10 ტომად V arian-qarTli
Transcript of 10 ტომად V arian-qarTli
1
Mmitropoliti anania jafariZe
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria
10 ტომად
ტომი V
arian-qarTli
saepiskoposoebi istoriul iveriaSi
eZRvneba akademikos iveri frangiSvilis xsovnas
Tbilisi 2014
2
saerTaSoriso samecniero wreebSi amJamad damkvidrebulia umarTebulo
Tvalsazrisi, TiTqosda iverebi (ivirebi) ewodebodaT ara mxolod qarTvelebs,
aramed somxebsac, e.w. somex-qalkedonitebs (`pravoslavnaia enciklopedia~, t. III, moskovi,
2001, gv. 326, 327, v. aruTinova-fidaniani, grigol pakurianis tipikoni, erevani, 1978, rus enaze,
misi damowmebani vikipediis Sesabamis da sxva saenciklopedio statiebSi, mag. `somexi –
qalkedonitebi~, fond `haiazgis~ enciklopeda da sxva). iberiis Temis, taosa da aseve, misi
mimdebare regionebis mosaxleoba cxaddeba somex-qalkedonitebad, am mxareebidan
gamosuli wminda mamebi da qarTveli didebulebi ki eTnikur somxebad (mag. Tornike
erisTavi da sagvareulo Cordvanelebisa, grigol bakurianis Ze da sxvani),
Sesabamisad am mxareTa qarTuli kultura, eklesia-monastrebi _ somxurad. samxreT
saqarTvelosa da mis mimdebare regionebSi, ZiriTadad tao-klarjeTSi mcxovrebi
qarTvelebis somex-qalkedonitebad gamocxadeba gaamyara saerTaSoriso avtoritetis
mqone organom `pravoslavnaia enciklopediam~. saqarTvelos samxreT nawilSi
mcxovrebi qarTvelebi anu iverebi somex-qalkedonitebad gamoacxades istoriuli
konteqstebidan amoglejili informaciis manipulirebis Sedegad, mtkicebiT, rom
TiTqosda isini qarTvelebi iyvnen ara eTnikurad, aramed mxolod saeklesio-
kulturuli TvalsazrisiT da mas Semdeg iwodnen `qarTvelebad~, rac qalkedonuri
aRmsarebloba miiRes. cxadia es aris Teoria, romelic amJamad iwodeba
`qarTizaciis Teoriad~. am sakiTxs ikvlevs winamdebare wigni. wigni `arian-qarTli~
mkiTxvels sTavazobs vrcel gamokvlevas, mravali qarTuli da ucxouri wyaros
damowmebiT, romelic aCvenebs, rom sinamdvileSi tao-basiani, da saerTod `iberiis
Temis~ teritoria, qarTvelTa istoriul sacxovriss warmoadgenda, mas azon-
farnavazis epoqaSi erqva arian-qarTli da is Zveli iveria iyo. strabonis cnobiT
aRniSnuli teritoriebi (pariadredan gogarenas CaTvliT) iberiam dakarga Zv.w. II s-
Si armeniis mefeTa eqspansiisas. მitacebis შემდეგ, ეს ტერიტორიები არმენიის
ნაწილებად იქცა, მაგრამ იქ ცხოვრებას განაგრძობდა მკიდრი მოსახლეობა, იბერები ანუ
ქართველები. (iberebi) gaqristianebis Semdeg mtkiced icavdnen marTlmadideblobas,
xolo imis Semdeg, rac 726 wlis manaskertis krebaze somxurma eklesiam sabolood
miiRo monofizituri aRmsarebloba, am miwa-wyalze (არმენიის ამ ნაწილში) mcxovrebმა
mkvidrმა qarTvlმა მოსახლეობამ gawyvita yovelgvari kavSiri somxur eklesiasTan da
daubrunda deda qarTuli eklesiis wiaRs. wignSi moyvanili mravali istoriuli,
geografiuli, eTnografiuli Tu lingvisturi masalis damowmebiT, damtkicebulia,
rom araqsis xeobisa da tao-basianis momcveli iberiis Temis miwawyali
qristeSobamde IV-III ss-Si iwodeboda `arian-qarTlad~ da aq qarTveloba (iverebi)
yovelTvis mkvidr mosaxleobas Seadgenda. SemdgomSi maT aqve daafuZnes kidec
mravali qarTuli saepiskoposo _ valaSkertisa, arzrumisa, karisa, anisisa da sxva,
romelTagan zogierTi XVI-XVII ss-Sic ki funqcionirebda. wigni gankuTvnilia
specialistebis, studentebisa da mkiTxveli sazogadoebisaTvis.
3
Sesavali
XX saukunis dasawyisSi saqarTvelos eklesiis avtokefaliisaTvis
brZolisas ruseTis wm. sinodSi ganacxades: `saqarTvelos eklesias
Zvel dros arasodes gaaCnda srulyofili avtokefalia, misi iSviaTi
Tavisufleba meryevi iyo, amitomac, XIX s-is dasawyisSi, rus xelisu-
falTa mier misi TavisTavadobis gauqmeba saeklesio samarTlebrivi
sferodan ar gamosula da ukanono qmedebad ar unda Sefasdeso~.
amis damadasturebel erTerT faqtad warmoadgines ucxour wyaro-
ebSi daculi cnobebi, romlis mixedviTac antioqiis eklesiam
iberiis eklesias ramdenjerme mianiWa avtokefalia (VIII saukuneSi,
nikon SavmTelis cnobiT, Semdeg, XI saukuneSi, balsamonis cnobiT,
amasTanave, misi avtokefalia V saukunidanac ivaraudeboda zogierT
wyaroze dayrdnobiT).
balsamoni iberiis eklesiis avtokefalias antioqiis patriarq
petres saxelTan akavSirebda, romelsac XI saukunis moRvawed
miiCnevdnen. es petre V saukunis petros mkawvrali iyo Tu XI
saukunis petre III, mainc, am erTmaneTisagan gansxvavebuli cnobebiT
iveriis eklesiis avtokefalia meryevi da arastabiluri gamodioda,
rac saSualebas aZlevda ruseTis wm.sinods, rom sakiTxi ar Seetana
dadebiTad gadasawyvet sakiTxTa siaSi.
am realobidan samarTlebrivi gamosavali xangrZlivi samecniero
muSaobis Sedegad 1906 wels moZebna uwmidesma kirion II-m.
kirionis kvleviT istoriulad arsebobda ori iveria (iberia),
erTi mcxeTisa, meore ki mdebareobda ufro samxreTiT _
araqsispireTSi, amasTanave is moicavda tao-basiansa da aseve vanis
tbisaken mimarTul areebs (Semdgomi iberiis Temis miwa-wyals).
wm. kirionis mtkicebiT meore iveriis eklesias erT periodSi mou-
povebia avtokefalia, romelic maleve daukargavs, Semdeg ki
aRudgenia, ase, rom `meryevi~ iyo ara mcxeTis iveriis avtokefalia,
aramed e.w. `meore iveriisa~.
kirionis TvalsazrisiT, mcxeTis iveriis eklesias avtokefalia
ZvelTagave hqonda mopovebuli da mas avtokefalia arasodes
daukargavs, Sesabamisad, antioqiam VIII saukuneSi ara mas mianiWa
4
avtokefalia, aramed `meore iverias~, romelic saqarTvelos
saxelmwifoebrivi sferos gareT mdebareobda, im teritoriaze, sadac
bizantiam Semdgom, XI saukuneSi, `iberiis Temi~ daarsa.
`meore iveria~, rogorc iTqva, tao-basianidan TiTqmis vanis tbamde
gadaSlili miwa-wyali iyo. mis saeklesio uflebebs Seexeboda
moRweuli antioqiuri cnobebi iveriis eklesiisaTvis avtokefaliis
miniWebis Sesaxeb.
am `meore iverias~ qarTul wyaroebSi `zemo qveyanani~, zogjer ki
`aRmosavleTi~ erqva (is moicavda valaSkert-bagravandis,
tvarcatapis, abniqis, taos, basianis, Sirakis, aragawis, kotaikisa da
sxva mimdebare olqebs).
n. adonci, mcire aziis cnobili mkvlevari, aRniSnul miwa-wyals
uwodebs _ `armeniis iveriul zols~. qarTvelebis es istoriuli
teritoria `armeniad~ iwoda mas Semdeg, rac is miitaces somexTa
mefeebma qristeSobamde II saukuneSi, rogorc amis Sesaxeb
mogviTxrobs straboni _ `mogviTxroben, rom warsulSi armeniis
patara qveyana gafarTovda artaqsiasa da zariadrias omebis Sedegad.
isini iyvnen antioq didis mxedarTmTavrebi, misi damarcxebis Semdeg
ki mefeebi gaxdnen. maT erTad gaafarToves TavianTi samflobelo,
CamoaWres ra irgvliv mcxovreb xalxebs olqebi. kerZod,
iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da gogarene,
romelic kiris (mtkvris) meore mxaresaa, xalibebs da mosinikebs
CamoaWres kareniti da qserqsene, mcire armeniis mosazRvre nawilebi~
(straboni, geografia, XI, 14, 5).
am cnobidan Cans, rom e.w. `meore iveria~ moicavda pariadresa da
gogarenas Sua mdebare xorZenas. amJamad xorZenasa da gogarenas
mdebareoba, Cveni azriT, arasworad ganisazRvreba, radganac ar
eTanadeba strabonis cnobebs. strabonis cnobiT, xorZene pariadresa
da mtkvars Sua iyo moqceuli, xolo gogarena mdebareobda mtkvris
`iqiT~ anu mis marcxena sanapiroze. xorZena, strabonis cnobidan
gamomdinare, mdebareobda pariadresa da gogarenas Sua anu
pariadredan mtkvramde, e.i. moicavda araqsis xeobis nawils.
straboni gogarenas mdebareobis Sesaxeb wers Tavisi geografiis
XI wignSi _ `armeniaSi mravali mTa da zegania, sadac Znelad
izrdeba vazic ki, aseve dablobebi, romelTgan zogi uxvmosavliania,
magaliTad araqsis veli, romelzec araqsi mimdinareobs albaneTis
sazRvramde da Caedineba kaspiis zRvaSi. am velis iqiT mdebareobs
5
sakasena, romelic albaneTs aseve mtkvriT esazRvreba. mis Semdeg
mdebareobs gogarena~.
straboni am cnobaSi kidev erTxel azustebs, rom gogarena
mtkvris marcxena sanapiroze mdebareobda, kerZod ki sakasenas iqiT.
gogarenasa da sakasenas Sua mtkvari gaedineboda. amJamad vikipediis
cnobiT aRiarebulia, rom sakasena utikis olqis Crdilo nawils
erqva, Tanamedrove ganja-mingeCauris olqSi. mis iqiT gogarena
mdebareobda, maSasadame gogarena moicavda daaxloebiT Tanamedrove
Saqis olqs da rogorc iTqva is mtkvriT isazRvreboda, masa da
pariadres Sua iberiuli olqi - xorZena mdebareobda, maSasadame
xorZena erT dros aRniSnul araqsis dablobs moicavda.
rogorc aRiniSna, `meore iveria~ tao-basianisa da mis momijnave
regionSi mdebareobda araqsis mimarTulebiT vanis tbisaken.
armeniis iveriuli anu iberiuli zoli taodan vidre avanamde
aRwevda. sxvadasxva, maT Soris berZnul wyaroTa (straboni,
konstantine porfirogeneti da sxva) cnobebiT is qristeSobamdec
qarTvelTa sacxovrebeli iyo da mis Semdegac.
Cvens naSromSi gamokvleulia, rom e.w. `armeniis iberiuli zoli~
iyo istoriuli qarTuli regioni, romelsac qristeSobamde `arian-
qarTli~ ewodebida (rogorc aRiniSna, erT periodSi es teritoria
moicva iberiis Temma, bizantiis imperiis erTerTma administraciulma
erTeulma).
armeniis mier mitacebis Semdgomac es teritoria (taodan avanamde
da valaSkertamde mdebare miwa-wyali) garkveulwilad mainc
iberebiT, e.i. qarTvelebiT darCa dasaxlebuli da amitomac mas
`armeniis iberiuli zoli~ da `iberiis Temi~ uwodes.
arian-qarTlis istoria aseTi yofila: daaxloebiT Zv.w. III
saukuneSi armenielTa Zlieri talRis Semosvlis Semdeg istoriuli
xorZenesa da misi mimdebare regionis, anu arian-qarTlis mmarTveli
zeda fena (mefis Ze azos meTaurobiT) ufro CrdiloeTiT
gadanacvlebula, magram arian-qarTlis mosaxleobis ZiriTadi
nawili adgilzeve darCa Tavisi iberiuli TviTSemecnebiT, Tumca
maTi armenizaciis procesi gaRrmavda, gansakuTrebiT Zv.w. II
saukunedan, rac iberielTa es miwa-wyali armenielTa mefeebma
artaqsiam da zariadrem sabolood miitaces. adgilze darCenili
mkvidri qarTuli mosaxleobis armenizacia sxvadasxva xarisxisa iyo
sxvadasxva regionSi, zogan Rrma, zogan ki zedapiruli.
6
miuxedavad amisa, saukuneTa Semdeg, da X s-Sic ki, konstantine
porfirogenetis cnobiT, araqsis marcxena sanapiros mxare kvlav ibe-
rebis sacxovriss warmoadgenda da iberebis teritoriad iwodeboda.
Cveni kvleviT, Semdgomad imisa, rac Zv.w. II s-Si pariadres
mTianeTis kalTebi, xorZena da gogarena armenielebma iberebisagan
miitaces (straboni, geografia, XI, 14, 5), es vrceli regioni anu
arian-qarTli sam nawilad gaiyo, mTavari nawili moicva e.w. `didi
armeniis~ olqebma - airaratma da e.w. `maRalma armeniam~, meore
nawili _ klarjeTi, mcxeTis qarTlis saxelmwifoebriv sivrceSi
moeqca, xolo misi mesame nawili, romelsac `bolo klarjeTisa-
zRvispiri~ ewodeboda _ romaul-bizantiuri mitacebebis obieqti
gaxda.
ase, rom arian-qarTlis sivrce danawilda, misi erTi didi olqi
armeniis saxelmwifos nawilad iqca, xolo zRvispireTi, Tavisi
regionebiT, romaul-bizantiur sivrceSi moeqca.
ukve somxur olqad gardaqmnil airaratSi (romelic, Tavis dros,
arian-qarTlis umTavresi nawili iyo) araqsispira miwebis didi
nayofierebis gamo aRmocenda armeniis yvela dedaqalaqi,
tigranokertis garda (romelic gacilebiT samxreTiT mdebareobda).
aq (armeniis iberiul zolSi), qarTuli tomebis (taoxebis,
fasianebisa da aseve qald-xald-xalibebis) istoriul qveyanaSi,
miuxedavad misi armeniaSi moqcevisa, qveynis mosaxleobis mkvidri
nawili inarCunebda Tavis iberiul identobas. es kargad gamoCnda
arabul epoqaSi, roca aqaurma mosaxleobam, basiansa da aseve, mis
mezobel taoSi, srulad aRidgina Tavisi namdvili erovnuli vinaoba
anu qarTveloba.
es gvaZlevs safuZvels varaudisa, rom qarTvelTa erTian xalxad
Camoyalibebis procesi dawyebuli iyo istoriuli iberiuli olqebis
dakargvamde saukuneebiT adre, Zv.w. VI-V ss-saTvis (da maTi
saxelmwifo iyo arian-qarTli), amitomac ukve Camoyalibebulma qar-
Tvelma xalxma ucxo (anu armeniul) saxelmwifoSic SeZlo Tavisi
erovnul-qarTuli identobis dacva Zv.w. II saukunedan vidre ax. w.
VIII s-mde da, SemdgomSi (rogorc iTqva, arabobis Semdgom), ufro
metic, man (armeniis iberiuli zolis mkvidrma qarTvelobam)
erovnuli saxelmwifoebriobac ki aRidgina taosa, basiansa da
mimdebare mxareebSi.
unda vifiqroT, rom jer kidev xalibTa (qaldebis) vrcel miwa-
wyalze (sadac aRmocenda arian-qarTlis saxelmwifo), qristeSobamde
7
VI-V saukuneebSi formirda qarTveli anu iberieli xalxi sxvadasxva
qarTuli tomebis konsolidaciis Sedegad, am mosazrebis
mamtkicebel wyarod unda miviCnioT strabonis cnoba pariadres,
xorZenasa da gogarenas iberiulobis Sesaxeb. megasTenes cnoba
pontos zRvis am aRmosavleT mxareebSi iberTa cxovrebis Sesaxeb
Zv.w. VI s-Si, nabuqodonosoris epoqaSi, hekatos miletelis (Zv.w. VI
s.) cnoba qarTvelTa konsolidaciis didi xarisxis Sesaxeb, roca is
kolxebs mesxur toms uwodebs da sxva.
pariadres kalTebi, xorZena da gogarena (jer kidev e.w. `didi
armeniis~ Camoyalibebamde) iberebisa iyo, ris Sesaxebac strabonma
miuTiTa (strabonis es cnoba Cveni kvlevis ZiriTadi dasayrdenia,
amitomac Cven mas Zalze xSirad vaxsenebT).
rac Seexeba zogadadqarTul (qarTvelur) eTnoss, misi formireba
gacilebiT adre dawyebula xorZenas, gogarenas, pariadresa da
mimdebare olqebSi, romelTa teritoria emTxveva qaldebisa da im
qarTuli tomebis vrcel sacxovriss, romelic qsenofontem aRwera
Tavis naSromSi.
rogorc iTqva, xorZena pariadredan mtkvramde iyo moqceuli,
araqsispireTSi. mas Semdgom airarati ewoda (marTalia, amJamad
xorZenad miiCneva mcire olqi arzrumis regionSi, magram strabonis
cnobaze dayrdnobili Cveni mtkicebiT, is did teritoriaze, md.
mtkvramde iyo ganfenili. pariadres kalTebidan mtkvramde
ganvrcobili iberebis istoriuli miwa-wyali araqsis xeobasa da
Worox-evfratis saTaveebs moicavda. is proqarTuli tomebis, maT
Soris xalib-qaldebisa da fasianebisa samSoblo iyo, iqve
cxovrobdnen taoxebic. am miwa-wyalze qsenofontes dros sxvadasxva
qarTuli tomebi saxlobdnen xalibebis saerTo hegemonobiT).
Cans, kidev ufro adre, Zv.w. IX-VI ss-Si kolxebisa da xalibebis am
miwa-wyalze Camoyalibda erTiani, daunawevrebeli protoqarTuli
eTnosi da mis safuZvelze Zv.w. VI-V ss-Si _ qarTveli xalxi. misi
saxelmwifo arian-qarTli armenielTa Semosevebis gamo sabolood
daiSala pariadres, xorZenasa da gogarenas dakargvis Semdgom.
am erTiani qarTuli saxelmwifos (arian-qarTlis) daSla-gauqmebam
saTave daudo qarTveli xalxis kidev axal tomebad daqucmacebas,
Camoyalibda zanebisa da svanebis jgufebi Zv.w. II-I ss-Si. am
mosazrebas exmianeba is faqti, rom am tomebis Sesaxeb wyaroebi
cnobebs am droidan iZlevian.
8
rogorc aRiniSna, qarTuli eTnosis dezintegraciis
procesisaTvis xeli unda Seewyo armeniuli tomebis Casaxlebas maT
miwa-wyalze, rac sabolood dasrulda Zv.w. II saukuneSi, roca
armenielTa mefeebma pariadre, xorZena da gogarena iberebs waarTves.
es iyo arian-qarTls samefos saboloo gaqroba.
iqamde erTi saukuniT adre, rogorc iTqva, arian-qarTlis mefis
Zem, Cans gamouvali mdgomareobis gamo, Tavisi saxelmwifos
xerxemali, samxedro elita da zeda fenis erTi nawili, ufro
CrdiloeTiT gadaanacvala da Caasaxla Tanamedrove saqarTvelos
teritoriaze egriswylidan-hereT-albaneTamde.
Zv.w. III-I aTaswleulebSi, Cans, ramdenjerme Sedga da jgufebad
daiSala e.w. protoqarTuli eTnosi matarebeli fuZeqarTuli enisa,
masSi Semavali tomebis konsolidacia-integraciisa da piruku
procesebis Sedegad. am eTnosis SigniT, Cans mudam mimdinareobda
axali tomebis warmoqmnisa da Zvelebis gaqrobis procesi, Tumca
mTlianobaSi is Tavis identobas inarCunebda. rogorc aRiniSna, Zv.w.
IX-VI ss-Si is kidev erTxel Sedga.
pontospireTSi iberebis cxovrebas adasturebs Zv.w. VI s-is
avtoris megasTenes cnoba, romlis mixedviTac libiis mezobeli
iberebis erTi nawili VI s-Si mefe nabuqodonosorma ayara da
daasaxla pontospireTSi.
`libiis~ qveynis qveS unda igulisxmebodes ara afrikis libia,
aramed vanistbispireT-mcire aziaSi mdebare qveyana `luvia~.
lursmul epoqaSi mcireaziis luvia cnobili saxelmwifo iyo, ro-
melic mdebareobda axlos im areebTan, sadac Semdgomi avtorebi
karduxebis sacxovriss miuTiTeben.
Tu megasTenes wyaros `libia~ igive qveyana `luviaa~, maSin, Cans,
Zveli avtorebi miuTiTebdnen, rom nabuqodonosorma iberebi
pontospireTSi Caasaxla ara afrikis anda dasavleTis libiidan,
aramed mcire aziis luviidan, rac realobasTan ufro axloa.
`luvia-lubaris~ qarTvelebTan kavSiris Sesaxeb weren epifane da
arqanjelo lamberti.
(arqanjelo lambertis mohyavs Zveli cnoba, rom `lubari~ erqva qveyanasa da
mTas araratis regionSi, anu Zvel urartuSi. is wers _ `grigol kedrene
amtkicebs, rom kolxidelebi noes mesame Svilis iafetis Camomavlobisani
ariano, es azri me sarwmunod mimaCnia, radgan somxeTis mTebi, sadac noes
kidobani gaCerda, mxolod ramdenime dRis savalzea kolxidas daSorebuli... es
ambavi SeiZleba davasabuTod wmida epifanes mowmobiT. es wmidani Tavisi wignis
9
_ `panarionis~ dasawyisSi, Semdegs wers- `roca noes kidobani araratis mTebze,
somexTa da qarTvelTa (kardiensium) qveynis Sua, lubarad wodebul mTaze
gaCerda, gaCnda adamianTa pirveli sacxovrebeli, da iq dargo
winaswarmetyvelma noem venaxi da Seiqmna iqauri binadari~. aq SesaniSnavia
Semdegi sityvebi epifanesi: lubaris mTianeTi `somexTa da qarTvelTa qveynis
Sua~ (arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, 2011, gv. 28 ).
lubari _ araratis maxlobel mTas erqva, kardienTa anu qarTvelTa qveyanaSi
vanistbispireTSi, Cans luvia-libia qveyanasTan axlos).
amJamad, miCneulia, rom qaldea erqva trapezuntis samxreT mTian
regions, istoriulad ki, es qsenofontes naSromebidanac Cans,
qaldebi aRniSnulis garda gacilebiT did teritorias flobdnen,
gadaSlils karduxebidan vidre Sav zRvamde. am miwa-wyals
(trapezuntidan) vuwodebT Cven qaldeas, xalibebis qveyanas
(Sesabamisad Cveni qaldeas qveS ar igulisxmeba mesopotamiis
qaldea).
protoiberi xalxis tomebi karduxebi, qaldebi da xalibebi
(qalibebi) Cans, naTesavurad ukavSirdebodnen urartus samefoSi
dasaxlebul xuritebsa da aseve im frigiul-mesxur tomebs,
romelTac brigebis saxeliTac icnobdnen, etimologiurad saxeli
`iberi~ warmoSobili unda iyos saxelisagan `brigi~ (brigi-berigi-
beri-iberi; brigi-rig-rg (ma-rg-ueli, ma-rg-ali) - gr (e-gr-isi, me-gr-
eli, gur-uli), brigi-grigi-georgi-georgien; an brigi-grigi-
gogar/ena/-gugargi (gugarqi), gargari, gagari da sxva).
amasTanave, aRsaniSnavia, rom `qaldevelebi~ _ qaldebi (xaldebi)
cnobili kolxebis Tanametomeni iyvnen, xolo, rogorc aRiniSna, heka-
tos miletelis Zalze mniSvnelovani cnobiT _ `kolxebi _ mosxuri
(mesxuri) tomia~.
g. meliqiSvilis azriT _ xalibi `qarTus dialeqturi varianti
yofila da momdinareobda uZvelesi, jer kidev daunawevrebeli
erTiani qarTuli eTnikuri jgufis arsebobis droidan~ (Г.
Меликишвили, Наири - Урарту, c. 411).
maT jgufs unda miekuTvnos sasperebic, romelTac
protoqarTvelebadac miiCneven, kolxebTan erTad. herodotes cnobiT
Savi zRvidan midielebamde mxolod isini (kolxebi da sasperebi)
cxovrobdnen, maSasadame Zv. w. V saukuneSi, am arealSi somxebi jer
kidev ar cxovrobdnen (igulisxmeba araqsispireTi, Worox-evfratis
saTaveebi, pariadres mTiswineTidan mtkvramde (gogarenamde) mdebare
miwawyali), armeniuli tomebis Casaxleba am miwawyalze aqemenidebis
10
epoqisaTvis daiwyo da aleqsandre makedonelis droisaTvis iqauri
qarTuli saxelmwifosaTvis safrTxes qmnida, ramac, Cans aiZula
aqauri mefis Ze azoni saxelmwifos xerxemali (jaris, didebulebisa
da xalxis erTi nawili) ufro CrdiloeTSi gadaeyvana da axali
qarTuli saxelmwifo Camoeyalibebina. am dros unda daekarga arian-
qarTls araqsis xeoba ( Zv.w. IV s. bolosa da III s. dasawyisSi, xolo
pariadre, xorZena da gogarena Semdeg, Zv. w. II s-Si, daukargavs).
megasTenesa da strabonis cnobebis urTierTSejereba uflebas gva-
Zlevs vifiqroT, rom somxebis Casaxlebamde trapezuntidan
vanistbispireTamde mcxovreb tomebs krebiTad iberebi erqvaT,
radganac, megasTenes cnobiT, aRmosavleT pontospireTi (e.i.
istoriuli mxareebi kolxeTisa) iberebiT iyo dasaxlebuli, xolo
strabonis cnobiT pariadres kalTebi, xorZena da gogarena iberebisa
iyo.
iberebiT Zalze didi areali yofila dasaxlebuli _ es iyo
aRniSnul arealTan erTad samxreT kavkasia mimarTuli vanis
tbisaken.
am regionSi mopovebuli arqeologiuri artefaqtebi miuTiTebs
erTiani kulturis arsebobis Sesaxeb, rac yarsis, TrialeTis,
samTavros, anisisa Tu artaanis midamoebSi mopovebuli masalidan
Cans. xalibebis epoqis arqeologiuri masala amas miuTiTebs _ `q.
yarsis maxloblad aRmoCnda brinjaos nivTebis ganZi Zv.w. I aTas-
wleulis dasawyisisa, romelSic dasavlur da aRmosavlurqarTuli
arqeologiuri kulturebisaTvis damaxasiaTebeli sagnebi erTadaa
Tavmoyrili.~ (d. musxeliSvili, aRmosavlurqarTvel tomTa gaerTi-
anebani... macne, istoriis seria, 2012, 2. gv. 31).
es miuTiTebs, rom imJamad, daaxloebiT Zv.w. V saukunisaTvis es
erTiani kulturis mqone xalxi jer kidev ar iyo dayofili e.w.
aRmosavlurqarTul da dasavlurqarTul jgufebad, dayofis
procesi unda dawyebuliyo gacilebiT gvian, nawilobriv Zv. w. II
saukunedan istoriuli arian-qarTlis miwa-wyalze. magram maTi
diferenciaciis xarisxi didi ar unda yofiliyo, radganac maT
maleve SeZles erTiani qarTuli saeklesio kulturis Camoyalibeba,
I-V ss-Si, istoriuli mcxeTis qarTlis miwebze (Savi zRvidan
albaneTamde). diferenciaciis axali procesi unda dawyebuliyo VI
saukunidan, erTiani qarTuli saeklesio kulturis Camoyalibebis
Semdgom, erTiani saxelmwifoebriobis (dasavleT-aRmosavleT
11
saqarTvelos momcveli qarTlis samefos) rRvevis kvaldakval
yofil arian-qarTlSi mosaxleobis mkvidr fenas adgilze darCenili
iberebi qmnidnen.
sxva procesebi viTardeboda ukve armeniad wodebul yofil
iberiaSi, Zv.w II saukunis Semdgom, pariadresa xorZenasa da
gogarenaSi mcxovrebma iberebma, Tavisuflebis dakargvis pirobebSic
ki, ukve armeniad wodebul Tavis qveyanaSi, (somxeTSi) saukuneTa
manZilze, garkveulwilad SeZles qarTul-erovnuli cnobierebis
SenarCuneba.
qristianobis ganmtkicebis epoqaSi, armeniaSi mcxovrebi iberebi IV
saukunidanve moeqcnen somxuri eklesiis iurisdiqciaSi, rac maT
armenizacias apirobebda, saboloo armenizaciisagan Tavis aridebas
isini imiT cdilobdnen, rom iswrafodnen, raTa mieRoT is
sarwmunoebrivi orientacia, romelic istoriulad zogadqarTvelTa
erovnul sarwmunoebad iqca, es iyo qalkedonitoba anu
marTlmadidebloba.
xelsayreli momentis dadgomisTanave, ax.w. VI s-Si, iberebiT
dasaxlebulma tao-basian-avanis anu `meore iveriis~ olqma eklesiuri
TavisTavadoba gamoacxada, gamijna ra Tavisi Tavi monofizituri
dvinis sakaTalikososagan da Tavis sarwmunoebad aRiara qalkedo-
nitoba.
am regionis (ukve armeniis) mRvdelmTavarma, `avanis kaTalikosad~
saxeldebulma ioanem Seqmna qalkedonituri sakaTalikoso, Tavisi
TviTgamocxadebuli, axla ukve TavisTavadi saeklesio olqi
(somxeTis iveria anu armeniis iveriuli zoli) CamoaSora dvinis
monofizitur eklesias. da sanacvlod Seecada antioqiiis
eklesiasTan dakavSirebiT samarTlebrivi saxe mieca Tavisi
qmedebisaTvis, rac asaxa antioqiurma wyarom. CvenTvis naTelia, rom
antioqiur qronografSi avanis sakaTalikosos `iveriis
sakaTalikoso~ ewodeba, da igulisxmeba meore iveriis anu tao-
basian-ararat-Sirakis, mimdebare olqebis anu somxeTis iveriuli
zolis qarTuli (iveriuli) mosaxleobis eklesia.
`...didsa Wirsa Sina arian qristianeni, mkvidrni qarTvelTa (e.i.
meore iveriis) soflebisani, rameTu dRiTgan netarisa anastasi
mRvdelmowamisaTa (VI s-dan) ara kurTxeul ars maTda kaTalikosi-
mTavarepiskoposi siZnelisaTvis gzaTasa. xolo man (Teofilaqte
antioqiis patriarqma VIII s.) hyo kreba da ganaCina... raTa
12
Sekrbebodnen episkoposni samrevlosa misisani (meore iveriisani) da
akurTxevdnen kaTalikossa JamiTi-Jamad... xeldasxmul hyo... erTi
movlinebulTa monazonTagani, saxeliT ioane... amas antioqiis krebasa
Sina gapatiosnda~ (q. c., I, gv. 226). igulisxmeba rom anastasi
mRvdelmowamis Tanamedrove ioane kogovitelis Semdeg avanis (meore
iveriis sakaTalikoso taxti daqvrivebuli iyo, misi aRdgena aRarc
miiCneoda saWirod, radganac somxuri eklesia VII saukuneSi kvlav
daubrunda qalkedonitobas da mxolod VIII saukuneSi, 726 wlis
somxur-monofizituri krebis Semdeg meore iveriis iverebi kvlav
gaemijnen somxur-monofizitur eklesias da Txoves antioqias
daxmareba, raTa mas kvlav aRedgina iverTa (e.i. meore iveriis)
qalkedonituri sakaTalikoso, aRsaniSnavia, rom am dros
konstantinopolSi xatmebrZoluri eresi mZvinvarebda, xolo
antioqiidan qristianebs xatTayvaniscemisaken mouwodebda ioane
damaskeli. mniSvnelovania saxeli `ioane~, es avanis pirveli
kaTalikosisa da meore iveriis aRdgenili sakaTalikosos pirveli
mRvdelmTavris saxeli iyo. aqedanac Cans, rom antioqia cnobda
meore iveriis sakaTalikosos memkvidreobiTobas avanis
sakaTalikososagan.
`qarTlis cxovrebis~ am CanarTis Sesaxeb jer kidev 1906 wels
gamoTqva Tavisi mosazreba kirion II kaTalikosma, rom es monaTxrobi
exeboda samxreT saqarTvelos tao-basianis mxareebis saeklesio
mowyobas. misi wyaroa efrem mcires naSromSi (`uwyeba mizezsa
qarTvelTa moqcevisasa~,1959) gamoyenebuli cnoba amoRebuli
`xronografsa Sina antioqias aRwerilsa~. Sav mTaze arsebuli am
antioqiuri qronografiT usargeblia XI saukuneSive nikon SavmTelsa
da ufro adre VI s. istorikoss ioane malalas (episk. anania,
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, 1998, gv. 93).
efrem mcires qronografidan gadmouweria _ `dReTa konstantine
skoris (741-775) mosaxelisasTa, antioqias patriarqobasa netarisa
Teofilaqtessa (744-751) movidnen qarTliT (iveriidan) mociqulad
monazonni orni da mouTxres netarsa Teofilaqtes, viTarmed didsa
Wirsa arian qristianeni mkvidrni qarTvelTa (iverielTa)
soflebisani, rameTu dRiTgan netarisa anastasi mRvdel-mowamisa
antioqiel patriarqisa (561-599) ara kurTxeul ars maTda
kaTalikosi-mTavarepiskoposi siZnelisaTvis gzisa, rameTu
agarianTagan veravin ikadrebs slvad. xolo man bWobiTa krebisaTa _
mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa TvisTa misca
13
qarTvelTa (iverTa) protreptikoni, romel ars ganxsniTi, raTa TviT
maTisa sazRvrisa episkoposTagan xelni daesxmodin JamiTi-Jamad
kaTalikossa qarTlisasa (e.i. meore iveriis kaTalikoss)... da xelT-
dasxmul yo erTi amaT orTa maT missa movlinebulTa monazonTagani
saxeliT ioane mis Jamsa kaTalikosad maTda~ (efrem mcire, `uwyeba
mizezsa~... 1959, gv. 9).
somxeTis iveriuli nawilis saeklesio TavisTavadobisaken swrafva
marTalia Seanela arabTa Semosevebma, magram sabolood mainc ver
Cakla. VII-VIII ss-Si tao-basian-airaratis qalkedonitoba daufaravi
iyo.
VIII saukuneSi am mxaris, anu `iveriis~ avtokefaloba kidev erTxel
aRiara antioqiam, razec werda kirion II, 1906 wels.
Cvenma Tanamedrove istorikosma v. goilaZem wamoayena
Tvalsazrisi, rom is `iveria~, romelsac VIII saukuneSi antioqiam
avtokefalia mianiWa iyo `afxazeTis sakaTalikoso~, am mosazrebas
garkveul etapamde mec vuWerdi mxars, magram Semdgomma Ziebam
damarwmuna, rom swori iyo wm. kirion II.
VIII saukuneSi antioqiam aRiara ara afxazeTis anda mcxeTis,
aramed `meore iveriis~ saeklesio avtokefalia. XVII saukuneSi amave
antioqiuri cnobiT usargeblia antioqiel patriarq makarioss,
oRond mas iveriis mefe daviT kurapalati miaCnia afxazeTis mefed.
amis mizezi is unda iyos rom afxazeTSi Crdilokavkasiel afsua
CerqezTa gabatonebamde sityvebi `afxazeTi~ da `iveria~ sinonimebad
miiCneoda da zogad qarTvelTa samyaros ewodeboda.
makariosis cnobiT _ `antioqiel patriarq Teofilaqtes dros
mefe daviTma antioqiaSi episkoposad xeldasasxmelad gagzavna
mravali pirovneba. gagzavnilebis didi nawili gzaSi yaCaRebma
daxoces. ori maTgani gadarCa... Teofilaqtem moiwvia kreba,
romelzec gadawyda afxazeTisaTvis (saqarTvelosaTvis, e.i. meore
iveriisaTvis) daeniSnaT damoukidebeli kaTalikosi...im pirobiT, rom
igi moixseniebda antioqiis patriarqebs... erTi maTgani ioane
patriarqma kaTalikosad akurTxa~ (v. goilaZe, qarTuli eklesiis
saTaveebTan, gv. 204). sxvadasxva, maT Soris iahia antioqielis cnobiT,
mefe daviT kurapalatis karze namdvilad iyvnen
pirvelmRvdelmTavrebi kaTalikosisa da patriarqis wodebiT.
savaraudoa, rom taos anu meore iveriis kaTalikosisa wodebis
amaRlebisaTvis VIII saukunis Semdeg kvlav gaigzavna antioqiaSi
14
delegacia, romelmac meore iveriis kaTalikoss patriarqis wodeba
moupova, misi saxelic tradiciuli ioane yofila, marTlac Cvenamde
moaRwia warweram eklesiis kedelze, romelSic qarTlisa da
aRmosavleTis patriarqi ioane ixsenieba. meore iverias aseve
`aRmosavleTi~ erqva.
IX-X ss-Si `meore iveriis~ qarTvelobam mTlianad aRidgina
erovnul-sarwmunoebrivi TavisTavadoba, rasac am mxareebSi mohyva
qarTuli kulturis aRorZineba da taos `qarTvelTa~ samefos
daarseba, misi gaerTianeba danarCen saqarTvelosTan da sabolood
ki saqarTvelos saxelwifoebrivi aRmavloba.
saqarTvelos siZlieris epoqaSi dasavleT saqarTvelos
uwodebdnen `qvemo iverias~, xolo tao-basianis mimdgom vrcel
regions _ `zemo iverias~, `zemo qveynebs~, `aRmosavleTs~. rac Seexeba
aRmosavleT saqarTvelos, is maT Soris (e.i. `qvemo~ da `zemo~
iveriebs Soris) moqceuli centraluri regioni iyo da swored
masTan SefardebiT erqvaT am qveynebs `zemo~ da `qvemo~.
qarTuli teritoriebis es geografiuli saxelebi Seicvala XV-
XVI saukuneTa Semdeg, saqarTvelos danawevrebis Sesabamisad.
mas Semdeg, rac saqarTvelom dakarga `meore~ anu `zemo iveria~,
mxolod aRmosavleT saqarTvelos daerqva `zemo~ (zemo qveyana, zemo
mamulebi, zemo qarTli (mesxeTTan erTad), xolo `qvemo qarTli~,
daaxloebiT XV-XVI ss-Si, Tbilisis qvemoT mdebare miwebs ewoda
(iqamde, IX-XIV ss-Si, rogorc aRiniSna, `qvemo mamulebi~, `qvemo
qarTli~, `qvemo saqarTvelo~ dasavleT saqarTvelos erqva).
gaqristianebis Semdeg (meoTxe saukunidan) dasavleT saqarTvelo
qarTlis saeklesio iurisdiqciaSi Sedioda, amitomac, 1990 wels
konstantinopolma am sazRvrebSi aRiara `saqarTvelos eklesiis
uZvelesi avtokefalia~.
am gansazRvrebaSi umTavresia fraza _ `uZvelesi avtokefalia~,
rac uZveles iurisdiqcias afiqsirebs Tavis sazRvrebSi.
Tuki dasavleT saqarTvelo konstantinopolis iurisdiqciaSi iyo
IV-X saukuneebSi, maSin, `saqarTvelos eklesiis uZvelesi
avtokefalia~ mxolod aRmosavleT saqarTvelos mimarT yofila
kanonikuri.
aseTi Tvalsazrisic ki ucnobi iyo magaliTad XX s-is dasawyisSi
kirion meorisa da patriarq leonides epoqaSi, maSin ruseTis sinods
aseTi kuTxiT davac ar dauwyia, mxolod sabWoTa aTeisturma epoqam
15
Sva es problema, kerZod ki kiTxvis niSani daisva qarTuli eklesiis
uflebebze dasavleT saqarTvelos mimarT IV-X saukuneebSi.
rogorc aRiniSna, kiron II-is TvalsazrisiT VIII s-Si antioqiam
avtokefalia mianiWa ara dasavleT saqarTvelos, aramed `meore
iverias~, Sesabamisad, misi azriT, dasavleT saqarTvelo, IV saukunis
Semdeg ara konstantinopolis, anda antioqiis, aramed mcxeTis
eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda.
rac Seexeba e.w. `meore iverias~, misi azriT, is garkveul perio-
damde somxuri eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda Tavis momcvel
regionTan erTad (anu yofili arian-qarTlis miwebTan erTad,
airaratsa da imier tao-basianSi).
amis gamo, VI-VII saukunisaTvis, basian-airaratad wodebuli
provinciaSi SemorCenilma Zvelma iberebma inebes Tavis daRweva
somxuri saeklesio damokidebulebisagan, amis gamo gaemijnen
somxuri eklesiis gulis _ dvinis sakaTalikosos da damoukidebeli
sakaTalikoso Camoayalibes centriT avanSi.
misi anu avan-airarat-taos `iveriis~ eklesiis avtokefalia
antioqiis sapatriarqom pirvelad VI s-Si aRiara, marTalia mas
dvinma maleve Seuwyvita damoukidebloba, magram saeklesio
Tavisuflebis idea aRorZinda da arabobis dros, VIII saukuneSi,
antioqiam kidev erTxel mianiWa mas (am `iverias~) avtokefalia (axla
ukve misi centri iyo ara avani, aramed imier tao). swored mis
avtokefalias Seexeba Cvenamde moRweuli e.w. antioqiuri cnobebi
iveriis eklesiisaTvis avtokefaliis miniWebis Sesaxeb.
sruliad daviwyebuli vrceli qarTuli regionis _ `meore
iveriis~ _ istoriasa da warsuls Seexeba wigni `arian qarTli~.
16
kari pirveli
arian-qarTlis istoria
Tavi I
arian-qarTlis xalxi da miwa-wyali
arian-qarTlis qveyana da sityva `qarTvelis~ etimologia
(qaldu-qaldueli-qarTueli)
sityva `qarTveli~, miRebuli TvalsazrisiT, ukavSirdeba mcxeTis
sanaxebSi mdebare `qarTlis mTas~, romelze mcxovrebTac, mTis
saxelis Sesabamisad, ewodaT `qarTvelebi~, Semdgom ki es saxeli
TiTqosda ganivrco irgvliv mcxovreblebzedac.
sityva `qarTvels~ agreTve akavSireben sityvasTan `qarTa~, rac
SemosazRvrul adgils niSnavs. ZiriTadad aseTi iyo XX s.
istoriografiis Tvalsazrisi.
ufro adrindel azrs gamoxatavs mixeil TamaraSvili:
`sayovelTaod miRebuli TvalsazrisiT, adgilobrivi tradiciis
mixedviT, `saqarTvelo~ nawarmoebia sityvisagan `qarTlos~, iafetis
badiSiSvilis saxelisagan, romelsac wilad rgebia es mxare. mis
Svilebs mamis saflavTan fici daudiaT, rom mamis adgilsamyofels
`qarTloss~, anu `qarTls~ uwodebdnen, mis saxelisuflebo miwebs ki
_ saqarTvelos~ (m. TamaraSvili, qarTuli eklesia dasabamidan
dRemde, 1995, gv. 38).
