusan keixas – nesesidade ida nebé Ministério da Administração

Estatal no Ordenamento Territorial rasik rekoñese ona. Ami hein katak rekomendasoens ne‟e no

mos sira seluk útil ba pesoal Ministériu nian bainhira sira halo planu ba dezenvolvimentu lokal iha

desentralizasaun okos.

Maibé alein de rekomendasoens espesífikus, ami fiar katak importante atu rekoñese ideia alargadu

ida kona-ba involvimentu estadu-sosiedade, ba planeamentu dezenvolvimentu lokal no liu tan:

esensial atu rekoñese katak relasoens entre niveis governu, no entre sidadauns, komunidades no

instituisoens estadu nian, sei kontinua muda nafatin tanba prosesu politiku sira no impozisaun

regras no prátikas foun.25

Maiske experiénsia rai seluk nian informativu, maibé la iha modelu “diak

liu” ba dezenvolvimentu lokal iha desentralizasaun iha Timor-Leste. No maiske kestoens kona-ba

forma no funsaun instituisoens desentralizadu nian kona-ba dezenvolvimentu lokal konserteza

pertinente, importante atu kontinua konsiente kona-ba realidade politiku no sosial sira nebé forma

poder no foti desizaun, liu husi regra formal sira ka liu husi kostume no pratika.

Nuné, nudar instituisaun formal governansa nian iha estadu foun ne‟e haluan sira-nia alkansa liu

husi ajenda desentralizasaun oras ne‟e nian, kestaun importante barak kona-ba expetativas sidadaun

nian husi estadu, ho forma involvimentu estadu/la‟os-estadu nian, no fonte autoridade no

responsabilidade nian iha nivel lokal sei presiza atensaun. Oinsa responde ba kestaun sira ne‟e sei fo

influénsia ba susesu no lejitimidade esforsus harii-estadu – no espesifikamente liu, dezenvolvimentu

lokal – husi parte governu iha nível lokal. Ami argumenta ona kona-ba interpretasaun ba

governansa iha Timor-Leste nebé iha rekoñesimentu ida ba transformasaun sosiu-polítiku iha ni-nia

nukleu. Ami-nia rekomendasoens halo hodi tulun estadu kompriende padroens transformasaun sira

ne‟e nian, no nuné utiliza no adapta ba aspetus sira governansa lokal nian nebé pozitivamente bele

serve objetivus dezenvolvimentu lokal desentralizadu nian.

25

Atu hetan tan informasaun kona-ba natureza dinámiku harii instituisaun nian, favor haree Sage, C., N. Menzies no M.

Woolcock, (Jullu 2009), Taking the rules of the game seriously: Mainstreaming justice in development. The World

Bank’s Justice for the Poor program, in Justice and Development Working Paper Series, World Bank, Washington DC.

Page 27: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

23

Rekoñesidu didiak ona iha siénsia politika no literatura antropolójiku katak autoridade tradisional

iha Timor-Leste kontinua serve nudar forma governu prinsipal, relevante liu, no dala barak, iha

komunidade rural sira (hare‟e nudar ezemplu, Brown 2009; Fox & Soares 2003; Hicks 2007; Nixon

2006). Se nia rezultadu diak ka ladiak, estadu ni-nia interasaun ho sidadaun sira iha áreas rurais halo

prinsipalmente liu husi instituisoens lokal sira. Tanba ne‟e involvimentu ho instituisoens

governansa no valor lokal no tradisional sira sei sai prioridade ida ba Governu Timor-Leste

enkuantu nia buka atu estabelese prezensa dezenvolvimentu lokal ida forte liu iha distritu sira. Hodi

la viola valor politiku demokrátiku sira – no, tebes duni, atu proteje mos valor sira ne‟e – bele

kombina aspetu barak governansa lokal nian no instituisoens estadu nian. No tuir mai, pelu menus,

programas governu no doador nian sira nebé buka atu kompriende perspetiva lokal sira bele prevee

ho forma efektivu liu oinsa sei ezekuta politika sira iha prátika, no fo serbisus ekitativus, relevantes

no bele aplika hodi hatama perspetiva lokal sira husi inisiu kedas.