17
TamaraSvilis wignis weris dros jer naklebad iyo cnobili
`moqcevaY qarTlisaY~ da amitom ucnobi iyo qveyana `arian-qarTli~,
magram am wyaros kargad icnobda daviT aRmaSeneblis moZRvrad
miCneuli arsen beri, romlis Sromaze dayrdnobiTac sxvagvarad
ixsneba sityva `qarTvelis~ etimologia. is wmida ninos cxovrebaSi
qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb wers: `Cven Svilni varT maT arian-
qarTliT gamosulTani da ena maTi vuwyiT~. arsen beri iqve
aRniSnavs, rom arian-qarTlis mosaxleobas `arian-qarTvelebi~ erqva.
amasve aRniSnavs `moqcevaY qarTlisaY~ da masSi gansxvavebulad
warmoidgineba qarTvelTa warmoSoba.
qarTvelebi, am wyaros cnobiT, ar Camoyalibebulan saqarTvelos
miwa-wyalze, e.i. qarTlosisagan, aramed farnavazis samefos
Camoyalibebamde didi xniT adre, misi saxelmwifos samxreTiT
arsebobda qveyana `arian-qarTli~, romlis mcxovrebT, am wyaros
mixedviTve, erqvaT `arian qarTvelni~ anu `qarTvelni~.
wyaros cnobiT `arian-qarTlis~ mefis Ze da xalxis nawili
aleqsandre makedonelis epoqaSi Camosaxlda Tanamedrove
saqarTveloSi da isini, amave wyaros cnobiT, gansaxldnen ara
mxolod mcxeTis arealSi, aramed mTel istoriul saqarTveloSi -
egriswylidan hereTamde. axali qveynis mosaxleoba `qarTvelebad~
iwoda imis gamo, rom isini `Svilni~ (STamomavlebi) iyvnen - `arian-
qarTliT gamosulTa~, anu arian-qarTvelebisa, e.i. sityva `qarTveli~
mcxeTis gadedaqalaqebamdec arsebobda da erqva arian-qarTlis
mosaxleobas.
`arian-qarTlis~ saxelwodebis mqone qveyana ucnobi iyo `moqcevaY
qarTlisaYs~ xelnawerebis aRmoCenamde (XIX s. bolo (1888 w.) da XX
s. dasawyisi), Tumca ki es sityva (arian-qarTli) erTi-orjer
ixsenieba kidec Zvel wyaroebSi, magaliTad IV s-Si wmida nino Tavis
cnobil locvaSi brZanebs, rom `arian-qarTlidan~ gamosuli
qarTvelTa warmarTi winaprebi RmerTis nacvlad kerpebs cemdnen
Tayvans, XII s-Si `arian-qarTls~ ixseniebs mematiane arsen beri da
wers, rom Cven, qarTvelebi, pirdapiri STamomavlebi varT `arian-
qarTlis~ xalxisa, qarTuli ena ki is enaa, romliTac metyvelebda
`arian-qarTlis~ mosaxleoba.
`qarTlis cxovrebaze~ ufro Zveli wyaros, `moqcevaY qarTlisaYs~
mixedviT, rogorc iTqva, `arian-qarTvelebi~ mefis Ze azonis
meTaurobiT, Tanabrad gansaxldnen `egriswylidan hereTamde~. wyaro
aRniSnavs: `da Tana hyvanda aleqsandres mefesa azoY, Ze arian-
18
qarTlisa mefisaY, da mas miuboZa mcxeTai sajdomad da sazRvari
daudva mas hereTi da egriswyali da somxiTi da mTa crolisa da
warvida~ (Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I,
1964, gv. 81).
egriswyali da crolis mTa _ sasazRvro niSnulebia azonis sa-
xelmwifosi, isini azonis xalxis, anu arian-qarTvelebis axali
gansaxlebis sazRvrebicaa.
am wyaros mixedviT, egriswyalTan mcxovrebi egriselebi (anu
dasavleT saqarTvelos mosaxleoba) da hereT-crolis mTas Soris
mcxovrebi (aRmosavleT saqarTvelos) mosaxleoba erTi xalxia _
`arian-qarTvelTa~ STamomavlobaa.
hereTi, egriswyali, somxiTi da mTa crolisa is sasazRvro werti-
lebia romelTa Sorisac cxovroben `qarTuelni~, maTi Zveli
samSoblo ki arian-qarTli iyo.
maSasadame `moqcevaYs~ mixedviT dasavleT saqarTvelos
mosaxleoba (egriswyalTan mcxovrebni), aRmosavleT saqarTvelos
mosaxleobasTan erTad _ erTi xalxia da maTi saxeli qarTvelebia.
meore mxriv, am wyarosagan arsebiTad gansxvavdeba `qarTlis cxov-
rebis~ koncefcia, romlis mixedviTac `qarTvelebi~ qarTlosis
STamomavlobaa, megrelebi `egrosisa~ da a.S.
Zalze Rrma da sagulisxmo gansxvavebaa.
garkveulia, rom qarTlis cxovrebis is cnobebi, romelnic
Seexebian e.w. kavkasielTa da qarTvelTa eTnarqebis urTierTobas,
Sedgenilia movses xorenacis `istoriis~ gavleniT, albaT,
monRolebis Semdeg, radganac arsen beri XII s-Si `eTnarqTa~ Teorias
ar icnobda, xolo `moqcevaY qarTlisaYsa~ aris I aTaswleulis
wyaro, romelic sinas mTazec ikiTxeboda IX-X ss-Si. `moqcevaYs~
cnobebi gacilebiT uZvelesia, `qarTlis cxovrebis~ krebuli ki
ufro mogvianebiTaa Sedgenili.
maSasadame, sityva qarTvelis etimologia aseTia: `qarTveli~ _
`arian-qarTvelTa~ STamomavals niSnavs. mas etimologiuri kavSiri
ara aqvs arc sityva `qarTlosTan~ da arc sityva `qarTasTan~.
azonis Semosvlamde klarjeTi `arian-qarTlis~ qveyanaSi Sedioda,
mas azonis mama marTavda, mis samxreTiT mdebare miwebTan erTad.
mematiane arian-qarTls im miwaze aTavsebs, romelic
qristeSobamde VI-V ss-Si qaldebiT (xalibebiT) iyo dasaxlebuli,
maT qveyanas `qaldu~ erqva. aqedan unda davaskvnaT, rom qarTveli _
qaldus qveynis mcxovrebs unda niSnavdes (qaldu-qaldueli-
19
qarTueli). ZvelqarTul wyaroebSi Cveni xalxis saxelia `qarTueli~
(da ara `qarTveli~), qaldu-qarTu-qarTueli.
safiqrebelia, rom qaldus qveyanas aseve erqva saxeli `ariani~,
mis mcxovrebT ki qalduelni anu qarTuelni, Sesabamisad arianis
qveynidan gamosul xalxs erqva `arian qarTuelni~ (etimologiurad,
TiTqosda SesaZlebelia sityva `xorZenadan~ sityva arianis miReba -
xorZena, xorZiani, arZiani, ariani. Tu CavTvliT, rom rTuli
TanxmovanTjgufi `rZ~ (rz) iSleba _ `r~ da `Z~ Tanxmovnebad, aseT
SemTxvevaSi sityva xorZenadan SesaZlebelia arianisa da arZianis
miReba [arZe, aRniSnul regionSi, cnobil qalaqs erqva arzrumTan
axlos]) straboni xorZenas iberTa qveynad miiCnevda, gogarenasa da
pariadres mTianeTTan erTad, romelnic armeniam miitaca
qristeSobamde II saukuneSi.
qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb Zvelma qarTulma istoriografiam
wamoayena ori Tvalsazrisi.
`qarTlis cxovrebis~ mixedviT qarTveloba kavkasiaSi Camoyalibda
kavkasielTa saerTo winapar Targamosisagan, romlis Svilebma
haosma, qarTlosma da sxvebma saTave daudes kavkasiis sxvadasxva
xalxebs.
gansxvavebulia `moqcevaY qarTlisaYs~ Tvalsazrisi, romlis
mixedviTac `qarTvelebi~ (`arian-qarTvelni~) Tanamedrove
saqarTveloSi damkvidrebamdec erTi warmoSobis xalxi iyo da
saqarTvelos samxreTiT _ `arian qarTlSi~ cxovrobda.
`moqcevaY qarTlisaYs~ Teoriis mixedviT egriselebi, svanebi da
e.w. qarTebi STamomavalobaa arian-qarTlis xalxisa, radganac arian-
qarTlidan wamosulma mefis Ze azonma arian-qarTlidan wamoyvanili
mosaxleoba Tanabrad ganasaxla `egriswylidan hereTamde~ anu
Tanamedrove saqarTvelos mTel teritoriaze.
arian-qarTlis eri
arian-qarTlis mdebareoba amJamadac kvlevis sagania.
n. xazaraZis TvalsazrisiT, romelsac mniSvnelovans uwodebs
akad. g. giorgaZe, arian-qarTli mdebareobda tao-basianis
mxareebisaken.
`n. xazaraZis koncefciiT arian-qarTli, iseve rogorc mosxike
klarjeTisa da mis samxreTiT mdebare tao-basianis mxareebis
aRmniSvneli termini iyo, ekleci-anZianZora-steri ki am didi
regionis samxreT sazRvarTan dRevandel erznjanis zeganze mdebare
20
qalaqebi~ (g. giorgaZe, n. xazaraZe. kavkasiur-axlo aRmosavluri
krebuli, 2001, gv. 13).
rogorc aRiniSna, arsen beri, daviT aRmaSeneblis moZRvari, Tavis
`wmida ninos cxovrebaSi~ werda _ `Cven Svilni varT maT arian-
qarTliT gamosulTani da enai maTi vuwyiT~.
I aTaswleulSi qarTveloba darwmunebuli yofila, rom isini
iyvnen `arian-qarTlidan~ gamosuli xalxis STamomavalni da agreTve
imaSic, rom qarTuli ena yofila igive ena, rac `arian-qarTvelTa~
ena (maSasadame, maTi Tvalsazrisi gansxvavdeboda `qarTlis
cxovrebis~ koncefciisgan, rom magaliTad, qarTuli ena TiTqosda
saqarTveloSi Camoyalibda sxvadasxva enebis aRrevis Sedegad).
`wmida ninos cxovrebis~, `qarTlis cxovrebisa~ da `moqcevaY qar-
TlisaYs~ saerTo koncefcia SeiZleba ase warmovadginoT:
arian-qarTlis qveynidan Tanamedrove saqarTveloSi Camovida mefis
Ze azoni Tavis samxedro elitis TanxlebiT, maT Seqmnes axali
saxelmwifo, magram wyarosave cnobiT, arian-qarTvelTa Camosvlamde
mkvidr, adgilobriv Zvel qarTul mosaxleobas, ukve hqonia
saxelmwifos mowyobis niSnebi, hyavda mmarTvelebi da, dinastiac _
e.w. mcxeTeli mamasaxlisebis ojaxi. am ojaxis wevri farnavazi
moaxerxebs Camosuli samxedro aristokratiis elitis nawilis
mimxrobas, mkvidrTagan ki jaris Seqmnas da SeebrZoleba azons.
azoni marcxdeba da gadadis Tavisi mamis qveyanaSi, anu `arian-
qarTlSi~ _ wyarosve cnobiT esaa klarjeTi da mis samxreTiT
mdebare mxareebi (Sesabamisad, tao, karini, basiani da a.S.). farnavazi
aqac amarcxebs azons, laSqravs arian-qarTlis samxreTis mxareebs
punqt anZoreT - anZianZoramde da brundeba Sin _ mcxeTaSi.
erTi sityviT, `arian-qarTlSi~ igulisxmeba vrceli qveyana
trapezuntidan (`zRvispira didi qalaqidan~) _ karnu-qalaqisa da
anZianZoras (dRevandel erzinjanis zegnis) CaTvliT.
es is mxareebia, romelTac erqvaT qaldea-speri-tao-basiani da misi
momijnave olqebi, is qveyana, sadac qsenofontem qarTveli tomebi
aRwera, qveyana, romelsac strabonis cnobiT hqonda mxareebi _
xorZena, pariadre da gogarena, iberielebiT dasaxlebuli kuTxeebi,
romelnic armeniam CamoaWra istoriul saqarTvelos qristeSobamde
II s-Si.
Zv.w. II saukunemde es mxareebi Sedioda iberiaSi. miuxedavad
istoriuli kataklizmebisa, is (speri-tao-basiani) X-XI ss-Sic
21
iberebiTve anu qarTvelebiT iyo dasaxlebuli (aristakes
lastiverteci, istoria, 1974, gv. 183).
parxaris mTa p. ingoroyvas azriT aris pontos mTebi md. kelkit
Cais SesarTavidan Ralisamde da dasavleT evfratamde. s. janaSias
azriT pariadre, skidisi da mosxis mTebi aRmosavleT pontos qedis
nawilebia (iqve, e. cagareiSvilis komentari, gv. 182).
tao-arzrumis regioni gvian drosac ki qarTvelebiT yofila
dasaxlebuli, amis Sesaxeb cnobas arqanjelo lamberti iZleva XVII
s-Si. is wers _ `saqarTvelos samefo gavrcelebuli iyo iranis
mxriT Tavrizamdi da TurqeTis, anu ukeT vTqva, samcxis mxriT _
arzrumamdi. kolxidisaken ki saqarTvelos samefo aRwevda kafamdi,
romelic xersonesSia. arzrumis qalaqis maxloblad axlac
moipoveba qarTuli soflebi. uwindel droSi TviT am qalaqSi ijda
qarTveli episkoposi, arzrumelad wodebuli. kolxidis gareT,
afxazebisa da jiqebis qveynebSi, mSvenieri taZrebi dganan qarTulad
aSenebulebi da qarTulis zedwarwerebiT, magaliTad anakofiaSi da
biWvinTaSi aris kolxidis, guriisa da imereTis patriarqis sajdomi.
iranis mxriTac, TviT Tavrizamde, rogorc qarTuli eklesiebis, ise
qarTuli soflebis cxadi kvali dResac Cans~ (a. lamberti,
samegrelos aRwera, 2011, gv. 29).
arian-qarTlis erTi nawili xorZenesa da pariadris mTianeTis
kalTebze unda yofiliyo ganfenili. klarjeTi, vaxuStis cnobiT, am
mxareebis nawili iyo (vaxuStis cnobiT Zvelad klarjeTSi Sedioda
tao, basiani, speri da maTi irgvlivi qveynebi).
strabonis cnobiT qaldebi xalibebis memkvidreebi iyvnen. iv.
javaxiSvilis azriT, qarTvelebs uZveles xanaSi qaldiaSi unda
ecxovraT (ix. iv. javaxiSvili, qarTuli eris istoria, I, 1960, gv. 412).
`moqcevaYs~ cnobiT, rogorc iTqva, qarTvelebi `arian-qarTvelTa~
STamomavlobaa, xolo iv. javaxiSvilis azriT, qarTvelTa winaprebi
Tavdapirvelad qaldeaSi cxovrobdnen. maSasadame qaldea _ `arian-
qarTlis~ nawili iyo. p. ingoroyvas azriT qaldea iyo `samxreT
kolxeTis~ zogadi saxelwodeba (p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954,
gv. 268). Tu es asea, maSin aRmoCndeba, rom arian-qarTlis nawili iyo
samxreT kolxeTi.
mociqulTa epoqaSi, I-II ss-Si iberia gaZlierda, imdenad, rom somex
mefeTa taxti zogjer qarTvelTa xelSi iyo, safiqrebelia, rom am
droisTvis iberiam armeniisagan ukanve daibruna CamoWrili xorZene
22
da gogarena, pariadres kalTebTan erTad, arabobis dros, Cans, rom
qarTvelTa somxebSi asimilacia Senelda da qarTvelobam am
mxareebSi, anu istoriul arian-qarTlSi garkveulwilad SeZlo
qarTuli enisa da eTnikuri vinaobis SenarCuneba, amas miuTiTebs is,
rom arabobis Semdeg swored aRniSnul mxareebis mosaxleobis didi
nawili ara `somxebad~ aramed `qarTvelebad~ acxadebda Tavs,
imdenad, rom taoSi Seiqmna kidec erovnuli saxelmwifo `qarTvelTa
samefos~ saxelwodebiT, romelic gafarTovda vanis tbis
mimarTulebiT.
Tu ara basili keisris SemoWra da taos `qarTvelTa samefos~
damarcxeba, albaT Zveli `arian-qarTli~ aRidgenda Tavis Tavs anu
qaldeadan vanis tbamde aRorZindeboda eTnikur qarTvelTa, am
regionis uZvelesi mkvidri mosaxleobis, saxelmwifo, qarTuli eniTa
da eklesiiT.
basili keisarma, Semdeg ki imperatorebma konstantinem, romonosma
da sxvebma gaafTrebiT ibrZoles qarTvelTa gasanadgureblad
yofil arian qarTlSi, romelsac imJamad `iveria~ (iveriis Temi)
erqva.
Tumca, bizantielTa Semdeg Turq-seljukebmac ki ver SeZles iq
mkvidri qarTvelobis saboloo mospoba, XII-XVI saukuneebSi
arzrumidan-yarsamde da mimdebare mxareebamde qarTuli
saxelmwifoebrioba mainc arsebobda samcxe-saaTabagos
saxelwodebiT, iqve mdebareobdnen qarTvel episkoposTa kaTedrebic
_ karelisa, valaSkertelisa, dadeSnelisa da sxvebisa.
unda davaskvnaT: tao-klarjeTi IX-X ss-Si ki ar `gaqarTvelda~
(rogorc es miiCneva qarTizaciis Teoriis mixedviT), aramed, am
epoqaSi xorZenas, gogarenas da pariadres qarTvelobam aiRorZina
Tavisi vinaoba, tao-klarjeTis `qarTvelTa samefos~ saxiT.
saboloo daskvna: azos epoqaSi qarTuli mosaxleobis nawilis
CrdiloeTSi dasaxlebis Semdegac Zvel samSobloSi anu arian-
qarTlSic darCa maTi nawili da qarTvelebi iq kvlav agrZelebdnen
cxovrebas.
arian-qarTlidan mosaxleobis erTi nawilis CrdiloeTSi
gadasaxleba iman ganapiroba, rom iqac maTi qarTveli Tanametomeni
cxovrobdnen.
23
azonis mamis samefo
mkvlevari T. qemerteliZe eTanxmeba g. meliqiSvilsa da g.
mamulias, rom arian-qarTli sxva teritoriebTan erTad moicavda
taosa da spers (uTiTebs g. meliqiSvili `saqarTvelos Zveli
istoriisaTvis~, rusul enaze, 1959, gv. 278; g. mamulia, `klasobrivi
sazogadoebisa da saxelmwifos Camoyalibeba Zvel qarTlSi~, 1979, gv.
93).
misi azriT arian-qarTlis mefis Ze azoni iyo aqemenidebis samefos
XVIII satrapiis erT-erTi mxaris mmarTveli, anda XIX satrapiis
gamgebeli (T. qemerteliZe. qarTlis iberiis samefos warmoqmnis
TariRis Sesaxeb, saqarTvelos xelovnebis muzeumi narkvevebi, t. VI,
2000, gv. 31).
SesaZloa aleqsandre makedonelma azons XIX satrapiasTan erTad
Caabara mis CrdiloeTiT mdebare qveynis gamgeoba da am saxiT
Camoayaliba Canasaxi axali savaraudo satrapiisa _ mcxeTis iberiisa.
`moqcevaY qarTlisaYs~ cnobiT azoni iyo ara mxolod aRmosavleT
saqarTvelos, aramed mTeli istoriuli saqarTvelos gamgebeli _
`egriswylidan~ albaneTamde, anu dasavleT saqarTvelo
(aRmosavleTTan erTad) mis mier imarTeboda. aseve gadmogvcems
`qarTlis cxovrebac~.
aleqsandre makedonelis gardacvalebis Semdeg 323-316 wlebSi mdi-
nare araqsis Sua welze Camoyalibda e.w. `araratis~ somxuri saxel-
mwifo. iqamde es teritoria, istoriuli arian-qarTlis erTi nawili,
qarTvelebiT _ qarTveluri tomebiT iyo dasaxlebuli. qsenofonte
aq, araqsis xeobaSi, miuTiTebs fasianebisa da qaldebis, herodote _
alarodielebis cxovrebas. aq, Zv.w. VI s-is bolo meoTxedsa da Zv. w.
V s-Si alarodielebi da fasianebi saxlobdnen.
T. qemerteliZe wers _ `md. araqsis xeobaSi somxuri eTnikuri
elementis masobrivi SeRweva Zv. w. IV saukunis pirveli naxevrisaTvis
aris savaraudo~ (iqve, gv. 36).
arian-qarTlis momcvel am miwa-wyalze somxebs SeRweva dauwyiaT
qristeSobamde IV saukunis dasawyisSi.
albaT maT Semosevas Tu gaeqca arian-qarTlis mefis Ze azoni da
CrdiloeTiT gadasaxlda.
arian-qarTlis samefos miwa-wyalze somxebs CamouyalibebiaT aseve
kidev erTi somxuri samefo `mcire armenia~. is moicavda yofili
XVIII satrapiis teritorias, maT Soris taos nawils, spers, yara-sus
24
zemo dinebas (Zv.w. IV s-dan), iqamde am miwa-wyalze cxovrobdnen
sasperebi, matienebi da alarodielebi (safiqrebelia, rom mcire
armeniis mkvidri, adgilobrivi, qarTuli mosaxleobis eTnikuri saxe
bolomde ar Secvlila da iq qarTvelebi kidev didxans
cxovrobdnen, rasac miuTiTebs faqtebi imisa, rom am regionis
maxlobel, uSualod momijnave miwa-wyalze VI-VII s-Si Camoyalibda
`qarTvelTa samTavro~ (somexTa samefos SemadgenlobaSi), IX-X
saukuneebSi damoukidebeli taos qarTuli samTavroebi, Semdeg
`qarTvelTa samefo~. konstantine porfirogenetis cnobebidan Cans,
rom X saukuneSic ki araqsis marcxena sanapiros miwa-wyali iberebis
saxelmwifoSi Sedioda, xolo arzrumi qarTvelebs TaviaT qalaqad
miaCndaT.
aristakes lastivertecis cnobiT basiani qarTuli qveyana iyo.
taos mefe daviT kurapalatis warmatebuli laSqrobebi vanis tbis
mimarTulebiT, da am mxaris mis samefoSi gaerTianeba miuTiTebs, rom
araqsis marjvena sanapiros mxareebSic qarTvelebi jer kidev cxov-
robdnen da armenielebSi maTi asimiliaciis procesi ar iyo
dasrulebuli. am mxareebSi qarTvelTa eTnikuri identobis
SenarCunebisaTvis mniSvnelovani iqneboda faqti imisa, rom am areals
esazRvreboda mcxeTis iberiis saxelmwifo. am mxriv aRsaniSnavia,
rom I-II saukuneebSi gaZlierebuli iberia TviT somxeTis samefosac
marTavda (farsman mefisa da misi Svilebis dros), rac `armeniis
qarTuli zolis~ mosaxleobisaTvis qarTuli identobis
gadarCenisaTvis didi stimuli iqneboda.
maSasadame, yofil XVIII satrapiaSi Zv.w. IV saukunisaTvis ori som-
xuri samefo Camoyalibda _ e.w. araratisa da mcire armeniisa. XIX
satrapiac ver acda somxur batonobas _ berZenTa da romaelTa mier
`dasavleT armeniad~ wodebuli miwa-wyali moicavda md. Woroxis
zemo da Sua dinebaTa qveynebis garkveul nawils (maT Soris taosa
da speris nawilebs) da mdinare araqsis zemo dinebis auzs. tao da
speri, rogorc basiani, didxans, TiTqmis XV-XVI saukuneebamde da
Semdegac kvlav eTnikuri qarTuli qveynebi iyvnen, armenizaciis
procesi am qarTul mxareebSi SedarebiT neli iyo.
aleqsandre makedonels XVIII satrapia samarTavad gadaucia miTren
iarvandianisaTvis, romelic airaratis mefe iyo (iqve, gv. 36),
maSasadame savaraudod arian-qarTlis nawilic masve gadaeca.
T. qemerteliZe fiqrobs, rom radgan azonis mamis iaredosis
saxeli msgavsia iarvandisa, amitomac isini naTesavebi iyvnen. Cveni
25
azriT maT orives (iarvandsa da iaredoss) saxelebi erqvaT qveynis
`arianis~ saxelis mixedviT, kerZod am qveynis saxelis fuZe (e.i. `ar~)
gadaqceula am qveynis mflobelis sagvareulo saxelad. marTlac
XVIII satrapiis mmarTvelTa sagvareulo saxeli yofila
iarvandianebi, iarvand _ saxelSi fuZe-Ziris nawilia `ar~ (i-ar-vand)
iseve, rogorc iaredosSi (i-ar-edos).
`ar~ fuZis mqone saxelebi aRniSnul regionSi mravlad iyo.
toponimi da hidronimi - araqsi, arsiani, arcni, arzne, arzrumi,
arTvini, artaani, artanuji, Tu aras vityviT karinsa da karze _
arian-qarTlis qveynis saxelis (arianis) Zveli naSTebi.
g. meliqiSvilma gamoTqva Tvalsazrisi, rom saxeli `somexi~
warmomdgaria qveynis saxelisagan, `suxma~, romelic T. qemerteliZis
sityviT mdebareobda murad-sus dinebis CrdiloeTiT, dasavleT
armeniaSi. suxma-soxma-soxmi-somxi da aqedan somxiTi, somxiTari,
somexi. istoriulad ki suxmas xuritul qveyanaSi xuriti matienebi
cxovrobdnen.
rac Seexeba sakuTriv armenias, is aqemenidebis dros Sedioda XIII
satrapiaSi da mdebareobda vanis tbis midamoebSi, md. tigrosis zemo
dinebis regionSi md. boxtan-sus SesarTavamde. esaa qsenofontes
`aRmosavleTi armenia~.
T. qemerteliZis azriT azoni mcxeTaSi gamefda 323-322 wlebSi
Zveli welTaRricxvisa, xolo 301 wels is daamarcxa farnavazma
artaanSi.
farnavazma amis Semdeg ilaSqra mcire armeniaSi (Zveli arian-
qarTlis nawilSi) da aiRo misi mTavari qalaqi anikemaxi anu
anZianZori, saidanac ekelecis gavliT Sevida klarjeTSi. man `arian-
qarTlis~ miwa-wyalze anu azonis mamulSi ilaSqra anZianZoridan _
klarjeTamde (SesaZloa anikemaxi iyo is qalaqi, sadac Semdeg
daarsda kamaxis saepiskoposo kaTedra).
samxreT-dasavleT saqarTvelos mkvidrni iwodebodnen ase _
`aznaurebi~ (e.i. azonis politikuri memkvidreebi, STamomavlebi).
qarTlSi ormefobis Jams (Zv.w. II-I ss.) mxolod aqauri erisTavebi
ixsenebian aznaurebad, Semdeg `aznaurebi~ - wodebriv fenad iqca
(iqve, gv. 36). saxelebi aznauri da azoni erTmaneTTanaa
dakavSirebuli.
azoni mcxeTaSi 24 weli mefobda, T. qemerteliZe eTanxmeba sxvebs
da miiCnevs, rom 301 wels diadoqos antigones mokvlis Semdeg wina
aziis zedamxedvelobis ufleba mieniWa iqamde Trakiis gamgebels
26
lisimaqes. am droisaTvis selevkim ukan daibruna mesopotamiis
gamgebloba. am cvlilebebma gavlena iqonia azonis bedzec. kerZod
301 wels misi mfarveli antigones mokvlis Semdeg azons aujanyda
mcxeTis mamasaxlisis Zmiswuli farnavazi (iqve, gv. 37). man orwliani
brZolis Semdeg mcxeTis taxti daiWira, mas mxars uWerda selevki,
azons ki lisimaqe. gamarjvebis Semdeg, rogorc iTqva, farnavazma
azonis mamuli qveyana anu arian-qarTli dalaSqra.
miiCneva, rom azonis mcire aziur warmoSobaze (istoriuli
samxreT-dasavleT saqarTvelodan) migvaniSnebs mis mier Semotanili
gacisa da gas kerpebi.
`azonis mamuli~
(yarsi, arzrumi, tao_basiani da mimdebare mxareebi)
arian-qarTli `azonis mamulad~ iwodeboda anu is (arian qarTli)
azonis mamiseuli qveyana, azonis mamis samefo iyo.
vaxuStis sityviT, azonis mamuli iyo tao-basian-arzrumis mxare
mimdebare teritoriebiT.
tao da mimdebare didi olqebi `azonis mamuli~ rom iyo, TviT
gviani drois osmalur wyaroebSicaa asaxuli.
vaxuStamde didi xniT adre, XVI s-Si, osmaluri samTavrobo wyaro
aRniSnul teritoriebTan dakavSirebiT Semdeg cnobas iZleva _ `aq
mdebare soflebis umravlesoba yandurals ekuTvnis, mcire nawili
ki azonis Svilebad cnobili aznaurebisaa~ (`Turquli wyaroebi
samcxe-saaTabagos istoriisTvis~, 1983, gv. 54). vaxuSti mTel am
mxareebs klarjeTs akuTvnebda.
wyaros mTargmnel-komentatori, c. abulaZe, aRniSnavs, rom
vaxuStis cnobiT, klarjeTi iyo ara farnavazis, aramed azonis
mamuli, anu arian qarTlis mefis, azonis mamis samefos nawili,
romelic Semdgom farnavazs iaraRis ZaliT daupyria.
amitomac vaxuSti aRniSnavda kidec _ `xolo klarjeTi ara ars
wili amaTi, aramed farnaoz daipyra Semdgomad azonis sikvdilisa~
(q. c., IV, gv. 657). maSasadame, klarjeTi-tao-basiani _ azonis mamuli
mxare iyo da is farnavazma SemouerTa mcxeTis qarTlis samefos
(kerZod, klarjeTi). aRsaniSnavia, rom vaxuStismieri ganmarteba
27
klarjeTisa gansxvavdeba amJamad miRebulisagan, kerZod, vaxuStis
cnobiT klarjeTSi Sedioda taoca da qaldea-zRvispireTic.
rogorc iTqva, basian-taoSi aznaurebs `azonis Svilebs~ _ TviT
XVI s-Sic ki uwodebdnen.
aRniSnul `yanduralis mamulSi~ c. abulaZis azriT, `ivaraudeba
arzrumis olqis aRmosavleT mxares mdebare yarsis olqis
dasavleTi nawili~ (es is mxarea, romelic grigol bakurianis Zem
gadasca saqarTvelos samefos). albaT, araa SemTxeviTi, rom am
adgilebSi mdebareobs provincia saxelwodebiT `azordi~.
arzrumTan, `azonis mamulTan~, istoriulad dakavSirebulia
Semdegi mxareebi:
`1. baiberdi _ mdebareobs md. Woroxis piras arzrum-trapizonis
gzaze, arzrumidan 100 km-is manZilze. adre Sedioda arzrumis
olqSi, axla ki giumuSxanes sanjayia.
2. erzinjani _ olqi evfratis dablobze, arzrumidan dasavleTiT
176 km manZilze
3. alaSkerti _ mdebareobs aRmosavleT anatoliaSi, aliris olqis
sanjayia da 72 sofeli eqvemdebareba, alaSkertSi, sofel CangalSi,
arseboda qarTuli saepiskoposo kaTedra (ix. eqvTime TayaiSvili,
arqeologiuri eqspedicia kola-olTisSi da CangalSi 1907 wels,
parizi, 1938, gv. 78-80). ufro safiqrebelia, rom is iyo sxva qalaq _
`valaSkertSi~.
4. avniqi (abniqi) _ sofeli arzrumis olqis fasinleris (udris
basians) raionSi. Sua saukuneebSi ixsenieba avniqis cixe,
5. kavkasiZeebi _ taos feodalebi iyvnen da Sediodnen iSxnelis
samwysoSi. `sul sakavkasiZeo~ qarTlis kaTalikoss emorCileboda
6. ispiri (speri) _ mdebareobs md. Woroxis marjvena napirze.
amJamad arzrumis olqis erTerTi raionia.
7. olTisi (Turqulad olTi) _ axlandeli olTu, mdebareobs
imier taoSi, olTisis wyalze, daipyres osmalebma 1549 wels. amJamad
arzrumis olqis raionuli centria.
8. bingioli _ mTa, mis Crdilo kalTidan iRebs saTaves mdinare
araqsi.
9. basiani _ axlandeli fasinleri arzrumis olqSi, basianis cixe
osmaluri wyaroebis hasan kalea.
10. Cobanis xidi _ mdebareobs arzrumis olqSi, fasinleridan 15 km
daSorebiT md. araqsis da kargafazaris SesarTavSi.
11. TorTumi _ arzrumis vilaieTis erT-erTi sanjayi.
12. iSxani _ amJamad arTvinis olqis sofeli.
13. fanaki _ igive bana, arzrumis olqis sofelia.
28
14. artaani _ mxare mtkvris zemo welze, Turqebma miitaces 1551
wels, amJamad yarsis olqSia.
15. kola _ igive `mcire artaani~, Turquli `gele~. adre Sedioda
yarsis vilaieTSi.
16. SavSeTi _ osmalebma daipyres XVI s-Si. amJamad aqvs ori Temi _
merie da imerxevi, Sedis arTvinis olqSi. SavSeTis raionSia
istoriuli tbeTi, axlandeli jevizli, winaT centri iyo saTleli.
17. artanuji _ mdebareobs artanujis wylis marcxena napirze,
arTvinis olqSi.
18. murRulis Temi maWaxlisa da maradidis TemebTan erTad Sedis
arTvinis olqis borCxas raionSi, iwodeba `giogTaSad~ (cnobebi
mocemulia wignidan `Turquli wyaroebi samcxe-saaTabagos
istoriisaTvis~, Turquli dokumentebi TargmaniTa da gamokvleviT
gamosca cisana abulaZem, 1983, gv. 58).
aqedanac Cans, rom qarTuli basiani Seesabameba berZnul fasians,
Turqul fasinlers, mxares Teodosiopolisis anu arzrumis (karnu-
qalaqis) Zalze vrceli olqisa, romelSic ispiric da baiberdic
Sedioda, Cans, istoriuli ziganas CaTvliT, romlis adgilas amJamad
gumuSxanea.
ziganas olqSi Sedioda fasisis, anu fasidis samitropolito
Tavisi 4 saepiskoposoTi.
aRsaniSnavia, rom araqsis piras amJamadac mdebareobs q.
fasinleri, romelsac c. abulaZis rukis mixedviT, Seesabameba
basiani, anu qalaqi basiani amJamad iwodeba fasinlerad.
am qalaqze, anu q. basianze gadioda ZiriTadi gza, romelic
olTis-bana-artaanis gavliT javaxeTSi Sedioda. am gzas wyaroebSi
`qarTlis gza~ ewodeba. es gza mocemulia c. abulaZis rukaze (iqve,
gv. 31). mxaris didi kldianobis gamo is erTaderTi ZiriTadi gza iyo.
amJamadac es gza umTavresia. misi erTi monakveTi artaanidan
SavSeTis gziT (artaan-artanuji) uerTdeba Woroxsa da Sav zRvas.
am gziT unda gaevlo artaanidan _ artanuj-SavizRvisaken,
petrasken mimaval xosros, radganac n. adoncis cnobiT, is
Teodosiopolisidan, anu arzrumidan (basianidan) gaemgzavra petraSi.
es gza, c. abulaZis sityviT, iyo `ZiriTadi samarSruto gza~ (iqve, gv.
30).
rogorc iTqva, fasisi erqva md. araqss k. porfirogenetis sityviT.
p. ingoroyvas azriT, fas, fasisi niSnavs wyals, mdinares, fasiani ki
wylian mxares, marTlac, basianis mosazRvre, mis samxreTiT mdebare
`bingioli~ iTargmneba rogorc `aTasi tba~ (iqve, gv. 30). `aTasi
29
tbiTa~ da mdinareebiT mdidari mxare marTlac wyliani, wyaluxvi
unda yofiliyo.
xalibTa `qaldus qveyana~ arian-qarTlis safuZveli
( `moqcevaY qarTlisaYsa~ da strabonis cnobebi)
yvelaze uZvelesi qarTuli wyaros `moqcevaY qarTlisaYs~
mixedviT Tanamedrove saqarTvelos samxreTiT mdebare arian-qarTlis
mefis Ze azonma safuZveli Cauyara `qarTlis samefos~. es momxdara
qristeSobamde IV-III saukuneebSi.
gvaqvs Tu ara romelime ucxouri wyaro, romelic gvaZlevs
cnobebs imis Sesaxeb, rom Tanamedrove saqarTvelos samxreTiT
qristeSobamde V-IV saukuneebSi namdvilad arsebobda raime qarTuli
saxelmwifo, SeeZlo Tu ara iq mcxovreb mravalricxovan qarTul
tomTagan erT romelimes sxva tomebis konsolidacia da erTian
saxelmwifod Camoyalibeba?
aRniSnul epoqaSi iyo Tu ara romelime tomi gamokveTilad
Zlieri?
Cven gvaqvs aRniSnuli epoqis saistorio wyaroebi, esaa
qsenofontes, strabonisa da sxvaTa cnobebi, romlebze dayrdnobiTac
SesaZlebelia msjeloba aRniSnul sakiTxze. esenia:
1. qsenofontes naSromi kiropedia _ romlis mixedviTac xaldebi
(xalibebi) iyo didi xalxi, fasianebi maTi gavlenis sferoSi
Sediodnen, xalibebi fasianTa qveynis samxreTiTac ki ibrZodnen,
Sesabamisad isini vrcel teritorias akontrolebdnen _ trapezuntis
maxlobeli qedebidan, vidre TiTqmis vanis tbamde.
2. strabonis cnobiT xalibebi didi xalxi iyo, radganac maTi
winaprebi troaSic ibrZodnen _ imJamindel xalibebs erqvaT aseve
aliZonebi (alazonebi). xaldebis anu xalibebis _ Tanametomeni iyvnen
karduxebi. isini vanistbispireTidan vidre SavizRvispireTamde cxov-
robdnen. kardux-xaldebis qveyana iyo erTi xalxis qveyana, romelic
n. adoncis sityviT somxebma or nawilad gakveTes.
3. megasTenes cnobiT iberebi nabuqodonosorma gadaasaxla libii-
dan SavizRvispireTSi. aq `libiis~ qveS unda igulisxmebodes ara
afrikis libia, aramed qveyana `luvia~, romelic vanistbispireTSi
mdebareobda. iberebi igive karduxebi unda iyvnen, romelTa erTi
nawili nabuqodonosorma vanistbispireTidan gadaasaxla Savi
30
zRvispireTSi. am gadasaxlebiTa da Tanametome xalibebisa da
karduxebis urTierTSereviT safuZveli unda Cayroda `arian-
qarTlis~ samefos. Tavis mxriv, Cans, karduxebs mosxebis nawilad
miiCnevdnen.
`moqcevaY qarTlisaY~ wers _ `da Semdgomad raodenisame Jamisa
movida aleqsandre mefe yovlisa qveyanisa... da Tana-hyvanda
aleqsandres mefesa azoi, Ze arian qarTlisa mefisa, da miuboZa
mcxeTa sajdomad da sazRvari daudva mas hereTi da egriswyali da
somxiTi da mTa crolisa da warvida~ (`moqcevaY qarTlisaY~, Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~, I, 1964, gv. 81).
qarTli, rogorc am wyarodan Cans, jer kidev ar ewodeboda im
qveyanas, romelSic Camoyalibda axali saxelmwifo da romlis
mefedac dasva aleqsandre makedonelma azo. yovel SemTxvevaSi masze
mematiane wers, rom azo iyo `pirveli mefe mcxeTas Sina~ (iqve, gv.
82), e.i. ara qarTlisa, aramed mcxeTisa, iqamde qarTli azonis mamis
samefos erqva (arian-qarTli). qarTli mcxeTis qveyanas azonis dros
ewoda. samefos sabolood Camoyalibebis Semdeg _ qarTlis mefe
azons uwodes, magram, rogorc iTqva, Tavdapirvelad is iyo `mefe
mcxeTas Sina~, mcxeTa iyo dedaqalaqi, axali saxelmwifosi. am axali
saxelmwifos sazRvrebi aseTi iyo _ egriswyali, hereTi, somxiTi da
mTa crolisa (amJamad md. egriswyali gaedineba Tanamedrove
afxazeTSi da is Cans iyo md. RaliZga, bediasTan), farnavazi ukve am
sazRvrebSi moqceuli qarTlis mefe iyo.
qarTlis samefos hereTis sazRvarTan dakavSirebiT albaT, azosa
da farnavazis Jams hereTi ar ewodeboda Tanamedrove samxreT kaxeTs
(bodbes qveyanas), rogorc miiCnevs sabWouri saistorio skola,
aramed hereTi mdebareobda mis gareT.
marTlac, rodesac farnavazma qarTlis samefo dayo
administraciul erTeulebad, Tanamedrove samxreT kaxeTSi mdebare
`kxoeTi~ (kuxeTi), romlis mTavari qalaqi iyo bodisi (bodbe) kaxeTis
saerisTavoSi Seiyvana (iqve, gv. 89), maSasadame bodbe iyo ara hereTSi,
aramed kuxeTSi.
wyaros `somxiTi~, gulisxmobs armeniis qveyanas, esaa qarTlis
samefos samxreTi sazRvari, Crdilo sazRvarze `mTa crolisa~
mdebareobda. xolo klarjeTi jer kidev ar Sedioda farnavazis
samefoSi, is kvlavindeburad azos mamis arian-qarTlis samefos
nawili iyo.
rogorc iTqva am saxelmwifos Tavdapirvelad `qarTli~ ar erqva,
aramed mas qarTli mas Semdeg ewoda, rac azom `arian-qarTlis~
31
samefodan Camoiyvana mosaxleoba saxelwodebiT `arian-qarTvelni~,
da isini ganasaxla mTel Tavis saxelmwifoSi egriswylidan
hereTamde, somxiTidan _ crolis mTamde. maSasadame, azos `arian-
qarTvelni~ dausaxlebia rogorc dasavleT, ise aRmosavleT
saqarTveloSi. am xalxis saxelma `qarTvelni~ misca saxelwodeba
axali saxelmwifos xalxs _ `qarTvelni~, xolo TviT saxelmwifos
`qarTlis samefo~ daerqva, radganac misi damaarsebeli `arian-
qarTlis mefis Ze azo~ iyo. am saxelmwifos daarsebis Semdeg ukve
arsebobda ori `qarTlis samefo~, erTi iyo samxreTiT da mas `arian-
qarTli~ erqva, meore ki iyo CrdiloeTiT da misi dedaqalaqi mcxeTa
iyo.
mcxeTaSi gamefebis Semdeg `ese azoY warvida arian-qarTlad,
mamisa Tvisisa, da warmoiyvana rva saxli da aTni saxlni mama-
mZuZeTani da dajda Zvel mcxeTas. da Tana-hyvandes kerpni RmrTad _
gaci da gaim, da ese iyo pirveli mefe mcxeTas Sina azoY, Ze arian
qarTvelTa mefisa da mokvda. da Semdgomad misa dadga farnavaz~
(iqve, gv. 82).
Camoyalibda axali qarTlis samefo (mcxeTisa), xolo Zveli
qarTlis samefo (`arian-qarTli~) gaurkvevel viTarebaSi aRigava
pirisagan miwisa. vin iyo misi mosaxleoba, sad mdebareobda is an ra
bedi ewia mis xalxs?
am kiTxvebs pasuxi gasca XII saukuneSi arsen berma, romelic
daviT aRmaSeneblis moZRvari yofila.
is werda, rom Zveli arian-qarTlis mosaxleoba iyo eTnikuri qar-
Tveloba da maT `arian-qarTvelni~ erqvaT. daviT aRmaSeneblis epoqis
saqarTvelos ersa da Zvel `arian-qarTlis~ ers Soris pirdapiri
genetikuri memkvidreobiTi kavSiri yofila.
arsen beri wers _ `Cven Svilni varT maT arian-qarTliT
gamosulTani da enaY maTi vuwyiT~. maSasadame, qarTuli enac ki
arian-qarTvelTa ena yofila, maTi STamomavlebi _ qarTveloba iyo.
Cveni TvalsazrisiT arian-qarTlis samefo realurad arsebobda
da is warmoadgenda xalibebis (igive xaldebis) saxelmwifos,
romelmac SeZlo daaxloebiT Zv.w. 401-330 wlebSi taoxebis,
makronebis, fasianebisa da sxva qarTuli tomebis Tavis irgvliv
konsolidacia da amis safuZvelze saxelmwifos Camoyalibeba.
401 wels xalibebis (xaldebis) tomi Tavisi TvaliT ixila
qsenofontem, romelic saTaveSi edga berZenTa aTi aTas kacian razms,
romelic babilonidan saberZneTisaken mieSureboda.
32
es laSqroba Tavis or naSromSi anabazissa da kiropediaSi asaxa
qsenofontem. man gaiara fasianebis, xalibebisa da sxva qarTuli
tomebis qveynebi. misi cnobiT xalibebi _ yvelaze meomari da
saxelovani xalxi iyo sxva tomTa Soris.