Page 28: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

24

Bibliografia

Athmer, B. (2009), TIM Works Projetu, Investment Budget Execution Support for Rural

Infrastructure Development and Employment Generation, Independent Mid-Term

Evaluation (20 September – 10 October 2009) Draft Report, Dili, 2009.

Babo-Soares, D. (2004), “Nahe biti: The philosophy and process of grassroots reconciliation (and

justice) in East Timor”. The Asia-Pacific Journal of Anthropology. 5(1): 15-33.

Brown, M. Anne. (2009). Security, development and the nation-building agenda - East Timor.

Conflict, Security and Development. 9(2): 141-164.

Butterworth, David. Forthcoming. “„There Are No Poor People Here‟: A Social Analysis of Oral and

Literate Governance Cultures – The Case of Timor-Leste‟s Local Development Programme.” World Bank, Washington DC.

Butterworth, David, and Pamela Dale. Forthcoming. “Redefining Local Governance through

Development Initiatives: Design Contributions for Community-Driven Development Programs in Timor-Leste.” World Bank, Washington, DC.

Campos, J.E. and J. Hellman, “Governance Gone Local: Does Decentralization Improve

Accountability?” in World Bank (2005), East Asia Decentralizes: Making Local

Government Work, World Bank, Washington, DC.

Democratic Republic of Timor-Leste, Ministry of State Administration and Territorial Management.

2008. Policy Orientation Guidelines for Decentralization and Local Governance in Timor-Leste. Dili, http://www.estatal.gov.tl/Documents/Ministry/2008Policy/LG%20Policy%20and%20DSF%20-%20English.pdf. Accessed July 2010.

Evers, P. (2000), Resourceful villagers, powerless communities: Rural village government in

Indonesia. Jakarta: Local Level Institutions Study Working Paper. World

Bank/BAPPENAS.

Fox, James J. 1989. “Category and complement: binary ideologies and the organization of dualism

in eastern Indonesia”. In David Maybury-Lewis and Uri Almagor (eds), The attraction of

opposites: thought and society in a dualistic mode, pp.33–56. Ann Arbor: University of

Michigan Press.

Fox, James J. ed. 1993. Inside Austronesian Houses: Perspectives on Domestic Design for Living.

Canberra: Dept. Anthropology, RSPAS, ANU.

Fox, James J. (2003). “Tracing the path, recounting the past: historical perspectives on Timor”. In,

Fox, James .J. & D. Babo Soares. eds. (2003) Out of the Ashes: Destruction and

Reconstruction of East Timor, [New Edition] Canberra: ANU E-Press.

Fox, James J. (2009). “Repaying the debt to Mau Kiak: Reflections on Timor‟s Cultural Traditions

and the obligations of citizenship in an independent East Timor”. In David Mearns (ed.)

Page 29: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

25

Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national. Darwin:

CDU Press.

Fox, James .J. & D. Babo Soares. eds. (2003) Out of the Ashes: Destruction and Reconstruction of

East Timor, [New Edition] Canberra: ANU E-Press.

Grenfell, Laura. (2009). "Promoting the rule of law in Timor-Leste. Conflict, Security and

Development. 9(2): 213-238.

Guggenheim et al (2004), “Indonesia‟s Kecamatan Development Program: A Large-Scale Use of

Community Development to Reduce Poverty”, presented at Scaling Up Poverty Reduction:

A Global Learning Process and Conference, Shanghai, May 2004. Accessed at

http://info.worldbank.org/etools/docs/reducingpoverty/case/88/fullcase/Indonesia%20KDP

%20Full%20Case.pdf.

Hicks, David (2007) "Community and the Nation State in East Timor: A View from the Periphery".

Anthropology Today. 23(1): 13-16.

Hohe, T. 2002. “The clash of paradigms: International administration and local political legitimacy

in East Timor”. Contemporary Southeast Asia. 24(3).

Lutz, George & Wolf Linder. 2004. Traditional Structures in Local Governance for Local

Development. Switzerland: University of Berne.