`kiropediisa~ da `anabasisis~ cnobaTa urTierTSejerebiT irkveva,
rom xalibebs//xaldebs, romelic yvelaze ufro meomar da mamac
xalxad iTvleboda ara mxolod im mxareSi, aramed im tomTa Soris,
romelTa miwa-wyalzec elinebma gaiares (Gyr., III, 2,7; Anab., IV. 7.15),
Tavisi hegemonia da satomo saxeli samxreTiT sakmaod Sors
gaevrcelebinaT~ (g. WeiSvili, Zveli berZnebis TvaliT danaxuli
istoriul-geografiuli procesebi (qsenofonte da misi `kiropedia~,
analebi, 2001, N1, gv. 10).
qsenofontes mtkicebiT qaldebi (xaldebi) omis JiniT iyvnen
Sepyrobilni (Gyr., III, 2,7), isini ibrZodnen da xSirad imarjvebdnen
kidec.
fasianebis qveyana _ xaldebis gavlenis qveS iyo moqceuli, isini
akontrolebdnen Woroxis xeobasa da zRvispireTs.
ucxo TvalisaTvis qaldebi (xaldebi) Candnen dampyroblebad, ro-
melnic arbevdnen somxur soflebs, magram, rogorc Cans, isini
(xalibebi, igive xaldebi) Tvlidnen, rom piriqiT, somxebi SeiWrnen
maT miwa-wyalze, ukanonod waarTves saxnav-saTesi miwebi da
gadaaqcies mTagoriani qveynis mcxovreblebad, sadac saxnav-saTesi
farTobebis arqonis gamo siRaribeSi cxovrobdnen. amitomac,
xaldebi iZulebulni iyvnen Tavs dasxmodnen im somxur soflebs,
romelnic maT yofil miwa-wyalze amoizardnen. somxebi midiel-
sparselTa mxardaWeris gareSe aseT warmatebas ver miaRwevdnen.
sparselebma daimorCiles somxebi, xalibebi ki maTTan SedarebiT
Tavisufalni iyvnen.
sparseTis imperiaSi somxebi imperiis erTgul xalxad iqcnen,
mSvidobian mcxovreblebad, miwis muSebad, romelTac imperiisaTvis
Semosavali mohqondaT. es somxebi fasianebis qarTuli tomis
samxreTiT cxovrobdnen. fasianebi ki, rogorc iTqva xaldebis
gavlenis sferoSi moeqcnen, xaldebi fasianTa qveynis samxreTiT
somxur soflebs arbevdnen. amis gamo sparseTis Sahi SeSfoTebuli
iyo (fasianebi araqsis (fazisis) xeobaSi cxovrobdnen).
`kiropediis~ Tanaxmad, kiros didma (558-529) armeniis damorCilebis
Semdeg xaldebze galaSqreba gadawyvita (iqve, gv. 9).
xaldebis danaSaulad iTvleboda SeWra sparseTis imperiis
sazRvrebis SigniT (radganac armenielebi ukve imperiis
33
mcxovreblebad iTvlebodnen). am armenielebis dacva ki, SahebisaTvis
mniSvnelovani saqme iyo, ara erTi da ori Taobis manZilze.
SemdgomSi sparselebs gadauwyvetiaT armenielebsa da xaldebs
Soris mSvidobianoba CamoegdoT orive mxaris ekonomikuri
interesebis gaTvaliswinebiT, kerZod xaldebisaTvis SeuTavazebiaT
daemuSavebinaT armenielTa mier xeldebuli saxnav-saTesi
savargulebi, ris sanacvlodac armenielebs SeeZlebodaT uSiSrad
eZovebinaT TavianTi saqoneli xaldebis mTebis saZovrebze.
orive mxare daTanxmebula, magram realurad xaldebs ar
SeuwyvetiaT ganmaTavisuflebeli omebi armenielTa winaaRmdeg da
qsenofontes Tavisi TvaliT uxilavs fasianebis samxreTiT
gaveranebuli somxuri soflebi.
fasianebi, Cans, aSkarad Tu farulad mxars uWerdnen xaldebs
armenielebTan omisas, radganac fasianebi sparselebma armenielebs
dauqvemdebares. fasianebi da xaldebi am saqmeSi konsolidirebulni
Canan.
`fasianebis qveyana, romelic formalurad dasavleT armeniis
satraps tiribazs ekuTvnoda (Anab., VII, 8, 25) faqtiurad xalibebis
gavlenis qveS moeqca, ufro samxreTiT xalibebi somxuri miwebis
moTareSebiT kmayofildebodnen~ (iqve, gv. 10).
fasianebis samxreTiT aTobiT kilometrze iyo gadaWimuli
gaveranebuli somxuri soflebi. teritoria sparselebis
TvalTaxedviT somxebs ekuTvnoda, magram xalibebs es miwa-wyali
Tavis sakuTrebad miaCndaT, radganac somxebis dasaxlebamde iq
TviTon cxovrobdnen, amitom somxebi maT miwaze SemoWril mtrad
esaxebodaT, amiT iyo gamowveuli xalibebis Tavganwiruli omebi
armenielebis winaaRmdeg.
fasianebi arzrumis arealSic cxovrobdnen da araqsis anu
fazisis xeobaSic, sadac Semdeg qarTuli provincia basiani iyo
ganfenili (arzrumidan qalaq agramde), mis samxreTiT, armenielTa
mier dakavebul miwebze (TiTqmis vanis tbamde) SemdgomSi, mravali
saukunis Semdeg, qarTuli saxelmwifos ganvrcobas (daviT III
kurapalatis dros X saukuneSi), Cans, safuZvlad edo iq SemorCenili
mkvidri, Zveli, adgilobrivi qaldeur-xaliburi warmoSobis
mosaxleobis qarTul-erovnuli TviTSemecneba. erTi sityviT im
mxareebis mosaxleobas X saukunisaTvisac ki jer kidev SemorCenili
hqonda Tavisi qarTuli Zirebis maxsovroba, qarTuli identobis
elementebi.
34
qsenofontes dros taoxebisa da fasianebis konsolidacia Tavis
irgvliv namdvilad SeeZlo xalibebis mebrZol da imJamad
gamarjvebul toms.
g. WeiSvilis TvalsazrisiT qsenofontes dros Tavisufali
`xalibebi Woroxis xeobaSi cxovrobdnen~ (anabazisi, IV, 7.15-17, iqve,
gv. 9), miiCneva rom isini TorTomis xeobaSic cxovrobdnen, radganac
aqaa xoronimi `xaldoZori~ (iqve, gv. 9).
g. WeiSvilis azriT, `xaldoZori~ moicavda baiburTis mxares `anu
im qveyanas, sadac qsenofontes mixedviT skviTinebi cxovrobdnen~
(iqve, gv. 9).
xaldebis sacxovrisi im teritorias moicavda (Woroxidan basian-
airaratis samxreTamde) sadac arian-qarTlis samefos arseboba
moiazreba. es, SeiZleba iTqvas, sxa teritoriebTan erTad Semdgomi
mesxeTia Tavisi tao-basianiT Tu Woroxis xeobiT.
`eTnonimi `xaldi~ ZvelberZnebisaTvis `xalibis~ sinonims
warmoadgenda~ (iqve, gv. 9).
xaldebi rom saxelganTqmuli meomari xalxi iyo, amas strabonic
adasturebs _ misi cnobiT xaldebi trapezuntis zRvispireTis
ZiriTadi xalxi iyo.
strabonis cnobiT amisodan trapezuntamde zRviT iyo 2200
stadioni, xolo trapezuntidan fazisamde 1400 stadioni. amisodan
trapezuntamde zRviT jer herakleasa da iazonis koncxebia, Semdeg
kotiora (farnakia) da kerasunti, romelsac mosdevs trapezunti da
trapezuntisTanave kolxida _ `trapezunti, mere kolxida, sadRac
aqvea zigopolisad wodebuli punqti~ (XII, III, 17).
(zigopolisi _ ziganaa, trapezuntis samxreTSi, istoriul
kolxidaSi, sadac SemdegSi lazTa episkoposebis erTerTi kaTedra
iyo).
ai, am viwro sanapiros `zemoT~ (e.i. trapezuntis samxreT
mTianeTSi) cxovrobdnen qarTuli tomebi, da maT Soris strabonis
mier gamorCeuli qaldebi.
straboni wers, rom cnobili dasaxlebuli punqti zigopolisi
kolxidaSi Sedioda.
strabonis rukaze zigopolisi ewodeba Semdgom ziganas, romelic
trapezunt-Teodosipolisis SemaerTebel gzaze mdebareobda.
bizantiur periodSi zigana qaldeas TemSi Sedioda. es iyo
strabonis kolxida (e.i. trapezuntis samxreTi da samxreT
aRmosavleTi mxare _ trapezunt-rize-xofas regioni da ara
dasavleT saqarTvelo).
35
straboni wers _ `trapezuntisa da farnakiis zemoT cxovroben
tibaranebi, qaldebi da sanebi, romelTac uwin uwodebdnen makronebs,
aqvea mcire armenia, am adgilebis axlos cxovroben apaitebi,
uwindeli kerkitebi. am adgilebze gadaWimulia skidise, kldovani
mTa, romelic uerTdeba mosxur mTebs, romlebic kolxidis zemoT
mdebareoben. mwvervalebi uWiravT heptakometebs. pariadre sidenesa
da TemiskirasTan mdebare adgilebidan mcire armeniamde vrceldeba
da hqmnis pontos aRmosavleT napirs~ (straboni, XII, III, 18).
strabonisve cnobiT iberebis Tavdapirveli, Zveli sacxovrisi,
odesRac moicavda pariadres kalTebs, xorZenesa da gogarenas, ro-
melnic maTgan miitaca armeniam.
maSasadame, pariadre odesRac iberebis qveynis nawili iyo,
pariadre ki Temiskisadan iwyeboda (amJamindeli Terme). strabonis
dros es mxareebi kvlav qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli, zemoT
CamoTvlili tibaranebiT, qaldebiT, sanebiT (makronebiT), apaitebiT
(kerkitebiT), heptakometebiT (mosinikebiT) da sxvebiT, Tumca am miwa-
wyals ukve armeniis nawilad miCnevdnen.
imis gamo, rom es iberebi (e.i. pariadres kalTebze mcxovrebi
tomebi) armeniam Zv. w. II s-Si CamoaSora iberias, isini aRmoCndnen
iberiis samefos gareT, Sesabamisad, erovnulad daucvelni.
am tomTa Soris straboni, rogorc iTqva, aRniSnavs qaldebis
siZlieres da maT miuZRvna Tavisi Sromis arc Tu mcire nawili.
kerZod strabonis azriT qaldebis winaprebi imdenad cnobili xalxi
iyo, rom monawileobdnen troas omSi da maT axsenebs homerosi.
straboni wers _ `exlandeli qaldebi Zvelad xalibebad
iwodebodnen, ufro amaT Soris mdebareobs farnakia, romelsac
zRvidan aqvs Semosavali, pelamidebis Werisagan, xolo miwidan iRebs
liTonebs, exla rkinas, uwin vercxlsac, saerTod am adgilebSi
sanapiro metismetad viwroa, radgan iqve, zemoT aRmarTulia
liTonebiT savse da tyiani mTebi, muSavdeba ki cota. momTamadneebi
Tavs irCenen liTonis mopovebiT, xolo mezRvaurni _ mebadurobiT...
vfiqrob amaT (xalibebs) axsenebs poeti (homerosi) _ aliZonebad,
`katalogSi~, paflagonielebis Semdeg: `xolo odiosi da
epistrofosi mouZRodnen aliZonebs, Soreuli alibedan, sadac aris
vercxlis sabado~ (str. XII, III, 20).
strabonis azriT, qveyana xalibe anu alibe iyo qaldebis
(xalibebis) sacxovrisi `skepsiselic fiqrobs, rom saxeli Seicvala
da alibebidan miviReT xalibebi~ (iqve, XII, III, 20).
36
homerosi `alizonebs (aliZonebs) uwodebs xalibebs... zogni weren
alazonebs, zogni ki amazonebs. ... es aixsneba weriTi cvlilebiT,
radgan [efore] wers ase: `xolo alazonebs mouZRodnen odiosi da
epitroposi~... (str. XII, III, 21-22).
straboni ekamaTeba maT, vinc fiqrobda, rom troelTa
dasaxmareblad ar mosulan mdinare halisis gadaRmidan mcxovrebni,
amitomac strabonis epoqis erT-erTi cnobili mkvlevari roca
fiqrobda, rom haliZonebis sacxovrisi ar unda moeTavsebinaT md.
halisis gadaRma, straboni mas ar daeTanxma da gaakritika.
straboni mis Sesaxeb wers `ra mizezis gamo ar cnobs, rom md.
halisis gadaRmidan mosuliyo romelime mokavSire... ra
daabrkolebda mosuliyo gaRma qveynidan, romelic aris
levkosirebis iqiT... me vfiqrob, rom araferi daabrkolebda, radgan
arc egre Sors iyvnen, rom Zneli yofiliyo iqedan mosvla~.
qaldebis Zvel qveyanas (xalibe, alibes) miucia saxeli
qaldebisaTvis _ alazonebs ki saxeli miuciaT cnobili tomisaTvis
_ amazonebisaTvis (aseve qaldebisaTvis).
rogorc qaldebis, ise amazonebis sacxovrisi isazRvrebda md.
TemiskirasTan, sidenesTan, farnakiasTan axlos.
orive (qaldebi anu alazonebi da amazonebi) saxelganTqmuli
meomari tomi iyo.
strabonis rukaze, romelic Tan erTvis 1964 wels gamocemul mis
rusul Targmans, alizonebis (anu alazonebis) sacxovrisi kerasus-
farnas qvemoT mTianeTSia gansazRvruli pariadres qedis kalTaze.
straboni wers _ `farnakiisa da trapezuntis maxloblad mdebare
adgilebs zemoT arian tibarenebi da qaldeebi, vidre mcire
armeniamde. es ki sakmaod mdidari qveyanaa, mas iseve, rogorc
sofenes, mudam ganagebdnen Tavisi dinastebi, maTi qveSevrdomebi
iyvnen qaldeebi da tibarenebi, ise, rom trapezuntamde da
farnakiamde vrceldeba maTi xelisufleba, xolo rodesac
gaZlierda miTridate evpatori, is gaxda kolxidisa da yvela amaTi
batoni~ (str. XII, III, 28).
rogorc vTqviT Zv. w. II s-Si armeniam iberiisagan miitaca pariadre,
amitomacaa, rom pariadresTan mcxovrebi tibarenebi da qaldeebi
mcire armeniis dinasts eqvemdebarebodnen trapezuntidan _
farnakiamde. miTridate evpatorma es mmarTveloba Tavis xelSi aiRo
da is kolxidis mmarTvelic gaxda. es kolxida iwyeboda
37
trapezuntis aRmosavleTiT, anu trapezunti erTmaneTisgan hyofda
mcire armeniis dinastebis miwas da kolxidas.
trapezuntidan _ farnakiamde (daaxloebiT Tanamedrove
trabzonidan _ ordumde) mcxovrebi tibarenebi da qaldebi mcire
armeniis gamgebel arqelaes epyra. strabonis dros is Secvala misma
qvrivma piTodorosma. kolxida rom trapezunts esazRvreboda Cans am
ukanasknelis sagamgeblo teritoriis sazRvrebidan _ `tibarenebi da
qaldebi kolxidamde, farnakiamde da trapezuntamde upyria
piTodoross, romelic Wkviani qalia~ (str. XII, III, 29).
strabonis dros saxelovani qaldebi ukve dasustebulebi iyvnen,
isini Zlierebi iyvnen ori-sami saukuniT adre 401-330 wlebSi.
qsenofontes cnobiT, rogorc iTqva, isini Zalze Zlierni iyvnen da
TavianT gamgeblobas taoxebsa da fasianebzec avrcelebdnen.
kvleva aCvenebs, rom lazTa (e.i. alazonTa) saxelovani tomis
saxeli qaldebs ukavSirdeba.
Sesabamisad arasworia, XX s-is istorikosTa TvalsazrisiT,
TiTqosda Tavdapirvelad lazebi dasavleT saqarTveloSi
cxovrobdnen, saidanac isini VII-VIII ss-Si trapezuntis regionSi
gadasaxldnen.
araviTari wyaro ar arsebobs am mosazrebaTa dasamtkiceblad. es
mxolod varaudebia, maSin, rodesac straboni qaldebs pirdapir
akavSirebs alazonebTan.
saxeli alazoni (igive lazoni) safuZvelia satomo saxelisa
lazi. es saxeli _ lazi _ konkretulad bolo droisaTvis arc erT
toms ar erqva, magaliTad arzrumelebi lazebs uwodebdnen
trapezuntis regionSi mcxovrebT, da piriqiT, trapezuntelebi
arzrumelebs. aqedan Cans, rom lazonia, lazTa qveyana zogadad
erqva vrcel regions, sadac odesRac qaldebis xelisufleba
vrceldeboda.
saxelisagan _ lazi _ unda iyos warmoSobili saxelebi arze,
arazani, arzena, arzes qveyana. es saxeli karduxebis mezobel qveyana
_ `alzTanac~ unda iyos dakavSirebuli. saerTod karduxebisa da
qaldebis saxelebis identurobac maniSnebelia maTi eTnikuri
naTesaobisa. karduxebi _ qsenofontes epoqaSi qaldebis msgavsad
Zlier meomrebad iTvlebodnen.
38
strabonis cnoba iberielTa miwebis
armenielebis mier mitacebis Sesaxeb
(pariadres kalTebi, xorZene da gogarena)
straboni wers: `mogviTxroben, rom warsulSi armeniis patara
qveyana gafarTovda artaqsiasa da zariadrias omebis Sedegad. isini
iyvnen antioq didis mxedarTmTavrebi, misi damarcxebis Semdeg ki
mefeebi gaxdnen. maT erTad gaafarToves TavianTi samflobelo,
CamoaWres ra irgvliv mcxovreb xalxebs olqebi. kerZod,
iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da gogarene,
romelic kiris meore mxaresaa, xalibebs da mosinikebs CamoaWres
kareniti da qserqsene, mcire armeniis mosazRvre nawilebi~
(straboni, geografia, XI, 14, 5).
antioqos didis sardlebi artaqsia da zariadri magneziis
brZolaSi qristeSobamde 188 wels antioqosis damarcxebis Semdeg
mefeebi gaxdnen da brZolebiT gaafarToves TavianTi samflobelo,
kerZod iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da
gogarene anu istoriuli arian qarTlis miwa-wyali, azonis mamis
mamuli. pariadres adgilsamyofeli cnobilia, xolo cnobas
gogarenes adgilsamyofelis Sesaxeb TviTon iZleva straboni.
gogarena da gugarqi ar iyo erTidaigive qveyana, kerZod gugarqi
somxur wyaroebSi erqva aRmosavleT saqarTvelos zogadad, ufro
xSirad ki qvemo qarTls, mtkvris marjvena sanapiroze. misgan
gansxvavebiT gogarene mdebareobda ara mtkvris marjvena, aramed
marcxena sanapiroze, anu mtkvris iqiT, `meore mxares~ _ rogorc
ambobs straboni _ `sakasenas Semdeg~.
gogarena mtkvris marcxena sanapiroze unda veZioT, am Ziebis dros
Cven gamogvadgeba strabonis cnoba `Sua iberiis~ Sesaxeb. Sua iberia
SemosazRvruli iyo kavkasiidan gamomavali samxreTisaken mimarTuli
qedebiT. Cveni kvleviT strabonis `Sua iberia~ qarTlis cxovrebis
`Sua qarTlia~, igive Sida qarTli SemosazRvruli suramisa da
qarTlis samxreTisaken mimarTuli qedebiT. Tu arsebobda termini
Sua iberia, cxadia arsebobda aRmosavleTi da dasavleTi iberia,
romelTa mimarTac maT Soris moqceuli qveyana Suad, anu Sua
iberiad iwodeboda. aqedan gamomdinare aRmosavleT iberia unda
rqmeoda Sida qarTlis momijnave kaxeTis regions. gogarena mis iqiT,
39
anu kaxeTis momijnave mtkvris iqiT mdebare miwa-wyals unda rqmeoda
anu Saqisa da yabalas regionebs, dRevandel Saqisa da oguzis
(varTaSenis) raionebs, mingeCauris wyalsacavis iqiT. Cven es kvleva
gvesaWiroeba, raTa ganvsazRvroT xorZenas adgilsamyofeli,
romelic arian qarTlis guli, centraluri nawili unda yofiliyo.
xorZena, rogorc strabonis cnobidan Cans, pariadres mTiswineTsa
da gogarenas Sua mdebareobda. anu pariadresa da mtkvars Sua,
radganac mtkvris iqiT ukve gogarena iyo. aqedan gamomdinare,
xorZena ZiriTadad araqsis marcxena sanapiros qveyanas erqva
mtkvramde, araqsis saTavesTan gvianobamde SemorCa saxeli mcire
provinciisa _ xorZiana.
Zv.w. II saukuneSi, xorZena vrceli qveyana iyo, araqsis saTavedan
mtkvramde gadaWimuli. maSasadame, pariadredan mtkvramde _ xorZenas
mTiani qveyana mdebareobda.
marTlac, araqsis marcxena sanapiros qveyana didxans iyo qarTve-
lebiT dasaxlebuli. konstantine porfirogenetis cnobiT sazRvrad
iberebsa da bizantielebs Soris X s-Sic ki mtkvari ido, erevnis qve-
yanas Sua saukuneebSic ki, zogierTi somexi mwerali `saqarTvelos~
uwodebda, basianisa da taos qarTvelobis Sesaxeb TviT somxuri wya-
roebi miuTiTeben, romelic qvemoTaa mocemuli.
maSasadame, artaqsiasa da zariadres iberebisagan miutacniaT
pariadres kalTebis garda, araqsispireTi mtkvramde anu xorZene,
mtkvris iqiT ki gogarene.
es qveynebi qmnidnen arian-qarTls.
mitacebis Semdgom am mxareebSi daiwyo qarTvelebis armenizacia,
sxvadasxva saukuneSi sxvadasxva donisa.
armenizaciis procesi Senelda IX-X saukuneebSi. ganaxlda XI
saukuneSi bizantiis imperatorebis basili II-isa da sxvebis iberiaSi
omebis Semdeg (im epoqaSi am mxareebs iberia erqva, xolo dRevandel
saqarTvelos im epoqaSi afxazeTad moixsenebdnen).
SavizRvispireTis regioni (igulisxmeba rogorc dasavleT
saqarTvelo ise qaldea-arzrumis regioni), jer kidev qristeSobamde
IV-III saukuneTa cnobebiT _ qarTvelebiT yofila dasaxlebuli
babilonis mefe nabuqodonosoris droidan (Zv. w. 604-562).
am informacias iZleva megasTene _ Zveli berZeni mwerali IV-III ss.
is wers pontos zRvis marjvena mxares nabuqodonosoris mier
iberTa dasaxlebis Sesaxeb.
40
iberebi nabuqodonosors libiidan SavizRvispireTSi
gadmousaxlebia.
rogorc es mravaljer aRiniSneba am naSromSi, libiis qveynis qveS
unda igulisxmebodes vanistpispira qveyana luvia, romelic
gaZlierebuli iyo Zv.w. VII-VI saukuneebSi, es qveyana am droisaTvis
frigiul-mesxuri tomebiT iyo dasaxlebuli, romelnic Cans IV-III
saukunisaTvis ukve iberebad miiCneodnen.
iqamdec, saukuneebiT adre, d. musxeliSvilis daskvniT, es, areali,
romlis gulsac arzrumis plato warmoadgenda, qarTvelebiT iyo
dasaxlebuli, sadac maTi saxelmwifoebrivi gaerTianebebi saukuneTa
manZilze erTmaneTs cvlida.
is wers, taoelebis cnobili saxelmwifoebrivi gaerTianeba _ dia-
oxi (daiane), romelmac iarseba Zv. w. XII-VIII ss-Si, VII saukunisaTvis
Secvala xalibebis xalitum da Semdeg VI s-Si sasper-iberebma (d.
musxeliSvili, aRmosavlel qarTvel tomTa gaerTianebani qarTlis
samefos warmoqmnamde, macne, istoriis seria, 2012, 2, gv. 32).
maTi memkvidre iyo arian-qarTli, romelic IV-III ss-Si armenielTa
Setevis obieqtad iqca, Cans amis gamo mefis Ze azonma Tavisi samxe-
dro elitiT qarTvelebiTve dasaxlebul CrdiloeTis mxareebSi
gadaitana saxelmwifos centri (armazSi).
arian-qarTlis qarTvelobisaTvis rTuli dro dadga, Tumca isini
TavianT erovnul vinaobas saukuneTa manZilze inarCunebdnen.
arzrum-tao-basianis regioni iveriad iwodeboda I aTaswleulSi da
didxans Semdegac.
azo-farnavazis Sidadinastiuri brZola
azo-farnavazis epoqis ori qarTlis samefodan arian-qarTls
ufro ganviTarebuli saxelmwifoebrioba hqonia da ufro Zlieri
yofila samxedro-ekonomikuri TvalsazrisiT, vidre mcxeTis qarTli.
Crdilo anu mcxeTis qarTlsac hqonia garkveuli
saxelmwifoebriobis Canasaxebi: `mcxeTeli mamasaxlisis~ saxiT,
romlis uzenaesobas cnobdnen sxva adgilobrivi didebulebi.
41
mcxeTis qarTlis dapyrobis Semdeg azons CrdiloeTis qarTvelTa
saxelmwifo mtkiced Camouyalibebia, magram Semdgom iq dawyebula
dinastiuri omi.
miiCneva, rom azo-farnavazis omi Sidadinastiuri brZolis niSniT
mimdinareobda, da rom farnavazi da azo saerTo dinastiuri saxlis
sxvadasxva ganStoebebs ganasaxierebdnen, romelTa Soris ufros-
umcrosobis principiT uflebebi da samarTavi teritoria iyo
danawilebuli (m. surgulaZe, bagrationTa samefo saxli, 1995, gv. 19).
amave saxlis wevri unda yofiliyo aseve egrisis erisTavi quji.
vaxtang gorgasali istoriuli
arian-qarTlis miwa-wyalze
msgavsad farnavazisa, vaxtang gorgasalmac ilaSqra istoriuli
samxreT iberiis miwa-wyalze, `azonis mamulSi~. Cans, vaxtangis mizani
iyo iberiisaTvis daebrunebina is miwa-wyali, romelic strabonis
cnobiT Zv.w. II saukuneSi armeniam Camoacala iberias (gogarena,
xorZene da pariadres kalTebi).
qarTlis cxovrebis cnobiT farnavazma qristeSobamde III
saukuneSi ilaSqra `azonis mamul~ klarjeTSi da ufro samxreTiT.
vaxuStis cnobiT, rogorc iTqva, klarjeTi moicavda ara mxolod
erT mxares, aramed uvrceles regions qaldea-trapezuntidan Woro-
xamde.
anZianZora istoriuli saqarTvelos sazRvarze mdebareobda.
sazRvars istoriul iberiasa da saberZneTs Soris mematiane aTav-
sebs anZianZorasTan (igive anZoreTTan) _ `warvida farnavaz da
motyuena sazRvari saberZneTisa anZianZora da ekleciT Semoiqca~ (q.
c., I, gv. 23).
sad mdebareobda anZianZora? g. meliqiSvili amasTan dakavSirebiT
wers _ `qarTlis samefos teritoriis samxreT-dasavleTiT
ganvrcobas eTanxmeba wyaros cnoba farnavazis mier mcireaziuli
olqebis anZianZorisa da ekelecis (antik. wyaroebis akilesena,
42
sofenas CrdiloeTiT evfratze mdebare olqi) dalaSqvraze
(saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, 1970, gv. 455).
maSasadame, wyaros cnobiT farnavazis dros iberiis (qarTlis
samefos) sazRvari gadioda anZianZorasTan, istoriul xorZenesTan,
amiT Cveni wyaro (q.c.) amarTlebs strabonis cnobas, rom Zv.w. II
saukunemde iberiaSi (e.i. farnavazis samefoSi) Sedioda xorZene,
gogarena da pariadres kalTebi.
farnavazis Semdgom iberiis samefos daukargavs es teritoriebi,
magram maT dasabruneblad brZola grZeldeboda. amas miuTiTebs
vaxtang gorgaslis iq laSqroba: `waremarTa vaxtang Sesvlad
saberZneTad... warvida vaxtang pontos da moaoxrna gzasa qalaqni
samni: anZoreTi, ekleci da steri da moadges laSqarni pontosa
qalaqsa didsa zRvis kidesa~ (q. c., I, gv. 160).
teqstidan Cans, rom vaxtangis dros aRniSnuli adgilebi ukve
somxeTsa da pontoSi Sedioda, maSin roca farnavazis dros
`sazRvari~ qarTlis samefosa da `saberZneTs~ Soris anZianZorasTan
gadioda. maSasadame, es teritoriebi iberias didi xnis dakarguli
hqonda vaxtangis dros, magram iqaur (e.i. xorZenesa da pariadres
kalTebis) mosaxleobas qarTuli eTnoidentoba da qarTuli enis
codna jer kidev SenarCunebuli rom hqonda sxva gamokvlevebidan
Cans:
VII s-is somxeTSi olqi saxelwodebiT `xorZiana~ (es unda iyos
`xorZene~) mdebareobda karinTan (karaxpol-karnuqalaq-arzrumTan),
mis samxreT-dasavleTiT daaxloeboT 70 km. daSorebiT.
xorZianasa da karins Sua mdebareobda mananaRis (manralis) olqi
mardaRis (mardaliis) gverdiT.
xorZianasTan axlos, mis samxreT dasavleTiT daaxloebiT 40 km-Si
mdebareobda olqi saxelwodebiT _ anZiti. es unda iyos qarTuli
anZoreTi-anZianZora (sadac ilaSqres farnavazma da vaxtangma).
provincia anZitSi tbasTan axlos iyo cixe-simagre egeRi (egeri).
amave saxelis qalaqi egegi (egeri) karin-arzrumTanac iyo. am qalaqis
saxeli (egegi) egrisis saxels unda ireklavdes. istoriuli samxreT
egrisi am areals moicavda trapezuntis CaTvliT.
olq xorZianaSi gaedineboda amave `egr~ saxelis mqone mdinare
`egegiki~ (mius gaili). xorZianaSi iyo cnobili punqti _ artalesi.
aRsaniSnavia, rom amJamindel TurqeTSi Zveli olqis anZitis
adgilas mdebareobs administraciuli olqi _ elazigi. sityvaSi
`elazigi (elaziRi)~ vfiqrob SesaZlebelia gamoiyos fuZe-Ziri
43
`lazi~. saxeli `lazi~, am mxareebisaTvis ucxo ar iyo. XI s-is
dasawyisSi konstantinopolis sapatriarqos lazikis eparqia am
mxareebsac moicavda. aq axlos iyo lazikis eparqiis kerCanisis,
xaxis, bizanasa da sxva saepiskoposo kaTedrebi.
bizanasa da arzrums Soris mdebareobda olqi mananaRi anu
manralia (manarali), mas mardaRis (mardalis) olqisagan yofs
`megeduxgis mTebi~, am mTebs n. adonci xalxalis mTebs uwodebs,
romelic manraliasa da mardalias erTmaneTisagan hyofda.
rogorc Cans, am mxareebSi eguleboda vaxtang gorgaslis
cxovrebis avtors `saflavi didi moZRvrisa grigolisa~, somxurad
bizanas olqs ewodeba _ `ekegiaci~, es unda iyos vaxtangis cxovrebis
ekleci. am olqSi rukebze moniSnulia eklesia saxelwodebiT _
`surb grigor~.
xorZena, rogorc iTqva, strabons iberebis istoriul qveynad
miaCnda, romelic armeniam miitaca. iqauri mkvidri iberebis
armenizacias xeli gansakuTrebiT Seuwyo am mxareSi somxuri
eklesiis gaZlierebam. sabednierod vaxtangis dros qarTuli
TviTSemecneba jer kidev Zlieri yofila am mxaris sasuliero pirTa
Sorisac ki, rac kargad Cans vaxtangis cxovrebaSi.
sxvaTa Soris, xorenacis istoriaSic aris garkveuli miniSneba
imisa, rom xorZenasa da taronis samRvdeloebam icoda qarTuli ena.
magaliTad, movses xorenaci wers _ `rac Seexeba mesrops, igi wavida
qarTvelTa qveyanaSi da madlis zegardamo miniWebiT maTac Seuqmna
anbani vinme jalasTan erTad, romelic berZnuli da somxuri
enebidan Targmnida. xels uwyobdnen imaTi mefe bakuri da mose
episkoposi. man SearCia bavSvebi, gahyo isini or jgufad da
moZRvrebad dautova Tavisi ori mowafeTagani _ ter xorZenaci da
muSe taronaci~ (movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984, gv. 224).
maSasadame, qarTveli bavSvebi dayves or jgufad, raTa maT
SeeswavlaT qarTuli anbani qarTuli wmida werilis sakiTxavad. maT
qarTuli enis mcodne maswavleblebi esaWiroebodaT, aseTni ki
yofilan xorZeneli mRvdeli (ter xorZenaci) da taroneli muSe.
xorZene-taronis axlo mxareebSi qarTuli enis codnas isic
miuTiTebs, rom v. goilaZis kvleviT iqve, arc Tu daSorebiT, q.
edesa-urhaSi yofila didi qarTuli kolonia Tavisi
saganmanaTleblo kerebiT. rukaze qalaqi edesia-urha mdebareobs
olq andzitTan axlos, mis samxreTiT 70-80 km. daSorebiT. vaxtang
gorgasals `didi moZRvris grigolis~ saflavis mlocveli
44
mRvdlebi Zalze daexmarnen sarwmunoebrivi da politikuri
sakiTxebis rkvevisas.
sabolood unda vTqvaT, rom armeniis mier mitacebul mxareebSi
didxans darCa qarTuli enis codna da qarTuli toponimebi (egri-
egrisi, iberia da sxva).
arian-qarTlis aCrdili
wm. grigol parTelis, somexTa ganmanaTleblis, cxovrebaSi
aRniSnulia, rom mis mier qristianoba ganivrco mTel armeniaSi,
qalaq sataladan, xaldiisa da klarjeTis siaxlovidan _
masquTebamde, kaspiis sazRvar paitakaranamde, somexTa qalaqamde,
amididan nizibinis siaxlovidan korduenas CaTvliT midiamde.
kerZod, gaunaTlebia 16 samTavro _ angelTa saxlis mTavari,
alzniqTa didi pitiaxSi, korduqis qveynis mTavari, gargaris qveynis
pitiaxSi, utielTa qveynis mTavari, zaravandisa da heris mxareTa
mTavari da sxvebi.
am siidan Cans, rom grigols uRvawia istoriul arian-qarTlis
miwazec, radganac es miwa-wyali grigolis dros ukve didi xnis
mitacebuli iyo armeniis mier (Zv.w. II s-dan), da amitom mis mier
ganaTlebuli mTeli mosaxleoba ar iyvnen eTnikuri somxebi, Tumca
ki maTi olqebi armeniaSi iyvnen moqceuli.
magaliTad, utielebi _ albanelebi iyvnen sxva wyaroebis mixedviT,
heris mTavris qveS Tu igulisxmeba Cveni istoriuli mxare hereTi _
arc misi mosaxleoba iyo somxuri. aseve qsenofonte karduxebs ar
miiCnevda somxebad, piriqiT, isini sxva avtorebis mier qarTvelTa
winaprebad miiCneoda. etimologiurad gargari da gugarqi msgavsia
da albaT eTnikuradac gargarelebi Tavdapirvelad qarTvelebi unda
yofiliyvnen, radganac fuZe `grg~ _ qarTvelTa eTnofuZea, misganaa
nawarmoebi ara marto sityva gugarqi, aramed `gurzen~, `gurj~,
`georgien~ da qarTvelTa sxva eTno-saxelebi.
`angelTa~ fuZeSic qarTuli eTnofuZiseuli Tanxmovanebia _ `gl~
(gr) _ rac uyuradRebod ar unda darCes, miTumetes, rom is sityvebis
_ manglisis, algeTis da sxva fuZeebSic gvaqvs.
45
iv. javaxiSvils `kardu~ da tomis saxeli `karduxi~ erTi
etimologiisad miaCnda. `kardu~, `qarTu~ _ sityva `qarTuelis~
safuZvelia. misganve unda iyos mcxeTis samefos saxeli `qarTli~.
episkoposi ibirbzxua, romelic agaTangelozis cnobiT wm.
grigols iverielTaTvis ukurTxebia, unda yofiliyo ara mcxeTis
iveriis episkoposi, aramed episkoposi armeniis iveriisa, tao-
arzrumis momijnaved mdebare miwa-wylisa anu istoriuli arian-
qarTlis nawilisa, mis gverdiT trapezuntis mimarTulebiT
mdebareobda lazebis qveyana, romlis episkoposic, am cnobiT, masve
(wm. grigols) ukurTxebia, xolo klarjeTi, Tavisi zRvispiriT, ara
wm. grigolis, aramed, wmida ninos saganmanaTleblo areals
warmoadgenda somxuri wyaroebis cnobebiTve.
46
Tavi II
wyaroebis da literaturis mimoxilva
istoriuli arian-qarTlis miwaze mcxovrebi
qarTuli tomebis Sesaxeb
qsenofonis `kirosis anabasisi~
(qsenofoni, kirosis anabasisi, antikuri kavkasia, enciklobedia I,
2010)
qsenofontem (daaxl. Zv.w. 430-355) Tavisi berZenTa 10.000 kaciani
laSqriT 401 wels gaiara qarTul tomTa miwa-wyalze, misi mizani
iyo Savi zRvis navsadgurebiT jari samSobloSi daebrunebina. mas ar
surda omi am tomebTan, aramed mxolod maTi teritoriis gavliT
zRvasTan misvla, magram 10.000 kacs kveba esaWiroeboda.
qsenofonte mzad iyo produqti SeeZina da am tomebis
winamZRolebs Txovda misTvis bazari gaexsnaT, magram Tu ki bazars
ar uxsnidnen, iZulebuli iyo ebrZola da sursaTi ise moepovebina.
saerTod, mTeli es miwa-wyali ukve sparseTis imperias hqonda
dapyrobili, sparseTis Sahebi ki mxars uWerdnen iq mcxovreb
armenielebs, radganac armenielebi saxelmwifos mSvidobiani
mcxovrebni iyvnen, xolo qarTuli tomebi (karduxebi, xalibebi,
xaldebi, taoxebi, makronebi, kolxebi, drilebi, mosinikebi,
tabarenebi da sxvebi) sparselebs ebrZodnen TavianTi miwa-wylis
TavisuflebisaTvis.
jer midielebma, imJamad maTi mxedarTmTavris kirosi meTaurobiT,
Semdeg ki sparselebma moaxerxes am teritoriis saukeTeso saxnavi
miwebidan qarTvelTa tomis gandevna (kerZod ki xalibebisa) da maT
adgilebze armeniel miwaTmoqmedTa Casaxleba, rac, Cans qsenofonis
meore wignidan, romelic kirosis sadideblad dawera (kiropedia).
armenielebsa da qarTvel tomebs Soris daZabuloba iyo saxnav-
saTesi miwebis gamo, magram radganac sparseTi mpyrobeli qveyana iyo,
is Tanxebs ar iSurebda raTa armenielTa jari gaeZlierebina,
47
romlis meSveobiTac wesrigs amyarebda aRniSnul teritoriaze. am
jarSi, qarTveli tomebis warmomadgenlebsac qiraobdnen. magaliTad
taoxebi da xalibebi dasavleT armeniis mmarTvelis, mefis megobar
tiribazis jarSi msaxurobdnen moqiravneebad (qsenofoni, kirosis
anabazisi, antikuri kavkasia, enciklopedia I, 2010, gv. 137).
qsenofonte TviTve wers, rom armenielebisagan gansxvavebiT,
qarTuli tomebi _ karduxebi, taoxebi da qaldebi ar
emorCilebodnen sparselebs.
is wers: `Tu bazars ar gvixsnidnen, Cven TviTon movipovebdiT
sursaTs, magram ara Tavxedobis, aramed aucileblobis gamo.
karduxebs, taoxebs da qaldebs, Tumca isini mefes ar emorCilebian
da Zalian saSiSnic arian, Cven mtrad movekideT, radgan bazars ar
gvixsnidnen da sursaTis warTmeva aucilebeli gaxda~ (qsenofoni,
kirosis anabazisi, iqve, gv. 137).
aRniSnuli tomebidan mxolod fasianebi da hesperitebi
daimorCiles sparselebma da maT mmarTvelad zemoT aRniSnuli
tiribazi dauniSnes (maTi miwebi saukeTeso iyo saxnav-saTesad).
`xolo karduxebi, xalibebi, qaldebi, makronebi, kolxebi,
mosinikebi, koitebi da tibarenebi ki damoukidebelni iyvnen~
(qsenofoni, kirosis anabazisi, antikuri kavkasia, enciklopedia I, gv.
137).
berZenTa jari gaemarTa CrdiloeTisaken da vanis tbis siaxloves
mis samxreT-dasavleTiT jer SexvdaT qarTvelTa tomi, romlis
saxeli iyo _ `karduxebi~.
(saxeli `karduxi~ sityva `kardu~-saganaa miRebuli, xolo `xi~ _
mravlobiTobis mawarmoebeli sufiqsia. `kardu~ _ iyo saxeli
xalxisa, romlisaganac nawarmoebia aseve saxeli `qarTu~ da sityva
`qarTueli~, e.i. `qarTus~ qveyneli. kardu da qarTu erTi fuZea,
amitomac miiCneva, rom karduxebi _ qarTuli tomi iyo, romelic
ebrZoda maT qveyanaSi SeWril armenielebs da maT mfarvel
sparselebs).
karduxebma ifiqres, rom sparselTa mefis megobari qsenofonte da
sparselTa mefis samsaxurSi myofi misi 10.000 kaciani jari
armenielTa mxardamWeri laSqari iyo. amitomac maT medgrad
ibrZoles berZenTa am jaris winaaRmdeg, ufro metic, bevrs ecadnen
qsenofonte da laSqris meTaurebi, magram karduxebma piradi,
sasaubro kontaqtic ki ar daamyares maTTan.
48
Semdeg saukuneebSi, karduxebma armenizacia-gasomxebisagan mainc
ver SeZles Tavis dacva, Tumca, armeniaSi SemdgomSic iTvleboda,
rom somxeTis provincia `korduk~-Si (kordvacis qedis samxreTiT,
vanis tbis samxreT-dasavleTiT), `kordik verin~-Si, `kordik mijin~-Si
da `kordik nerkin~-Si mcxovrebi tomebi _ ar iyvnen armenielebi, maT
tomobrivi sxvaoba hqondaT armenielebisagan.
karduxebis qveyanaSi Sesvlamde qsenofontes acnobes _ `mTebze
mimavali gza CrdiloeTiT romaa mimarTuli, karduxebTan migiyvanT,
isini cxovroben mTebSi, meomari xalxia da sparsTa mefes ar
emorCilebian. maT Tavs daesxa am mefis asoc aTasiani (120.000) jari
da maTgan ukan aravin dabrunebula (karxudebis mTebi miuvalia)~
(qsenofoni, kirosis anabazisi, antikuri kavkasia, enciklopedia I,
2010, gv. 118).
aseve qsenofontes uTxres _ `elinma jariskacebma gaiges rom Tu
isini SeZleben karduxebis mTebis gadalaxvas da mdinare tigrosis
saTaveebze misTvlas, mivlen armeniaSi~ (iqve, gv. 119).
karduxebis qveyanasa da armenias erTmaneTisagan sazRvravda
mdinare kentriti (iqve, gv. 120).
berZenma jariskacebma brZoliT gaiares karduxebis qveyana,
qsenofonte wers, rom karduxebs hqondaT _ `mravalricxovani da
mSvenieri saxlebi, savse sursaTiT. iq Rvino ise bevri iyo, rom
siliT amolesil ormoebSi hqondaT Senaxuli~ (iqve, gv. 120).
karduxebi laSqrobisas da marSirebisas mRerodnen _ `Cqara
wavidnen raRac simRerebis mReriT~ (gv. 121).
elinebma gadalaxes md. kentriti, meore napirze ukve armenia
iwyeboda. armeniis sparselTa samxedro xelisufals Tavis jarSi
daqiravebuli hyavda qarTuli tomebi xaldebisa da mardebis
jariskacebi _ `isini iyvnen orontisa da artuxis moqiravneebi~ (iqve,
gv. 121). magram maT (armeniul jars), saboloo jamSi berZnebTan ar
uomiaT, ubralod, akvirdebodnen maT moZraobas.
karduxebi ebrZodnen armenielebs, amitomac md. kentritis
gadalaxvis Semdeg rac berZnebma 5 farsangi (25 km) `iares armeniaSi
vake adgilze, aq karduxebTan omis gamo mdinaris axlos ar iyo
soflebi~ (iqve, gv. 122).