McWilliam, Andrew. 2005. “Houses of Resistance: Structuring Sociality in the New Nation”.

Anthropological Forum 15(1): 27-44.

McWilliam, Andrew. 2009. “Customary Governance in Timor-Leste”. In David Mearns (ed.)

Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national. Darwin:

CDU Press.

Mearns, David. ed. 2009. Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the

national. Darwin: CDU Press.

Meinzen-Dick, R. S., & R. Pradhan (2002). Legal pluralism and dynamic property rights. CAPRi

Working Paper no. 22. International Food Policy Research Institute, Washington, DC.

Meitzner-Yoder, Laura. S. (2007). “Hybridising Justice: State-Customary Interactions over Forest

Crime and Punishment in Oecusse, East Timor”. The Asia Pacific Journal of Anthropology

8(1): 43-57.

Molnar, Andrea. 2006. “‟Died in the Service of Portugal‟: Legitimacy of Authority and Dynamics

of Group Identity among the Atsabe Kemak in East Timor", Journal of Southeast Asian

Studies 37(2): 335-355.

Nixon, Rod. 2006. "The Crisis of Governance in New Subsistence States", Journal of

Contemporary Asia. 36: 75-101.

Page 30: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

26

Palmer, L. and D. do Amaral de Carvalho (May 2008). Nation building and resource management:

The politics of „nature‟ in Timor-Leste in Geoforum 39(3), pg 1321-1332.

Peterson, G. and E. Muzzini, “Decentralizing Basic Infrastructure Services”, in World Bank (2005),

East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank, Washington, DC.

Vischer, Michael. ed. 2009. Precedence: Sosial differentiation in the Austronesian World.

Canberra: Australian National University E-Press.

World Bank (2005) East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank,

Washington, DC

-- (2006). Community-Driven Development in the Context of Conflict-Affected Countries:

Challenges and Opportunities, World Bank Social Development Report 36425, June 2006,

Washington, DC.

-- (2004) World Development Report 2004: Making Services Work for Poor People, Washington,

DC.

Page 31: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

27

Aneksu 1: Justisa ba Emakiak Timor-Leste Projetu “Harii Estadu iha Nivel Lokal”

Banku Mundial ni-nia programa Justice for the Poor (J4P) Suporta serbisu analítiku no

programátiku intensivu iha nasoens ihanebé involvidu ho pluralizmu legal aprezenta dezafiu

dezenvolvimentu sentral ida ba dezenvolvimentu ekitativu. Em partikular, nia hakarak atu tulun

grupu ema kiak no marjinalizadu sira kumpriende no aplika sira-nia direitus sosiu-ekonómiku sira.

Justisa ba Kiak /Justice for the Poor Timor-Leste lansa tiha iha Jullu 2008 ho apoiu laran-diak husi

AusAID, programa ajuda internasional Governu Austrália nian. Programa ne‟e orientadu haleu tema

“Habelar Sidadania iha Estadu nebé Habelar‟an”, no foku inisial ba areas (i) harii estadu iha nivel

lokal no (ii) sistema tradisional/konsuetudináriu ba jestaun rai no dezenvolvimentu rural.

Nota diskusaun ida ne‟e aprezenta rezultadus husi primeiru sub-projetu iha area “harii estadu iha

nivel lokal” husi serbisu J4P nian iha Timor-Leste. Iha area ne‟e, programa ne‟e ezamina asuntus

sira kona-ba oinsa projetus estadu nian rasik iha nivel lokal, no oinsa sidadaun sira kompriende,

hetan asesu, no reklama direitus no atribuisoens; expetativa sosiedade estadu nian; meius

involvimentu sidadaun-estadu no estadu-la‟os estadu; no oinsa governu ni-nia métodu atual

prezensa estadu nian afeta lejitimidade estadu nian. Investigasaun inisial estuda tiha

MSATM/UNCDF ni-nia doasoens ba Programa Dezenvolvimentu Lokal no ba extensaun kiik liu,

Sekretária Estadu ba Formasaun Profesional no Empregu/ TIM Works Organizasaun Internasional

du Traballu ni-nia programa serbisu intensivu no Programa Dezenvolvimentu Juventude nebé

Banku Mundial suporta. Atividades investigasaun, nebé halao iha distritus Aileu no Lautem husi

Juñu too Setembru 2009, ezamina tiha oinsa mekanizmus selesaun, distribuisaun, no rezolusaun

disputa iha programa sira ne‟e laran funsiona em termus teórico no mos iha prátika, no oinsa

dinámikas poder lokal no ideias governansa nian afeta rezultadus ne‟e. Hamutuk hotu, ekipa

investigasaun halo tiha entrevista ho respondente 151, rejista tiha perspetivas funsionáriu públiku

sira nian, ekipas programa, líder komunidade sira, kontraktor, no benefisiáriu sira iha fatin projetu

10. Liu husi análize ba entrevista sira ne‟e, ekipa hein atu informa dezenvolvimentu no mos

ezekusaun programas doasaun nebé Banku Mundial suporta no programa desentralizasaun governu

nian.

Atu hetan tan informasaun kona-ba Justisa ba Emakiak/ Justice for the Poor, favor vizita

www.worldbank.org/justiceforthepoor.

Page 32: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

28

Aneksu 2: Metodolojia Estudu nian

Rezumu

Atu buka respostas ba perguntas nebé relasionadu ho prátika dezenvolvimentu lokal iha governu

desentralizadu ida, programa Justice for the Poor Timor-Leste (J4P) Banku Mundial nian ezamina

tiha foti desizaun iha nível lokal no partisipasaun komunidade iha governansa iha distritus Lautem

no Aileu. Investigasaun iha kampu konsentra tiha ba programas prestasaun servisu públiku tolu: (i)

Programa Dezenvolvimentu Lokal ka Local Development Programme (LDP) (nebé deskreve

detallamente iha Aneksu 3, programa ne‟e mak foku principal), (ii) Programa Dezenvolvimentu

Juventude nebé Banku Mundial suporta, nebé uza mekanizmus LDP barak maibé fokus

prinsipalmente ba prioridades dezennvolvimentu nebé juventude suporta; no (iii) programa osan-ba-

serbisu TIM Works nian. Programa sira ne‟e ida-ida buka atu hadia meiu-de-vida liu husi projetus

infraestrutura kiik partisipativu, maiski mekanizmus diferente.26

LDP em partikular tau tiha énfaze

ba dezenvolvimentu partisipativu, no estabelese ona orgauns foti desizaun demokrátiku

(Asembleias) iha nivel Sub-Distritu no Distritu27

nebé autoriza saseluk suco sira atu tulun planeia,

hili no implementa sub-projetus (prátika ida nebé sei kontinua nafatin liu husi block grants

munisipal iha desentralizasaun laran). Investigasaun prinsipal ba programas ne‟e iha prátika, no

mos revizaun ida ba literatura antropolójika, lori tiha ita ba konkluzoens no rekomendasoens lubuk

ida kona-ba artikulasoens governansa lokal nebé iha implikasoens ba desentralizasaun.

Fontes Dadus Nian

Investigasaun ida ne‟e kona-ba kestoens prosesu nian – ne‟e katak, fokus ida ba oinsa no tan sa ema

tuir dalan determinadu sira no rezultadus mosu durante implementasaun programa, no em

partikular, influénsia valores tradisionais nian iha eskolla dalan sira. La iha regra fiksu no definitivu

ba determina extensaun influénsia valores tradisionais no eventu istóriku sira nian ba foti desizaun

individu partikular sira. Maibé, maiski ikus mai ator ida-ida nia tomada desizaun ne‟e individual no

subjektif, nia mosu iha kontextu kultural no istóriku ida laran nebé bele analiza atu kompriende

sasatan no poténsia sira asoens subjektif nian. Investigasaun kualitativu, inkluzive investigasaun

kualitativu nebé suporta medisaun kuantitativu (hanesan perguntas investigasaun nian nebé informa

análize estatístika), liga ba realidade subjetivu ema sira nian hodi buka kompriende sira-nia