Semdeg miadgnen did sofels, sadac satraps sasaxle hqonda,
aqedan 10 farsangis (50 km) Semdeg iyo mdinare tigrosis saTave,
aqedan 15 farsangSi (75 km) miadgnen md. teleboass, romlis
49
napirebzec mravali sofeli iyo, xolo qveyanas erqva dasavleT
armenia, misi mmarTveli iyo mefis megobari tiribazosi (iqve, gv. 122).
aqedan berZnebma dablobze iares 15 farsangi (75 km) da miadgnen
soflebiT savse teritorias, isini elodnen rom Tavs daesxmodaT
tiribazi, romelsac Tavis jarSi hyavda moqiravneebi `xalibebi da
taoxebi~ (iqve, gv. 123). aqedan iares kvlav 75 kilometri da miadgnen
md. evfrats, romelic gadalaxes am mdinaris (e.i. evfratis) saTavis
axlos.
aqedan Sevidnen dablobSi, radganac zamTari idga, iares TovlSi
50 km da miadgnen erTerT sofels, aqedan 20 stadionSi (daaxl. 2 km-
Si) mdebare soflebSi ganawildnen mosasveneblad. maT uxvad miiRes
sasmel-saWmeli da sufrasTanac `maT barbarosul samosiani armeni-
eli biWunebi emsaxurebodnen~ (iqve, gv. 125). Semdeg `SeekiTxnen
soflis Tavkacs, ra qveyana iyo es? man ki miugo, rom es iyo armenia~
(iqve, gv. 125). ikiTxes romeli iyo mezobeli qveyana, upasuxes _
`mezobeli qveyana _ Tqvan man _ xalibebisaa, da iqauri gzac
miaswavla~ (iqve, gv. 126).
aqedan Cans, rom qarTul tomebs _ karduxebsa da xalibebs Soris
armenielTa SeWris gamo qveyanas ukve `armenia~ erqva, Tumca unda
vifiqroT, rom iqauri mkvidri mosaxleoba ZiriTadad armenizebuli
qarTvelebi iyvnen.
aRniSnuli gziT Sevidnen `mezobel~ anu xalibebis qveyanaSi.
amis Semdeg miadgnen md. araqss, romelsac qsenofonte `fasiss~
uwodebs (aRsaniSnavia, rom aTasxuTasi wlis Semdegac, X s-Si,
konstantine porfirogeneti araqss kvlav `fasiss~ uwodebda,
romelic imJamadac sazRvari iyo armenielebsa da iberebs Soris).
araqsis xeobaSi somxebi ar cxovrobdnen.
`amis Semdeg, md. fasisis gaswvriv, elinebma iares Svidi
gadasavali, dReSi xuT-xuTi farsangi~ (iqve, gv. 126). e.i. sul
gauvliaT 35 farsangi, rac 175 km-ia. amis Semdeg kidev 10 farsangi (50
km) uvliaT da mividnen adgilas `romelic vakeze eSveboda, sadac
maT daxvdnen xalibebi, taoxebi da fasianebi (fasiselebi)~ (iqve, gv.
126). e.i. im gziT, romelic miaswavles xalibebis qveyanaSi, Semdeg ki
fasianebis qveyanaSi.
e.i. fasisis gaswvriv maT uvliaT sul 45 farsangi anu 225 km.
SeebrZolnen qarTvel tomTa laSqars, gaimarjves da Sevidnen
taoxebis qveyanaSi.
50
fazisis anu araqsis gaswvriv aRniSnuli 225 km xalibebis qveyana
yofila (rogorc zemoT aRiniSna) _ armeniis qveynidan berZnebi
xalibTa qveyanaSi Sevidnen, gaiares 225 km da miadgnen taoxebis
qveyanas. taoxebis qveyanaSi berZnebma gaiares 30 farsangi (150 km).
aqedan Cans, rom qsenofontes dros araqsis xeoba da Woroxis
saTaveebi ar iyo somxebiT dasaxlebuli.
taoxebis erT-erTi cixe-simagris aRebis dros `elinebi sazareli
sanaxaobis mowmeni gaxdnen _ qalebi isrodnen bavSvebs ufskrulSi
da TviTonac Tan mihyvebodnen, amgvaradve iqceodnen mamakacebic~
(iqve, gv. 128)
es Tavganwirva qarTvelebisa, samSoblosa da piradi Tavisuflebis
SesanarCuneblad, miagavs ebraelTa Tavganwirvas masadas cixe-
simagris dacvis dros ax. w. 70 wels, am ambidan TiTqmis 500 wlis
Semdeg.
aqedan berZnebma iares 50 farsangi (250 km) kvlav xalibebis miwa-
wyalze. aqedan Cans, rom im tomTa Soris, romelTa qveyanazec maT
iares, yvelaze mravalricxovanni xalibebi iyvnen da, amasTanave,
didi miwa-wylis mqonni. am arealze _ araqsze da Woroxze _ somxebi
ar cxovrobdnen.
qsenofonte wers _ `Semdeg iares Svidi gadasavaliT ormocdaaTi
farasangi xalibebis miwa-wyalze. isini umamacesni iyvnen im tomebs
Soris, romelTa miwa-wyalzec gaiares. xalibebi xelCarTul
brZolaSi ebmebodnen elinebs~ (iqve, gv. 128).
`amasTanave mRerodnen da rokavdnen maSin, roca mteri maT
uyurebda~ (qsenofoni, kirosis anabazisi, antikuri kavkasia,
enciklopedia I, 2010, gv. 128).
xalibebisagan amis gamo `elinebma veraferi waiRes da
ikvebebodnen isev im pirutyviT, romelic taoxebs waarTves~ (iqve, gv.
128).
amis Semdeg berZnebi mividnen mdinare harpasosTan da Sevidnen
skviTinebis qveyanaSi, vakeze iares 20 farasangi (100 km) da Sevidnen
maT soflebSi. amis Semdeg gaiares kvlav 20 farasangi da mividnen
`did, mdidar da mWidrod dasaxlebul qalaqSi~, romelsac erqva
gimniasi.
aqedan iares 5 dReRame da mividnen mTamde (misi saxeli iyo
Teqesi), saidanac Canda Savi zRva.
51
aqedan gziT Sevidnen makronebis qveyanaSi, sadac gaiares 50 km da
miadgnen mdinares, romelic makronebis qveyanas skiTinebis
(skviTinebis) qveynisagan yofda.
meore mxares meomari makronebi idgnen. berZenTa Soris aRmoCnda
tomiT makroni mona, romelmac SeZlo Suamavloba da berZnebi
makronebs daumegobra.
makronebis qveyanaSi iares sami dRis ganmavlobaSi kolxebis
qveyanamde. kolxTa laSqari daamarcxes da Sevidnen soflebSi, sadac
Taflis fiWi Wames, romelTac maT didad avno, meore dRemde
mTvralebs hgvandnen da fexze dgoma ar SeeZloT.
aqedan berZnebma gaiares kolxebis soflebSi 35 km. da mividnen
zRvasTan mdebare `trapezusSi _ mWidrod dasaxlebul elinur
qalaqSi, romelic sinopelTa dasaxleba iyo kolxebis qveyanaSi,
pontos evqsiniosis sanapiroze. aq, kolxebis soflebSi elinebma
daaxloebiT 30 dRe dahyves~ (iqve, gv. 131) `da anadgurebdnen kolxiss
(e.i. kolxeTs)~ (iqve, gv. 131).
imJamad kolxebis qveyanSi mdebareobda trapezunti.
qsenofonte ganarCevs `baris kolxebs~ da mTis kolxebs. pirvelebi
berZnebs ar ebrZodnen. aqedan Seesivnen drilebis qveyanas. drilebi
iyvnen `pontospireTis yvelaze meomari xalxi~ (iqve, gv. 132).
(drilebi, Cans SemdgomSi TrialeTSi gadasaxldnen).
trapezusidan berZnebi elinur qalaq kerasuss miadgnen
`sinonelTa dasaxleba kolxebis qveyanaSi zRvis sanapiroze~ (iqve,
gv. 133). e.i. trapezuntica da kerasusic kolxebis qveyanaSi
mdebareobdnen.
berZenTa jari kerasusTan orad gaiyo _ erTi jgufi gemebiT
zRviT gaemgzavra (Cans trapezuntidanac gemebiTve micuravdnen),
meorem ki xmeleTiT ganagrZo gza da miuaxlovdnen `mosinikebis sa-
zRvars~ (iqve, gv. 133).
mosinikebis tomi or mtrul jgufad iyo gayofili _ piriqiTel
mosinikebs mtrobdnen piraqeTa mosinikebi. piriqiTelebma samxedro
kavSiri Sekres berZnebTan piraqiTelebis dasamarcxeblad.
meore dRes isini movidnen `erTi mTliani xisagan gamoTlili
samasi naviT. TiToeul navSi sam-sami kaci ijda~ (iqve, gv. 134). isini
`dairazmnen da erTma maTganma simRera wamoiwyo, danarCenebma ritms
fexi auwyes da win gaswies~ (iqve, gv. 134).
isini berZnebTan erTad ekveTnen TavianT mter Tanatomelebs,
romelTac qalaqis dasaufleblad eomebodnen. maTi mefe am qalaqSi
52
erT maRal adgilas mdgar xis koSkSi (mosinosSi) ijda. is xanZris
dros ar gamovida koSkidan da daiwva meore mefesTan erTad,
romelic sxva koSkSi ijda. mosinikebs aRmoaCndaT puris didi
maragi, amforebSi ki damarilebuli delfinis xorci. hqondaT
uamravi maragi: kakali, qoni, Rvino. gamarjvebulma berZnebma es
aRebuli qalaqi TavianT megobar mosinikebs gadasces. aq ramdenime
qalaqi iyo erTmaneTisagan 80 stadioniT daSorebuli (16 km). mdidar
mosinikebs hyavdaT moxarSuli wablis Wamisagan dasuqebuli bavSvebi
`ganazebulebi da metismetad TeTrebi~ (iqve, gv. 136).
qarTuli tomebi TeTrkanianebi iyvnen.
amis aRniSvna saWirod migvaCnia, radganac Zv. w. VI-V ss. cnobebiT
kolxebi `Savkanianebad~ an `muqkanianebad~ aRiwerebian, magram ukve V
s. bolodan kolxTa aRmweri mwerlebi, romelTac piradad naxes
isini, aRar weren kolxTa muqkanianobis Sesaxeb.
mosinikebic TeTrebi iyvnen.
qsenofonte wers _ `isini cdilobdnen yvelas Tvalwin
SekavSirebodnen heterebs, romlebic elinebs Tan mihyavdaT, radgan
aseTi iyo maTi adaTi. yvelani _ mamakacebica da qalebic _
TeTrkanianebi iyvnen... sajarod akeTebdnen imas, rasac sxvebi
ganmartoebiT sCadian... sakuTar Tavs elaparakebodnen, TavisTvis
icinodnen da moyvebodnen xolme rokvas, sadac ar unda yofiliyvnen~
(iqve, gv. 136).
berZnebma mosinikebis qveyanaSi `rva staTmosi iares da mividnen
xalibebTan, isini cotani iyvnen, emorCilebodnen mosinikebs da
upiratesad rkinis damuSavebiT irCendnen Tavs, aqedan elinebi
mividnen tibarenebTan. tibarenebis qveyana ufro vake iyo. maT zRvis
sanapiroze gamagrebuli dasaxlebebi hqondaT~ (iqve, gv. 137).
`elinebma or dReSi mSvidobianad gadalaxes es qveyana da mividnen
kotioraSi, elinur qalaqSi, sinopelTa mier tibarenebis qveyanaSi
daarsebul axalSenSi~ (iqve, gv. 137).
xalibebi, rogorc qsenofontes aRweridan Cans berZnebs Sexvdnen 3
adgilas, karduxebis Semdeg, armenielTa qveynis gadalaxvis Semdeg
da mosinikebis mezoblad zRvis sanapiroze (es ukanasknelni sustebi
iyvnen, danarCen or adgils mcxovrebni ki kargi meomrebi).
amitomac unda vifiqroT, rom is qveyana, romelnic armenielebs
eWiraT md. kentritidan araqsamde _ Tavdapirvelad xalibebis anu
qaldebisa iyo, da isini gagrZelebiT cxovrobdnen kotioradan
araqsamde da kentritamde. isini, Cans, armenielebs daumarcxebiaT da
53
amitom xaldebsa da armenielebs Soris didi omi iyo gaCaRebuli,
rogorc es qsenofontes meore naSromidan _ kiropediadan Cans,
sabolood, xalibebi mxolod zRvis piras darCnen, danarCeni maTi
sacxovrisi araqsidan kentritamde armenielebma daiWires.
rogorc iTqva, md. kentritidan berZnebma gaiares 25 km _
dausaxlebel armeniaSi, 50 km-is Semdeg iyo tigrosis saTave. 75 km-is
Semdeg miadgnen md. teleboass _ es iyo dasavleT armeniaSi. aqedan
iares dablobze 75 km, Semdeg kvlav gaiares 75 km. da miadgnen md.
evfrats, misi saTavis axlos. Semdeg dablobze iares 50 km. aq kvlav
armeniis qveyana iyo. aqedan iwyeboda xalibebis qveyana, miadgnen md.
araqss (faziss) (araqsis xeoba xalibebisa iyo imJamad), aq fasisis
gaswvriv iares 225 km. xalibebis qveyanaSi da miadgnen taoxebis
qveyanas. taoxebis qveyanaSi iares 150 km. aqedan berZnebma kvlav 250 km
iares kvlav xalibebis miwaze da miadgnen md. harpasoss da Sevidnen
skviTinebis qveyanaSi, aqve vakeze iares 100 km amis Semdeg kvlav
iares 100 km da miadgnen qalaq gimniass. aqedan iares 5 dRe-Rame da
miadgnen mTis mwverval Teqiss, saidanac Canda zRva. aqedan iares 50
km da miadgnen makronebis qveyanas, am qveyanaSi iares sami dRe-Rame
da miadgnen kolxebis qveyanas. iares 35 km da Sevidnen qalaq
trapezusSi, da Semdeg kerasusSi. es qalaqebi kolxeTis qveyanaSi
mdebareobdnen. kerasusidan Sevidnen mosinikebis qveyanaSi. iares `rva
staTmosi~ da mividnen `sust xalibebTan~, aqedan Sevidnen
tibarenebis qveyanaSi, gadalaxes or dReSi da mividnen qalaq
kotioraSi _ `tibarenebis qveyanaSi daarsebul axalSenSi~.
aqedan berZnebi gaemarTnen md. fasisisaken _ qsenofontes
strategosebma uTxres _ `umjobesia fasisisaken gacurva, raki
xomaldebi arian, fasianTa qveynis dapryoba. iq maSin aietis
SviliSvili mefobda~ (iqve, gv. 137).
es bolo winadadeba Zalze abnevs mkvlevarebs, radganac
qsenofonte md. fasiss axsenebs or adgilas. erTi fasisi iyo araqsi,
saidanac berZnebma gaWirvebiT CaaRwies zRvamde, amitomac isini,
cxadia, ukan aRar dabrundebodnen. amitomac Tavisi naSromis bolos
naxseneb md. fasisis qveS qsenofonte sxva romeliRac mdinares
gulisxmobs, romelsac aseve fasisi erqva.
qarTveli mkvlevarebi fiqroben rom es meore fazisi iyo md.
rioni, rasac Cven ar viziarebT, Cveni azriT qsenofonte am meore
mdinare fazisSi gulisxmobs md. kelkitis zRvasTan SesarTavs. aq
zRvis napiras koncxebs erqvaT heraklesa da iazonis koncxebi. mis
54
axlos amJamadac arian punqtebi `fasinlerisa~ da `pazaris~
saxelwodebiT. md. kelkitis SesarTavi marTlac axloa q.
kotiorasTan da aqeTken iyo samSoblosken mimavali berZnebis gza.
davajamoT qsenofontes jaris mier ganvlili gzis sigrZe _
md. kentritidan armeniis qveyanaSi berZnebma iares 25 km + 50 km +
75 km + 75 km (evfrati) + 50 km (araqsi) da miadgnen xalibebis qveyanas
araqsTan. e. i. armeniaSi sul iares 275 km.
Semdeg xalibebis qveyanaSi md. araqsis piras iares 225 km.
Semdeg taoxebis qveyanaSi 150 km,
da kvlav xalibebis qveyanaSi Sevidnen, sadac 250 km iares,
miadgnen md. harpasos,
da Sevidnen skviTinebis qveyanaSi, sadac iares 200 km qalaq
gimniasamde. aqedan iares 5 dRe mwverval Teqisamde.
aqedan 50 km-Si mdebareobda makronebis qveyana, aq iares 3 dRe
da miadgnen kolxebis qveyanas, iares 35 km da miadgnen q. tra-
pezuss.
e. i. md. kentritidan trapezusamde berZnebma gaiares 275 km + 225 km
+ 150 km + 250 km + 200 km + 5 dRe + 50 km + 3 dRe + 35 km = 1185 km + 8
dRe.
Tu erT dRis gavlas berZnebi moundnen 20-30 km maSin 8 dReSi
isini daaxloebiT 200 km-s gaivlidnen, rac jamSi Seadgens sul 1385
km, anu daaxloebiT 1400 km.
maSasadame, qsenofontes jarma iara ase: is Sevida karduxebis
qveyanaSi Tanamedrove qalaq mardinTan axlos (TurqeTSi), iara
Tanamedrove qalaq elazigis mimarTulebiT (amJamadac ki gza am
mimarTulebiT midis), aq jarma gadalaxa tigrosis erT-erTi
Senakadi, romelsac erqva kentriti, da miadga dasavleT armeniis
qveyanas. am mdinaris gadalaxvis Semdeg SemoxvdaT meore mdinare
teleboasi (es unda iyos Tanamedrove md. murati). amis Semdeg
gaagrZeles gza armeniaSi da miadgnen md. evfratis saTaves (es unda
iyos evfratis Senakadi, romelsac amJamindel Turqul enaze ewodeba
md. peri (Peri)) da Tanamedrove qalaq tekmanTan axlos miadgnen md.
araqsis anu fasisis saTaves da iares mis gaswvriv, aq hqondaT
SebrZoleba xalibTa, taoxTa da fasianTa gaerTianebul laSqarTan
da Sevidnen taoxebis qveyanaSi. taoxebis qveynidan gadavidnen
Zliermeomari xalibebis (qaldebis) qveyanaSi da miadgnen md.
harpasoss, es unda iyos md. Woroxi. aq iyo skviTinebis qveyana da
maTi qalaqi gimniasi (sadRac baiberdsa da giumiSxanes Soris),
55
aqedan jari Sevida makronebis qveyanaSi, saidanac dainaxes zRva,
zRvis pirze ki kolxebi cxovrobdnen, maT qveyanaSi iyo qalaqi
trapezusi, aqedan laSqravdnen axlos mcxovreb drilebs.
trapezusidan jaris erTi nawili gemebiT, sxvebi ki fexiT gaemarTnen
kerasusisaken (giresuni), gaiares mosinikebis da susti xalibebis
qveyanaSi, q. kotiorasTan miadgnen tibarenebis toms da gadawyvites
gemebiT da fexiT kelkitis SesarTavTan misvla, sadac fasianebi
cxovrobdnen da aietis STamomavali mefobda.
n. adonci pirdapir wers kidec, rom karduxebi, xalibebi, xaldebi,
fasianebi da sxva tomebi armeniis Tavdapirveli mosaxleni iyvnen,
Semdgom maT miwa-wyalze (daaxloebiT Zv.w. VI saukuneSi) SeiWrnen
armenielebi da or nawilad gayves es qarTuli mosaxleoba, kerZod,
armenielebi dasaxldnen maTi qveynis centrSi, amis gamo rogorc
samxreT ise Crdilo armeniaSi cxovrobdnen qarTvelebi, kerZod
samxreT armeniaSi _ kordus xalxi, Crdilo armeniaSi iverebi,
dasavleT armeniaSi ki qald-xalibebi.
qarTuli miwebis es mtacebloba, strabonis cnobiT Semdegac
gagrZelebula, roca armeniam qristeSobamde II saukuneSi
iberebisagan miitaca pariadres kalTebi, xorZena da gogarena _
vrceli miwa-wyali dasavleT da Crdilo armeniisaken.
karduxebi da xalibebi (xaldebi) qarTvelTa tomebi, rom iyo, amis
Sesaxeb sxva uZvelesi wyaroebic werdnen.
kerZod megasTene werda, rom nabuqodonosorma iberTa xalxis
erTi nawili gadaasaxla libiidan pontos zRvis sanapiroze, iqamde
iberebi libielTa mezobelni yofilan.
rogorc iTqva, aq `libiis~ qveS igulisxmeba ara afrikis libia,
aramed vanis tbasTan mdebare lursmuli damwerlobis epoqis qveyana
`luvia~.
luvia vanis tbis samxreT-dasavleTiT mdebareobda, iq sadac
Semdgom karduxebi cxovrobdnen.
luvielTa mezobeli iberebis (anu karduxebisa da qaldebis)
nawili nabuqodonosors pontos zRvispireTSi gadausaxlebia.
am mosazrebiT Tu xsnidnen Zveli avtorebi faqts imisa, rom
karduxebsa da qaldebs (xaldebs), xalibebs da qaldevelebs
(pontospireTSi mcxovrebT) erTidaigive satomo saxelebi, erTi zne-
Cveulebebi hqondaT (da Cans erTi enac).
56
qarTvelTa winapari qaldevelebi (xalibebi, igive alazonebi)
karduxebis Tanametomeebad miiCneoda, miuxedavad teritoriulad
maTi urTierTdaSorebisa.
qsenofontes uTxres, rom karduxebis qveyana aRwevda md.
kentritamde da tigrosis saTaveebamde. Semdeg ki armenia iwyeboda.
Cven zemoT aRniSnuli toponimikidan gamomdinare unda vifiqroT,
rom armenielebis SemoWramde xalibebis anu qaldebis qveyana
iwyeboda karduxebis mezoblad (amis naSTia toponimi alznik (Zveli
alzis qveynis saxelidan) da aRwevda SavzRvamde dasavleTiT da
SesaZloa, aRmosavleTis mimarTulebiT, kaxeTis mdinare alaznamde,
anu vanis tbidan kavkasiis mTebamde kardus anu qarTvelTa Zveli
qveyana iyo ganfenili.
adoncis sityviT, rogorc iTqva, qarTvelTa am Zveli qveynis Sua-
gulSi SeiWra armeniuli tomebi (daaxloebiT qristeSobamde VI
saukuneSi) da orad gayo qarTvelTa qveyana, amitomac rogorc
armenielTa samxreTiT, ise CrdiloeTiT qarTuli provinciebi
mdebareobdnen. eseni iyvnen _ somxebis samxreTiT mcxovrebi
karduxebi da alznikis xalxi, somxebis CrdiloeTiT mcxovrebi
qarTlis mosaxleoba, somxebis dasvleTiT mcxovrebi qaldeas xalxi
_ lazebi. adoncis mosazreba amJamad ignorirebulia somxur
istoriografiaSi, magram is xsnis arsebul Zvel faqtebs.
qarTuli qveynis uZveles centrSi armenielTa damkvidrebis gamo
qsenofontem bunebrivia jer qarTuli tomebis (karduxebis) qveyana
gaiara, Semdeg es centri, romelsac ukve armenia erqva, Semdeg ki
CrdiloeTiT da Crdilo dasavleTiT mas isev qarTuli tomebi Se-
xvda.
qsenofontes gza
1. qsenofontes jer Sexvda karduxebis mTebi, Semdeg ki tigrosis
saTave (qsenofoni, kirosis anabazisi, antikuri kavkasia,
enciklopedia I, 2010, gv.119);
2. jer md. kentriti, mere md. tigrosis saTave (iqve, gv. 122);
3. md. kentriti `sazRvravs armenias karduxebis qveynisagan~ aq aris
veli (iqve, gv. 120);
`xaldebi Tavisufalni da mamacni arian~ (iqve,gv. 121);
57
md. kentriti unda iyos md. tigrosis erTerTi Senakadi anda misi
erTi nawili. oRond q. elazigis mimarTulebiT. esaa armeniisa da
karduxebis sazRvari.
4. mdinaris meore napiric vakea. mdinaridan 50 km-Si aris tigrosis
saTave.
5. tigrosis saTavidan 15 farasangSi (1 farasangi 5 km.) _ 15 X 5 km.
= 75 km.) aris meore mdinare _ teleboasi. mis gayolebazea dasavleT
armenia.
teleboasi unda iyos md. muratis _ arawanis Senakadi.
6. aqedan 15 farasangi X 5 km. = 75-Si iyo md. evfrati
7. md. fazisi (araqsi) xalibebis qveyana.
iares md.fazisis gaswvriv 7 X 5 farsangi. 7 X 25 km. = 175 + 10 X 5
km. + 50 km. = 225 km. daeSvnen vakeze.
8. taoxebis qveyana 30 farsangi X 5 = 150 km.
9. xalibebis qveyana meorejer.
10. md. harparosi (Woroxi).
11. skviTinebi 20 X 5 km. = 100 km.
12. skviTinebi qalaqi gimniasi.
13. 5 dRe zRvis gamoCenamde.
14. makronebi mdinaremde 50 km.
15. mdinare sazRvravda makronebsa da skviTinebs.
16. 3 dRis gza.
17. kolxebi.
18. maTgan 2 farsangi X 5 = 10 km-Si _ trapezunti.
qsenofonte qaldebis Sesaxeb da arian-qarTli
istorikosma g. WeiSvilma ganixila qsenofontes Sroma
`kiropedia~, rogorc wyaro saqarTvelos istoriisaTvis.
Tavis am SromaSi (`kiropedia~), qsenofonte iseve, rogorc
Tavissave `anabasisSi~ aRwers berZenTa 10.000 kaciani razmis
laSqrobas qarTuli tomebiT dasaxlebul mxareebSi Zv. w. 401 wels.
kerZod maT gaiares fasianebis, taoxebis, xalibebis da skviTinebis
qveynebi (g. WeiSvilis dakvirvebiT _ `eTnonimi `xaldi~ Zveli
58
berZnebisaTvis `xalibis~ sinonims warmoadgenda~ (`analebi~ 2001, gv.
9).
yvela am tomTa qveynebs armenielebi esazRvrebodnen, romelnic
TandaTanobiT miiwevdnen samxreTidan CrdiloeTisaken farTo
frontiT da aviwroebdnen qarTul tomebs, erekebodnen maT ufro
CrdiloeTis mimarTulebiT, kerZod saxnav-saTesi miwebi xalibebs
aRar darCaT, radganac ukve mTebSi cxovrobdnen armenielTa am
miwolis Sedegad.
Tavis mxriv, yvela es tomi da gansakuTrebiT xaldebi (igive xali-
bebi) Tavdauzogavad ebrZodnen armenielebs saarsebo sivrcis
dasabruneblad, armenia, Tavis mxriv, ukve dapyrobili iyo sparsTa
mier, amis gamo sparseTis Sahi kiros didi xalibebis armenielebze
(armenielTa soflebze) Tavdasxmas ganixilavda, rogorc sakuTari
imperiis sazRvrebSi SeWras.
amitomac `kiropediis~ Tanaxmad kiros didma (558-529) armeniis da-
morCilebis Semdeg xaldebze galaSqreba gadawyvita, raTa mSvidoba
Camoegdo somxebsa da maT mezobel xaldebs Soris~ (iqve, gv. 9)
qsenofontes Tanaxmad kiros didma Seariga armenielebi da
xaldebi urTierTdaTmobaTa gziT.
g. WeiSvili wers _ `kiropediisa~ da `anabasisis~ cnobaTa
urTierTSejerebiT irkveva, rom xalibebs//xaldebs, romlebic
yvelaze ufro meomar da mamac xalxad iTvleboda ara mxolod im
mxareSi, aramed im tomTa Soris, romelTa miwa-wyalzec elinebma
gaiares, Tavisi hegemonia da satomo saxeli samxreTiT sakmaod Sors
gaevrcelebinaT~ (iqve, gv. 10).
xaldebi igive qaldebia, etimologiurad Cans karduxebis da
qaldebis saxelebi msgavsia:
`kardu~ anu `qardu~ `qald~ unda iyos. es fuZe aqvs qarTvelTa
TviTsaxelwodebasac _ `qarTu~.
qsenofonte qaldebis anu xaldebis sacxovrisisa da gavlenis
didi ganvrcobis Sesaxeb miuTiTebs kiropediaSi _ misi sityviT
fasianebi qaldebis gavlenas ganicdidnen, _ Tu gavixsenebT, rom
fasianebis sacxovriss SemdgomSi basiani ewoda, is didi teritoria
iyo, moicavda Semdgomi arzrumisa da yarsis provinciebs da kidev
ufro gaSlili iyo aRmosavleTiT _ valaSkertamde. aseTi didi
arealis kontroli mxolod Zlier da meomar toms SeeZlo. fasisis
anu araqsis xeoba fasianebis iyo qaldebTan erTad.
59
g. WeiSvili wers _ `fasianebis qveyana, romelic formalurad
dasavleT armeniis satraps _ tiribazs ekuTvnoda, faqtiurad
xalibebis gavlenis qveS moeqca, ufro samxreTiT xalibebi somxuri
miwebis moTareSeobiT kmayofildebodnen~ (analebi, N1, 2001, gv. 10).
Tu rukas davxedavT, vnaxavT, rom xalibebi Zv. w. V saukuneSi
cdilobdnen ekontrolebinaT is miwebi, romelic TiTqmis 1500 wlis
Semdeg Tavis samefos SemouerTa qarTvelTa mefe daviT kurapalatma
X saukuneSi. es is iberiis miwebia Tavisi xorZeneTi da pariadres
kalTebiT, romelic Zv. w. II s-Si iberias waarTva armeniam.
unda vifiqroT, rom Zv. w. V-IV saukuneebSi iberiulma tomebma
qaldebis meTaurobiT SeZles konsolidacia da saxelmwifos
Camoyalibeba, romelsac `arian-qarTli~ erqva, romlis
mosaxleobamac SeiZina eris niSnebi, sakuTari eniTa da tradiciebiT.
yovel SemTxvevaSi arsen beri werda, rom qarTuli ena _ is enaa,
romelic arian-qarTlis samefoSi iyo ganvrcobili `Cven Svilni
varT maT arian-qarTliT gamosulTani da enai maTi vuwyiT~. anu
qarTuli ena arian-qarTvelTa ena yofila swored im teritoriaze,
romelsac xalibebi akontrolebdnen qsenofontes sityviT _ esaa
fasianis vrceli qveyana, aseve xorZene da pariadres kalTebi.
qaldebis sacxovrisi TviTon pariadres da mosxebis mTianeTi unda
yofiliyo. rogorc vTqviT straboni qaldebs aseve uwodebs
`alazonebs~, aqedan unda iyos warmoSobili satomo saxeli lazi.
maTi es TviTsaxelwodeba areklili unda iyos im vrcel regionSi,
romelsac qaldebi akontrolebdnen. rogorc iTqva, aq Cven gvxvdeba
qalaqebi erTi da imave fuZe-dasaxelebis mqoneni _ arzrumi
(erzrumi), arzinjani (erzinjani), arze (awre) da sxva, aseve
konstantine porfirogenetis sityviT artanujis qveyanas arzeni
erqva.
Cemi azriT fuZe `arz~ miRebuli unda iyos qaldebis
saxelwodebidan `alazoni~, `alaz~ anu `araz~ _ es fuZe am regionSi
mraval saxelSi gvxvdeba da yvelaze metadaa gavrcelebuli, TviT
mdinare araqsic ki `arazi~ erqva. `araz~-idan unda iyos arze,
arzrumi, arzinjani, arze (arwe) da sxva. amave regionis samxreTiT
qalaq elazigis saxelic mas unda ukavSirdebodes. aRsaniSnavia, rom
Semdgomi elazigis mxareebSi, romelsac anZianZora erqva, ilaSqra
mefe farnavazma, roca is ibrZoda arian-qarTvelTa mefis
memkvidreobisaTvis. amave mxareebSi ilaSqra aseve vaxtang
gorgasalma. me vfiqrob, da Cans kidec, rom farnavazi ibrZoda
qarTlis saxelmwifo sazRvrebis gansamtkiceblad. es sazRvari
60
qarTlis cxovrebis avtors azonis mamiseuli memkvidreobis aRweris
dros aq eguleboda.
rogorc iTqva, strabonis cnobiT, qaldebs aseve erqvaT saxeli _
`alizonebi~, `alazonebi~. qaldebs namdvilad rom erqvaT es saxeli
Cans uamravi toponimidan, romelic aRniSnuli sityvis fuZidan
gamomdinareobs `alaz~(laz), `araz~, `arz~.
rogorc iTqva, es saxelebi `araz~ da `alz~ mdinareebs, soflebs,
qalaqebsa da provinciebsac ki erqvaT pontospireTidan vidre vanis
tbamde da kaxeTis mdinare alaznamde. magaliTad, erT-erTia
provinciis saxelwodeba `alznik~ (somxurad _ `aRZnik~), romelic
swored karduxTa qveynis mezoblad mdebareobda da vrclad iyo
gadaWimuli e.w. covkis tbidan kordvacis mTebamde (provincia
kordukamde), e.i. karduxebis qveynamde vanis tbis samxreT-
dasavleTiT, amJamadac ki covkis tbasTan axlos Zvel qalaq
melitenes (galatias) _ alazigi hqvia, romlis fuZeSic `laz~-i zis.
am `laz~ _ `raz~ fuZidanaa gamomdinare ufro wvrili provinciis
saxeli `arzni~, romelic uSualod emijneboda karduxebis qveyanas,
kerZod ki `korduks~. am `laz-raz~ fuZidanaa gamomavali mdinareTa
saxelebi `arawani~, `razdani~ da SesaZloa aseve _ `alazani~.
rogorc iTqva, klarjeTsac arzena erqva
arawani _ vanis tbis sanapirodan iwyeba da muratis
saxelwodebiT q. elazigTan evfrats uerTdeba. mis samxreT
sanapiroze iwyeba tigrosis saTaveebi.
qaldebma am regionSi, romelic SemosazRvruli iyo qalaqebiT _
Tanamedrove elazigiTi da Zveli valaSkertiT, olqma, romelSic Se-
diodnen md. kelkitis saTaveebi, md. xartiSi, nawilobriv yizil-
irmaki, Semdgomi arzrumi da artaan-artanuji, Seqmnes qveyana
`qaldu~, igive `qarTu~, igive arian-qarTli. misgan ufro
CrdiloeTiT Camoyalibda qarTuli saxelmwifoebrioba da misi
STamomavlobaa qarTveli xalxi.
ivane javaxiSvilma gamoikvlia kidec, rom svanebis, megrebisa da
danarCen qarTvelTa winare samSoblo `qaldu~ _ qarTu iyo, Cans
Camoyalibebuli mebrZol tom qaldeelTa mier, romelTac Semdgom
lazebi ewodaT.
sabolood, Cven SeiZleba aseTi saxiT warmovidginoT qarTveli
eris Camoyalibeba _ wyaroTa Tanaxmad `nabuqodonosorma liviis
gverdiT mdebare iberiidan iberielebis nawili gadaasaxla da
daasaxla pontos zRvispireTSi~, rogorc ramdenjerme iTqva, aq
61
naxsenebi `livia~ aris ara afrikis libia, aramed vanis tbis piras
mdebare Zveli qveyana `luvia~, xolo iberielebi ki igive karduxebi,
qalduebia, romelnic liviis gverdiT cxovrobdnen. am kardux-
iberielebis nawili gadasaxlda SavizRvispireTSi da iwodnen
qaldebad (xaldebad) _ xalibebad. amave dros SavizRvispireTis amave
regionSi uwyveti nakadis saxiT Semodiodnen sxva qarTveli tomebi
pontospireTidan.
am qarTuli tomebis (fasianebis, hespertebis, taoxebis,
mosinikebisa da sxv.) konsolidacia SeZlo meomarma da Zlierma
tomma karduxebisa, ramac safuZveli Cauyara arian-qarTlis
saxelmwifos, romlis memkvidreoba farnavazis dros miiRo `qarTlis
samefom~.
strabonis cnobebi laz-alazonebis Sesaxeb
lazebis saxelis etimologiuri ZiebisaTvis, vfiqrob
mniSvnelovani informaciaa strabonis geografiaSi. kidev erTxel
unda aRiniSnos, rom is qaldebis toms uwodebs alazonebs, zogjer
ki alizonebs.
straboni Tavisi geografiis XII wignis mesame TavSi vrclad
msjelobs Tavisi am cnobis dasamtkiceblad da am sakiTxze
polemikas umarTavs mraval Zvel cnobil avtors, sabolood askvnis
rom mis dros mcxovrebi qaldebis Zveli saxelia xalibebi, igive
alibebi da, rom, saerTod homerosis dros alibe erqva qveyanas
TemiskarasTan. alibes xalxs ki erqva _ alizonebi an alazonebi. am
saxelisagan warmodgeba sityva amazonebi.
sabolood straboni iRebs qaldebis saxels _ alazonebs da wers
_ `zogni weren alazonebs, zogni _ amazonebs, adgil `alibedan~
(str. XII, 3, 21) an `Soridan xalibedan~ (XII, 3, 23).
straboni wers _ `exlandeli qaldebi, Zvelad xalibebad
iwodebodnen, amaT Soris mdebareobs farnakia. misi Semosavalia Tevz
pelamidebis Wera da aseve miwidan liTonebis (axla rkinis, Zvelad
vercxlis) amoReba. saerTod am adgilebSi sanapiro metismetad
viwroa, radgan iqve, zemoT aRmarTulia liTonebiT savse, tyiani
mTebi~ (XII, 3, 19);
62
`am adamianebs uwin erqvaT alibebi xalibebis nacvlad... homerosi
alizonebs uwodebs xalibebs~ (straboni, XII, 3, 20). homerosi wers _
alizonebs.
`zogni weren alazonebs, zogni ki amazonebs~ (XII, 3, 21) _ ambobs
straboni.
straboni miiCnevs, rom cnobili amazoni qalebi qaldebis toms
ekuTvnoda, is etimologiurad sityvebs qaldebs, xalibebs, alibes,
alazonebs da amazonebs erTmaneTs ukavSirebs, roca aRwers
qaldebis tomis sacxovriss trapezuntTan.
amJamad miiCneva, rom saxelwodebaSi _ `lazika~, sufiqsi `ka~ _
somxuria da am sufiqsiT es sityva sxva somxuri geografiuli
saxelebis msgavsadaa nawarmoebi (magaliTad, rogorc korCaika),
berZnebi lazebis qveyanas zogjer lazonias, uwodebdnen.
Cveni daskvniT lazebis saxeli (laz) qaldebis Zveli saxelisagan
- `alazonisaganaa~ miRebuli, am saxelSi fuZe-Ziria `laz~. am
mosazrebas strabonis cnoba adasturebs.
`laz-raz-arz-arze~ fuZe-ZirebiT lazTa anu qaldTa vrceli
qveynis mravali toponimi da hidronimia nawarmoebi.
alazonebi da georgebi Crdilo da samxreT kavkasiaSi
strabonisa da pliniusis cnobebiT
strabonis cnobiT alazonebis tomi cxovrobda Savi zRvis
rogorc samxreT, ise Crdilo sanapiroze.
63
alazonebis tomis erTerTi sacxovrisi mdebareobda Savi zRvis
samxreT sanapiroze _ sinopsa da trapezunts Soris.
straboni alazonebs xalibebis (qaldebis-xaldebis) tomis
winaprebad miiCnevda.
xaldebi anu qaldevelebi, Semdgom Wanebad iwodnen, xolo qaldea
_ qarTvelTa yvela tomis saerTo samSoblod iqna miCneuli.
qarTvelebs ucxoelebi georgebs an gurjebsac uwodebdnen.
georgebis tomi Zveli wyaroebis cnobebiT, cxovrobda aseve Crdilo
kavkasiaSi.
CvenTvis sainteresoa, rom strabonis cnobiT saxeli `georgi~ da
aseve `alazonebis~ saxeli erqva yirimidan Savi zRvis Crdilo
sanapiroze mcxovreb tomebsac.
maSasadame, Savi zRvis orive sanapiroze, erTmaneTis pirispir
teritoriebze _ rogorc yirimis mxareSi, aseve mis mopirdapire
sinop-trapezuntis mxareSi cxovrobdnen `alazonebi~ da aseve
`georgebi~. isini orive am teritoriaze, erTimeoris gverdigverd
cxovrobdnen.
yirimis mimdebare mxareSi mcxovrebi xalxis `georgebis~ Sesaxeb
straboni wers: «Народность херсонесцев называлась «Георгами» в
буквальном смысле этого слова, потому, что скифское племья, живушее
над ними, было кочевым» (Страбон, География, книга VII, 4,6). (Страбон,
География, изд. «Наука» , Л. 1964, стр. 284).
e.i. `xersonelTa xalxi iwodeboda georgebad, am sityvis
pirdapiri gagebiT, radganac skviTuri tomi, maT maRla mcxovrebi,
iyo momTabare~ (str. VII, 4,6).
sityva georgi _ miwis muSas niSnavs. e.i. xersonebis georgebis
tomi miwaTmoqmedi iyo da amitom ewoda es saxeli, rasac SeiZleba
albaT ar daveTanxmoT, radganac momTabareTa gverdiT vrcel
teritoriebze, mravali miwaTmoqmedi xalxi cxovrobda da maT
`georgebi~ ar erqvaT, miT umetes, rom sxva antikuri avtorebi
(magaliTad, plinius ufrosi) georgebis toms Crdilo kavkasiaSic
aTavsebdnen, Tu aras vityviT iqve mcxovreb qarTvelebze, aseve
georgebad saxelwodebulebze, romelTa saxeli `georgi~ eTnikuri
TviTsaxelwodeba iyo.
yirimSi georgebis gverdiT cxovrobda aseve alazonebis tomi _
straboni wers: «...Называя скифов, что живут над Борисфеном -
«Алазонами» (Страбон, География, XI, 3, 21) Страбон, География, издательство
«Наука», Ленинград, 1964, стр. 516).
64
maSasadame, strabonisave cnobiT georgebi da alazonebi Savi
zRvis orive sanapiroze cxovrobdnen _ erTmaneTis pirispir.
`georgebis~ tomebi cxovrobdnen 1) yirimTan, 2) Crdilo kavkasiaSi
da 3) samxreT kavkasiaSi.
`alazonebi~ cxovrobdnen 1) ponto-trapezuntis mxareSi da 2) aseve
Crdilo kavkasiaSi.
rogorc georgebi, ise alazonebi qarTvelebis winaprebi arian,
kerZod, strabonis cnobiT, alazonebi erqvaT xalibebs anu qaldebs
(xaldebs), qaldea (qaldu) _ qarTvelTa saerTo pirvel samSoblod,
miiCneva, saidanac qarTvelTa yvela jgufi warmoiSva. saxeli
georgebi ki saerTod qarTvelebTanaa dakavSirebuli. amitomac
SeiZleba vifiqroT, rom, radganac zRvis orive erTmaneTis
mopirispire sanapiroze cxovrobdnen es tomebi, isini iyvnen erTi
xalxi da am xalxiT iyo dasaxlebuli kavkasiis orive mxare yirimis
CaTvliT.
plinius ufrosis cnobiT `georgebi~ CrdiloeT kavkasiaSi cxov-
robdnen. Crdilo-aRmosavleT evropis, yirimisa da Crdilo kavkasiis
areebs Seexeba plinius ufrosis cnoba sxvadasxva iq mosaxle
tomebis Sesaxeb, romelTa Soris `georgebic~ ixseniebian.
plinius ufrosi wers: `maT gverdiTaa skviTebi, kimerielebi,
kisseebi, antebi, georgebi da amazonebis tomi. es ukanasknelebi
cxovroben kaspiisa da hirkaniis zRvamde~ (Плиний старший,
Естественная история, книга VI, XIV. 35. rus.enaze).
miCneva, rom es georgebi `georgilebis~ saxeliT ixseniebian
pomponius melasTanac (I.13) da ar aris gamoricxuli maTi kavSiri
aseve Crdilo kavkasiaSi mcxovreb gegar-gargarebTan.