kontextu asaun nian. Ho forma ida ne‟e, metodolojia investigasaun kualitativu nebé uza tiha ba

investigasaun ida ne‟e diriji ba kompriende realidade subjetivu ema sira nian hodi buka atu

kompriende sira-nia kontextu asaun nain. Atu hetan finalidade ida ne‟e, halo ona investigasaun

kampu durante total semana 8 hodi uza téknikas diskusaun livre in situ (ne‟e katak, uma sira

respondente nian, suco sira, lokalidades projetus nian), entrevista semi-estruturadu ho respondentes

liu 150. Investigasaun kualitativu suplementa tan ho análize ida kona-ba dadus programa nian nebé

iha (inkluzive relatórius monitoramentu no avaliasaun sira uluk) no revizaun ida kona-ba literatura

relevante kona-ba tópikus hanesan foti desizaun iha nível lokal, formasaun estadu, no

dezenvolvimentu impulsionadu husi komunidade. Estudu sira uluk, hanesasn Estudu Alargadu

26

Atu hetan tan informasaun kona-ba LDP, favor vizita: www.estatal.gov.tl. Informasaun kona-ba programa TIM

Works bele asesa iha: http://www.ilo.org/asia/info/lang--en/WCMS_100842/index.htm. Ba deskripsaun badak sira

kona-ba projetus ne‟e, favor haree Aneksu 3. 27

Iha modelu orijinal LDP, nebé implementa ona iha distritus nebé J4P halo estudu ba, Asembleias ativu iha niveis

distritu no mos sub-distritu. Hanesan ho modelu revistu ida ba desentralizasaun, nebé iha nia okos sei konsolida funsaun

sira iha munisípius, distritus LDP foun implementa ona Asembleias iha nível distritu deit.

Page 33: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

29

Padraun Moris Timor-Leste nian ka Timor-Leste Survey of Living Standards (TLSLSx)28

no estudu

GRM/Asia Foundation nian kona-ba Persepsoens Sidadaun nian kona-ba Lei no Justisa/Citizen

Perceptions of Law and Justice29

mos prova ona útil iha fo informasaun baze kona-ba asesu ba

informasaun, konfiansa no foti desizaun iha Timor-Leste.

Dizain Peskiza Nian

Atu dezenvolve opiniaun kompriensivu ida kona-ba implementasaun programa, ekipa investigasaun

J4P nian tau tiha alvu ba respondentes lubuk ida, inkluzive pesoal programa nian, ofisial governu

iha nível distritu no sub-distritu, líder lokal sira, kontraktores, benefisiárius, no non-benefisiárius.

Hamutuk hotu, ekipa ne‟e halo ona entrevistas 119 nudar explika detalladamente iha tabela iha

kraik.30

Pozisaun/Papel Númeru Respondentes Númeru Entrevistas Jéneru

Líder Komunidade 44 41 M: 86% F: 14%

Benefisiárius Projetu 62 39 M: 71% F: 29%

Funsionárius Públikus 31 30 M: 100%

Kontraktor 12 9 M: 75% F: 25%

Total 151 119 M: 82% F: 18%

Atividades investigasaun nian halo iha estapa tolu, hahú ho desk review ida kona-ba programa rua

nebé atu ezamina sira-nia prosedimentus ba fahe informasaun ba malu, selesaun benefisiáriu,

implementasaun projetu, no rezolusaun disputa nudar espesifika iha dokumentu ne‟e. Segunda

ronda, nebé halo iha finais Juñu no inisiu Jullu 2009, kompostu ho entrevista inisial sira ho

respondentes iha distritus rua atu determina oinsa programas nebé ita kestiona funsiona iha prátika.

Durante ronda final investigasaun kampu iha Agostu no Setembru 2009, ekipa ne‟e halo tiha

segimentu ba entrevista nebé halo ona iha segunda ronda, hodi dezenvolve series estudu kazus ida

hodi ilustra progresu kazus espesifikus LDP nian iha distritu ida-ida. Hamutuk hotu, no

partikularmente iha etapa ikus liu sira investigasaun kampu, ekipa investigasaun involvidu iha

diálogu ho ekipas programa nian atu koalia kona-ba rezultadus, klarifika kontradisoens, no fahe ba

malu sujestoens ba rezolve asuntus nebé mosu ona iha programas ne‟e.

Hili lokalidade

Investigasaun ne‟e halo tiha iha Dili no total sucos sanulu iha distritu rua, nudar tabele iha kraik

ne‟e hatudu:

Distritu Sub-Distritu Sucos

Aileu Aileu Vila Fatubossa Lahae

28

Implementa ona TLSLSx iha primeiru semestre 2008 nudar extensaun ida ba Governu Timor-Leste ni-nia estudu

padraun moris 2007. Extensaun ne‟e aumenta ona pergunta suplemental iha áreas (i) iha shocks no vulnerabilidade; (ii)

asesu ba servisus finanseirus; (iii) produsaun agrikola; no (iv) asesu ba justisa. Espera katak série relatórius ida kona-ba

konkluzoens módulu justisa TLSLSx nian sei publika iha finais 2009. 29

Everett, S. (2009) Citizen perceptions of law and justice. GRM/Asia Foundaton. Dili, Timor-Leste. 30

Variasoens iha númeru respondentes no númeru entrevistas nebé halo ona mosu husi faktu katak halo tiha enrevista

dala barak ho respondentes balun, enkuantu sira seluk entrevista tiha iha grupu ida laran.

Page 34: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

30

Liurai

Remexio Acumau Maumeta

Lautem Lautem Ililai Serelau

Los Palos Fuiloro Home Muapitine

Lokalidades distritu nian hili tiha bazeadu ba kritéria balun, hanesan vontade atu iha diversidade

jeográfika no hatama distritus ho kapasidade bot no mos kiik31

, prezensa gabinete ida instituisaun

parseiru nian, no implementasaun planeadu Programa Dezenvolvimentu Juventude iha lokalidade

ne‟e laran. Iha distritus laran, hili tiha lokalidade investigasaun sub-distritu no suco bazeadu ba

prezensa projetus LDP no TIM Works nian nebé sei ativu no foin ramata.

Nota Metodolójika kona-ba Utilizasaun Ferramentas Kualitativus

Tenki nota katak iha momentu investigasaun, distritus rua nebé implementa hela modelu orijinal

LDP (ho Asembleias iha nível distritu no mos sub-distritu). Nuné leitór balun bele kestiona se

experiénsias (pozitivu no mos negativu) LDP nian iha distritus ne‟e la hanesan ho fatin sira seluk

nebé implementa hela modelu LDP foun. Nune‟e mos, tanba númeru kiik fatin investigasaun relatif

no tamañu programa LDP nian, maka iha probabilidade perguntas kona-ba se konkluzaun sira iha

estudu ne‟e bele aplika ho forma alargadu liu fali sucos nebé estuda ona. Pergunta kona-ba

jeneralizabilidade dala barak mosu iha projetus investigasaun kualitativu. Maiski ekipa

investigasaun rekoñese preokupasaun sira ne‟e, tenki nota katak investigasaun ida ne‟e la pretende

nudar avaliasaun programa ida, maibé au kontráriu nudar porsaun ida nebé permite investigador sira

atu deskobre no kompriende experiénsia individual no komunidade nian ho dezenvolvimentu lokal.

Experiénsia sira ne‟e nesesáriamente tama iha kontextu sósiu-istóriku no kultural ihanebé

respondentes moris ba no interaksi, no nuné ami halo ona investigasaun kualitativu ida ho

entendimentu katak experiénsias komunidade nian ho dezenvolvimentu lokal sei depende ba pelu

menus buat barak kona-ba kontextu sira ne‟e hanesan iha forma Asembleia ida nebé uza ba hili

projetu iha distritu nebé halo investigasaun ba.