Cveni kvleviT, sityvis fuZe-Ziri `ggr~ warmoadgens qarTvelTa anu
georgebis eTnofuZes da maszea agebuli sxvadasxva qarTuli tomisa
da maTi qveynis saxeli, esenia _ `egrisi~, `argveTi~, `guria~,
`gogari~, gugarqi~ da sxva, aseve mas (am eTno fuZe `ggr~-s) efuZneba
qarvelTa aRmniSvneli ucxouri saxelebi _ gurj, georgien, gurzan,
gruzin da sxva. aqedan gamomdinare pliniusis _ georgebi qarTvelTa
tomis aRmniSvneli unda iyos, strabonis cnobiTac iberebs Crdilo-
kavkasiaSi eTnikuri TanamonaTesaveni hyavda. pliniusisave cnobiT
gegar-gagarebi, amazonebi da georgebi Crdilo kavkasiaSic
cxovrobdnen. aq amazoni igive tomi unda iyos, romelic `alazonad~
iwodeba strabonTan.
65
lazebi da svanokolxebi ptolemaiosTan
klavdios ptolemaiosi (90-168) Tavis geografiul
saxelmZRvaneloSi moixseniebs kolxeT-iberiis qalaqebs, mTebsa da
mdinareebs.
`mdinare koraqsi _ axloa kolxidasTan da iberiasTan, iqedan
gadis albaniasTan saerTo sasazRvro xazi. [aziis sarmatiis
sazRvari] samxreTiT _ evqsanis pontos nawili mdinaremde koraqsi,
da aqedan kolxeTis, iberiis da albaniis [sasazRvro] xazi gadis
kaspiis zRvamde~ (ptolemaiosi, antikuri kavkasia, enciklopedia, I,
2010, gv. 356, a).
1. ptolemaiosi axsenebs mdinare koraqss, mis saTaves, mTa koraqss
da koraqsis mTebs.
sad, romel regionSi uaxlovdebodnen erTmaneTs kolxida, iberia
da albania sadac miedineboda koraqsi?
kolxida moicavda md. Woroxis dasavleT sanapiros qveyanas
trapezuntamde. Woroxis mTianeTis CrdiloeTiT iberia mdebareobda.
Woroxis mTianeTis aRmosavleTis mxares gadaWimuli qedebi
albaneTamdec aRwevda. vfiqrob rom ptolemaiosi gulisxmobs
karCxal-arsianis regions, es sxva monacemebidanac Cans.
is wers _ `mTa koraqsi, romliTac mTavrdeba kolxeTisa da
iberiis gavliT wamosuli mTebi, kavkasionad wodebuli da aseve
hirkaniis zRvisken mimavali kavkasiis mTis ganStoeba, masac
kavkasosi ewodeba~ (iqve, gv. 356, b).
vfiqrob, koraqsisa da kavkasosis mTebis moZebnisaTvis Cven unda
veZioT Tu sad uerTdeba erTmaneTs kolxeTidan da iberiidan
wamosuli mTebi kaspiis zRvisaken mimarTul mTebs. erTaderTi aseTi
adgilia kvlav karCxal-arsianis mTianeTi, Cans masze wers kidec
avtori `masac kavkasosi ewodeba~. anu mcire kavkasionSia mTa
koraqsisa, karCxal-arsianis mTianeTSi. aseTSemTxvevaSi `koraqsebis
mTebi~ marTlac axloa `miTridates qveyanasa~ da `amazonebis~
tbasTan, rogorc wers avtori (ptolemaiosi, geografiuli
saxelmZRvaneli, wigni V, Tavi VIII, 17-25, iqve, gv. 456, g).
Sesabamisad, mdinare koraqsi unda iyos karCxal-arsianis mTiane-
Tidan gamomavali romelime mdinare, magaliTad aseTebia
aWariswyali, maWaxela, imerxevi, ligniswyali da sxva. is wers _
66
`mdinare koraqsis saTave: aqedan gadis kolxeTze mimdebare
sazRvari~ (iqve, gv. 356, g).
maSasadame, Cemi azriT koraqsis mTebi aris karCxal-arsianis
mTianeTi, sadac gadioda kolxeTis sazRvari, xolo mdinare koraqsi
am mTebSi iRebda saTaves.
VII s. somxur geografiaSi `sarmatia~ ewodeba aseve dasavleT
saqarTvelos, klavdios ptolemaiosTanac dasavleT saqarTvelos
zRvispireTi sarmatiis nawilad moiazreba _ `sazRvari samxreTiT.
evqsinis pontos nawili mdinaremde koraqsi da aqedan kolxeTis,
iberiis da albaniis sasazRvro xazi gadis hirkaniis anu kaspiis
zRvamde~ (antikuri kavkasia, enciklopedia, I, 2010, gv. 356,a).
Cveni kvleviT, kolxeTisa da iberiis saerTo sazRvari gadioda
arsianis qedze. kolxidis Crdilo sazRvari gadioda md. Woroxis
SesarTavis regionSi. Woroxis marjvena sanapiros mimdebare mxare
ukve sarmatiad miiCneoda. Cans amitomac wers ptolemaiosi _
`kolxida SemoisazRvreba CrdiloeTiT sarmatiis zemoaRniSunli
nawiliT dasavleTiT ki mdinare koraqsidan moyolebuli fasisis
ukiduresi mxaris nawiliT _ evqsanis pontos Semdegi aRwerilobis
Sesabamisad: dioskuriasi, md. hiposis SesarTavi, md. kianeosis
SesarTavi, siganeosi, neapolisi, aia polisi, md. qariustoris
SesarTavi, md. fazisis SesarTavi qalaqi fazisi~ (iqve, gv. 356, d).
Cveni kvleviT q. dioskuria mdebareobda dRevandel qalaq
surmenesTan axlos (trapezuntsa da rizes Sua), e.i. mis CrdiloeTiT
zRvispirze iyvnen md. hiposi, md. kianeosi, siganeosi, aiapolisi, md.
fazisis SesarTavi da qalaqi fazisi. md. fazisi ki md. Woroxia. aq
gadmocemulia imJamindeli saxelwodebebi mdinareebisa da punqtebisa
Tanamedrove surmenedan _ md. Woroxis (e.i. fazisis) SesarTavamde.
qalaqebi dioskuria, siganeosi, neapolisi, aia polisi da qalaqi
fazisi ptolemaiosis dros Tanamedrove surmenedan vidre Woroxamde
mdebareobdnen.
2. ptolemaiosis mixedviT q. fasisi (fazisi) Zalze axlos
mdebareobda armeniasTan `q. fasisi, xolo samxreTiT _ aqedan
miniSnebuli xazis gayolebaze da momdevno didi armeniis nawili~...
(iqve gv. 356,d).
kolxeTi `aRmosavleTiT esazRvreba iberias, kavkasiis mTebis
gaswvrivi zRvrebis SemaerTebeli xaziT~ (iqve).
rogorc iTqva, Cven kolxidad miviCnevT miwa-wyals md. Woroxidan
TiTqmis trapezuntamde, kolxidis nawili iyo aseve Woroxis xeoba
67
arsianis qedamde. amitomac kolxidas aRmosavleTidan esazRvreboda
iberia, romelic marTlac aqve, arsianis qedis iqiT iwyeboda
(artaanis olqi). aqve iberiaSi mdebareobda qalaqi artanisa (qarTul
wyaroebSic mas hqvia `qalaqi artanisa~ _ anu artaanis qalaqi:
ptolemaiosic iberiis qalaqTa Soris mas (artanisas) asaxelebs.
am teritoriaze (e.i. trapezuntidan Woroxamde) cxovrobdnen
ptolemaiosis lazebi, maT siaxloves ki manralebi da ekrektikes
qveynis mosaxleni.
ptolemaiosi wers: `kolxeTis zRvis mimdebare midamoebSi
mkvidroben lazebi, zemoT ki _ manralebi da ekrektikes qveynis
mosaxleni~ (ptolemaiosi, `antikuri kavkasia~, 2010, gv. 356,d).
Cveni kvleviT straboni, TiTqmis ptolemaiosis epoqaSi, miiCnevda,
rom `kolxidis sanapiro~ erqva zRvispirs Tanamedrove surmenedan
trabzonamde (e.i. dioskuriidan trapezuntamde). amitomac Cans,
ptolemaiosic `kolxidis zRvas~ uwodebda amave sanapiros momcvel
zRvispirs. e.i. ptolemaiosis mier naxsenebi `kolxidis zRvis
mimdebare midamoebis~ qveS igulisxmeba trapezuntis samxreTi
mTianeTi, romelic am `zRvis~ pirispir mdebareobs. vin arian
ptolemaiosis mier naxsenebi `lazebi~, romelnic cxovrobnen
trapezuntidan _ surmenamde da rizemde, kolxidis zRvis
midamoebSi? pasuxisaTvis sainteresoa strabonis cnoba, rom
aRniSnul miwa-wyalze, trapezuntis mTianeTSi cxovrobdnen qaldebi,
maT straboni uwodebs `xalibebs~ da aseve `alazonebs~.
etimologiurad, rogorc aRiniSna, sityvebi `alazonebi~ da
`lazebi~ erTi warmoSobisa unda iyos. lazikas berZnulad
`lazonic~ erqva. amitomac ptolomeosis da strabonis `alazonebi~
da `lazebi~ erTsa da imave toms _ qaldebs unda miuTiTebdes.
straboni vrclad msjelobs, imis Sesaxeb, rom troelTa
dasaxmareblad berZnebTan omis dros xalibebis winapari alizonebi
(igive alazonebi) mividnen troaSi _ `Soridan xalibedan~ (strab. XII,
3,20-22). is vrclad msjelobs, da am Tavis Tvalsazriss mravali
magaliTiT amtkicebs. homerosi wers _ `xolo odiosi da
epistrofosi mouZRodnen alizonebs, Soreuli alibedan, sadac aris
vercxlis sabado ...unda Seicvalos dawerili Soreuli xalibedan...
es aixsneba weriTi cvlilebebiT~ (straboni, XII, 3, 20-22).
strabonis qarTveli mTargmnelebi `alizonebis da alazonebis~,
nacvlad weren `aliZonebi~, `alaZonebi~, aseve `amaZonebi~, maSin roca
rusul TargmanebSi weria amazonebi, alazonebi, alizonebi. mTeli
68
saerTod, yvelgan iwereba amazonebi da ara amaZonebi. Tu berZnul
`Zetas~ wavikiTxavT, rogorc `Z~ maSin ptolemaiosTanac sityva
`lazi~ unda wavikiTxoT _ `laZi~, magram misi qarTveli mTargmneli
wers _ `lazi~ _ ptolemaiosi wers _ `kolxidis zRvis mimdebare
midamoebSi mkvidroben lazebi, zemoT ki manralebi da ekrektikes
qveynis mosaxleni~ (`antikuri kavkasia~, 2010, gv. 356,d).
rogorc aRvniSneT, ptolemaiosis lazebi cxovrobdnen `kolxidis
zRvasTan~, anu `kolxidis sanapirosTan~ Tanamedrove surmene-
trapezuntis mTianeTSi, istoriulad aq yovelTvis cxovrobdnen
qaldebi, aq iyo `qaldeas Temic~, aq iyo cnobili qalaqebi zigana da
argiropolisi (vercxlis qalaqi), aq unda yofiliyo vercxlis is
sabadoebi, romelic strabons xalibebis qveyanaSi eguleboda. misi
azriT, rogorc vTqviT xalibebi da qaldebi erTi xalxi iyo da maT
agreTve `alazonebic~ erqvaT. ptolemaiosis lazebi _ swored es
xalxi unda iyos. qaldeas provinciis maRla, qveynis siRrmeSi, n.
adoncis sityviT mdebareobda samxreT egrisis provincia `manralia~,
Teodosopoliosis samxreT-dasavleTiT 40-iode kilometrSi.
ptolemaiosis `ekrektikes qveyanac~ aqve, samxreT egrisis
romelime nawili unda yofiliyo, maSasadame, ptolemaiosi gvaZlevs
cnobebs I saukuneSi Teodosopolios _ arzrumidan vidre
trapezuntamde mdebare qveynis mosaxleTa Sesaxeb _ kerZod ki
ekrektikes, manraliisa da lazTa qveynebis mosaxleTa Sesaxeb.
rogorc vTqviT _ esenia trapezuntis samxreTiT mdebare mxareebi,
surmenes anu dioskuriis marjvniv zRvispirze mdebare punqtebi da
mdinareebi aRwerilia md. Woroxamde, romelsac is faziss uwodebs,
Sesabamisad qarTuli Targmanis teqstSi CarTul ganmartebas,
TiTqosda md. hiposi aris cxeniswyali, Cven ar veTanxmebiT, _ md.
hiposi ptolemaiosis aRweriT, an uSualod Caedineboda zRvaSi
trapezuntsa da Woroxs Sua, anda is iyo Woroxis Senakadi. aseve,
misi qalaqi siganeosi an trapezuntsa da Woroxs Sua mdebareobda
zRvispirze, anda iyo cnobili qalaqi zigana imave regionSi.
3. iberiis sazRvrebi ptolemaiosTan aseTia _ CrdiloeTiT
sarmatia, dasavleTiT `kolxidis aRniSnuli xazi~ (karCxal-arsianis
regioni), samxreTiT didi armenia _ kolxididan~ (kolxida da didi
armenia misTvis erTmaneTis gverdiT mdgomi qveynebia) iberiis
qalaqTagan mis mier naxsenebi artanisa, unda iyos artaanis qalaqi _
romelsac qarTuladac artanisa erqva, q. Zalisa _ aRmoCnda
69
arqeologiuri kvlevaTa Sedegad sofel ZalisasTan. armaktika ki
armazad miiCneva.
4. `mosxuri mTebi~ anu `mosxebis mTebi~ mravaljer ixsenieba
ptolemaiosTan didi armeniis aRwerisas.
`didi armenia SemoisazRvreba: CrdiloeTiT kolxidis nawiliT da
iberiiTa da albaniiT mdinare kirosis gaswvrivi zemoTxsenebuli
xazis mixedviT. dasavleTidan ...kapadokiis pontos gaswvriv
kolxidamde mosxuri mTebis xaziT... armeniis mTaTagan ganTqmulia
e.w. mosxuri mTebi, romlebic gadaWimulia kapadokiis zemoT mdebare
nawilis gaswvriv da pariadresis mTa... armeniis mxareebia: mosxur
mTebTan _ kotarZene, mas zemoT boqasad wodebuli mxare, md. kirosis
gaswvriv _ torasene da totene. md. araqsis gaswvriv kolTene da mis
qvemoT sodukene, pariadresis mTasTan sirakene da sakapene...~
(antikuri kavkasia, 2010, gv. 356).
ptolemaiosis aRweridan Cans, rom mas dafiqsirebuli aqvs is
mdgomareoba, rac Seiqmna mis Semdeg, rac armeniam iberias CamoaWra
vrceli teritoriebi pariadres kalTebi, gogarena da xorZena.
amitomac man armeniaSi Seiyvana mosxuri mTebi _ ese igi mTaTa
sistema karCal-arsianidan vidre Woroxisa da evfratis saTaveebamde.
sabolod, ptolemaiosi sarmatias uwodebs dasavleT saqarTvelos
zRvispirs, kolxidas _ teritorias Woroxidan trapezuntamde
(surmenemde), sadac cxovroben lazebi da manralebi, kolxidis
nawilad Tvlis Woroxis xeobas arsianis qedamde, sadac,
karCxal_arsianis mTianeTSi eguleba koraqsis mTa da md. koraqsi,
aqve iwyeba mosxuri (mosxebi) qedi. da aqvea q. artanisa _ iberiaSi.
es adgili misTvis mniSvnelovani geografiuli wertilia, saidan
avlebs Sesabamis xazebs qveyanaTa adgilmdebareobis gansasazRvrad.
5. `svanokolxebis~ toms ptolemaiosi asaxelebs `pontos gaswvriv~
sxva tomTa CamonaTvalis bolos _ `...pontos gaswvriv _ aqavelebi,
kerketebi, henioxebi da suanokolxebi~... (antikuri kavkasia, gv. 356,g).
maSasadame, svanokolxebi cxovrobdnen henioxebis qvemoT.
strabonis mixedviT henioxebi cxovrobdnen pitiuntamde (pitiamde),
romelic Cveni kvleviT daaxloebiT Seesabameba Tanamedrove punqt
pazars (ardaSen-aTinasTan). aq Turme, ptolemaiosis cnobiT,
mTianeTSi, cxovrobdnen svanokolxebi. aRsaniSnavia, rom zogierTi
Seumowmebeli cnobiT, aTinasTan mcxovrebi lazebi dResac Tavis
Tavs `svanebs~ uwodeben da TavianT lazur kilos `svanurad~
miiCneven.
70
dasavleT saqarTvelos sanapiros ara mxolod ptolemaiosi da
somxuri geografia uwodebdnen sarmatias, aramed mravali sxva
avtoric. iq mcxovreb da zemoT CamoTvlil qarTvel tomebsac
`skviTebs~ uwodebdnen. amis ZiriTadi mizezi unda yofiliyo
dasavleT saqarTvelos mxaris naklebi Seswavla imJamindel
mecnierTa mier. TviT ptolemaiosic ki mas uwodebs `ucnob qveyanas~,
anda `ucnob miwas~. is wers _ `iqauri meridianis gaswvriv, vidre
ucnob miwamde~ (iqve, gv. 356,b). anda `sarmatias ikaveben _ ucnobi
miwis mimdebare hiperboreeli sarmatebi...~ (iqve, gv. 356,g) da a. S.
dasavleT saqarTvelo I aTaswleulSi Savi zRvis donis mkveTri
amaRlebis gamo geografiulad rTuli regioni iyo, amitomac
Sesaswavlad Zneli.
istoriul arian-qarTlSi mcxovrebi tomebi
(qsenofontes (Zv. w. V-IV ss.) cnobebis T. miqelaZiseuli kvleva)
konstantinepolis sapatriarqos lazikis eparqia XI s-is
dasawyisSi vrceldeboda trapezuntidan vanis tbamde, anu moicavda
istoriuli arian-qarTlis miwawyals, ganvixiloT literatura
ZvelTaganve iq mcxovreb tomTa istoriisa da administraciuli
mowyobis Sesaxeb.
konstantinepolis sapatriarqos eparqiebi lazikaSi, rogorc
aRiniSna, moicavda qaldiisa da iberiis Temebis mniSvnelovan
nawils.
iberiis Temidan (tao, basiani, karini da sxva olqebi) iyvnen
cnobili saeklesio da saxelmwifo moRvaweebi ioane, eqvTime da
giorgi maSenebel-mTawmidelebi, Tornike erisTavi, grigol
bakurianis Ze, zaqaria valaSkerteli episkoposi da sxvani,
romelTac Tanamedrove somexi mecnierebi miiCneven eTnikur somxebad
(qalkedonit somxebad), ufro metic, mosaxleobas aRniSnuli
mxareebisas miiCneven im somxebad, romelTac miiRes qalkedonituri
sarwmunoeba, ris gamoc TiTqosda isini `gaqarTveldnen~. qarTveli
mecnierebis erTi nawilic iziarebs Tvalsazriss imis Sesaxeb, rom
aRniSnuli mxareebi eTnikuri somxebis istoriuli samSoblo iyo da
gvian saukuneebamde somxebiT iyo dasaxlebuli, sinamdvileSi ki,
rogorc qsenofontes cnobili Txzuleba `anabasisi~ uCvenebs am
71
mxareTa momcveli vrceli teritoria, istoriulad qarTuli
tomebiT iyo dasaxlebuli.
qristeSobamde daaxloebiT 400 wels berZnebis aTi aTasi kacisagan
Semdgarma jarma gaiara is miwa-wyali, romelTac SemdgomSi iberiis
da qaldeas Temebi moicavdnen. es regioni mdebareobda vanis tbidan
trapezuntamde, romelsac rogorc iTqva, istoriulad somxebis miwa-
wylad miiCneven, Cveni kvleviT ki am miwa wyals iq armenielTa
dasaxlebamde arian-qarTli erqva.
qsenofontes cnobiT aRniSnuli teritoria somxebze ufro metad,
qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli, metic, somxebiT saerTod ar iyo
dasaxlebuli araqsis saTaveebi da misi xeobis udidesi nawili, aseve
Semdegdroindeli arzrumis (karinis), yarsis (vanandis) da basianis
(fasianis) mxareebi, Woroxis saTaveebi da SavizRvispireTi (zigna-
trapezuntis mxarec).
qsenofontem Tavisi jariT gaiara Tanamedrove dasavleT qurTis-
tanis mTianeTi, mividnen md. tigrosis saTaveebTan (misi Senakadis md.
biTlis-sus saTaveebi), Semdeg gaiares ki md. evfratis (murad-sus)
marcxena Senakadi md. yara-su (teleboasi), Semdeg kartevan-daRis
qedis gadasasvleliT miuaxlovdnen evfratis saTaveebs, gaiares va-
laSkertis veli da miuaxlovdnen md. fasisis (araqsis) vels, Semdeg
ki gahyvnen am mdinares (fasiss) saTaveebisaken. iqidan Sevidnen taoSi
(taoxebis qveyanaSi) da mividnen Woroxis saTaveebTan, gayvnen Woroxs
(xalibebis qveyanaSi), sadRac Tanamedrove sof. orjoxTan gadalaxes
igi (T. miqelaZis TvalsazrisiT), Semdeg ki mkveTrad Secvales
mimarTuleba da samxreT-dasavleTiT ganagrZes gza, miadgnen
Tanamedrove zigans, aqedan Sevidnen trapezuntSi, Semdeg ki
ganagrZes mogzauroba q. kerasuntamde da kotioramde (T. miqelaZe,
qsenofontis anabasisi, 1967, gv. 33-54). am gzis gavlas 8-9 Tve
moundnen.
qsenofontem Tavisi jariT, Tavisive cnobiT, babilonis brZolis
adgilidan kotioramde sul gaiara 620 farasangi anu 18600 stadioni
(1 farasangi udris 5 km-s, xolo 1 stadioni _ 179,2 metrs), maSasadame
gauvliaT 3100 km, mTeli am samiaTas kilometriani grZeli gzis
umetesi nawili berZnebma qarTul tomTa miwa-wyalze iares, sakuTriv
armeniaSi ki SedarebiT naklebi. kerZod, babilonis brZolis
adgilidan berZnebi jer Sevidnen karduxTa qveyanaSi, aqedan
armeniaSi, romelic or nawilad iyofoda, aRmosavleT armenia
tigrosis zemo welze mdebareobda, mas zogierTi istorikosi
72
miiCnevs dariosis meTvramete satrapiad, iq somxebTan erTad qarTul
tomad miCneuli hesperitebic (anu herodotes sasperebic)
cxovrobdnen. dasavleT armenia ki aRmosavleT evfratis
(Tanamedrove murad-sus) auzSi mdebareobda. T. miqelaZis azriT
dariosis me-18 satrapias dasavleT armenia Seesabameba, radgan
dasavleT armeniis sardali tiribazi hespertebsac marTavda (ix.
iqve, gv. 123). fasianebic aqve cxovrobdnen. am ukanasknelTa
qarTveloba Cveni avtorebis mier aRiarebulia. aRniSnuli tiribazis
jaric qarTvel tomTa mier ivseboda, tiribazs daqiravebuli hyavda
xalibebi da taoxebi. armeniis gadalaxvis Semdeg berZnebi Sevidnen
taoxebis, xalibebis, skviTinebis, makronebis, kolxebis, drilebis,
mosinikebis, tibarenebis qveynebSi. trapezunti _ kolxeTis qveyanaSi
mdebareobda.
aqedan vidre armeniamde uvrcelesi miwa-wyali, romelsac, rogorc
aRiniSna, SemdgomSi qaldiasa da iberiis Temebi ewoda, dasaxlebuli
iyo qarTuli tomebiT.
isicaa aRsaniSnavi, rom babilonidan armeniamdec, kerZod
qurTistanis mTianeTSi, qarTvelebad miCneuli karduxTa tomi
cxovrobda. swored maT Sexvdnen pirvelad qsenofontes berZnebi.
karduxebis qveyanas armeniisagan gamoyofda md. kentriti
(Tanamedrove boxtan-Cai). qsenofonte maT karduxebs uwodebs,
plutarqe (da sxva zogierTi mwerali) ki gorduenebs. evsevi
kesarielis cnobiT noes kidobnis naSTebi korduebis mTebSi
moipoveboda. am sityvebis (karduxi, gordueni) fuZiseuli forma aris
kardu, gordu, kordu. iv. javaxiSvilis mosazrebiT saxelwodeba
`qarTveli~ `kardu~ sityvisaganaa miRebuli. imave azrs gamoTqvamda
n. adonci (iqve, gv. 117). am sityvis mawarmoeblebi `xi~ da `en~
sufiqsebi sadaurobisa da krebiTobis aRmniSvnelebi arian (kaxi,
kolxi, javaxi _ Wani, zani, svani, fasiani, makroni, tibareni,
skviTini). g. meliqiSvilis azriT karduxebi muSqebis erT-erTi tomi
iyo, kerZod karduxebis _ gorduenebis saxelwodebas ukavSirebs
frigiis dedaqalaqis saxels `gordioni~ da frigiis dinastiur
saxels `gordia~ (iqve gv. 119). Cveni azriT qarTvelTa
saxelwodebebSi (qarTveli, megreli, guruli, margveli, `gurj~,
`georgien~) fuZeebi `gr~ _ `rg~ imave warmoSobisaa.
rogorc iTqva, dasavleT armeniis Semdeg berZenTa jari fasianTa
qveyanaSi Sevida _ araqsis saTaveebTan. saqme isaa, rom qsenofonti da
sxva mravali berZeni avtori konstantine porfirogenetis CaTvliT
73
fasiss uwodebda araqss. Tumca isicaa aRsaniSnavi, rom Woroxsac
fasiss uwodebdnen, ise, rogorc sxva ramdenime mdinares. araqsis
xeobis fasianebs T. miqelaZe kolxur tomad miiCnevs. fasianebis
qveyanas qarTulad basiani erqva (lazikis eparqiis erTerTi
umTavresi nawili basiansac moicavda). Tu fasianelebi kolxuri
tomi iyo, lazikad saxeldeba Semdeg saukuneebSi vrceli miwa-wylisa
trapezuntidan valaSkertis CaTvliT moulodneli ar aris.
T. miqelaZes kolxuri eTnikuri elementis buded miaCnia ara
dasavleT saqarTvelo, aramed samxreT-dasavleT saqarTvelo da
wers `antikuri wyaroebis aietis samefoc iqaa saZiebeli. Woroxisa
da fasis-araqsis saTaveebTan kolxuri tomis fasianebis arseboba
kidev erTi mZlavri sabuTia am mosazrebis sasargeblod (T. miqelaZe,
qsenofontis `anabasisi~, 1967, gv. 127).
Sav zRvaSi Semdinare ramdenime mdinaresac, rogorc iTqva, fasisi
erqva. berZnuli wyaroebis mixedviT mdinare fazisi mZlavrad
Seedineboda zRvaSi, TiTqosda is `vardeboda zRvis wyalSi~. fasisis
berZnebi aRwerdnen ara rogorc Waobis mdinares, romelic mdored
da mZimed Seedineba zRvaSi, rogorc vTqviT md. rioni, aramed
Woroxis msgavs mTis mCqefare, wyaluxv mdinared. erTi berZeni
avtori werda `argo axla fasisSi dgas... raodeni Zala aqvs mis
vardnas pontoSi~ (iqve, gv. 126). T. miqelaZis ganmartebiT sityva
fasisi berZnulidan Semosula qarTulSi. fasisi, berZnuli
`RmerTis~ saxeli iyo, mis erT-erT vaJs erqva kolxi. Zv.w. III s.
aleqsandrieli mecnieris mneasis TqmiT `kolxebma Tavisi saxeli
miiRes kolxisagan, romelic fasisis vaJi iyo~ (iqve, gv. 126).
maSasadame, fasianebis saxeli kolxebs ukavSirdeba, kolxebis
eTnobude T. miqelaZis TqmiT, rogorc aRvniSneT, iyo samxreT-
dasavleT saqarTvelo, mas T. miqelaZe amatebs fasis-araqsis
saTaveebsac, e.i. fasianTa qveyanas (istoriul basians). basiani
amasTanave mesxebis qveyana iyo. anu kolxebi da mesxebi erT eTnosad
warmoisaxa. Cans, amitomac qsenofontemdec hekatos mileteli mesxebs
kolxur tomad miiCnevda. basianelebs, iseve, rogorc maT mezobel
taoelebs rogorc somxebi ise berZnebi VII-X saukuneebSi iverebs
(iberebs) uwodebdnen. es miuTiTebs imis Sesaxeb, rom winare
qarTvelebis diferenciacia dRes cnobil qarTl-kaxelebad da
megrelebad moxda mogvianebiT epoqaSi, kerZod, pirvel aTaswleulSi.
aqamde isini eTnikur erTobas qmnidnen. maSasadame, ar momxdara
`Tubal-kainuri tomebis~ (megrelebis) qarTizacia, rogorc n. mari
74
fiqrobda, radganac zogadqarTuli eTnikur-erovnuli erTobis
diferenciacia gvian saukuneebSi daiwyo. amas unda miuTiTebdes
prokofi kesarielis cnobebi lazebis qarTulenovnebis Sesaxeb
(magaliTad, lazuri sityva `quTaTisi~, sinamdvileSi Zveli
qarTulia). maSasadame, kolxebi iseTive frigieli warmomavlobis (e.i.
mesxuri) tomia, rogorc vTqviT karduxebi. maSasadame, lazikis anu
iveriis Temis ZiriTadi eTnosi iyo qarTveloba (jer kidev
aradiferencirebuli) da ara somxebi, Tumca ki fasianebis qveyanas
qsenofontec armeniis nawilad miiCnevs. maSasadame, fasianebis
qarTuli tomi qristeSobamde moeqca politikur armeniaSi, Tumca ki
Tavisi erovnul-qarTuli identoba gvianobamde SeinarCuna.
fasianebis Semdeg berZnebis aRniSnuli jari taoxebis qveyanaSi
Sevida, anu Semdegdroindel taoSi. `x~ _ mravlobiTobis
mawarmoebelia, taoelebs anu taoxebs urartueli wyaroebic icnoben
diauxis saxeliT. Zalze sainteresoa, rom T. miqelaZis
TvalsazrisiT aia-kolxeTis qveS, SesaZloa diauxis gaerTianeba
igulisxmeba. `mxaris toponimikam da argonavtebis miTis analizma
dagvasmevina sakiTxi imis Sesaxeb, rom, erTis mxriv argonavtebis
miTSi aietis samefos saxiT, xolo meores mxriv herodotesTan aia-
kolxeTis saxiT daiaenis gaerTianeba xom ar airekla. g.
meliqiSvilma taoxebi hesperitebs daukavSira~ (iqve, gv. 128).
Cveni TvalsazrisiT qarTuli wyaroebis arian-qarTlis qveS
igulisxmeboda tao-basianis mxareebi, arian-qarTvelTa mefis Zes
`azoni~, `azo~, `azove~ erqva, anu aia-kolxeTis saxiT taos qveynis
asaxvis SesaZleblobebi izrdeba imiT, rom argonavtebis meTaursac
igive saxeli `iazoni~ erqva. rac albaT Soreuli gamoZaxilia,
areklili qarTuli wyaroebis mier. T. miqelaZis azriT hesperitebi
md. tigrosis saTaveebTan (sispiritSi) cxovrobdnen, amitomac ar
eTanxmeba g. meliqiSvils, rom taoxebi igive hesperitebi arian.
diauxis anu diaienis gaerTianeba samxreTiT Tanamedrove erzrumamde
vrceldeboda. SemdegSic qarTuli tomebi aqve cxovrobdnen.
qsenofonte ixsenebs, rom taoxebi, xalibebi da fasianebi erTad
ibrZodnen mtris winaaRmdeg. es momxdara md. araqsTan (fasisTan)
axlos (iqve, gv. 79).
taoxebis Semdeg qsenofontes jari md. harpasosTan (T. miqelaZis
azriT WoroxTan) xalibebis qyveyanaSi Sesula (iqve, gv. 41). xalibebi
rkinis mwarmoeblobiT ganTqmuli qarTuli tomi iyo.
75
iqidan samxreTisaken Semobrunebuli berZnebi skviTinebis qveyanaSi
Sesulan. Tanamedrove q. baiberdTan axlos yofila skviTinebis
dedaqalaqi gvimniasi. Tanamedrove ziganas uReltexilidan berZnebs
zRva daunaxavT.
ziganasa da trapezunts Soris berZnebi makronebis qveyanaSi
Sesulan. iv. javaxiSvili makronTa satomo saxels ukavSirebda
eTnikur terminebs margali, megreli. marTlac, Zveli qarTuli
wyaroebi andria pirvelwodebulis mogzaurobis Sesaxeb trapezuntis
sanaxebs uwodeben `sofeli megrelTa~, SesaZloa berZnul wyaroSi
ewera `qveyana makronebisa~, Tumca, aRsaniSnavia isic, rom sityva
`lazika~ qarTulSi iTargmneboda, rogorc `sofeli megrelTa~.
strabonis dros makronebi sanebis saxels atarebdnen (straboni, XII,
3, 18). aRsaniSnavia, rom qsenofontes mixedviT sxvadasxva tomebi
iyvnen kolxebi da makronebi. kolxebi trapezuntidan ordumde
kotioramde cxovrobdnen, d. miqelaZis azriT makronebisa da
kolxebis qveynebs erTmaneTisgan md. maCka-dere hyofda (T. miqelaZe,
qsenofontes anabazisi, gv. 44).
kolxebis qveyanaSi trapezuntis garda kerasuntic mdebareobda.
orive qalaqi sinopis koloniad iTvleboda. kerasunti Tanamedrove
giresunad moCanda. kerasuntis samxreTiT strabonis sityviT zRvis
sanapiroze mdebareobda koncxi iazonia (iqve, gv. 46), rac miuTiTebs,
rom argonavtebis miTis kolxida ufro trapezuntis mxareebisaken
anu samxreT-dasavleT saqarTveloSia saZiebeli, e.i. iq, sadac
qsenofontes dros kolxebi cxovrobdnen da ara dasavleT
saqarTveloSi. T. miqelaZe wers rom qsenofontes cnoba kolxebis
qveynis trapezunt-kerasuntis regionSi arsebobis Sesaxeb ueWvelia,
radganac es Tavisi TvaliT ixila man (iqve, gv. 135). iyvnen mTieli
kolxebic, isini berZnebs SeebrZolnen (iqve, gv. 138), maTi mezoblebi
iyvnen drilebi, qarTuli tomi, romlis saxeli unda JRerdes
`TrialeTis~ saxelSi. SesaZloa rogorc kolxebi, ise drilebic
ufro CrdiloeTiT gadasaxldnen Semdeg saukuneebSi. maT garda
CrdiloeTiT, T. miqelaZis azriT, gadasaxlebulan svanebic, berZnebi
drilebis Semdeg mosinikebs Sexvdnen. `ar aris gamoricxuli
SesaZlebloba, rom `mo-sin~ saxeli gadmocemdes svanur saxels `aris
masala, romelmac SeiZleba svanebis samxreTidan mosvla
dagvidasturos~ (iqve, gv. 138). bolos berZnebi tibarenebs Sexvdnen
megrel-Wanur toms T. miqelaZis azriT, Tumca mecnierTa erTi
76
nawili maT iberebTan akavSirebs. aqedan isic SeiZleba vifiqroT,
rom iberebi da megrel-Wanebi erTi eTnosi, gaudiferencirebeli
erTiani xalxi iyo qsenofontes dros, Tumca ki tomebad dayofili.
ufro adre Tubal-tabalebad cnobili tibarenebis somxeTSi
gansaxlebis sazRvari md. Terme-Caimde aRwevda. es unda iyos
cnobili Termodonti, sadac Temestiosis sityviT kidev erTi fasisi
yofila. aq q. fasisis akademiaSi uswavlia mas.
aqedan Cans, rom trapezuntidan vidre TiTqmis vanis tbamde,
qsenofontes cnobiT, umetesad qarTuli tomebi binadrobdnen,
romelnic politikurad armeniaSi Sediodnen. Tumca armenia
sparseTis samefos erT-erT olqs warmoadgenda.
aRsaniSnavia, rom X saukuneSi taoeli, basianeli da mimdebare ad-
gilebis qarTvelebi moqiravneebis saxiT msaxurobdnen bizantiur
jarSi (ix. kopaliani, bizantia-saqarTvelos urTierToba XI s-Si),
msgavsadve qsenofontes epoqaSic `qarTveli tomebis erTi nawili
aqemeniduri sparseTis jarSi moqiravneebad msaxurobda~ (T. miqelaZe,
dasax. naSr. gv. 57).
qarTvel tomTa erTianobis Sesaxeb unda miuTiTebdes maTi satomo
saxelebis fuZeebis identuroba. magaliTad, kard (karduxebi), xald,
qald (xaldebi), xalibebis Wanuri tomi T. miqelaZis azriT
cxovrobda md. halisis auzidan md. Woroxamde. md. kelkiti, da ara
md. rioni, unda igulisxmebodes im mdinare fasisad, saiTkenac
gacurva isurves berZenma jariskacebma, raTa daepyroT fasianTa
qveyana, sadac `maSin aietis SviliSvili mefobda~ (iqve, gv. 113). md.
kelkitis axlos iyo cnobili Termodonti, sadac Temestiosis
sityviT kidev erTi q. fasisi yofila. es meore md. fasisi md.
kelkiti unda iyos. masze mdebare qalaqsac fasisi erqva, xolo masze
mcxovreb xalxs ki `fasianebi~.
sabolood unda iTqvas, rom konstantinopolis sapatriarqos
lazikis eparqia istoriulad qarTvelebiT iyo dasaxlebuli,
romelTac eTnikur-erovnuli vinaoba SeunarCunebiaT saukuneTa
manZilze, amitomac uwodes bizantielebma mis nawils XI s-Si
`iberiis Temi~.
77
iberTa tomi `luvias qveyanaSi~ anu libiaSi
(n. xazaraZiseuli kvleva frigiul-qarTuli kavSirebis Sesaxeb
(Zv. w. VIII-IV ss.) wignSi `ZvelaRmosavluri da
qarTvelologiuri Ziebani 2001~)
homerosis `iliadaSi~ ixseniebian frigielebi, rogorc troelTa
mokavSireebi.
miiCneva, rom iliada Zv.w. XIII-XII saukuneebis istoriul viTarebas
asaxavs, Tumca amJamad fiqroben, rom `iliadas~ avtors Zv.w. X-IX ss-
Si unda ecxovra, xolo poemis literaturuli gaformeba Zv.w. VI-s-
mde grZeldeboda.
qsanTos lidielis miTiTebiT frigielebi mcire aziaSi troas
omis (Zv.w. XIII-XII ss. mijna) Semdeg movidnen (strabo, XIV, 5, 39).
amJamad fiqroben, rom frigielebi mcire aziaSi Zv.w. X s-is Semdeg,
ufro IX-VIII ss-Si movidnen.
frigiis uZvelesi dedaqalaqis gordionis yorRanebi qronologi-
urad Zv.w. VIII-IV ss-Si eqceva (n. xazaraZe, `ZvelaRmosavluri da qar-
Tvelologiuri Ziebani~, 2001, gv. 10).
qsenofonte (Zv.w. IV) werda: `didi~ frigiisa da `helespontis~
frigiis anu erTmaneTisagan damoukidebeli ori politikuri
erTeulis Sesaxeb. `didi frigia~ _ kapadokiasa da lidias Soris
iyo moqceuli (iqve, gv. 22).
troada _ helespontis frigiis Semadgeneli nawili iyo (strabo,
II, 5,31). mas `mcire frigiasac~ uwodebdnen. aq mefobda midasi. Semdeg,
es qveyana galatielebis xelSi gadasula (strabo, VIII, 1,2).
muSqebis qveynis mezoblad Tabalis qveyana mdebareobda (gv. 39).
muSqebis, igive frigielTa mefe miTa megobrobda Tabalis mefesTan.
Tabalis mezobeli iyo qveyana `que~.
muSqebi igive musqebi ixsenebian asurul warwerebSi.
bibliaSic `iavani, Tobeli da meSexi~ erTad ixseniebian, iavani _
berZnebis winaprad, Tobeli da meSexi-qarTvelebisa. meSexi da
muSqebi erT xalxad miiCneva.
Tabalis qveyana didi kapadokiis samxreT-dasavleTiT mdebareobda
(iqve, gv. 43).
frigielebs TavianTi anbani hqondaT _ `Zveli frigiuli~, is Zveli
berZnulisgan warmomdgarad miiCneva, kerZod, dasavluri
berZnulidan. Tavis mxriv, berZnuli anbanis formireba finikiuridan
daiwyo Zv.w. IX s-dan, xolo arqauli berZnuli anbani Camoyalibda
78
Zv.w. VIII s-Si. Tavidan Camoyalibda `aRmosavluri~ da `dasavluri~
berZnuli anbani. aRmosavlurisgan Seiqmna klasikuri berZnuli
anbani.
muSqebis qveyanaSi gaedineboda md. halisi (galisi, yizil-irmaki).
SesaZloa am mdinaris saxelis gamo halisis regionSi mcxovreb
muSqebs daerqvaT `haliZonebi~ (alizonebi, alazonebi), romlebsac
troas omSi miuRiaT monawileoba homerosis TxrobiT. strabonis
mtkicebiT ki es alizonebi Semdgom xalibebad iwodnen, maT aseve
qaldebsac uwodebdnen. sityva qaldi saxel `qarTvels~ dadebia
safuZvlad.
frigias `muSqebis qveyana~ ewodeboda. Zv.w. VIII s-Si. frigiis
samefos mWidro kontaqtebi hqonia kilikiasTan da maxlobel
qveynebTan
sakuTari saxeli `gordi~ _ frigiuli warmomavlobisad miiCneva.
`gurdi~ _ `gordi~ rqmevia Til-garimus mefes.
cnobilia, rom `gordiosi~ frigiis mefeTa dinastiuri
saxelwodeba iyo. `gord~ Ziriani toponimebi (`gordioni~,
`gorduteixosi~, `gordoruniosi~, `gordukome~, manegordusi~ da sxv.)
sakmaod gavrcelebuli iyo didi frigiis teritoriaze (iqve, gv. 74).
`gordu-teixosi~
`gordo-runiosi~
`gordu-kome~
`man-gordu-si~
Cans, frigias erqva ara `gord~, aramed `gordu~ (gordo), aqedanve
SeasaZloa iyos qarTvelTa TviTsaxelwodeba gordueli, anu
qorTueli-qarTveli, an, rogorc iTqva, `galato~-dan.
saxelebi `xalitu~-qalidu, gordu da galato `qarTu~-s
identuria, Sesabamisad maTgan unda iyos dakavSirebuli saxeli _
qarTueli.
es `galato~-c SesaZloa iyo evropidan Semosuli imave
frigielebis Soreuli Tvistomni galebi. cnobilia, rom mcire
aziaSi gvian Semosul `galebs~ `galato~-ebi ewodaT.
SesaZloa gordusganaa nawarmoebi pontospira xaldebis saxelic.
xaldebi-xalduebi (qaldebi-qalduebi) Zvelad xalibebad
iwodebodnen strabonis cnobiT.
CvenTvis gansakuTrebiTaa saintereso saxelwodeba _ `luvia~,
radganac is emsgavseba megasTenesTan naxseneb qveynis saxels _
`libia~, romlis mezobladac iberebi cxovrobdnen. Tu ki libiis
qveS igulisxmeba ara afrikis qveyana, aramed qveyana `luvia~, vanis
79
tbasTan, maSin iberebis Zveli sacxovrisis Sesaxeb Tavdapirvel
wyarosTan gveqneba saqme.