Ekipa ne‟e diskuti ona no sei diskuti nafatin kona-ba rezultadus investigasaun nian ho ekipas

programa nian iha Dili no distritus seluk atu koko validasaun rezultadus nian. Maibé, to‟o

ohinloron, respondentes dehan katak dezafius no oportunidades nebé identifika ona iha

investigasaun ne‟e bele hetan la‟os deit iha sucos nebé estuda ona, maibé bele hetan mos barak iha

kontextu dezenvolvimentu Timor-Leste.

31

Bazeadu ba entrevistas ho pesoal programa nian iha nível HQ.

Page 35: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

31

Aneksu 3: Deskrisaun Badak kona-ba Programas nebé Estuda ona

Programa Dezenvolvimentu Lokal / Local Development Programme (LDP)

Hahú tiha iha 2005 ho apoiu UNCDF no Programa Dezenvolvimentu Nasoens Unidas ka United

Nations Development Programme (UNDP) nian, programa Dezenvolvimentu Lokal ne‟e pretende

atu (i) hakuran pobreza liu husi infraestrutura nível lokal no prestasaun servisu; no (ii) informa

polítika nasional kona-ba desentralizasaun hodi koko prosedimentus ba planeamentu, finansiamentu

no implementasaun bens no servisus públikus iha nível lokal. Hodi serbisu ho Ministério da

Administração Estatal e Ordenamento Territorial, programa ne‟e fo block grants dezenvolvimentu

komunidade anual atu suporta finansiamentu bens públikus eskala kiik. Block grants ne‟e alokadu

bazeadu ba tamañu populasaun nian, ho distribuisaun atual US$3.50 ba populasaun suco ida. Iha

2010, governu habelar tan LDP ba kada distritu 13 iha Timor-Leste no aloka ona US$2.35 milloens

atu finansia programa ne‟e.

Modelu dezenvolvimentu komunidade nebé implementa iha programa ne‟e promove planeamentu

dezenvolvimentu partisipativu, no estimula transparénsia no responsabilidade barak liu entre

funsionáriu públiku sira, lider lokal sira no membrus komunidade iha utilizasaun fundus

dezenvolvimentu. LDP harii ona prosesus planeamentu lokal nebé permiti membrus komunidade,

hamutuk ho autoridade lokal sira, atu dezeña no identifika projetus prioridade suco nian. Tuir mai

hatama sub-projetus husi sucos ne‟e ba Asembleias Distritu, ihanebé sei avalia no determina sira-

nia kustu, no hafoin painel líder komunidade ida husi suco sira (membru votante sira) vei vota.

Nuné mos iha desentralizasaun laran, komunidades sei halo planus dezenvolvimentu, nebé tuir mai

hatama ba governu munisipal nebé iha poténsia atu tama iha planus dezenvolvimentu munisipal

pluri-anual. Funsionáriu públiku sira bele mos sujere hatama projetus setoriais iha lista projetus

nebé membrus votantes Asembleia nian konsidera ona. Númeru projetus nebé finansia iha tinan

determinadu ida determina liu husi envolope orsamentu no kustu projetu nian; Husi 2009, kustu

médiu projetu mak US$9,000.32

Projetus nebé selesiona tiha ona kontraktor ka komunidades rasik bele implementa.

Responsabilidades monitorizasaun projetu halo hamutuk entre funsionáriu públiku sira no mos

membrus komunidade, no tarefas jestaun finanseira iha funsionáriu públiku sira liman iha nivel sub-

distritu no distritu. Jestaun jeral ba programa responsabilidade pesoal projetu bazeadu iha MSATM,

nebé suporta pesoal LDP bazeadu iha distritu.

Programa Dezenvolvimentu Juventude/Youth Development Program (YDP)

Hanesan LDP, Programa Dezenvolvimentu Juventude (YDP) nudar programa dezenvolvimentu

partisipativu ida bazeadu iha MSATM. Programa ne‟e, nebé hahú iha inisiu 2009 ho apoiu Unidade

Dezenvolvimentu Sosial Banku Mundial nian, bazeia extensivamente ba prosesus LDP no nudar

parte abordajen parte-rua atu promove empoderamentu no inkluzaun juventude iha

dezenvolvimentu. Programa ne‟e hasoru falta edukasaun sivika no partisipasaun signifikativu, no

diskoneksaun jeral entre juventude no governu, nebé kontribui tiha ba krize 2006. Iha YDP,

Ministériu fahe ona donativus kiik (bazeadu ba alokasaun US $1.80/populasaun suco ida ) atu selu

projetus prioridades nebé juventude identifika. Projetus ne‟e, nebé bele benefisia juventude

32

Fonte: Susanne Kuehn, UNCDF, iha email ida ho data loron 30 Abril 2010.

Page 36: 2. Identidade Polítika Lokal Sira

32

espesifikamente ka komunidade tomak, juventude rasik mak dezeña, vota, administra, implementa

no avalia.

Reprezentantes Juventude Suco, membru eleitu sira konsellu de suco nian, responsável ba konvoka

reuniaun sira ho juventude área nian atu identifika no planeia projetus komunidade. Reprezentantes

Juventude no juventude lokal serbisu hamutuk ho Fasilitadores Juventude (YFs), nebé YDP rekruta

no treina atu suporta implementasaun. YFs simu knar atu halo sosializasaun programa, suporta

reunioens konsulta juventude, no (hamutuk ho pesoal tékniku LDP nian) suporta Ekipas

Implementasaun Juventude ka Youth Implementation Teams (YITs) atu implementa no monitoriza

projetus komunidade. Juventude feto sira estimuladu atu hola parte iha etapas hotu-hotu prosesu

YDP nian, no suco ida-ida presiza hatama pelu menus projetu ida nebé fokus ba feto atu hetan

konsiderasaun iha siklu finansiamentu ida-ida. Atu promove transparénsia no responsabilizasaun iha

YDP laran, membrus YIT tenki fo informasaun kona-ba fundus nebé simu ona no gastus, halo

reuniaun públiku atu koalia kona-ba implementasaun no despezas, no serbisu ho konsellu de suco

sira atu garante katak implementasaun ne‟e halao ona tuir planu.

Foin lalais ne‟e YDP kompleta ona ni-nia siklu programa dala uluk iha distritus Lautem no

Bobonaro, no hein atu hahú iha Aileu, no Manufahi iha 2010. Durante durasaun programa nian,

hein katak distritu partisipante ida sei simu mínimu siklu doasaun rua.

TIM Works

Programa TIM Works, nebé moris husi no ligadu ho esforsus osan-ba-serbisu ka cash-for-work iha

uluk iha Timor-Leste, dezeña tiha atu kombate dezafius krisaun empregu no melloria ba

infraestruturas iha nasaun laran tomak. Programa ne‟e pretende atu suporta rehabilitasaun no

manutensaun sustentável ba estradas rurais no infraestrutura planeadu hodi uza teknolojia bazeadu

ba mão-de-obra. Nuné mos, nia buka atu dezenvolve kapasidade governu nasional no lokal nian atu

planeia, harii no mantein infraestrutura rural, enkuantu simultaneamente hadia kapasidade

kontraktor lokal nian no mos grupus komunidade.

TIM Works, nebé implementa iha parsearia entre Organização Internacional do Trabalho ka

International Labour Organization (ILO) no Secretária de Estado para a Formação Vocacional e

Empregu (SEFOPE), hahú tiha iha Setembru 2008 ho orsamentu ida hamutuk US$8.14 milloens.

Atividades reabilitasaun lurón iha programa ne‟e sei implementa hela iha distritus walu (Aileu,

Baucau, Dili, Lautem, Liquica, Manatuto, Oecusse, no Viqueque), enkuantu atividades

manutensaun halo iha nasaun laran tomak. Programa ne‟e uza liu-liu traballador sira nebé la iha

abilidades (ho target 50% juventude no 30% feto sira) husi suco projetu laran, nebé simu osan

US$2/loron ida bazeadu ba sira-nia rezultadus. Em média, traballador sira ne‟e serbisu durante

loron 35. Husi finais 2009, ekipas TIM Works kompleta ona reabilitasaun estrada rural 70 km, no

684 km manutensaun, nebé rezulta liu loron serbisu 400,000 (Athmer 2009).