Zv.w. II aTaswleulis Semdgom gvianxeTebis warwerebis periodSi,
mcire aziaSi aRmoCenilia luviur-ieroglifuri warwerebi. isini
TariRdebian Zv.w. VIII-VI saukuneebiT. am warwerebSi Cans, rom
luviaSi, luviis gverdiT arsebobda `muskebis qveyana~ _ suverenuli
politikuri erTeuli.
frigielTa teritoriaze `luvias~ qveynis gverdiT an `luvias~
qveynis sazRvrebSi yofila moqceuli `muskebis qveyana~ IX-VIII ss-Si
(n. xazaraZe, `ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri Ziebani~, 2001,
gv. 129).
aq sainteresoa, rom etimologiurad saxeli `luvia~ axloa
`libiasTan~. Zveli berZnuli da aseve somxuri wyaroebis cnobiT
babilonis mefe nabuqodonosorma Tavisi qveynidan ayara da
pontospireTSi daasaxla `iberTa tomi~, romelic iqamde `libiasTan~,
libiis qveynis gverdiT cxovrobda. unda vigulisxmoT, rom
qronologiuri Tanxvedris gamo aq naxsenebi `iberTa~ tomi unda
iyos is `muSqebi~, romelnic cxovrobdnen `luvias qveyanaSi~ anu
libiaSi.
aqamde, rogorc cnobilia, aRniSnul libias aigivebdnen
afrikasTan da berZnul cnobas ugulebelyofdnen.
Tu luvia igive libiaa, xolo iberebi aRniSnuli muSqebi, luviis
qveyanaSi mcxovrebni, aRmoCndeba, rom saqarTvelos istoriisTvis
realuri axali wyaro iqna mopovebuli.
asuruli wyaroebiT, muskebi mniSvnelovani xalxi iyo, imdenad
mniSvnelovani, rom sxva xalxebis sacxovriss muskebis qveynis
mixedviT gansazRvravdnen, magaliTad, asurul lursmul warwerebSi
ixsenieba sxvadasxva xalxi (tabalebi, tuna, tuxan, que), romlebic
`dasavleTis muskebis~ gverdiT cxovrobdnen (gv. 137). `muskebis
qveyanas~ aseve ewodeboda `mTiani mxare~.
`ieroglifur-luviuri ena lursmnuli luviuris axlo
monaTesavea. luviurTan erTad indoevropuli enebis anatoliur
(xeTur-luviuri) jgufis luviur qvejgufs qmnis~ (gv. 145).
ieroglifur-luviuri warwerebi, rogorc iTqva, moixseneben
`musqebis qveyanas~. erT-erTSi luviis mbrZanebeli ambobs: `me
ganmadides egvipteSi, babilonSi, muSqebis da sirielebis qalaqebSi~
(gv. 149), aqedan Cans, rom muSqebi TavianTi mniSvnelobiT dganan
egviptelebis, babilonelebis da sirielebis gverdiT.
80
i. diakonovis azriT, muSqebis, igive musqebis saxelwodebas,
rogorc wesi, ukavSireben frigielebisa da qarTuli tomis _
mosxebis saxelwodebas. ufro metad _ mosxebisa, Tumca aris cda,
daukavSiron protosomxebs (gv. 161).
erT-erTi luviuri miTis Tanaxmad, mokvdav-aRorZinebadi RvTaeba
telefinus simbolo (niSani) aseTi iyo: eias xeze unda CamoekidaT
misdami msxverplSewiruli cxvris tyavi (sawmisi), anu, oqros
sawmisis miTi ara mxolod kolxeTSi, aramed ufro adre luvia-
muSqebis qveyanaSi iyo cnobili.
gvianxeTuri xanis (Zv.w. IX-VIII ss.) samefo samTavroTa da maT
Soris Tabalisa da muSqebis qveynis panTeonSi yvelaze popularuli
iyo TarxunTi _ tarxunTi _ `cis RvTaeba~. etimologiurad am
sityvasTan axloa qarTuli `tarosi~, magaliTad. qarTul miTebSi
amiranis sacolis yamaris mama caSia, cis meufea, romelsac tarosis
Secvla SeuZlia, kerZod, wvimis moyvana.
saerTod, yamaris xasiaTi miagavs argonavtebis miTis kolxeTis
mefis asulis medeas xasiaTs, kerZod, yamari medeas msgavsad
Ralatobs Tavis ojaxs, Tavis mamas da mihyveba amirans. argonavtebis
miTis siuJetis mixedviT iasons daedevneba medeas mama, am dros medea
exmareba iasons da akvlevinebs Tavisianebs, aseve, msgavsad _ yamari
exmareba amirans, raTa man mamamisi (e.i. sakuTari mama) moklas _
`maRla nu ki scem spilosa, dabla Semohkar rbilosa, daeWrebian
ZarRvebi daecemian Zirosa~ _ urCevs yamari amirans, Tu rogor
moklas mamamisi. yamaris mama ambobs amis gamo: `uyure bozsa qalasa
qmari irCia mamasa~ da swored aseTivea medeas xasiaTi. SesaZloa, is
berZnuli miTebi, romelnic kolxeTis Sesaxeb SeiTxza _ mosxebis
(muSqebis) qveyanasTan iyos dakavSirebuli.
marTlac, `mosxebi _ kolxuri tomia~ _ werda am epoqasTan
yvelaze axlos mdgomi qristeSobamde VI saukunis avtori hekatos
mileteli.
Cans, nabuqodonosoris mier pontospireTSi luvia-libiis
mezobeli iberebis anu igive muSqebis gadmosaxlebis dros (Tu maT
mier adgilmonacvleobisas) maT kavkasiaSi Tan wamoiRes Zveli
miTebic.
aRsaniSnavia, isic, rom rogorc zemoT aRiniSna, mokvdav-
aRorZinebad RvTaebas _ telifinu erqva, ivane javaxiSvilis
rkveviTac, svaneTSi erT-erTi ritualis dros warmoTqvamen
telefias saxels _ `melia-telefia~. Tu es asea, unda vTqvaT, rom
81
svanebi, iseve rogorc sxva yvela qarTuli tomi, muSqebis _ mosxebis
memkvidreebi arian.
Cans, `mosxebi~ igive kolxebi, igive qaldebi iyo, is
eTnosubstrati, romeliTac Camoyalibda qarTveli xalxi da
romlidanac warmoiSva qarTvelTa tomebi e.w. `qarTebi~, `zanebi~ da
`svanebi~.
Zveli avtorebis zogierTi cnobiTac, iberebisa da
SavizRvispireTis tomebi balkanuri warmoSobisaa, iazonis
STamomavlebi arian, es SeiZleba migviTiTebdes, rom balkaneTidan da
mcire aziidan frigiul-mesxuri tomebis dena ukan, kavkasiisaken,
grZeldeboda didxans.
lazebi g. gozaliSvilis mixedviT
`yvela qarTveli tomis samSoblo... qaldia iyo~ (iv. javaxiSvili.
qarT. eris ist. 1951, t. I, gv. 424).
Zv. w. VI-IV saukuneebisaTvis q. sinopes regioni dasaxlebuli
yofila xalibebiT, romelnic aq, ZiriTadad, metalurgebi iyvnen.
`stefane bizantielis mier CamoTvlil oTx saukeTeso jiSis fo-
lads Soris ori aRiniSneba saxelwodebiT _ xalduri da sinopuri~
(g. gozaliSvili, miTridate pontoeli, 1965, gv. 22).
zRvispirze xalibebis qalaqebi yofila stamena (hekate miletelis
cnobiT) da geneti (skilaqs kariandeli), mosinikebis qalaqi yofila
navsadguri zefiriusi. Tumca ki yvela zRvispira qalaqi berZnulad
(elinurad) iTvleboda, maT Soris q. fazisi da q. trapizoni.
I s. mwerali ponponius mela wers _ `paflagonielebis mezobel
xalibebs aqvT qalaqebi amisosi da sinope, agreTve xalibebisaa md.
halisi da Termodoni~ (iqve, gv. 27).
xalibebi paflagoniis tomadac ki iTvleboda. Zveli welTaRri-
cxvis III s-is avtoris likofonis sqoliasti wers _ `aris
paflagoniaSi tomi xalibebi, romelTaganac, rogorc Cans, pirvelad
iqna mopovebuli rkina~ (iqve, gv. 33). qsenofonte sinopesac
paflagoniaSi aTavsebda _ `sinopelebi paflagoniaSi cxovroben~ _
werda is (iqve, gv. 34).
82
homerosic xalibebs paflagonielebis maxloblad ixseniebs _ iq
vkiTxulobT _ `uZRodnen haliZonT kvalad odiosi da epistrofe
Soreuli alibebis mxridan, sadac vercxlis samSobloa~ (iqve, gv. 38).
sityva `amazoni~ _ strabonis cnobiT, sityva `halizonidan
(`haliZoni~), yofila warmoSobili. s. yauxCiSvilis daskvniT _
`haliZonebSi igulisxmebian is xalibebi, romelnic ZvelTaganve
liTonTa damuSavebiT iyvnen cnobilni~ (iqve, gv. 39).
xalibebi mdinare halisTan anu galisTan (RalisTan) cxovrobdnen,
mis marjvena sanapirodan iwyeboda maTi sacxovrisi. g.
gozaliSvilis TvalsazrisiT ki, xalibebi md. halisis orive mxareze
cxovrobdnen, rom es mdinare maT qveyanaSi gaedineboda (iqve, gv. 42).
strabonis cnobiT ki mravalricxovani xalibebi cxovrobdnen
rogorc zRvis pirze, ise `Sua xmeleTze~, e. i. mcire aziis SigniT
(iqve, gv. 44). e.i. rogorc sinopesTan, ise `xmeleTis SigniT~. isini
aseve Termodontanac cxovrobdnen _ oRond sxvisi qveSevrdomobis
qveS.
`xmeleTis SigniT~ mosaxle xalibebi Zlier xalxad iTvleboda,
rogorc iTqva, es xalibebi homerosTan `haliZonebad~ ixsenebian,
zogjer straboni maT alazonebs uwodebs. sityva alazonidan unda
iyos warmoSobili sityva lazi, romelic am mxareTa mosaxleobas
erqva uZvelesi xnidanve (alaz-oni=lazi).
homerosis cnobiT alibebis qveyanaSi vercxlis sabado
moipoveboda, marTlac qaldeas TemSi, romelic ZiriTadad zemoT
aRniSnul teritorias moicavda, moipoveboda vercxli da mis
dedaqalaqsac ki `argiokastroni~ erqva (anu vercxlis qalaqi).
troas omSi monawile xalibebis anu alibebis (alizonebis)
winamZRoli yofila _ odiosi, odi ki qarTuli warmarTuli
panTeonis erT-erTi RvTaebis saxeli yofila (iqve, gv. 47). mravali
mkvlevari daaskvnis, rom homerosis `alibe~ da Semdgomi `xalibe~ _
erTi da igivea (iqve, gv. 63) alibebs ki aseve alazonebi erqva,
saidanac, rogorc vTqviT warmoSobili unda iyos SemdgomSi aq
gavrcelebuli satomo saxeli `lazi~, maSasadame lazebi _
xalibebis STamomavlebi yofilan, da lazebis Tavdapirveli saxeli
_ xalibebi yofila.
antikuri cnobebis safuZvelze irkveva, rom xalibebis erTi
nawili zRvis sanapirosTan cxovrobda, meore ki samxreTiT, mTian
raionebSi Woroxis saTaveebTan (iqve, gv. 64).
83
zRvispira xalibebi erT dros, qsenofontes cnobiT mosinikebs
emorCilebodnen, da rkinas (an vercxls) amuSavebdnen mZime SromiT,
magram Sua xmeleTis xalibebi kargi meomrebi iyvnen, magaliTad,
sparselTa sardal tiribazs isini Tavis jarSi hyavdaT
daqiravebuli, `xalibebi da taoxebi~ qsenofontes berZenTa jars
SeebrZolnen.
ZvelTaganve taoxebi yvelaze ufro msxvil politikur
gaerTianebas qmnida samxreT kavkasiaSi diauxis epoqaSi, xalibebi
maTi Tanafardi didi tomi yofila (iqve, gv. 66). isini iyvnen
mravalricxovanni da ekonomikurad uzrunvelyofilni qsenofontes
cnobiT. sparselTa qveSevrdomoba Tavidan aucilebia zogierT
qarTul toms, qsenofonte wers _ `karduxebi, xalibebi, xaldebi,
makronebi, kolxebi, mosinikebi, ketebi da tibarenebi damoukidebelni
arian~ (iqve, gv. 70).
im azrs, rom xalibebi mravalricxovani, meomari tomi iyo
iziarebs straboni, amitomac, rogorc iTqva, ueWvel faqtad Tvlida,
rom homerosi ixseniebs xalibebs Tavis katalogSi _ `aliZonebis~
saxeliT paflagonielebis Semdeg (iqve, gv. 72).
apolonios rodoseli xalibTa miwas `usazRvros~ uwodebs (iqve,
gv. 72). xalibTa vrceli samTavro orad gayo armenielTa SemoWram
maT miwa-wyalze. `xalibTa samyaro SeizRuda da gaiTiSa~ (iqve, gv.
74).
xalibebs aseve xaldebi _ qaldebi erqvaT. qristeSobamde VII s-Si
SavizRvispireTSi muSkebis teritoriis CrdiloeTiT xaldebis
(qaldebis) msxvili gaerTianeba Camoyalibebula (iqve, gv. 74). is
ixsenieba asurul wyaroebSi.
xaldebis CrdiloeTiT Savi zRva iyo gadaWimuli, samxreTiT ki
isini arzumamde aRwevdnen, Tumca sxva wyaroebiT pariadres mTis
kalTebzec cxovrobdnen. maT gaerTianebas `xalitu~ erqva. g.
meliqiSvili SeniSnavs _ `xaldi~ SeiZleba iyos `qarTu~-s
dialeqturi varianti da momdinareobdes uZvelesi, jer
daunawevrebeli erTiani qarTuli eTnikuri jgufis arsebobis
droidan~ (g. gozaliSvili, miTridate pontoeli, 1965, gv. 78).
qaldebi da xaldebi erTidaigive xalxi iyo strabonis cnobiTac
(iqve, gv. 78).
CvenTvis Zalze mniSvnelovania i. diakonovis Tvalsazrisi imasTan
dakavSirebiT, rom xalibebi igive lazi xalxia da xalibebi lazebis
84
winaprebi unda yofiliyvnen, radganac Cvenc aseve miviCnevT da mogv-
yavs Zvel avtorTa cnobebi amis samtkiceblad.
kerZod `i. diakonovi xalibebze wers: `piotrovskim daamtkica, rom
xalibebi arian an iberiuli xalxi sanebi (Wanebi) anda lazebi~ (iqve,
gv. 79).
piotkovskis es mosazreba gamouTqvams wignSi `pontospira xaldebi
da urartu~ (1940, aseve wignSi ` urartus istoria da kultura ~ (gv.
326-331), (iqve, gv. 79).
maSasadame, i. diakonovisa da piotrovskis azriT xalibebi igive
lazebi arian.
i. diakonovis TvalsazrisiT xalibebi lazebis winaprebi arian.
rogorc aRiniSna, TviTon sityva `alazoni~, romelsac xalibebs
straboni uwodebs iZleva saSualebas misgan miRebuli iqnas sityva _
lazi Semdegi gziT _ `alaz-oni~ (oni sufiqsia) _ alaz=laz.
rogorc aRvniSneT, i. diakonovisa da piotrovskis azriT,
xalibebi da lazebi erTi xalxi iyo (И. М. Дьяконов, Заметки урартской
эпиграфике. с. 111; VI, 52. «Эпиграфика Востока» VI, 52. Пиотровский,
Припонтийские Халды и Урарты, «Краткое сообмение инс. матер. культуры Ак.
Наук. СССР», V, 1940, misive, История и культура Урарту, c. 326-331).
maT mosazrebas g. gozaliSvili eTanxmeba, amitomac maTi Tvalsa-
zrisi moiyvana Tavis wignSi (g. gozaliSvili, `miTridate pontoeli~,
1965, gv. 79).
Tvalsazrisi, rom xaldebi da lazebi erTi xalxia, Cemi
naSromisaTvis Zalze mniSvnelovania, radgan is miuTiTebs, rom
lazebi ZvelTaganve cxovrobdnen sinop-trapezuntis (trapezusis)
regionSi, mis samxreTis mTianeTSi. es mosazreba kardinalurad
gansxvavdeba sabWoTa epoqis qarTveli istorikosebis mtkicebisagan,
rom lazebi Tavdapirvelad dasavleT saqarTveloSi cxovrobdnen da
Semdego, kerZod VIII saukunisaTvis (arabobis epoqaSi) gadasaxldnen
trapezuntis mTianeTSi. Cven ki vamtkicebT da am mtkicebas vuZRvniT
aseulobiT gverds, rom lazebi Tavdapirveladve cxovrobdnen
trapezuntis regionSi, iqve mdebareobda lazTa saepiskoposo
kaTedrebi VI saukunidanve, ziganasi, saisianisa, rodopolisisa da
petrasi (da ara dasavleT saqarTveloSi), sabWoTa epoqis qarTveli
istorikosebis Tvalsazrisi, rom lazebis Tavdapirveli sacxovrisi
iyo dasavleT saqarTvelo, aRiarebuli iqna saistorio mecnierebis
85
mier da TviT amJamindeli ucxoeli mkvlevarebic ki Tvlian,
TiTqosda lazebi arabobis epoqaSi gadasaxldnen rionis auzidan
samxreTiT da damkvidrdnen trapezuntis mTianeTSi (magaliTad,
karpovi da sxvebi), magaliTad, konstantinopolis sapatriarqos
eparqiebis erT-erTi Tanamedrove istorikosi miiCnevs, rom rionis
xeobidan lazebis samxreTiT gadasaxlebis gamo rodopolisis
kaTedra Tanamedrove varcixidan gadatanili iqna trapezuntis
mTianeTSi, Cven ki miviCnevT, rom lazebi Tavdapirveladve
cxovrobdnen am mTianeTSi da Sesabamisad lazikis eparqiis
rodopolisisa da sxva kaTedrebi Tavdapirveladve mdebareobdnen
trapezuntis mTianeTSi da maT funqcionireba Sewyvites
Teodosiopolisi-trapezuntis mxareebSi arabobis Setevis Semdeg.
g. gozaliSvili, rogorc aRvniSneT, eTanxmeba Tvalsazriss
xalibebisa da lazebis igiveobis Sesaxeb da wers _ `homerosis
haliZonebi unda niSnavdes zanebs _ Wanebs, strabonis mowmobiT, rom
homerosi `alizonebs uwodebs xalibebs~ (straboni, XII, III, 20), rom
xalibebi da xalibTa mosaxleoba Savi zRvis sanapiroze da mcire
aziis garkveul raionebSi Zveladve arsebobda, amis
damadasturebelia TviT md. halisis saxelwodeba da is faqti, rom
aqaur xalxTa Soris ixsenieba xalxi Haliwa (iqve, gv. 79).
maSasadame, xalibebi da lazebi erTi xalxi iyo. zRvis sanapiros
xalibebi Zvel wyaroebSi xan xaldebad da xan xalibebad arian
moxseniebuli~ (iqve, gv. 78). xalibi, rogorc iTqva g. meliqiSvilis
azriT `qarTus~ dialeqturi varianti yofila da momdinareobda
uZvelesi, jer kidev daunawevrebeli erTiani qarTuli eTnikuri
jgufis arsebobis droidan (Г. Меликишвили, Наири - Урарту, c. 411).
maSasadame xalibisagan miRebulia saxelebi lazi da qarTu. aqedan
gamomdinare lazi da qarTu Tavdapirveladve, erTi xalxi iyo da is
xalibebisagan momdinareobda.
xalibebi SeiZleba warmovidginoT erTiani eTnosis saxiT,
romelTa tomebi iyvnen karduxebi, lazebi da Semdgomi qarTlis
samefos mosaxleoba (am ukanasknelis saxelmwifoebrivi
konsolidacia farnavazis epoqaSi momxdara).
a. svaniZis azriT mcire aziis Tavdapirveli mosaxleoba iyo
eTnikurad erTgvarovani da qarTul tomebTan eTnikur
erTgvarovnebas qmnida (А. Сванидзе, Материалы по истории алародийских
племет, 1937, c. 30).
86
Semdeg saukuneebSic zRvis sanapiros mTianeTi kvlav qarTuli to-
mebiT iyo dasaxlebuli.
anonimuri periplusiT `pontos samefo dasaxlebulia tibarenebiT,
sanikebiTa (WanikebiT) da kolxebiT. misi mezobeli mxareebi ki
agreTve barbarosebs ekuTvniT (g. gozaliSvili, miTridate
pontoeli, 1965, gv. 82). am cnobidan Cans, rom Wanebi da kolxebi
sxvadasxva tomebi yofilan trapezuntis regionSi (pontoSi). n. maris
varaudiTac q. sinope ZvelqarTul samyaros ekuTvnoda da Savi zRvis
mTel samxreT sanapiros sinopidan anapamde Wan-megrelebiT
dasaxlebulad miiCnevda~ (iqve, gv. 84).
maqsimovas daskvniT orduSi (yof. kotiora, romelic amisodan
Sors ar iyo) da anatoliis sxva raionebSi aRmoCenili
arqeologiuri naSTebi analogiuria kolxur-yobanur kulturis
naSTebisa (iqve, gv. 85). es unda iyos xalibebis metalurgiuli
kulturis naSTebi, Sesabamisad unda vivaraudoT, rom xalibebi
cxovrobdnen aseve samxreT da CrdiloeT kavkasiaSic, samxreT
kavkasiaSi mcxovrebi xalibebis anu qarTvelebis saxelmwifoebrivi
konsolidacia, rogorc iTqva farnavazis epoqaSi momxdara qarTlis
samefos miwa-wyalze _ egris-wyal-klisuridan albaneTamde.
bizantielebma im teritorias, romlis centralur nawils q.
amisosis olqi warmoadgenda _ `qaldiis Tema~ uwodes _ is
SemdgomSi `trapizonis imperiad~ iwoda. ufro adre iqauri qarTuli
tomebi aseve kolxebadac iwodebodnen, qristeSobamde VI s-Sic
`mesxebi _ kolxur tomad~ iwodeboda hekatos miletelis mier.
meSexebi warmoadgendnen `gabatonebul xalxs~ Crdilo siriaSi,
tavrsa da kapadokiaSi _ xaxanovis azriT (А. Хаханов, Древнеишие
предели расселения грузин по малой Азии, 1903, Тифлис, c. 2). el. maieris
azriT `berZnuli wyaroebiT tibarenebs SemdgomSi ewodaT
kapadokielebi da kataonebi~ (g. gozaliSvili, gv. 93).
misive azriT, mesxebi da tibarenebi am raionis ZiriTadi
mosaxleoba yofila, xolo ravlinsonis azriT `mosoxebi
warmoadgendnen (kapadokiis) mosaxleobis substrats klasikur
epoqaSi~(iqve, gv. 93). `md. halisispira mosaxleobas haliZonebad _
halisis Wanebad icnobdnen~ _ wers g. gozaliSvili (iqve, gv. 94).
mcire aziis teritoriaze dRemde Semonaxuli toponomikuri
masala mxolod qarTulis saSualebiT ixseneba (iqve, gv. 98).
87
`trapzonis regioni lazebis uZvelesi samSoblo iyo. am qalaqs
lazebi tramtras (tamtras) uwodebdnen~ (g. gozaliSvili, miTridate
pontoeli, 1965, gv. 99).
al. svaniZis azriTac haliZonebi da zanebi erTi xalxi iyo,
romlebic md. galisTan (halisTan) cxovrobdnen (iqve, gv. 101).
sparseTis XIX olqSi mcxovrebi mosxebi, tibarenebi, makronebi, mo-
sinikebi da marebi erTnairad iyvnen SeiaraRebuli _ erTobas qmni-
dnen (iqve, gv. 115).
alazonebis saxels straboni amazonebs ukavSirebda. SesaZloa es
meomari qalebis tomi _ xaliburi warmoSobisa iyo, Cans am tomis
saxeli `qald~ etimologiurad sityva `qals~ daukavSires
ucxoelebma_ `qald-qal~, `qal~ ki qarTulad dedakacs aRniSnavs.
amazonebi mosinikebisa da xalibebis gverdiT cxovrobdnen (iqve, gv.
119).
amazonebi md. TermodontTan cxovrobdnen, Temiskira _ amisosis
raionSi (iqve, gv. 127).
sicilisa da garTobis moyvaruli tibaranebic xalibebis
mezoblebi iyvnen (g. gozaliSvili, miTridate pontoeli, 1965, gv. 119).
g. gozaliSvils mohyavs ioane ceces (XII s.) cnoba, rom am
mxareebSi mcxovrebi `kolxebi _ lazebad iwodebian~ (iqve, gv. 120).
maSasadame, kolxebic xaliburi-qalduri tomi iyo. mesxebi, rogorc
iTqva, Tavis mxriv `kolxuri tomi~ iyo megasTenes cnobiT. iq
mcxovrebi tomebi erTi eTnowarmoSobisa iyo, magram maT
trapezuntis regionSi ver SeZles erovnul-saxelmwifoebrivi
konsolidacia.
g. gozaliSvili daskvniT _ `erT enaze metyveli es masa (e.i.
qarTuli tomebi) romelTa samxreTi frTa eWiraT mosxebs, did
sivrces moicavda, `pariadres frTa eWiraT maT moZmeebs _ xalibebs,
romelnic SemdgomSi Wanebisa da lazebis saxeliT iyo cnobili~
(iqve, gv. 3).
g. gozaliSvili kidev erTxel imeorebs, rom lazebi
Tavdapirveladve sinop_trabzonis regionSi cxovrobdnen da isini
xalibebi iyvnen da isini herodotes dros saspeirebad da kolxebad
iyofodnen.
saspeirebis saxels `sper~-Tan akavSireben.
speridan _ kapadokiis CaTvliT qarTuli tomebis uZvelesi
sacxovrisi yofila.
88
antioqiis arqiepiskoposi evstrate, romelic 390 wels
gardaicvala wers _ daasaxles `obelma _ Tobelebi, axlandeli
iberebi. osoxma _ mesxenebi, axlandeli kapadokielebi~ (iqve, gv. 161).
wm. eqvTime mTawmideli (963-1028), wm. maqsime aRmsareblis (VII s.)
naSroze dayrdnobiT axsenebs qarTul tomebs _ `herni, megrelni
(lazoi), tibarelni, kolxelni~ (iqve, gv. 164).
konstantine porfirogenetis cnobiT kapadokielTa pirveli
winapari `mosxi~ (mesxi) yofila (iqve, gv. 165).
md. galisi (halisi) muSkebis sacxovrisi iyo uZveles dros, amave
mdinareze, rogorc iTqva Semdeg xalibebi cxovrobdnen.
g. gozaliSvili wers _ `f. bilabelis gamokvleviT, xeTebis
saxelmwifos daRupvis Semdeg, mis aRmosavleT nawilSi _ SemdgomSi
rom kapadokia ewoda _ Seiqmna muSkebis saxelmwifo halisisa da
zemo tigras Soris. k. betci ambobs, rom `Zveli aRTqmis meSexi da
Tubali muSkebi (mosxebi) da tabalebi arian, romlebic kimerielTa
Semosevam Savi zRvis samxreT sanapirosaken gandevnao~ (iqve, gv. 166).
r. reonhardis varaudiT `dRevandeli qarTvelebis winaprebi Zveli
mosxebi da asurul wyaroebSi cnobili muskebi erTi da igiveni
arian~ (iqve, gv. 166).
g. Rafancianis azriT Zv. w. XII saukunis Semdeg mcire aziaSi
balkaneTidan SeiWrnen frigielebi, lidielebi, likielebi da sxva
tomebi, maT miaTvlian aseve muSkebsac (iqve, gv. 166).
muSkebi _ indoevropeli tomi yofila, xolo qarTuli mesxebi _
kavkasiuri. Tu muSkebi da mesxebi erTidaigive iyo, maSin qarTvelebi
(mesxebi) indoevropelebi yofilan.
gr. Rafancianis azriT, ezekielis (592-570) naxsenebi mosoxebi da
tabalebi qarTuli warmoSobisani iyvnen (g. gozaliSvili, miTridate
pontoeli, 1965, gv. 166).
muSkebisa da mesxebis igiveobis azrs eTanxmeba i. diakonovi (iqve,
gv. 167). Tumca arc amJamadaa damtkicebuli es azri. mxolod
zogierTebi miiCneven, rom muSkebi ara frigielebi, aramed mcire
aziuri tomi iyo (iqve, gv. 168).
muSkebi i. diakonovis azriT asirelebisa da urartuelebis mezob-
lebi iyvnen, berZnebi maT frigielebs uwodebdnen (iqve, gv. 169).
mosxebis qarTvelobas kargad adasturebs qristeSobamde VI s.
avtoris hekatos miletelis cnoba (fr. 188) _ `mesxebi _ kolxuri
tomia, matienebis mezoblad cxovroben~ (iqve, gv. 169), TviT matienebi
q. gordiis mezoblad cxovrobdnen. `rogorc cnobilia q. gordi
89
frigiis dedaqalaqi iyo~ (iqve, gv. 169) mesxebis tomi kapadokiis
uZvelesi mosaxleoba yofila, da iq Zvelad frigiis samefo
mdebareobda.
muSkebisa da mesxebis igiveobas ar eTanxmeba s. kakabaZe _
`asureli muSkaiebi _ ganvaSoroT qarTvel mesxebs~ (`mnaTobi~, 1963,
#1, gv. 187). qarTuli mesxebi ki kolxuri tomi yofila, rogorc
iTqva, hekatos miletelis cnobiT.
md. halisze _ muSkebis Zvel sacxovrisSi, Semdgom Wanebi
(xalibebi) cxovrobdnen, amitomac g. gozaliSvili maT aigivebs.
xolo movses xorenaci, kabadokiasa da mis dedaqalaqs _ mazakas
ukavSirebda iberebsa da mis mmarTvel mihrdats.
straboni kapadokiis nawils _ mosxikes uwodebs. aseve ioseb
flaviusi, romelic wers _ `mesxebi axla kapadokielebad iwodebian~
(iqve, gv. 175). kapadokiaSi xeTebis Semdeg xedaven tibarenebs da
mosxebs, aqve iyvnen es tomebi IX-VII ss-Si. muSkebi meletinamde da
tigrosamde cxovrobdnen. aseve md. evfratis saTaveebamde tabalebis
mezoblad. tibarenebi strabonis dros md. halisamde cxovrobdnen.
kapadokieli iyo wm. nino da aseve wm. giorgi.
mosxebis, xalibebisa da iberebis gansaxlebis areali erTmaneTs
faravda. pontospireTisa trabzon-vanistbispireTis areali Tu erTi
avtoris mier xalibebiTaa dasaxlebuli, meore avtori aq mosxebs
xedavs, mesame avtori _ iberebs.
magaliTad, plutarqe Tavis `pompeusis~ biografiaSi werda _
`kavkasionis qedis garSemo mcxovreb tomTa Soris yvelaze ufro
udidesni albanelebi da iberebi arian. iberTa tomi mosxur mTebamde
da pontomde aRwevs. am tomebis gavliT gaemarTa pompeusi
somxeTidan miTridates winaaRmdeg~ (plutarqe, `pompeusi~, gv. 34).
Tu iberTa tomi pontomde aRwevda, maSin mosxuri mTebic iberebiT
yofila dasaxlebuli, radganac jer mosxuri mTebia, Semdeg ki
pontospireTi.
gelasi kesarieli miuTiTebs, rom pontospireTi _ iberebiT da la-
zebiT iyo dasaxlebuli _ is wers tyve qalis (wm. ninos) `imave xa-
naSi RmerTis mcneba miiRes pontos gaswvriv mdebare miwa-wyalze
mcxovrebma iberebma da lazebma~ (s. yauxCiSvili, `mimomxilveli~,
1926, #1, gv. 55).
romaeli mwerali rufinusi kidev ufro azustebs da iZleva
cnobas, rom iberebi pontos gaswvriv mcxovrebi tomi iyo, is wers _
90
`iberTa naTesavi, romelic pontos areSi binadrobs~ (iv.
javaxiSvili, qarT. eris istoria, I, 1951, gv. 205).
g. gozaliSvili miiCnevs, rom radgan iberebi igive tabalebi arian,
maTi cxovreba da ganvrcoba pontos zRvamde bunebrivi iyo. amas
miuTiTebdnen kidec sxvadasxva wyaroebi _ saeklesio mwerali
sokratec imaves wers _ `es iberni pontos zRvasTan binadroben~ (g.
gozaliSvili, miTridate pontoeli, 1965, gv. 182).
g. gozaliSvili wers, rom berZnul-romaul mwerlobaSi arsebobda
termini _ `pontos iberia~ (iqve, gv. 182, k. grigolia _ iberiis
samefoni, `moambe~, 1961, #3, gv. 330).
`pontos iberiis~ qveS unda igulisxmebodes qarTuli wyaroebis
`arian-qarTli~.
rogorc aRiniSna, plutarqes cnobiT iberTa tomi zRvis
sanapiromde vrceldeboda, xolo gelasis cnobiT pontoSi iberebi
da lazebi cxovrobdnen. es bunebrivia, radganac maT erTi saerTo
winapari _ xalibebi (qaldebi) hyavdaT, xolo mesxebi, kolxur tomad
miiCneoda, amitom isic imave warmoSobisa iyo. amitomac werda
rufinusi rom iberebi `pontos areSi~ binadroben, xolo sokrate _
`iberebi pontos zRvasTan binadroben~ (iqve, gv. 183). amitom, TviT
berZnuli wyaroebis cnobiT, eTnikurad iberi iyo evagre pontoelic
(341-399).
xalibebi da muSkebi (lazebisa da iberebis winaprebi) urartuli
wyaroebiTac erTad cxovrobdnen. Zv. w. VII s-is urartus mefis rusa
II-is warweraSi naTqvamia, rom muSkebis CrdiloeTiT xalitus
(xalibebis) qveyana mdebareobda (iqve, gv. 190), xolo meSexi da
Tubali wm. bibliaSic erTad ixseniebian (Tubalebi igive iberebi
arian ioseb flaviusis cnobiT).
es tomebi yvela wyaros cnobiT samxreTidan CrdiloeTisaken
miiwevdnen, amitomac erTmaneTs faravdnen, sabolood ki `qarTlis
samefo~ daaarses farnavazis epoqaSi.
wyaroTa mixedviT is tomebi, romelnic uwindel wyaroebSi
samxreTis raionebis mosaxleobad iTvlebodnen, axla CrdiloeTiT
moCanan.
lazebis Sesaxeb n. mari TurqeTSi mogzaurobis Semdeg wers _
`Wanebi TavianT Tavs uwodeben lazebs~ (g. gozaliSvili, dasax. naSr.
gv. 194).
lazebis sacxovrisis Sesaxeb TviT saqmeSi Caxeduli lazebis
sityviT isini cxovrobdnen sinopidan da samsunidan trapezuntis
91
regionis CaTvliT. n. marisaTvis mis Tanmxleb lazs favzi-beis
uTqvams, rom `konstantinopolSi lazebs uwodeben SavizvispireTis
mcxovrebT, samsunelebsac da sinopelebsac. sinopelebi lazebad
moixsenieben samsunelebs, samsunelebi ki trapezuntelebs~ (iqve, gv.
194).
maSasadame, md. galisis (halisis) sanapiroebidan trapezuntis
regionis CaTvliT mosaxleoba lazebad iwodeboda.
es faqti kidev erTxel gviCvenebs, rom xalibebi SemdgomSi
marTlac lazebad iwodnen, radganac swored md. galisidan iwyeboda
xalibebis sacxovrisi, amasTanave xalibebis anu qaldebis saxeli
ewoda kidec lazebiT dasaxlebul olqs bizantielTa mier, es iyo
`qaldeas Tema~, rogorc cnobilia am miwa-wyalze xalibebis garda
cxovrobdnen sanebi da sxva qarTuli tomebi, Cans erT periodSi
moxda kidec xalibebisa da sanebis (Wanebis) konsolidacia (anda
isini Tavidanve erTi xalxi iyo) da amis Sedegad am xalxs daerqva
ori saxeli, is erTdroulad iyo lazic da Wanic. saxeli lazi
miRebulia xalibebis saxelisagan `alazoni~ (alizoni), xolo Wani
`sanebis~ tomis saxelisagan.
lazebis anu Wanebis sacxovrisi md. galisidan (halisidan)
vrceldeboda trapezuntisaken. fiqroben, rom alazonebis
(alizonebis) saxeli md. galiss ukavSirdeba Tu asea Tavdapirveli
saxeli iqneboda galazonebi an halazonebi. n. mari werda am lazebis
anu igive Wanebis sacxovrisis Sesaxeb _ `adre Wanuri tomis
mosaxleobas ufro farTo teritoria eWira _ md. yizil irmakamde.
am mdinaris Tavdapirveli saxeli `halisi~ ixseneba Wanuridan da
niSnavs mdinares~ (iqve, gv. 194). maSasadame n. mari fiqrobda rom md.
halisi (galisi) iyo qarTuli sityva `Relesagan~ miRebuli saxeli _
`Relisi~ _ Ralisi (Rele _ patara mdinare).
g. gozaliSvili marTebulad SeniSnavs _ `dasturdeba homerosisa
da strabonis cnobebi halizonebisa da xalibebis Sesaxeb, rom
halizonebi zanebi-Wanebi iyvnen~ (iqve, gv. 194).
am daskvnidan SeiZleba isic vifiqroT, rom sityva `zani~ erTi
nawilia erTiani sityvisa `alizoni~. da is (`zani~) miRebulia saxe-
lisagan `alizoni~ (alazoni). bizantiur samyaroSi trapezuntis
regionis erT nawils _ `lazoni~erqva (aqedan _ lazi).
sxvadasxva wyaroSi lazebi da kolxebi sxvadasxva tomad
moixsenieba, magram, Cans, is erTi xalxi iyo. saerTod `kolxi~ _
92
sazogado saxeli unda yofiliyo zRvispireTis qarTuli tomebisa,
maT Soris mesxebisac, radaganc hekatos mileteli, rogorc iTqva,
mesxebs _ kolxur tomad miiCnevda _ `Wanebis _ lazebis (kolxebis)
mosaxleoba iyo trapezuntis olqis ZiriTadi mosaxleoba, romelic
trapezuntidan dasavleTiT Sors vrceldeboda~ (iqve, gv. 194).
TviT bizantiis imperiis Zlierebis xanaSi _ VI s-Si Wanebi
SeWrilan kapadokiaSi, kilikiaSi da siriaSi (ioane galalas (491-578)
cnobiT).
xaldebisa da Wanebis igiveobas mose xorenelis cnobac adastu-
rebs, sadac Wanebis qveyana moxseniebulia, rogorc Waniuki, xalti
(iqve, gv. 195).
Wanebisa da xaldebis igiveobaze wers g. meliqiSvilic _
`samxreTis mimarTulebiT antikur dros cxovrobda qarTuli tomi
xaldi-xalibebi, rogorc cnobilia saxeli `xaldi~ (qaldi)
organuladaa dakavSirebuli dasavlur qarTul, kerZod Wanebis
mosaxleobasTan. Zvelsomxur wyaroebSi variantebis saxiT
gamoiyeneba saxelwodebebi `xaldi~ da `Wani~ (iqve, gv. 196).
rogorc iTqva Wanebi TavianT Tavs lazebs uwodebdnen. meomari
Wanebis qveynis damorCileba mxolod iustinianes dros SeZlo
bizantiis imperiam VI s-Si. iqamde es tomi _ sruliad damoukidebeli
iyo. 535 wels gamocemul Tavis novelaSi iustiniane siamayiT
acxadebda, rom Wanebis damorCileba RmerTma romaelebs mxolod mis
mefobaSi mianiWa (iqve, gv. 195).
Wanebi, g. gozaliSvilis cnobiT, cxovrobdnen trapizonis
dasavleTiT da ara aRmosavleTiT, is wers _ `Wanuri mosaxleoba
trapizonis dasavleTiT Sors iyo mofenili~ (iqve, gv. 195), Tumca iv.
javaxiSvilis sityviT trapizoni Tavisi olqiT `lazebis anu
Wanebis~ mosaxleobiT iyo dasaxlebuli (g. gozaliSvili, miTridate
pontoeli, 1965, gv. 125).
g. meliqiSvilis mtkicebiT xaldebis saxeli Wanur
mosaxleobasTanaa dakavSirebuli, Zvelsomxur wyaroebSi variantebis
saxiT gamoiyeneba dasaxelebebi _ `xaldi~ da `Wani~.
Wanebi, igive lazebi, igive xaldebi anu xalibebi yofilan
TavianTi warmomavlobiT, cnobilia, rom wyaroTa miTiTebebiT
xalibebis ZiriTadi gansaxlebis areali samxreTiT _ trapizonis
regionSi mdebareobda, amitomac, aqedan gamomdinare, rogorc iTqva,
umarTebulod Cans sabWour istoriografiaSi miRebuli daskvna, rom
lazebis Tavdapirveli sacxovrisi iyo dasavleT saqarTvelo,
93
saidanac isini trapizonisaken gadasaxldnen arabobis epoqaSi VII-VIII
ss-Si.
bizantiuri `Tema qaldea~ Seqmnes ara dasavleT saqarTvelodan
arabTa epoqaSi gadmosaxlebulma lazebma, aramed, iq istoriulad
mkvidri xalibebis (qaldebis) STamomavlebma, romelnic lazebad
anda Wanebad iwodebodnen.
VIII s-Si Seqmnili `Tema xaldias (qaldeas)~ qalaqebi yofila
trapizoni, xeriani, erzinjani, baiburTi, argiokastroni (Turqebma
giumiSxane uwodes) (`vercxlis qalaqi~, aq iyo vercxlis maRaroebi),
qaldiis qalaqs baiburTs nusxebSi paiperi ewodeba (iqve, gv. 197).
qarTulad am Temas erqva `qveyana xaldiisa~ (qaldiisa).
n. adonci mtkiced dgas im poziciaze, rom Wanebi Zvel dros
iwodebodnen xaldebis (qaldebis) saxeliT, is wers _ `Wanebi Zvel
dros xaldebad iwodebodnen. maT garda iq mravali tomi cxovrobda.
Wanebis VI s-Si gaZlierebis gamo am qveyanas Wanika uwodes~ (iqve, gv.
198).
iv. javaxiSvilis TqmiT `yvela qarTveli tomebis samSoblo...
qaldia iyo~ (qarT. eris ist. 1951, t. I, gv. 424).
iv. javaxiSvilis es Tvalsazrisi Zalze mniSvnelovania. Tu
qaldea anu xalibebis qveyana iyo yvela qarTuli tomis samSoblo (e.
i. svanebis, megrel-Wanebis, qarTl-kaxel-imerel-mesxebisa da sxva),
maSin yvela qarTuli tomi xaliburi warmoSobisa yofila. anu
xalibebi dvrita da safuZvelia saidanac yvela qarTuli tomi
warmoSobila.
g. gozaliSvili exeba qaldeas TemSi mcxovreb adgilobrivi
warmoSobis didebulebs, romelnic aq saukuneTa manZilze
liderobdnen da umaRles samoxeleo Tanamdebobebs flobdnen,
samwuxarod, maT Soris daundobeli brZola iyo gaCaRebuli da
erTmaneTs anadgurebdnen.
eseni yofilan Semdegi sagvareuloebi _ sqolaria, mizimati,
kavasiti, Wanixiti, komaxiti (g. gozaliSvilis azriT am gvarebSi
SeiZleba amovicnoT WaniSvili (Wanixiti), komaxiZe (komaxiti) da sxv.
`TviTeul am sagvareulos Zvel xaldiaSi TvalsaCino adgili da
roli ganekuTvneboda _ magaliTad, kavasitebis sagvareulos
ekuTvnoda Semdgomi giumiSxane da xaldiis sxva mniSvnelovani
punqtebi, kavasitebis xelSi yofila trapizonidan arzrumis
mimarTulebiT mdebare miwa-wylis olqi, romelzec saerTaSoriso
gza gadioda. amitomac kavsas naxevrad damoukidebeli sagvareulo
94
xaldiis istoriaSi TvalsaCino rols TamaSobda. misi
warmomadgenlebi yofilan xaldiis dukad, hqoniaT didi domestikisa
da didi logoTetis wodebebi, saerTod, uspenskis sityviT, xaldiis
didi duka warmoadgenda samxedro da samoqalaqo gubernators,
magram realurad qaldiis pirobebidan gamomdinare (geografiuli
garemo, mudmivi omianoba) mas gacilebiT meti gavlena hqonda
saimperatoro karze (iqve, gv. 200).
aseve didi gavlena hqonda Wanixitebis sagvareulos, maT
ekuTvnodaT qaldiis cixe-simagre Wanixi (Wanka) da macuka (maWuka).
hqondaT imperiis didi mejinibeTuxucesis wodeba.
aseTive mniSvnelobis iyo gabraTa (gabaraSvilTa) sagvareulo.
xaldiis cnobili cixe-simagre kamaxa (komaxa) iyo komaxitebis
sagvareulos xelSi. komaxas cixes zogjer kemaxasac uwodebdnen.
gamahmadianebis Semdegac qaldiaSi Wanur sagvareuloebs didi
Zalaufleba darCaT (g. gozaliSvili, miTridate pontoeli, 1965, gv.
200).
g. gozaliSvili miiCnevs, rom qaldiis TemSi Sediodnen paiperti
(baiberTi), gaZiura, kolonia, azrumi da mosaxleobis or mesamedze
meti lazebi anu Wanebi iyvnen (iqve, gv. 201). romlebic mudam
ibrZodnen TavisuflebisaTvis.
g. gozaliSvili, rogorc iTqva, ar eTanxmeba Teorias lazebis
rionis xeobidan qaldeaSi gadasaxlebis Sesaxeb, amitomac wers _
`lazur-Wanuri aq imTaviTve sufevda, rom xalibebi, tibarenni,
mosvinikebi, drilebi da svanebi swored lazur-Wanurs
laparakobdnen, rom yvelani isini qarTul erovnebas ekuTvnodnen~
(iqve, gv. 203).
am kuTxiT Zalze mniSvnelovania g. gozaliSvilis daskvna (riTac
kidev erTxel miuTiTebs, rom lazebi qaldeaSi ar gadmosaxlebulan
rionis xeobidan VIII-IX ss-Si, is wers _ `VIII-XI saukuneebSi ara Cans,
rom am mxriv raime mniSvnelovani cvlileba momxdariyos, piriqiT, am
qveynis mier saxelwodeba xaldiis SenarCuneba miuTiTebs iqauri
eTnikuri elementis statikurobaze~ (iqve, gv. 203).
am mosazrebas kidev ufro amtkicebs Semdegi fraza _ `im
teritoriaze, sadac pontos samefo ivaraudeba, Wanur-lazuri
mosaxleoba uwyvetad arsebobs~ (iqve, gv. 203).
g. gozaliSvili Tavisi vrceli kvlevis Sedegad sabolood
askvnis _ `pontos samefos mosaxleobis ZiriTad elements mesxur-
Wanur-lazuri da sxva qarTveli tomebi Seadgendnen, rom pontos
95
samefo iyo qarTvel tomTa saxelmwifoebrivi gaerTianeba~ (iqve, gv.
203).
maSasadame, misi mtkice TvalsazrisiT lazebi trapezuntis olqSi
gadmosaxldnen ara rionis xeobidan VIII-IX saukuneebSi, rogorc
miiCnevs sabWoTa epoqis istoriografia, aramed mkvidrni iyvnen
uxsovari droidanve _ isini lazebad iwodebodnen da ZiriTadad
gamahmadiandnen, xolo lazi qristianebi berZnul Tems Seekedlnen _
berZnebad iqcnen.
es lazebi igive xaldebi iyvnen. amitomac, gozaliSvilis azriT,
magaliTad 1370-90 wlebSi daweril wm. evgeniosis cxovrebaSi,
romelic 1200 wlis ambebs exeba trapizonis dukas `ioane xaldi~
ewodeba (iqve, gv. 206) im xalxis saxlis mixedviT, romelic iq
cxovrobda, radganac trapizonis saxelmwifos ZiriTadi mosaxleoba
lazebi iyvnen mis imperatorebs `kolxTa mefeebs~ uwodebdnen (iqve,
gv. 207).
aRsaniSnavia, rom `adgilobrivi mosaxleoba `saqarTvelos~
uwodebda md. xartuSis sanapiros teritorias~, xolo ericovis
cnobiT _ `md. kisgimis marcxena sanapiro cnobilia giurjistanis
saxeliT, aqaa xamSini~ (iqve, gv. 208). adoncis TqmiT _ `Wanebi
cxovrobdnen md. xartuSis aRmosavleTiT _ ardasisa da giumiSxanes
sazRvrebidan dawyebuli TviT xemSinamde, ekavaT ra amgvarad mTeli
parxaris zegani~ (g. gozaliSvili, `miTridate pontoeli~, 1965 gv.
208).
saerTod ki, Wanur-lazuri mosaxleoba `trapizonisa da misi
olqis ZiriTad masas Seadgenda imTaviTve da TviT XX s-mde~ (iqve,
gv. 202).
isini ZiriTadad asimilirdnen berZnebsa da TurqebSi (gv. 202).
iv. javaxiSvilic ar eTanxmeboda rionis xeobidan lazebis
trabzonisaken gadasaxlebis Teorias, is amasTan dakavSirebiT wers
_ `qarTvelebs ar SeeZloT trabzon-samsunis mxareebSi `TavianTi
ena-kavebi raime gziT gaevrcelebinaT~, radganac qarTvelebs
(qarTul saxelmwifos) `aq arasodes ubatonia, Tamar mefis
laSqrobis garda~, is daaskvnis _ `aq lazur-Wanuri laparaki exlac
ismis, es mxolod imis damamtkicebeli da momaswavebeli sabuTia,
rom lazur-Wanuri iq imTaviTve sufevda, rom xalibebi, tibarenebi,
mosvinikebi, drilebi da svanebi swored lazur-Wanurs
laparakobdnen, rom yvelani isini qarTul erovnebas ekuTvnodnen~
96
(iv. javaxiSvili, `qarTveli eris istoria~, I, gv. 415, 1951, iqve, gv.
203).
Zalze mniSvnelovania iv. javaxiSvilis daskvna, romlidanac Cans,
rom lazebi arabobis Semdeg ar gadasaxlebula trabzonis
regionebisaken. saqme isaa, rom, rogorc iTqva, ucxour gamocemebSic
gamoCnda Tvalsazrisi, TiTqosda lazebi trapizonisken
gadasaxldnen arabobis epoqaSi, xolo iqamde rionis xeobaSi iyo
maTi sacxovrisi.
g. gozaliSvili wers _ `uZvelesi droidan mokidebuli
pirvelwyaroebi erTxmad adastureben pontos samefos arealSi
Wanur-lazuri da saerTod, qarTul tomTa uwyvet arsebobas~ (iqve,
gv. 203).
TurqeTSi inglisis konsuli palheri Tavis mTavrobas
atyobinebda, rom trapizonis vilaieTSi yizil-irmakidan (Zveli md.
halisidan) punqt `SekveTilamde~ or milionamde adamiani cxovrobda.
TviTon trapizonis vilaieTi iyofoda oTx sanjayad (olqad) _ 1.
lazistani; 2. trapzonis olqi; 3. Waniki; 4. giumiSxane (iqve, gv. 204).
aRsaniSnavia, rom VII saukunis `somxuri geografia~ samxreT egriss
(egrs), aseve oTx olqad yofda, TiTqmis imave saxelwodebiT (lazivi,
Wanika, egeri, manrali). samxreT egrisis sazRvrebi TiTqmis
eTanadeboda XIX s-is trabzonis vilaieTis sazRvrebs.
es vrceli qveyana ZiriTadad lazebiT (WanebiT) iyo dasaxlebuli,
magram maT ar gaaCndaT TavianTi nacionaluri identificirebis
unari, ar hqondaT erovnuli TviTSemecneba (Tumca tomobriv doneze
nawilobriv gaaCndaT), amitomac isini religiuri niSnis mixedviT
akuTvnebdnen TavianT Tavs sxvadasxva erovnebas, kerZod mahmadiani
lazebi _ Turqebad iwodebodnen, qristiani lazebi _ berZnebad.
iyvnen aseve armenizirebuli lazebic (giumiSxanelebi), isini
Tavdapirvelad somxuri eklesiis mrevlad gadaiqcnen, Semdeg ki
gamahmadiandnen (xemSinebi).
ucxoeli mecnieris e. maieris daskvniT lazebi iyvnen
STamomavalni xalibebisa _ `xalibebis STamomavalni romaul xanaSi
Wanebad da lazebad iwodebian~ (Ed. Meyer, Gesch. d.Altertums.
Zweiter Band. Stuttgart. 1893, gv. 293, ix. iqve, gv. 226).
imave Tvalsazriss,rogorc iTqva, iziarebda i. diakonovi (iqve, gv.
226). is emxroboda Tvalsazriss, rom xalibebi lazebis winaprebi
iyvnen da aseve aviTarebda azrs, rom amierkavkasiis xalxebs axlo
aRmosavleTis xalxebTan genetikuri kavSiri gaaCniaT (iqve, gv. 226).
97
maSasadame, gamoCenili ucxoeli mecnierebi e. maieri, i. diakonovi
da piotrovski miiCnevdnen, rom lazebi xalibebis pirdapiri
memkvidreebi iyvnen. iv. javaxiSvili, g. gozaliSvili da sxvani ar
miiCnevdnen, rom lazebi trapezunt-pontos regionSi gadmosaxldnen
rionis xeobidan (dasavleT saqarTvelodan) arabTa Semosevebis
Semdeg _ VII-VIII saukuneebSi.
adelle billisa da o. lorTqifaniZis gansxvavebuli
mosazrebani kolxeTis Sesaxeb
Cvens eramde VI-IV ss-Si `kolxuri erovnebis~ arsebobas imiT
amtkicebs Cveni zogierTi mecnieri, rom TiTqosda `Zv.w. VII-VII ss-Si
Camoyalibda axali Zlieri damoukidebeli saxelmwifoebrivi
erTeuli, mTel antikur samyaroSi farTod cnobili kolxeTis
samefo, romelsac herodote axlo aRmosavleTis didi monarqebis _
midiisa da aqemenidebis iranis gverdiT ixseniebs~ (qse, t. 5, gv. 596).
sinamdvileSi, msgavsi istoriuli faqtis Semcveli cnobebi
herodotesTan ar gvxvdeba.
herodote Tavis Txrobas iwyebs TqmulebebiTa da miTebiT, mefis
asul evropes motacebis eposis (miTis) gadmocemis Semdeg mogvi-
Txrobs, rogor moitaces argonavtebma medea `kolxidaSi~. amis sana-
cvlod `kolxTa mefem gagzavna eladaSi mociquli~ (herodote, I, 2).
ase, rom `kolxTa mefe~ herodotesTan da saerTod berZnul
wyaroebSi mxolod miTebTanaa dakavSirebuli, `kolxTa mefe~ an
`kolxeTis mefe~ sxvagan arsad aRar gvxvdeba herodotes vrcel
TxzulebaSi, Tumca ki kolxeTs sakmaod xSirad ixseniebs.
amasTan dakavSirebiT evropeli mecnieri adelle billi wers _
`cdebian qarTveli mecnierebi, roca kolxeTis samefos arsebobas
faqtad miiCneven! kolxeTi samefod moixsenieba mxolod argonavtebis
eposSi, straboni samefo dinastis arsebobas mxolod iberis
aRwerisas moixsenebs da ara kolxeTis aRwerilobisas~ (adelle
billi, saqarTveloSi aRmoCenil samarxTa kvleva, boni, 2003 w.
krebulSi `amirani~, IX2, monreali-Tbilisi, 2003, gv. 55-62).
98
ucxouri istoriografia miiCnevs, rom kolxeTi ar iyo erTi
eTnosi, amasTan dakavSirebiT evropeli mecnieri wers _ `qarTveli
mecnierebi cdebian, roca sityva `kolxeTiT~ eTnoss aRniSnaven,
`kolxeTi geografiuli mniSvnelobiT ixmareboda berZnul
wyaroebSi!~ (adelle billi, saqarTveloSi aRmoCenil samarxTa
kvleva, boni, 2003 w. krebulSi `amirani~, IX2, 2003, gv. 55-60). rogorc
Cans, es cnobili faqtia dasavleT evropuli samecniero
wreebisaTvis, am sakiTxis Sesaxeb wers evropeli mecnieri, romelmac
piradad Seiswavla qarTvel mecnierTa mosazrebani aRniSnul
sakiTxze.
is ufro adreul xanasac exeba da wers _ `kulxa ar iyo
Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze, rom kolxeTic mxolod
nawilobriv SeiZleba davukavSiroT dasavleT saqarTvelos. Zveli
berZnuli kolxeTis pirvandeli mniSvneloba moicavs ara mxolod
urartul kulxas, aramed zogadad Savi zRvis samxreT-aRmosavleT
sanapiro teritorias, kerZod, ki dRevandeli TurqeTis sinopsa da
trapizons Soris. berZnuli kolonizaciis ganviTarebasTan erTad
icvleba agreTve kolxeTis cnebis gagebac _ herodote aRniSnavs,
rom mdinare fazisi (rioni) warmoadgens kolxeTis CrdiloeT
sazRvars. kolxeTi dasaxlebulia sxvadasxva tomebiT, maT Soris
mosxebiT, makronebiT, mosinikebiT, TviT kolxebiT, marebiT,
tibaranebiT da sxva tomebiT, kolxeTi araa erTi eTnosi~ (adelle
billi, saqarTveloSi aRmoCenil samarxTa kvleva, boni, 2003 w.
krebulSi “amirani~, IX 2, 2003, gv. 55-60).
herodotes epoqaSi semituri tomebi CrdiloeTiT ufro vrclad
iyvnen gansaxlebulni, vidre Semdgom. magaliTad, herodotesTan
sirielebsa da paflagonielebs Soris sazRvrad md. halisi iTvleba,
romelic istoriul kolxeTTan axlos miedineboda.
evropeli mkvlevari exeba Teorias egviptelebisa da dasavleT
saqarTvelos mosaxleobis e.w. `erTi warmoSobis~ Sesaxeb da
msjelobs _ herodotes kolxebi kanis feris, Tmis saxeobisa da enis
mixedviT semituri an qamituri tomia da ara indoevropelebi. is
CamoTvlil tomebs semitebs ukavSirebs da amasTanave Tavdapirvel
kolxebs akavSirebs ara evropul, aramed muqkanian rasasTan. is wers
_ `cxadia, rom kolxebi egviptelebi arian... radgan kolxebi
Savgvremanebi arian xuWuWTmianebi... egviptelebsa da kolxebs ena
msgavsi aqvT erTmaneTis~ (herodote, VII, 72).
mecnierebisaTvis kargadaa cnobili, egviptelebi evropelebisagan
gansxvavdebodnen rasobrivad kanis muqi feriTa da Tmis safariT.
99
aseve kargadaa cnobili isic, rom amJamindeli `kavkasiuri rasa~
(Sesabamisad dasavleT saqarTvelos mosaxleoba) ganekuTvneba samx-
reTevropul rasas da araviTar SemTxvevaSi muqkanian semitur an
qamitur rasas. amitomac herodotes `kolxebi~ rasobrivadac ki
gansxvavdeba Tanamedrove dasavleT saqarTvelos mosaxleobisagan.
meore berZeni avtori straboni aseve sagangebod aRwers kolxeTs.
strabonis mixedviT qristeSobamde I saukuneSi kolxeTi
warmoadgenda krebiT saxels mTeli samxreT-aRmosavleT
SavizRvispireTisa _ trapizonidan _ pitiuntamde. am epoqis berZnuli
wyaroebiT kolxeTi ar aRniSnavda eTnoss, aramed berZnul
wyaroebSi sityva `kolxeTi~ geografiuli mniSvnelobiT ixmareba.
rogorc Cans, es cnobili faqtia dasavleT evropuli samecniero
wreebisaTvis, am sakiTxis Sesaxeb wers evropeli mecnieri, romelmac
piradad Seiswavla qarTvel mecnierTa mosazrebani aRniSnul saki-
Txze da rogorc aRiniSna, is wers _ `qarTveli mecnierebi cdebian,
roca sityva `kolxeTiT~ eTnoss aRniSnaven, `kolxeTi geografiuli
mniSvnelobiT ixmareboda berZnul wyaroebSi!~ (adelle billi,
saqarTveloSi aRmoCenil samarxTa kvleva, boni, 2003 w. krebulSi
`amirani~, IX2, 2003, gv. 55-60).
evropel mecnierTa es Tvalsazrisi mTlianad eTanadeba Zvel qar-
Tuls (qarTuli wyaroebi dasavleT saqarTveloSi ar icnobs kol-
xeTs), qarTul saistorio wyaroebSi mudam xazgasmiT miTiTebuls,
rom dasavleT saqarTveloSi ar cxovrobda adgilobriv-kolxuri
eTnosi, rom aRmosavleT da dasavleT saqarTvelo istoriulad
mudam erTi eTnosiT, erTi xalxiT, erTi erovnebiT iyo dasaxlebuli
da es iyo qarTveli xalxi, rom dasavleT saqarTvelos
saerisTavoebSi mcxovrebi mosaxleoba imTaviTve qarTveli xalxis
ganuyofeli nawili iyo _ igulisxmeba _ gurulebi, egriselebi,
margvelebi, Takverelebi Tu svanebi, bunebiTi qarTvelebi da, amitom,
maT `qarTizacia~ ar esaWiroebodaT, TviTve iyvnen e.w. `qarTebic~ da
qarTvelebic. amis axsnas iZleva iv. javaxiSvili, miaCnia, rom
qarTvelTa uZveles samSobloSi karduSi erT erad iyo
formirebuli Semdegdroindeli svanebi, Wanebi, megrelebi da
aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba. isini imTaviTve erTi erovneba,
erTi qarTveli eri iyvnen.
Tu arsebobda `kolxeTis samefo~ _ TavisTavadi saxelmwifo,
cxadia, aq SesaZlebeli iyo kidec `kolxebis erovnebis~ formireba,
rogorc amas miiCnevs sabWouri istoriografia.
100
namdvilad arsebobda `kolxeTis samefo~?
Tanamedrove evropis istoriografia ambobs _ kolxeTis samefo ar
arsebobda _ wyaroebiT es ar dasturdeba, amitomac, werda kidec
evropeli mecnieri, rogorc zemoT aRvniSneT _ `cdebian qarTveli
mecnierebi, roca kolxeTis samefos arsebobas faqtad miiCneven!
kolxeTi samefod moixsenieba mxolod argonavtebis eposSi,
straboni samefo dinastis arsebobas mxolod iberis aRwerisas
moixsenebs da ara kolxeTis aRwerilobisas~ (adelle billi,
saqarTveloSi aRmoCenil samarxTa kvleva, boni, 2003 w. krebulSi
“amirani~, IX2, monreali-Tbilisi, 2003, gv. 55-62).
is kvlav imeorebs _ `cdebian qarTveli mecnierebi, rodesac
`kolxur TeTrs~ kolxeTis samefos arsebobis damadasturebel
faqtad miiCneven~ (iqve, gv. 60).
Tanamedrove evropuli istoriografiis msgavsad, Zveli qarTuli
istoriografia saerTod ar icnobs `kolxeTis samefos~.
Cveni winaprebi dabejiTebiT amtkicebdnen, rom dasavleT da
aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba erTi eri (erovneba) iyo.
amitomac Seqmna man erTiani saxelmwifo farnavazis dros da Semdeg.
amJamad arsebobs ori Teoria qarTveli eris Camoyalibebis
Sesaxeb. pirveli aris ZvelqarTuli, romelic amtkicebs, rom
dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba erTian ers
warmoadgenda qristeSobamde saukuneebiT adrec, meore ki aris e.w.
`qarTizaciis~ Teoria, romlis mixedviTac saqarTvelos
teritoriaze arsebobda kolxuri da `qarTis~ erovnebebi da am
ukanasknelma SeZlo axali erovnebis formireba.
aRsaniSnavia, rom XIX s-mde moRvawe saqarTvelos wmida eklesiis
mamebi da mematianeebi arasdros iziarebdnen qarTizaciis Teorias
da maTTvis swored pirveli Teoria warmoadgenda WeSmaritebas.
101
`arian-qarTlis~ sakiTxisaTvis
(giorgi qavTaraZe, ivane javaxiSvilis istoriisa
da eTnologiis instituti)
ariani
cnoba qarTvelTa Tavdapirveli samSoblos `arian-qarTlis~
Sesaxeb uZveles qarTul matianes `moqcevaY qarTlisaYs~ Semounaxavs.
am cnobiT, qarTlSi gamolaSqrebulma aleqsandre makedonelma
mcxeTaSi mefed masTan xlebuli arian-qarTlis mefis Ze _ azo daa-
dgina.
`moqcevaY qarTlisaYs~ X s-is Satberduli xelnaweris mixedviT _
`Tana-hyvanda aleqsandres mefesa azoY, Ze arian-qarTlisa mefisaY da
mas miuboZa mcxeTaY sajdomad da sazRvari daudva mas hereTi, da
egris wyali, da somxiTi da mTaY crolisa da warvida~.
`ese azoY warvida ar[i]an-qarTlad, mamisa T/vi/sisa da warmoiyvana
rvaY saxli da aTni saxlni mamamZuZeTani, da dajda Zuel mcxeTas da
Tana-hyvandes kerpni RmrTad _ gaci da ga, da ese iyo pirveli mef/e/
mcxeTas Sina azoY, Z/e/ arian-qarTvelTa mefisaY~...
wmida ninos sityviTac, kerpebi gaci da ga `RmrTad hqondes
mamaTa TquenTa arian-qarTliT~.
daviT aRmaSeneblis sulieri moZRvris arsen beris (mas arsen
iyalToelad miiCneven), `ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqciis
avtoris, ganmartebiT:
`Cven qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosrulTani da
enaY maTi uwyiT, da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa Svilis-
Svilni arian~;
am citataSi samjer aris xazgasmuli `arian-qarTlis~ mosaxleobis
qarTuli xasiaTi:
1. qarTvelebis uSualo memkvidreobiTi kavSiri (`Svilni varT~)
`arian-qarTlidan~ wamosul mosaxleobasTan;
2. qarTuli enis `arian-qarTlidan~ Semotana (`enaY maTi uwyiT~);
3. qarTlis mefeTa memkvidreobiTi kavSiri `arian-qarTlis~ samefo
karTan (`amaT mefeTa Svilis-Svilni arian~).
a. svaniZe arian-qarTls mtkvrisa da arezis (araqsis)
SuamdinareTSi aTavsebda; aqedan varaudobs qarTlSi samefo
dinastiis imigracias. misi azriT, es movlena dakavSirebuli unda
102
iyos somexi mxedarTmTavrebis _ artaqsiisa da zariadris mier
warmoebul dapyrobebTan.
yuradRebas ipyrobs e. TayaiSvilis dakvirveba, romlis mixedviT,
saxeli `ariani~ `moqcevaY qarTlisaYs~ qronikis Semdgenels amouRia
apokrifuli xasiaTis nawarmoebidan, romelsac qarTul teqstSi
`quabi saganZuri~ ewodeba da romelic IX saukuneze ara ugvianes
xanaSi Sesrulebul Targmans warmoadgenda asuruli Txzulebis _
`ganZTa qvabis~ savaraudod VI saukunis erT-erTi redaqciisa. masSi
vkiTxulobT: `xolo dReTa TaraYsaTa, J (90) welTa cxovrebisa
misisaTa, gamoCnda brZaneba yovelsa adgilsa, sofelsa, romelsa
hrqvian ariani, romeli aRaSena iraYs, Zeman eberisaman, da iyo kaci
mdidari friad, da mokuda, da esua mas Ze da Seqmna kerpi oqrosa da
aRmarTa saflavsa zeda mamissa Tvisisasa~.
nabuqodonosori (g. qavTaraZe)
didi mniSvneloba eniWeba cnobas babilonis mefis nabuqodonosor
II-is (Zv. w. 605-562 ww.) mier afrikisa (libiisa) da pirenes
naxevarkunZulis (iberiis) dalaSqvrisa da iqidan wamoyvanili
tyveebis pontos gadaRma mdebare iberiaSi, anu kavkasiaSi dasaxlebis
Sesaxeb, romelic, TviT klasikuri xanis mweralTa miTiTebis
Tanaxmad, miewereboda mcireaziel berZens, istorikoss, geografossa
da diplomats, `indikis~ avtors megasTenes (daaxl. Zv. w. 350-290 ww.).
es cnoba metad popularuli iyo ara mxolod ZvelberZnul da
romaul literaturaSi, igi gavrcelebuli iyo aRmosavleTSic,
kerZod siriul da somxur literaturaSi, iTvleba, rom
megasTenesTan gvxvdeba yvelaze adreuli cnoba kavkasieli iberebis
Sesaxeb.
megasTenes zemoT moyvanili cnoba SavizRvispireTSi iberebis
dasavleTidan gadmosaxlebis Taobaze Semonaxulia evsebi
kesarielis (daaxl. 263-339 ww.) TxzulebebSi. amasTan dakavSirebiT
pirvel rigSi uTiTeben mis mier 314-318 ww. daweril nawarmoebs
`saxarebisadmi winamomzadebas~, sadac naTqvamia: `vpove me agreTve
abidenosis TxzulebaSi `asurelTa Sesaxeb~ nabuqodonosorze
Semdegi: megasTene ambobs, rom nabuqodonosori herakleze ufro
103
Zlevamosili iyo, libiasa da iberiaze gailaSqra, daeufla da maTi
nawili pontos marjvniv daasaxla~.
ramdenime wliT ufro adre, 308-311 ww. daweril `qronikebis~ pir-
vel wignSi _ `qronografia~ evsebi kesarieli aseve gadmogvcems _
`abidenosi nabuqodonosors herakleze Zlevamosilad miiCnevs,
rodesac wers Semdegs: megasTene ambobs, rom nabuqodonosori
herakleze Zlevamosili iyo, maT Tavisi jarebi Sors libiamde da
iberiamde miuSva. daipyro es qveynebi da maTi mosaxleobis nawili
evqsinis zRvis marjvena napirze daasaxla~.
ebrauli warmomavlobis romael istorikosTan, ioseb flaviusTan
(daaxl. 37-95 ww.) _ TxzulebaSi `iudevelTa siZveleni~ gvxvdeba
megasTenes cnoba nabuqodonosoris dasavluri laSqrobis Taobaze,
aq araferia Tqmuli am ukanasknelis mier dasavleTis iberebisa da
libielebis pontos marjvniv anu aRmosavleTiT gadmosaxlebis
Taobaze; naTqvamia mxolod da mxolod is, rom megasTene `indikis~
IV wignSi cdilobs yvelasaTvis TvalsaCino gaxados heraklesTan
SedarebiT nabuqodonosoris meti gambedaoba da miRwevaTa sidiade,
vinaidan man libia da TviT iberia daipyro.
ax. w. VIII saukunis meore naxevrisa da IX saukunis dasawyisis
bizantieli mematiane georgios sinkelosTanac Semonaxul megasTenes
fragmentSi libiis didi nawilisa da iberiis dapyrobazea saubari.
movses xorenacTan vkiTxulobT: `amis Sesaxeb abidenosi ambobs:
`Zlevamosilma nabuqodonosorma, romelic herakleze ufro Ronieri
iyo, Sehyara jari da miaRwia libielTa, agreTve [i]verielTa qveynebs,
Semusra da daimorCila isini, maTi erTi nawili wamoasxa iqedan da
pontos zRvis marjvena mxares daasaxla~. [i]veria qveynierebis
dasavleT sazRvarze mdebareobs~.
`qronikebis~ somxuri Targmanis qarTuli versia g. meliqiSvilis
mixedviT, Semdeg saxes Rebulobs: `Zlevamosilma, ambobs igi
(abidenosi, _ g. m.), nabuqodonosorma, romelic herakleze Zlieri
iyo, laSqris Sekrebis Semdeg miaRwia libielTa da iverTa qveynebs
da sZlia, daamxo, daimorCila isini. maTi erTi nawili man
gadaasaxla pontos zRvis marjvena mxareze (da) iq daasaxla~
konstantine VII porfirogenetis TxzulebaSi `imperiis
mmarTvelobis Sesaxeb~ (dawerilia 984-952 ww. Soris) Semonaxuli
cnoba, rom TiTqos X s-is Sua xanebis kavkasiel iberebs (anu
qarTvelebs) Tavi ierusalimidan wamosuli xalxis STamomavlebad
miaCndaT, am cnobis Tanaxmad: `iberielebi mogviTxroben, rom maTi
104
tomi ierusalimidan aris warmoSobili da, rom isini wamovidnen
ierusalimidan RvTis brZanebis momaswavebeli sizmrebis CvenebiT da
daesaxlnen sparseTis mxareebTan, e.i. qveyanaSi, sadac amJamad
mkvidroben... vinaidan iberielebi, rogorc TviTve amboben,
STamomavlobiT ierusalimidan arian, amis gamo maT aqvT didi
siyvaruli misi da uflisa ieso qristes saflavisa da gansazRvrul
droebSi uxvad ugzavnian fuls wminda qalaqis patriarqsa da iqaur
qristianebs~.
damaxasiaTebelia agreTve misi Semdegi sityvebi: iberielebi `uwo-
debdnen Tavis-Tavs daviT mefisa da winaswarmetyvelis naTesavs da
aqedan yovladwminda RvTismSoblis naTesavsac, radgan isic
daviTisagan aris warmoSobili~.
xalibebi (g. qavTaraZe)
qsenofontis `anabasisis~ monacemebiT, taoxebi da xalibebi
sparseTis mefes ar emorCilebodnen, savaraudoa, rom maT, amave dros
(xalibebis meTaurobiT) saerTo tomobrivi gaerTianeba unda
hqonodaT Camoyalibebuli.
xalibebi da taoxebi rom dasavleT armeniis sparsel satraps ar
eqvemdebarebodnen (garda qsenofontis anabasisSi aqemenianTa
imperiaSi berZenTa gzaze mdebare qveynebsa da tomebs Soris maTi
dausaxeleblobisa) mowmobs agreTve tiribazis jarSi maTi calke _
`moqiraveebad~ moxseniebac, gansxvavebiT sakuTriv tiribazis
meomrebisagan, vinaidan, Zneli warmosadgenia, rom dasavleT armeniis
mmarTvels _ tiribazs Tvisive qveSevdromebi daeqiravebina.
xalibTa qveyana da armenia aSkarad arian erTmaneTTan
dapirispirebuli dasavleT armeniis erT-erTi soflis mamasaxlisis
mier qsenofontisaTvis naTqvam sityvebSi, rom win, berZenTa gzaze,
mdebare armeniis mezobeli qveyana xalibebs ekuTvnodaT.
speris adgilmdebareoba yvelaze ufro uaxlovdeba im
teritorias, romelic skviTinebiT iyo dasaxlebuli.
rogorc viciT, qsenofontisa da misi Tanamemamuleebis gza,
xalibebis qveynis gavlis Semdeg _ md. harpasosidan (gaigivebulia md.
WoroxTan) makronTa qveynamde (q. trapezuntis samxreTiT) _
105
skviTinebis miwaze gadioda. skviTinebis qveynis adgilmdebareobis
gansazRvris SesaZleblobas, upirveles yovlisa, unda iZleodes maTi
umniSvnelovanesi qalaqis _ gvimniasis mdebareoba q. trapezuntis
samxreTiT ganlagebuli mTebis gadaRma 5 dRis saval manZilze, rac,
rogorc fiqroben, daaxloebiT Tanamedrove q. baiburTis sanaxebs
anu istoriul spers unda Tanxvdebodes. skviTinebis qveynis
SuagulSi q. gvimniasis mdebareobas mowmobs is garemoeba, rom
berZenTa msvlelobis gzaze, rogorc am qalaqamde, aseve, misi gavlis
Semdegac, skviTinebis teritoria sakmaod did farTobze iyo
gadaWimuli.
xorZene _ arian-qarTli (g. qavTaraZe)
flavius arianes informaciiT, Zv. w. 329/328 w. centralur azieli
`xorazmielebis~ mefe farasmanesi 1500 mxedris TanxlebiT eaxla
aleqsandres md. oqsis (Tanamedrove amu daria, centralur aziaSi)
napirTan da moaxsena, rom igi cxovrobda kolxebisa da amaZonelebis
mezoblad da mzad iyo daxmareboda mas, Tuki aleqsandre
gadawyvetda im tomebis damorCilebas, romlebic saxlobdnen pontos
evqsinosamde (anu Sav zRvamde) gadaWimul mxareSi.
aleqsandrem `xorazmielebis~ mefes miugo, rom imJamad mas ar
hqonda dro da saSualeba pontosken gasalaSqreblad, magram aziis
dapyrobisa da helespontosa da propontidisis gavliT saberZneTSi
dabrunebis Semdeg, igi mTeli Tavisi sazRvao da samxedro Zalebis
daxmarebiT Rrmad SeiWreboda pontoSi da mxolod maSin
dasWirdeboda mas farasmanesis daxmareba.
erTi ram, vfiqrob, cxadia: arianes teqsti exeba SavizRvispireTs
da ara centralur azias: garda imisa, rom masSi moxseniebuli arian
kolxebi, amaZonelebi da eqvsinis ponto, amasve unda mowmobdes TviT
aleqsandres sityvebi, rom mxolod helespontosa da propontidisis
gavliT saberZneTSi dabrunebis Semdeg (e.i. Soreuli laSqrobidan
gamobrunebis Semdeg), gaemarTeboda igi pontosken da amisaTvis
gamoiyenebda rogorc saxmeleTo, aseve sazRvao Zalebs. es
ukanaskneli SeniSvna _ `sazRvao Zalebis gamoyeneba~ _ SeuZlebels
gaxdida centralur aziaSi mis ukan dabrunebas da, Sesabamisad, iq
106
myofi farasmanesisaTvis daxmarebis gawevas. safiqrebelia, rom
anatoliis Crdilo-aRmosavleT nawilSi qarTuli matianeebis
qarTvelTa `pirvelsacxovrisia~ saZebari, da kolxebTan da
amaZonelebTan mebrZoli farasmanesis qveyanac.
mxedvelobaSia misaRebi is garemoeba, rom Tu erTi mxriv, arianes
mier moxseniebuli xorazmielTa mefe farasmanesi aleqsandres daxma-
rebas elodeboda Tavisi mezoblebis _ kolxebisa da amaZonelebis _
winaaRmdeg, meore mxriv, qarTuli da somxuri matianeebis cnobiT,
aleqsandre didma qarTlSi mosvlis Semdeg am qveynis mmarTvelad
Tavisi `proteJe~ (azo/azoni Tu mihrdat/miTridate) daadgina.
arsebobs SesaZlebloba cneba `xorZenes~ gavrcobisa ufro vrcel
teritoriaze, masSi nawilobriv tao-klarjeTis moqcevis xarjze.
mxedvelobaSi gvaqvs is garemoeba, rom kola-artaanisa da tao-
klarjeTis gamyofi arsianis qedi (dRev. iazlinjam daRlari) giorgi
merCulis X s-is hagiografiul nawarmoebSi, `cxovreba wm. grigol
xanZTelisa~ moxseniebulia `xorasunTa mTaTa~ saxelwodebiT:
`rameTu odesme zafxulisa Jamsa mTaTa maT xorasunTa
gardamovidoda igi da mis Tana Zmani. da ixiles adgili marjve da
purisa Wamad dasxdes~.
amrigad, SesaZlebeli Cans, rom flavius arianes `aleqsandres
laSqrobis~ teqstSi xorazmielTa mefis farasmanesis saxels
iberiuli mxaris _ xorZenes mmarTveli iyos amofarebuli, miT
umetes, rom saxeli `farasmanenis~ xSirad aris dadasturebuli
iberiaSi.
aseT SemTxvevaSi ar aris gamoricxuli, rom arianes informacia
da `moqcevaY qarTlisaYs~ cnoba azos Sesaxeb, romelic aleqsandre
didis daxmarebiT gamefda mcxeTaSi, erTi da imave movlenis
gamoZaxili yofiliyo.
amiT asrulebs g.qavTaraZe Tavis kvlevas.
Cveni azriT sainteresoa cda etimologiurad ganvixiloT
mosazreba, rom sityva `ariani~ efuZneba sityvas _ `xorZena~.
xorazmi _ xorzene _ xorasun _ xarian _ arian
xorZene _ xarZian _ arZian _ arian _ (Sdr. xorZene-xorene _
aqedan, xorenaci)
an
xorZene _ arZian (aqedan, arZe)
xorZene-arian
107
iberebi xotenesa da akiliseneSi
(n. xazaraZe, ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri Ziebani~, 2001)
somxeTis olqebi xotene da akilisena istoriulad iberebis sa-
cxovrisi yofila. isini jer kidev qarTuli olqebi iyvnen apianesa
da strabonis epoqaSi, yovel SemTxvevaSi, swored ase gadmogvcems
apiane.
CvenTvis es momenti imiTaa saintereso, rom aRniSnuli olqebi
SemdgomSi lazikis samitropolitos nawilebi gaxdnen, axlos
mdebareobdnen karinis, anu Teodosiopolis olqTan, iberiis TemTan.
ufro metic, Cven albaT SegviZlia vTqvaT, rom xotene da
akilisena Teodosiopolisis olqis miwa-wylis nawils Seadgendnen,
mis Semogaren regions, konstantine porfirogenetis epoqaSi misi
soflebisa da dabebis mosaxleobas TavdadebiT icavda qarTvelTa
samefos laSqari eTnikuri Tanalmobierobis gamo. iberebi aq ara
mxolod apianes dros, aramed basili II bulgarTmmusvrelis
epoqaSic cxovrobdnen.
apiane am mxareTa iberebis Sesaxeb wers _ `miTridatem
Seusvenebliv sirbiliT iara da daaxloebiT meoTxe dRes gadalaxa
evfrati, xolo Semdeg sami dRe idga da aiaraRebda imaT, vinc
masTan erTad iyo, an mas uerTdeboda, Semdeg SeiWra xoteneSi,
armeniaSi. iq man ukuagdo xotenebi da iberebi, romlebic mas
isrebiTa da SurdulebiT abrkolebdnen da gadavida mdinare
afsarosze... miTridatem zamTari dioskuriaSi gaatara~ (apiane,
miTridates omebis istoria, 1959, gv. 195).
imave ambavs aRwerda straboni, kerZod, miTridatem gadalaxa
evfrati, sadac iyo akilisenes wyaluxvi mTa, qarTulad albaT
`wyaluxvi~ JRerda rogorc `fasis mTa~, `fasisi~, radganac p.
108
ingoroyvas kvleviT, uxvwylian qveyanas fasisi erqva, sityva
fasisidanaa albaT `basianis~ provinciis saxelic.
straboni wers _ `pompeusis mier devnili miTridate aq gamoiqca,
pontos samefos am ukidures kuTxeSi, daipyro dasteirasTan
akilesenes wyaluxvi mTa, maxloblad iyo evfratic, romelic
sazRvravda akilesenes mcire armeniisagan da aq cxovrobda manam,
sanam alyaSemortymuli iZulebuli ar gaxda gaqceuliyo mTebis
gadaRma kolxidaSi da iqidan ki bosforSi~ (strabonis geografia,
1957, gv. 212).
n. xazaraZe azustebs, Tu sad mdebareobda es raionebi _ `Tu
strabonisa da apianes moyvanil cnobebs erTimeores SevudarebT, Tan
afsaros-Woroxisa da evfratis saTaveebs Soris xotene-xorZenes
mravali mecnieris mier gaziarebul lokalizacias
gaviTvaliswinebT, SesaZloa davuSvaT, rom akaliseneSi mdebare cixe-
simagre dasteira pariadris mTebis (anu tao-speris) samxreTiT
ganlagebul regionSia saZiebeli, pontos samefosa da didi armeniis
sazRvarze, iq, sadac kolxeTSi (pontospireTSi) mimavali is gza
gadioda, romliTac Zv.w. I saukuneSi pompeusisgan devnilma
miTridatem da misma qveiTma jarma isargebles, xolo gvian vaxtang
gorgasalma da misma laSqarma~ (n. xazaraZe, ZvelaRmosavluri da
qarTvelologiuri Ziebani~, 2001, gv. 368).
lazikis eparqiis erTi nawili, romelic aRniSnul regionebsac
moicavda, Zveli qarTuli wyaroebis mier miCneulia azonis mamis
samefod, anu arian-qarTlis samefos erT nawilad. aq brZoliT
Sesula mefe farnavazi, Semdeg ki vaxtang gorgasali.
vaxuStis cnobiT, klarjeTi azonis mamiseuli samefos, anu arian-
qarTlis nawili iyo. Sesabamisad, klarjeTis samxreTiT mdebare
mxareebic arian-qarTlis samefos nawilad miiCneoda. klarjeTis
samxreTiT ki tao-speri, aRniSnuli xorZene, akilisene da sxva
mxareebi iyo.
maSasadame, azonis mamis qveyana iyo tao, speri, xorZene da
mimdebare mxareebi.
azonisa da farnavazis omisas farnavazi SeiWra azonis mamul
samefoSi swored aRniSnul mxareebSi. isini, imJamad ukve
`saberZneTis~ sasazRvro nawilad miiCneoda. azons `berZnebi~
uWerdnen mxars, artaanis naqalaqarSi `iqmna brZola didZali da
moswydes orgniTve uricxvi. xolo iZlivnen berZenni farnavazisagan.
109
ivltoda banaki maTi da mokles azon da uricxvni spani maTni
mosrnes da tyve qmnes da warvida farnavaz da motyuena sazRvari
saberZneTisa anZianZora da ekeleciT Semoiqca. movida klarjeTs,
daipyra klarjeTi da warmovida mcxeTad~ (q.c. I, gv. 23).
ekeleci da anZoreTi (anZiaZora) aseve ixsenieba vaxtang
gorgaslis cxovrebaSi, roca is, rogorc Cans, qarTvelTa odindel
istoriul samSobloSi, anu arian-qarTlis miwebze ibrZoda.
kerZod, es brZola mimdinareobda Semdgomi Teodosiopolis
(karinis) _ trapezuntis arealze, anu swored iq, sadac lazikis
eparqia Camoyalibda.
vaxtang gorgaslis laSqari `moadges cixe-qalaqsa, romelsa erqva
karaxpola, xolo aw ewodebis karnu-qalaqi da brZodes mas... warvida
vaxtang pontos da moaoxrna gzasa qalaqni samni: anZoreTi, ekeleci
da steri da moadges laSqarni pontosa qalaqsa didsa zRvis kidesa~
(q. c., t. I, gv. 123).
qalaqi steri aris dasteira.
mkvlevarTa azriT, `zRvis kidis didi qalaqi~ trapezuntia,
maSasadame, aRniSnuli qalaqebi karnu-qalaqsa (Teodosiopolissa) da
trapezunts Soris iyvnen.
anZianZoraSi `ars saflavi didi moZRvrisa grigolisa~ (iqve, gv.
160).
trapezuntsa da Teodosiopoliss istoriulad aerTianebda gza
saerTaSoriso mniSvnelobisa, romelic Sav zRvas sparseTTan
aerTebda, am or qalaqs Soris iyo, rogorc miiCneva, istoriuli
xotenas da axlos akilisenes provinciebi, romelnic arian-qarTlis
miwa-wyalze mdebareobdnen da miTridates, konstantine
porfirogenetisa da basili II bulgarTmmusvrelis epoqaSi
qarTvelebiT iyvnen dasaxlebulni, Tumca ki ukve qveyanas `armenia~
ewodeboda, ris gamoc mkvidri qarTuli mosaxleoba armenizaciis
procesisagan Tavis garidebas cdilobda, maT Soris konfesiuradac.
qarTuli `ekeleci~, sadac farnavazs azonis mamuli qveyana
eguleboda, da sadac ibrZoda vaxtang gorgasali, strabonis
akilisena yofila (n. xazaraZe, dasax. naSromi, gv. 364). is, e.w. `maRal
somxeTSi~ mdebareobda, evfratis xeobaSi q. erizasTan (erzinka). masa
da Teodosiopoliss Soris unda yofiliyo strabonis mier naxsenebi
`akilesenes wyaluxvi mTa~, sadac miTridate cota xans cxovrobda,
110
aqve xotenebi da mkvidri iberebi SeebrZolnen isrebiTa da
SurdulebiT.
xotene zogi mecnieris mier xorZened miiCneva (iqve, gv. 367).
iqve, tao-speris samxreTiT yofila pariadres mTebi, romelic
miTridatemde sul cota xnis win armenielebma iberebs waarTves.
am Zveli qarTuli adgilebis, anu arian-qarTlis dasabruneblad,
rogorc iTqva, ubrZoliaT _ farnavazs, Semdeg _ vaxtang gorgasals,
Semdeg, SegviZlia vTqvaT, rom ibrZodnen daviT didi kurapalati da
saqarTvelos mefe giorgi I.
aq, Semdeg, rogorc iTqva, `lazikis samitropolitos~ iurisdiqcia
gavrcelda da aqve mdebareobda `iberiis Temi~, aq iyo im iberTa (da
ara somexTa) qalkedonituri saepiskoposoebi, romelnic
konstantinopolis iurisdiqciaSi imyofebodnen. Sesabamisad, am
adgilebis e.w. somxur-qalqedonuri saepiskoposoebis mrevlis
umetesoba eTnikuri qarTvelebi iyvnen, Tumca met wilad eklesiurad
somxurenovanni.
n. xazaraZe mosxebis qveynis Sesaxeb (Zv. w. I s.)
(n. xazaraZe, `ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri Ziebani~, 2001
w.) argonavtebis Tqmulebis kolxeTia ara rionis dablobi, aramed
samxreT-dasavleT saqarTvelo (Woroxis auzi)
straboni wers: mdinareebis fazisis, glavkosisa da hiposis `maRla
(zemoT) mosxebis qveyanaSi mdebareobs levkoTeas samlocvelo,
friqses mier agebuli da misi samisno, sadac verZs ar swiraven
msxverplad. odesRac is mdidari iyo, xolo Cvens dros igi farnakes
mier da cota mogvianebiT, miTridate pergamonelis mier iqna
gaZarculi~ (XI, 2,17).
n. xazaraZes ase gadmoaqvs _ `mdinareebis maRla _ zemoT~, `maRal
adgilze~, e.i. mTaSi ganlagebuls niSnavs (gv. 21).
`mosxebis qveyanas~ straboni meorejerac axsenebs: `mosxebis
qveyana, romelSic aris samlocvelo, sam nawils Seicavs: erTi misi
nawili aqvT kolxebs, meore iberebs da mesame armenielebs~ (XI, 2, 18).
111
samlocvelo ki ar aris samad gayofili, aramed mosxebis qveyana.
misi erTi nawili armenielebs daupyriaT, xolo ori danarCeni
Tavisufal nawilTagan erTi iberebis, meore ki kolxebis xelSia.
n. xazaraZis kvleviT `mosxebis qveyana~ mdebareobda ara dasavleT
saqarTveloSi, e.w. `istoriul kolxeTSi~, aramed samxreT
saqarTveloSi _ istoriul mesxeTSi.
is ikvlevs sxvadasxva epoqis wyaroebs da askvnis _
`straboniseuli `mosxikes~ (mosxebis qveynis) moTavsebas istoriuli
mesxeTis adgilze ufro gviandeli xanis (Zv.w. I _ ax.w. III ss)
werilobiTi wyaroebic uWeren mxars~ (n. xazaraZe, `ZvelaRmosavluri
da qarTveluri Ziebani~, 2001 w. gv. 222).
Tu `mosxebis qveyana~ _ istoriuli mesxeTia da misi erTi nawili
kolxebis xelSia moqceuli strabonis Tanaxmad, maSin kolxeTi aris
ara dasavleT saqarTvelo, aramed trapizonis mxare _ e.w.
lazistanis aRmosavleTi teritoria, kerZod ki Woroxis xeobis
zRvispira nawili e.w. bolo klarjeTisa zRvispiri da TviTon
klarjeTi. radgan istoriul mesxeTs dasavleTis mxridan
sazRvravda swored md. Woroxis xeobis erT-erTi qedi, romelsac
lazistanisa ewodeba.
istoriuli mesxeTis erTi nawili rom armenielebis mier iyo
dapyrobili strabonis epoqaSi, es Zveli qarTuli wyaroebiTacaa
cnobili. kerZod, pariadres kalTebis CamorTmevis Semdgom iberiasa
da armenias Soris sadavo iyo basiani da tao mtkvris saTaveebamde.
xolo ZvelqarTuli wyaroebis cnobiT, klarjeTis momijnave
istoriuli mesxeTis mxare artaani _ ZiriTadad mudam iberiaSi
Sedioda, isaa erTaderTi qarTuli regioni, romelic erTdroulad
emijneboda lazistans, qarTlsa da somxeTs.
n. xazaraZe askvnis _ `geografiis XI, 2,17-Si, iseve, rogorc XI, 2,18-
Si moxseniebuli `mosxebis qveyana~ (`mosxike~) istoriuli mesxeTis
teritoriazea saZiebeli (iqve, gv. 222).
strabonis `fazisi~ am SemTxvevaSi namdviladaa Woroxi.
n. xazaraZec ase fiqrobs strabonis `mosxikes~ adgilmdebareobis
dadgenis dros. `fazisis saTaved warmodgenilia ara fazis-rionis
saTave, aramed Worox-fazisisa (armenia) (iqve, gv. 212). strabonisa da
pliniusis mixedviT, kolxeTis mdinare fazisis Senakadebi arian
glavkosi da hiposi, (Strabo, XI, 2,17, XI, 3,4, Plin, NH, VI, 13),
klavdios ptolemaiosi glavkoss uwodebs mdinares, romelic
likosTan erTad erTvis afsaros-Woroxs (Ptolem, V, 10,3).
112
pliniusis mixedviT, fazisis saTave mosxebis mTebSia. Woroxis
saTavec mesxebiT yofila dasaxlebuli.
`mosxuri mTebidan~ n. xazaraZis kvleviT, momdinareoben `mesxeTis
mdinareebi: Woroxi da misi Senakadebi TorTumi da bana-fanaskerti.
pliniusis cnobis amgvar interpretacias mxars uWers Semdegic:
solini (ax.w. III s.), romlis Txzuleba ZiriTadad pliniusis
naSromis safuZvelzea dawerili, fazisis, araqsisa da evfratis
saTaveebs erTad ixseniebs. solinis azriT _ `henioxuri mTebi araqss
gadmoRvrian, mosxuri ki _ faziss. araqsi saTaves iRebs evfratis
saTaveebTan axlos~, raki solini mogviTxrobs erT garkveul
regionSi ganlagebuli da ara erTmaneTisagan daSorebuli
mdinareebis saTavebze, SeiZleba davaskvnaT, rom `fazisis~
saxelwodebiT solini aRniSnavs ara kolxeTis mdinare fazis-rions,
aramed mesxeTis mdinare fazis-Woroxs (Woroxis saTavis siaxlove
araqsis da evfratis saTaveebTan saeWvo ar aris (n. xazaraZe, gv. 223).
n. xazaraZe aseve miiCnevs: `istoriuli mesxeTis teritoriaze
mosxebis qveynis Zieba gamarTlebulia kornelius tacitusis (ax. w. I-
II ss) im CvenebiTac, romlis Tanaxmad mosxebis miwa-wyali armeniis
mezobladaa moTavsebuli (cnobaSi naTqvamia, rom mosxebi Tavs
esxmian armeniis miyruebul adgilebs).
straboniseuli `mosxikes~ zemoT SemoTavazebul lokalizacias
eTanxmeba mosxebis gansaxlebis Sesaxeb arsebuli Zv.w. IV-V
saukuneebis berZnuli wyaroebis monacemebic (n. xazaraZe, dasax.
naSromi, gv. 223).
n. xazaraZe eTanxmeba T. miqelaZes da wers, rom friqses anu lev-
koTeas taZari, saZebnia samxreT-dasavleT saqarTvelos istoriul
qarTlSi, xolo argonavtebis Tqmulebis kolxeTi saZebnia ara
rionis dablobze, aramed samxreT-dasavleT saqarTveloSi (Woroxis
auzSi) _ `istoriul samreT-dasavleT saqarTvelos teritoriaze.
friqses saxelTan dakavSirebuli Zeglisa da qveynis Ziebis
sasargeblod laparakobs T. miqelaZis is sayuradRebo Teoriac,
romlis Suqze argonavtebis Tqmulebis kolxeTi, ukeT aia-kolxeTi,
saZiebelia ara rionis dablobze, aramed samxreT-dasavleT
saqarTvelos teritoriaze, Woroxis auzSi~ (n. xazaraZe, dasax. naSr.
gv. 224).
marTlac, n. xazaraZis kvlevis Tanaxmad _ `straboni friqsesa da
argonavtebis Txzulebis gmirebis (iazoni, medea, medosi, armenosi da
113
sxva) samoqmedo asparezad warmogvidgens ara rionispira kolxeTs,
aramed mis farglebs gareT (samxreTiT) mdebare regions.
am TvalsazrisiT Semdegi cnobebia sayuradRebo: strabonis
Tanaxmad, friqsesa da iazonis laSqrobis Zeglebi mravlad
moipoveba. geografosi wers: `friqsess miuTiTeben kolxeTisa da
iberiis sazRvarze, xolo iazonisas _ bevrgan armeniis, midiis da
maT mezoblad mdebare qveynebis adgilebSi~ (I, 2,39), straboni
azustebs: `iberiaSi aris erTi patara qalaqi friqsopolisi,
axlandeli idessa, kargad gamagrebuli adgili kolxeTis
sazRvarze~ (XI, 2,18). eratosTeneze (Zv.w. III s.) dayrdnobiT straboni
gvamcnobs, rom iazonma `dastova xomaldi, rodesac kolxebisagan
midioda da armeniasa da midiamde xmeleTiT ilaSqra~.
armeniaSi iazonis yofnaze mis saxelze agebuli taZrebi
laparakoben (XI, 13,10). iazonma TiTqos araqss kalapoti Seucvala
(XI, 14,13). misi Tanamgzavri armenosi armeniis eponomia (XI, 4,8),
TanamgzavrTagan dasaxldnen akiliseneSi, uwin sofenebis
gamgeblobaSi rom iyo, zogic sispiritisSi, armeniis sazRvrebs iqiT,
strabons midiis saxelwodeba medeasa da misi vaJis medosis
saxelidan gamohyavs.
argonavtebis Tqmulebis gmirebis moqmedebis regioni samxreTidan
esazRvreba `mosxikesaTvis~ navaraudev miwa-wyals. `mosxikes~
uSualod emezobleboda farnakes da miTridate pergamonelis
sabrZolo areals, amitomac SeZles maT levkoTeas gaZarcva
istoriuli mesxeTis samxreTiT.
argonavtebis Tqmulebis gmirebi armeniasa da midiaSi gadasulan
uSualod kolxeTidan, maT iberia rom gaevloT, straboni mogvcemda
Sesabamis cnobas (iseve, rogorc mogvca cnoba friqses taZris
iberiaSi arsebobis Sesaxeb). es kidev erTxel miuTiTebs, rom
argonavtebis kolxeTi araa dasavleT saqarTvelo, saidanac
armeniaSi Sesasvlelad maT iberia unda gaevloT. magram Tuki
kolxeTi _ trapizon-Woroxis xeobaa, iqedan armeniaSi Sesvla
SesaZlebeli iyo sxvadasxva gziT, maT Soris ufro cnobili iyo
Semdgom artanuj-artaanad wodebuli gza, romlis erTi mTavari
toti Sedioda armeniaSi, iqidan ki midiaSi. aranakleb cnobili iyo
trapizon_Teodosopolis gza.
n. xazaraZe, iseve, rogorc XX saukunis zogierTi sxva qarTveli
mkvlevari, xSirad laparakobs strabonis cnobebis uzustobebisa da
winaaRmdegobebis Sesaxeb (dasax. naSromi, gv. 211, 216), magram am
114
SemTxvevaSi, Tuki strabonis fazisad CavTvliT Woroxs, misi
`uzustobani~ Semcirdeba. magaliTad, `fazisis saTave armeniaSia~ (im
epoqaSi Woroxis saTave armeniaSi iyo), faziss erTvis glavkosi da
hiposi~ _ wers straboni. Tuki glavkosad CavTvliT artanujiswyals
liganis xevTan axlos (Sdr. `like~, likani, liganisxevi _ likes
axsenebs ptolemaiosi, romelic glavkosTan erTad erTvis Woroxs),
aqac strabonis `uzustoba~ mcirdeba.
straboni wers: magaliTad, `fazisze curva SeiZleba sarapanamde~
(XI, 2,17). Tu Cven gavbedavT da davZlevT tradiciul Tvalsazriss da
CavTvliT, rom sarapana ar aris imereTis Sorapani da sarapanad
CavTvliT Woroxis romelime sanaosno navsayudels (magaliTad ar-
Tvins), maSin aRar visaubrebT strabonis `uzustobebis~ Sesaxeb,
radgan Woroxi d. baqraZis cnobiT namdvilad iyo sanaosno
arTvinamde (masze 200-ze meti brtyelZira navi dacuravda, romliTac
Woroxis xeobis saqoneli _ daxerxili ficrebi da produqtebi
gadahqondaT Savi zRvis portebSi da piriqiT _ Savi zRvis
portebidan ZiriTadad marili da msubuqi saqoneli gahqondaT
arTvinamde).
toponimi Sorapani qarTul samyaroSi mravlad meordeba,
magaliTad, `Sorapani~ erqva qalaq ozurgeTs XV saukuneSi
istoriuli atlasis mixedviT. straboni wers `iberiaSi oTxi
Sesasvlelia: erTi aris kolxuri cixe-simagre sarapanze da masTan
arsebul viwroebze, romelzec fazisi momdinareobs, swrafi da
xmauriani miemarTeba kolxidaSi, romelzec 120 xidiT gaivleba
mixveul-moxveulobis gamo. mravali nakadulebiT warmoiqmneba
(fazisi) zemoT mdebare mTebSi, mravali nakadulisagan, xolo
dablobSi Rebulobs sxva mdinareebs, romelTa Soris aris glavkosi
da hiposi, gavsili da sanaosnod gamosadegi Cadis pontoSi~ (XI, 3,4).
Tu Woroxi (an misi Senakadi) _ fazisia, xolo kolxida _
`klarjeTi da bolo klarjeTisa _ zRvispiria~, iberiaSi
Sesasvleli namdvilad miuyveba Savi zRvidan md. Woroxs, adis
arTvinamde da Semdeg Sedis viwro xeobaSi, romelSic Semdgom
artanuji aigo, artanujidan ki Sedis iberiaSi, anu artaanSi _
kandridis, anu skandis gziT.
Tu am mosazrebas gaviziarebT, strabonis `uzustobac~
aRmoifxvreba. Tu fazisad CavTvliT rions, maSin namdvilad
straboni aRmoCndeba `arazusti~, radganac daWaobebul dablobze
mimdinare da deltebian napirebian rionze amJamadac ki SeuZlebelia
115
120 xidis ageba, magram Tu CavTvliT, rom fazisi aris Woroxi misi
Senakadebi, romelnic miedinebian kldeTa Soris viwro xeobebze,
romlebzec istoriulad iyo gadebuli mravali Zveli TaRovani xidi
(erT-erTi artanujTan, sxvebi mimdebare xeobebis wylebze), maSin
aRar CavTvliT `arazustad~ strabons.
glavkosad da likosad ki SesaZlebelia Woroxis Senakadebi
CavTvaloT, rogorc aRiniSna _ upirvelesad liganis xevi, radganac
Woroxis qveyanas arTvinTan axlos istoriulad `ligani~ erqva _ aq
unda yofiliyo md. likosi, like. aq axlac aris md. `liganis xevi~
(artanujis mxares). cnobilia, rom erT-erTi like gaedineboda
trapezuntis mxares, magram, rogorc etimologiac miuTiTebs _ sxva
mdinare amave saxelwodebiT _ like (likani-ligani) liganis olqSic
gaedineboda.
aRsaniSnavia, rom aRniSnuli mdinareebis lokalizaciis Sesaxeb
amJamad erTiani azri ar arsebobs, ZiriTadad maT Tvlian md. rionis
Senakadebad, aseT SemTxvevaSi straboni Zalze `arazusti~ Cans.
Tu md. hiposs miiCneven cxeniswylad an md. kodorad, an md.
lagvaSad (afxazeTSi) da a.S. xolo fazisad miiCneven md. yvirilasa
da md. rionis Sua da qvemo dinebas, aseT SemTxvevaSi straboni
namdvilad `arazusti~ gamoCndeba. magaliTad, SeuZlebeli xdeba
levkoTeas taZris adgilmdebareobis gansazRvra, radganac igi
mdebareobda aRniSnuli mdinareebis maRla, e.i. maRal adgilze,
zemoT da ara Sors an moSorebiT (n. xazaraZe, gv. 219), amitom
Tvlidnen levkoTead zogi mecnieri awyurs, zogi noqalaqevs, zogi
sairxes, zogi vans, xucubans. zogi mas aTavsebs kolxeTSi, zogi
iberiaSi, zogi kintriSis xeobaSi, adigensa da sxvagan maSin, roca
strabonis mixedviT levkoTea `mosxikeSi~ _ mosxebis qveyanaSia. es
unda iyos, rogorc iTqva, artaanis mxare, romelsac uerTdeba
klarjeTidan _ artaanSi anu kolxeTidan iberiaSi Semavali
istoriuli gza. aRsaniSnavia, rom am mxreebSi, kerZod javaxeTSi,
axlac aris sofeli koTelia, romlis saxeli emsgavseba saxel
levkoTeas.
n. xazaraZe wers: `s. janaSias azriT, cxeniswyalTan hiposis
gaigiveba `nakleb sando Cans~, xolo yvirilasTan glavkosisa
`savsebiT sacilobelia, Tu hipo cxeniswyalia, maSin bunebrivi iqneba
davaskvnaT, rom glavki rionia~ (s. janaSia, fasidi, Sromebi, II, gv.
180). g. meliqiSvili tolobis niSans svams glavkosisa da zemo rions
Soris. iseve, rogorc s. janaSia, gamoricxulad Tvlian yvirilasTan
116
glavkosis gaigivebas. o. lorTqifaniZis azriT, ufro marTebulia
glavkosi identificirebuli iqnes rionis marcxena SenakadTan md.
sulorTan. n. lomouri md. glavkoss aigivebs dRevandel md. olTi-
CaisTan, xolo likoss _ dRevandel md. TorTumTan. n. xazaraZe
dasaSvebad Tvlis n. lomouris azrs (n. xazaraZe, dasaxelebuli
naSromi, gv. 228).
Cveni azriT, rogorc iTqva, glavkosi da likosi saZebnia im
arealSi, sadac artanujiswyali uerTdeba Woroxs, artanujiswyalis
SesarTavia liganisxevi. eseni SesaZloa iyvnen glavkosi da likosi
(anda amave arealSi Woroxis sxva Senakadebi), xolo hiposi amave
arealSia saZebni, kerZod, arTvinidan zRvis mimarTulebiT Woroxis
marcxena wyaluxvi Senakadebidan erT-erTi.
saqme isaa, rom Zvel avtorebs, rogorc Cans, ainteresebdaT ara
Woroxis, e.i. fazisis vrceli xeoba mTlianad (es nawili armeniaSi
Semavalad miiCneoda), aramed misi mxolod is nawili, romelic
moicavda fasisTan erTad glavkossa da hiposs (da iqve myof sxva
mdinareebs), radganac mxolod am nawils moicavda kolxida-iberia-
armeniis damakavSirebeli saerTaSoriso mniSvnelobis gza, romelzec
SemdgomSi aigo artanujis cixe-simagre, masSi ki konstantine
porfirogenetis cnobiT, Sediodnen (cxadia, aRniSnuli gziT) vaWrebi
iberiidan, armeniidan, siriidan. am gziT SesaZlebeli iyo samxreT
kavkasiis mTeli tvirTebis gadazidva Savi zRvis portebSi da
piriqiT, bizantiuri saqonlisa mcire aziaSi vidre siriamde, Tu ar
CavTvliT Tbilisur da kavkasiur saqonels.
rac Seexeba md. Woroxs, rogorc Cans, mas zemowelSi erqva
akamfsisi, SuawelSi boasi, xolo (md. artanujiswylis) qvemoT
zRvamde _ fazisi, masve, an mis maxlobel mdinares, Cans. afsarosic
erqva _ afsirtes, medeas Zmis, mkvlelobis adgilis saxelis
mixedviT, is am mdinaris SesarTavTan (da ara rionTan) mouklavT.
radganac kolxeTis (Semdegdroindeli lazikis) adgilmdebareobis
gansazRvrisaTvis didi mniSvneloba eniWeba `mesxebis qveynis~
lokalizacias, moviyvanoT uZvelesi cnobebi mesxTa (mosxTa) Sesaxeb.
hekatos mileteli (VI s. qristeSobamde) ixseniebs maT. stefane
bizantielis (VI s. Cveni welTaRricxviT) `eTnikaSi~ vkiTxulobT
`hekatos miletelis Tanaxmad, mosxebi kolxuri tomia da cxovroben
matienebis mezoblad~. nana xazaraZe wers _ `hekatos miletelis
warmodgeniT termin `kolxis~ gavrcelebis areali moicavda md.
Woroxis SesarTavidan samxreTiT mdebare regions. saqme is aris, rom
117
matienebis tomis md. Woroxis maRla (CrdiloeTiT) ganvrcobis
Sesaxeb cnobebi ar arsebobs~ (iqve, gv. 258).
kolxebis md. Woroxis SesarTavis samxreTiT cxovrebis Sesaxeb
cnobas gvaZlevs herodote, romelic wers, rom md. TermodontTan
mcxovrebma sirielebma da maTma mezobelma makronebma `mxolod
axlaxan~ iswavles kolxebisagan winadacveTa (II, 104). md. Termodonti
ki miedineba trapezuntis samxreTiT. javaxiSvilis azriTac, `winaT
kolxebi Termodontis axlos cxovrobdnen~ (iqve, gv. 267).
qsenofontis cnobiTac (IV s. qristeSobamde) kolxebis toms
ekuTvnoda teritoria md. Woroxis samxreTiT, trapezuntis raionSi
(iqve, gv. 268). avtori likofroni (III s. qristeSobamde), romlis
komentarebi ioane ceces ekuTvis, werda, rom kolxebs agreTve
uwodebdnen `aziel skviTebs~ da `levkosirielebs~ (iqve, gv. 268),
maSasadame, kolxebi ar iyo erTi tomi, aramed krebiTi saxeli
sxvadasxva modgmis tomebis, maT Soris, semituri warmoSobis
levkosirielebisa, kolxebia mesxebic, romelnic Woroxis xeobaSi
cxovroben.
kolxuri brinjaos nawarmi Zv.w. XIV-XII ss-Si anatoliaSi farTod
gavrcelda (ordus ganZi (1926), sxva mraval adgilas aRmoCenili
brinjaos ganZi, maT Soris arTvinis (Woroxis xeobaSi). nana
xazaraZis kvleviT `mosxuri mTebi~, romlebic strabonis
warmodgeniT kolxeTis samxreT sazRvarze mdebareobda, saZiebelia
trapezuntis CrdiloeTiT... straboni trapezuntsa da kolxeTs
Soris arc erT sxva eTnikur an geografiul saxelwodebas ar
ixseniebs~ (iqve, gv. 310). strabonis mowmobiT `skidise, kldovani mTa~
mosxur mTebs uerTdeba (iqve, gv. 311), skidisi da Semdgomi avtorebis
`skanda~ saxelebi emsgavsebian erTmaneTs.
strabonis Tanaxmad, mtkvars armeniaSi aqvs saTave, magram igi
maSinve Semodis iberiis dablobSi (XII, 3,2) anu kolas olqis
samxreTi somxeTs hqonda mitacebuli, xolo artaani _ iberiaSi iyo.
`mosxuri mTebi~ n. xazaraZes eguleba mtkvris saTaveebTan axlos.
mtkvar-Woroxis wyalgamyofi qedebis adgilas (esaa arsianis da misi
mimdebare qedebi). mtkvris saTaveebis samxreT-dasavleTidan
strabonis cnobiT somxebma daipyres iberiis teritoriebi _
`pariadres kalTebi, xorzene da gogarene (romelic mtkvris gadaRma
aris)~ Zv. w. II saukuneSi (XI, 14,5). strabonisve cnobiT pariadres
mTianeTi yofila wyliT mdidari da tyiani, aq iyo mowyobili meti
wili ganZsacavebisa, pompeusis mier devnili miTridate aq gamoiqca,
118
Semdeg iZulebuli gaxda gaqceuliyo mTebis gadaRma _ kolxidaSi,
iqidan ki bosforSi. unda vigulisxmoT, rom man gadalaxa arsianis
qedi da Semdegdroindeli artanujis gziT Sevida Woroxis xeobaSi
`ukuagdo xotenebi da iberebi, romlebic mas isrebiTa da
SurdulebiT abrkolebdnen da gadavida md. afsarosze~, _ wers
apiane. n. xazaraZis kvleviT, Semdgom amave gziT usargeblia vaxtang
gorgasals, roca man Woroxis xeobidan (klarjeTidan) _ artaanis
gavliT mcxeTaSi dabruneba gadawyvita (iqve, gv. 368).
maSasadame, strabonis mier naxsenebi mdinareebi fasisi, glavkosi,
hiposi mdebareobdnen Woroxis xeobaSi, berZnebi `lazikas~
uwodebdnen im qveyanas, romelsac qarTul wyaroebSi erqva
`klarjeTi, bolo_klarjeTisa zRvispiri~. aqvea, istoriuli mesxeTi
_ n. xazaraZis kvleviT.
unda iTqvas, rom klarjeTi /artanujis mxare/ iyo is mesamedi
mesxeTisa, romelic strabonis sityviT, mis dros kolxebis xelSi
yofila moqceuli.
p. ingoroyva mesxeT-kolxeTis Sesaxeb (I s.)
p. ingoroyva wers _ `aRsaniSnavia, rom mesxeTis istoriuli
teritoriebidan kolxebis satomo saxelTan dakavSirebulia
saxelwodeba ara marto klarjeTis (kolarjebis, kolarebis)
mxarisa, aramed mesxeTis zogierTi sxva raionebisa. mag. mesxeTis
mxareTa Soris mtkvris saTaveebSi mdebare raioni _ kola (kora),
romelsac ukavSirdeba satomo saxeli kolxi (kolaeli), variantebis
formiT `koraxi~. plinius sekundes cnobiT, md. mtkvris saTaveebis
mTebis saxeli yofila `koraxi~. kolas ukavSirdeba mdinaris
saxelic `kori~, `koros~. ase erqva mtkvars strabonis cnobiT.
mesxebis Sesaxeb uZvelesi cnoba, romelic ekuTvnis antikuri xanis
119
berZen mwerals qristemde VI saukunisas hekate miletels _ mesxebis
tomi kolxebTanaa dakavSirebuli (fragmenti 188)~ _ (p. ingoroyva,
giorgi merCule, gv. 438).
kolx-mesxebis am miwa-wyalze arsebobda ori lazika, erTi
saxelmwifoebrivi warmonaqmni iyo, meore ki saeklesio erTeuls
warmoadgenda. pirvels erqva `lazikis samefo~, meores ki lazikis
samitropolito. isini sxvadassxva teritoriebze mdebareobdnen
erTmaneTis mezoblad.
lazikis samefo moicavda miwa-wyals Woroxis SesarTavidan da
zRvispiridn arsianis qedamde (mas qarTul wyaroebSi erqva _
`klarjeTi _ bolo klarjeTisa _ zRvispiri~).
lazikis samitropolito, rogorc aRiniSna, XI s-Si trapezuntis
qaldebis garda, mesxebis tomiT dasaxlebul miwa-wyals moicavda
vanis tbis mimarTulebiT.
rac Seexeba lazikis eparqiebs, isini VI saukunisaTvis ara
lazikis samefoSi, aramed sul sxva mxares, qaldea-lazikaSi
lokalizdebian, kerZod regionSi trapezuntidan arzrumis
(Teodosiopolisis) mimarTulebiT, XI saukunisaTvis, gafarToebis
Semdeg, lazikis samitropolito moicavda teritorias
trapezuntidan zigana-Teodosiopol-vanis tbisaken.
n. adoncis cnobiT aq, qaldebis miwaze, Semdegdroindel zigana-
giumuSxanes regionSi mdebareobdnen lazikis cnobili
saepiskoposoebi (zigana, saisini, rodopolisi, petra).
p. ingoroyva sityvebs `kolxsa~ da `klarjs~ erTmaneTTan
akavSirebs, is ase msjelobs _ `qarTulSi bolokidurs `eli~
enacvleba bolokiduri `ari~. ase magaliTad _ odiSeli _ odiSari,
cxumeli _ cxumari, opizeli _ opizari, olTiseli _ olTisari,
kolaeli _ kolari~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, 1957, gv. 437).
`el~ _ `ar~ _ gamoxatavs imaves, rasac daboloeba `xi~
kolari _ kolaeli _ kolxi
`amrigad, saxelwodebani `kolxi~, `kolaeli~ da `kolari~
identurni arian~ (iqve, gv. 437).
aseve rTuli bgerisagan `rj~, miiReba cal-calke `r~ da `j~. r _
rj.
kolari _ kolarji _ klarji
120
`amrigad, yvela es saxelwodebani `kolxi~, `kolaeli~, `kolari~
da `kolarji~ (klarji) erTi da igive satomo saxelis dialeqturi
sxvaobaa~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, 1957, gv. 438).
`daboloeba `xi~ gamoxatavs imave Sinaarss, rasac daboloeba
`eli~ (p. ingoroyva, gv. 437).
p. ingoroyva wers _ `satomo saxelebSi, romlebic bolovdeba
bolokiduriT `xi~, fuZe-sityva aRniSnavs qveyanas, xolo daboloeba
`xi~ gamoxatavs imave Sinaarss, rasac daboloeba `eli~ (p. ingoroyva,
giorgi merCule, 1957, gv. 437). karduxi, taoxi, kolxi, javaxi da sxv.
e.i. karduxi = kardueli = qaldueli=qarTueli
kolxi = kolaeli = kolarji = klarji
Tu istoriuli lazikis samefo klarjeTs moicavda, maSin
Semdgomi, bagrationebis epoqis, klarjeTis saxelmwifoebrioba
lazikis saxelmwifoebriobis gagrZelebad SeiZleba CavTvaloT.
Zvel berZen-marTlmadidebel episkoposTa ganmartebani
qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb
Tesalonikeli arqiepiskoposi evstate (evstaTiosi) ganmartavs ho-
merosis (Zv. w. VIII s.) `iliadas~ adgilebs qarTvelebTan
dakavSirebiT, homerosi Tavis iliadaSi wers _ troas omSi
`halizonebs mouZRodnen odiosi da epistrofosi, Soreuli
alibedan, saidanacaa vercxlis sawyisi~ (II, 856-857).
arqiepiskoposi evstate ase ganmartavs am adgils homerosidan _
`halizonebi xalibebs uwoda (homerosma), xalibebs hqondaT
ganTqmuli vercxlis sabadoebi, axla ki aqvT rkinisa. geografosi
ambobs, rom zogierTni nacvlad `alizonebisa~ weren `alazonebi~
anda `olizonebi~ (antikuri kavkasia, enciklopedia, I, 2010, gv. 49).
121
rogorc `geografosis~ (Cans igulisxmeba straboni), ise
arqiepiskopos evstates TvalsazrisiT xalibebi monawileobdnen
troas omSi da maT aseve ewodebodaT `alazonebi~.
alazonebi aris sawyisi sityvebisa: `lazonia~ (ase erqva olqs
trapezuntis maxloblad) da `lazi~ (ase erqva toms aseve
trapezuntis axlos mcxovrebT), xolo xalibebi igive qaldebi,
qaldeas qveynis mcxovrebni arian. ase, rom qaldebi (saidanac
warmomavlobs sityva `qarTueli~) aseve iwodebodnen lazebadac.
qaldebi da lazebi erTi xalxi iyo. qaldebi da lazebi (qarTvelebi)
mudam erTad ixseniebodnen mweralTa mier.
igive arqiepiskoposi evstate aseve wers erT-erTi qarTuli tomis
_ gargarelebis Sesaxeb. am tomis saxeli (gargari) imiTaa
saintereso, rom misgan unda iyos warmomavali qarTuli provinciis
gugaris saxeli (gugarqi), sityvis fuZe eTanadeba qarTvelTa eTno
fuZes _ `ggr~ (egrisi, argveTi, guria...). gargar _ gugar _ ggr (ar
veTanxmebiT Tvalsazriss TiTqosda gugarqis saxeli modis skviTuri
tomis `gogis~ saxelisagan).
homerosis sxva adgilis komentarSi evstate wers _ `monaTxrobi
irwmuneba imasac, rom gargarelebi _ im xalxis saxelia, romelic
amazonebTan iyo kavSirSi~ (iqve, gv. 50).
amazonebi _ misive sityviT, ara marto meomari qalebis, aramed
qaldebis tomis meomari mamakacebis saxelic iyo, romelnic
Cacmulobisa da grZeli Tmebis gamo zogierTs Turme qalebad
warmoedginaT. SesaZlebelia isic, rom sityva `qaldi~ berZnebs
uTargmnes kidec qarTuli enis Sesabamisad. saxeli `qali~ dedakacs
ewodeba, d (t, T) _ mravlobiTobis niSania, anu Tarjimnis mier
berZenTaTvis saxeli `qaldi~ qarTulidan iTargmna ase _ `qalebi~.
saerTod ki, berZnebs eTnonimebs, hidronimebsa da toponimebsac
uTargmnidnen. magaliTad, grZelTavianTa tomis saxeli ase uTargmnes
_ `makrokefalebi~, uTargmnes aseve `tiliWamiebisa~ da
`girCismWamelTa~ tomebis zedmetsaxelebic.
saerTod, iv. javaxiSvilis kvlevebiT, qaldu anu qaldi iyo im
qveynis saxeli, saidanac, rogorc is werda, warmodgebian
`qarTvelebi, lazebi da svanebi~, anu qaldu _ qarTvelTa uZvelesi
saerTo qveynis saxeli iyo.
qaldus qveynis mcxovrebT, imJamad qaldebi anu xaldebi erqvaT.
Tesalonikeli arqiepiskoposis evstrates ganmartebiT ki qaldebi
igive alazonebi, lazebi arian. anu qarTvelTa saerTo samSoblos
saxeli `alazoniac~ yofila (rogorc iTqva aqedan unda iyos
122
saxelebi arze, arzena (alzena-lazena-lazivi-lazika), arzena-
arsiani, arazani da sxva).
klimens aleqsandrieli (II-III ss.) miiCnevs, rom
pontoszRvispireTSi iberiis mezobeli da maxlobeli amazonebi iyo
ara maincdamainc qalebis tomi, aramed zogadad qaldebisa, is wers _
`iberiis maxloblad qalebi mamakacur saqmes ewevian saxlSi da
mSobiarobis drosac ar toveben saqmes. qali yvelaze mZime samuSaos
drosac ki mSobiare aiyvans xelSi Cvils da saxlSi Seyavs. qalebi
aq arafriT ar Camouvardebian mamakacebs, saxls darajoben,
nadiroben, saqonelsac darajoben~ (iqve, gv. 369). anda wers _
`amazonebi _ skviTuri tomi, vaJkacuri, mamakacuri tomi kolxebis
mezoblad~ (iqve, gv. 369).
xalibebis anu qaldebis Tanametomenive iyvnen maTgan moSorebiT
mcxovrebi karduxebi, igive kordielebi.
es iyo araratis maxlobeli areali, iq, sadac gaCerda noes kido-
bani, amitomac evsevi kesarielic (IV s.), saeklesio istoriis mamac,
exeba am sakiTxs _ evsevi kesarieli wers _ `armenielTa qveyanaSi,
kordielTa mTebze axlac aris SemorCenili mcireodeni naSTi im
xomaldisa~ (antikuri kavkasia, enciklopedia, I, gv. 383).
noes kidobani ara armeniaSi, aramed araratis mTebze - kordielTa
anu qarTvelTa winaprebis qveyanaSi SeCerda.
karduxebis anu kordielTa qveyana daaxloebiT Zv. w. VI s-Si
armenielebma daipyres, amitomac iqauri qarTvelebi `armeniaSi~
mcxovrebni aRmoCndnen.
Zv. w. VIII-VI saukuneebSi vanis tbis piras erTmaneTis mezobeli
qveynebi iyvnen luvia (igive livia) da iberia (iberieli xalxis Zveli
samSoblo). aqedan Cans, iberielebi (igive iverielebi)
nabuqodonosors ufro CrdiloeTiT pontos zRvispireTSi
gadausaxlebia.
gadasaxlebis sakiTxs exeba evsevi kesarieli, is wers _ `abidenes
TxzulebaSi asirielTa Sesaxeb aseTi ram sweria nabuqodonosorze:
_ `megasTenesi ambobs, rom nabuqodonosorma, romelic herakleze met
Zalas flobda, libiisa da iberiis winaaRmdeg gailaSqra da
daipyro ra es qveynebi, nawili mosaxleobisa pontosis marjvena
mxares daasaxla~ (evsevi kesarieli, evangeluri Semzadeba, IX, 41,1,
iqve, gv. 383).
123
evsevi kesarieli imeorebs Zvel cnobebs, rom iberiuli xalxis
erTi nawili Zv. w. VI s-Si samxreTis samSoblodan ufro
CrdiloeTiT _ SavizRvispireTSi dasaxlda. Cans, Tavissave
TanametomeebTan Zvel kolxeTSi. hekatos miletelis cnobiT, Tavis
mxriv, kolxebi da mosxebic erTi xalxi yofila.
igive evsevi kesarieli sxva naSromSi miiCnevs, rom mosoxisagan
warmoiSvnen mosinikebi (mosoxebi da mosinikebi erTidaigive tomia),
xolo sanebi igive sanigebi arian, isini erTi xalxia. is wers _
`mosoxi, saidanacaa mosinikebi... sanebi, romelTac sanikebsac
uwodeben, pontomde arian dasaxlebulni. aq afsarosi da
sebastopolisi, kavsolimani da fasisi uerTdebian erTmaneTs. es
tomebi trapezusamde arian gansaxlebuli~ (iqve, gv. 384-385). CvenTvis
sasaxeloa, rom am tomebis cxovrebas saxelovani saeklesio
moRvaweebi Seexnen.
basili didi (IV s.) axsenebs md. faziss _ qarTveli xalxis
gansaxlebis erTerT ZiriTadi regionis mTavar mdinares. is Tavis
`eqvsTa dReTaSi~ wers `fasisi, romelic kavkasiis mTebidan
moedineba da mravali sxva mdinare CrdiloeTidan evqsinis
pontisaken miedineba~ (basili didi, cxra homilia eqvsdRiurze, III, 6,
iqve, gv. 381).
berZnebi da, Cans, qarTvelebic, mraval mdinares uwodebdnen
fasiss. berZnuli Sexedulebis Sesabamisad wmida, sufTa da sasmelad
saukeTeso mdinaris wyali SeiZleboda wodebuliyo fasisad. aseve,
zogierTi kvleviT, fasisi ewodeboda wmida, saukeTeso,
gansakuTrebuli xarisxis zeTsac. md. fasisis sanapiroebic,
Sesabamisad lamazi unda yofiliyo, xolo hava am mdinaris napiris
saukeTeso. maSasadame, Waobis umoZrao, Slamiani wyali ar
SeiZleboda fasisad wodebuliyo.
am regionSi SesaniSnavi mTis wylebis simravlis gamo, fasisic
mravali iyo. magaliTad, araqsi saTaveebSi fasisad iyo wodebuli.
aseve md. Woroxi, Cqari da sasmelad vargisi mTis mdinare, aseve
fazisad unda yofiliyo wodebuli mdinare likosic anu kelkiti,
romelsac TermeCaic ewodeba (Zveli Termodonti) da aqve iyo qalaqi
Temiskira, es mdinare kolxebis Zveli mosaxleobis qveyanaSi
gadaedineboda, aq ixila qsenofontem tibaranebi da xalibebi. es
mxareebi imJamindel armeniasTan axlos mdebareobda. Cans mis Sesaxeb
wers Temistiosi (IV s).
124
is wers: `me, keTilo Wabuko, mWermetyveluri sityvebi movimke...
pontos sanapiroze, fasisis maxloblad axlacaa Termodoni,
amazonTa sagmiro saqmeebi da Temiskirioni... kolxTa da armenielTa
Soris...~ (antikuri kavkasia, enciklopedia, I, gv. 393). aqve wers, rom iq
`sadac Tesaliidan mosuli argo poetebma ganadides~, unda iTqvas,
rom amJamadac q. TermesTan (e. i. Zvel TermodonTan) axlos aris
heraklesa da iazonis koncxebi, Zvelad, Cans fiqrobdnen rom argom
aq daisadgura.
stefane bizantioneli (VI s.) Tavis eTnikaSi wers qarTul tomTa
Sesaxebac _ `amazonebi _ TermodontTan mkvidri qalTa tomi~ (iqve,
gv. 409).
`...amarantebi _ kolxuri tomi, romelTa qveynidan moedineba
fasisi... araqsi _ armeniis mdinare... afsilebi _ skviTebis tomi,
lazebis mezobeli arianes mixedviT... beqeiri _ skviTuri tomi...
biZerebi _ tomi pontosze, aris biZerTa navsadguric... gargarebi,
tomi, romelic xorciel kavSirSia amazonebTan... gargarene...
gogarene _ adgili kolxTa da iberTa Soris... dardaiebi _
kavkasiasTan mkvidri tomi... dia _ VII qalaqi skviTiaSi, fasisTan,
dioskuriasi _ qalaqi pontosis midamoebSi, romelsac
sebastopolissac uwodeben, adre mas ewodeboda aia... drile _
dasaxleba trapezusTan... heptakometebi _ skidises mTaze mosaxleni,
biZerebsac uwodeben... zigebi _ bosporosTan, Cans maTia
zigopolisic trapezusTan ...Temiskira _ qalaqi TermadonTan...
koraqsebi. kolxebi tomi kolebis maxloblad (koraqsTa kedeli,
koraqsTa qveyana)... kvita _ kolxuri qalaqi, aris sxvac skviTiaSi,
aris ori kolxuri da evropuli, aris qalaqi kvitaioni kretaze...
kolebi = kavkasiasTan mkvidri tomi, qveyana _ kolike... lazebi _
skviTuri tomi, aris sofelic arianosis mixedviT _ Zveli lazike...
makronebi _ dRevandeli sanebi... mosxebi _ kolxuri tomi. matienebis
mezobeli... sanigebi _ abazgebis mezoblad mkvidri skviTuri tomi...
tibarenia _ qalaqi pontosTan, xalibebisa da mosinoikebis
mimdebare... gulmodgined misdeven TamaSsa da sicils da amas udides
bednierebad miiCneven, maTi mezoblebi arian xalibebi da levkosirie-
lebi... taoxebi _ pontosis Sidamxris mkvidri tomi, zogierTebi maT
taoebs uwodeben... fasisi _ aias qalaqi, kolxidis mdinare fasisTan.
daarsebulia miletelebis mier, aris sxva mdinare fasisic _
taprobaneSi... qaldeebi, tomi kolxidis maxloblad... xalibebi _
pontosis midamoebSi, mdinare TermodontTan mcxovrebi tomi, maTze
125
evdoqsosi wers _ `xalibebis qveynidan gaaqvT rkina, romelsac aqeben
wrTobisaTvis gamosadegobis gamo~. homerosi maT halizonebad
ixseniebs katalogSi paflagenielebis Semdeg _ `halizonebs ki
odiosi da epistroposi uZRodaT, Soridan mosulni _ alibedan,
sadac aris vercxlis sabado~, anu Secvlilia damwerloba _
`Soridan xalibedan~, xalibebs samxreTiT armeniebi esazRvrebian~...
(stefane bizantieli, antik. kavkasia, enciklopedia, gv. 418).
taos, basiansa da mimdebare mxareebs rogorc berZnebi, ise somxebi
`iberia~, `iverias~ uwodebdnen da maT mcxovreblebs ki qarTvelebs,
iverielebs uwodebdnen.
patkanov-maris TeoriiT TiTqosda es mxareebi Tavdapirvelad som-
xebiT iyo dasaxlebuli, romelnic SemdgomSi qarTvelebad
gadaiqcnen e. w. `qarTizaciis~ procesis Sedegad, romelic iqaur
somexTa mier qalkedonituri sarwmunoebis miRebam gamoiwvia.
am Tvalsazriss ewinaaRmdegeba Zvel avtorTa cnobebi, romelnic
zemoT iyo moxmobili da gulisxmobs qarTuli tomebis
Tavdapirveladve cxovrebas ara mxolod taosa da basianSi, aramed
ufro samxreTiTac vanis tbidan vidre trapezuntamde, Tumca
arsebobs pirdapiri cnobebic. erTerTia magaliTad VI s-is avtoris
stefane bizantielis naSromi eTnosTa Sesaxeb, kerZod masSi
naTqvamia, rom `obarene~ erqva evfratsa da mtkvars Soris moqceul
teritorias anu taosa da basianis mxareebs.
`obarene~ etimologiurad igive `iberiaa~. aRsaniSnavia, rom am da
mis momijnave mxareebs `iber~ fuZiT mravali saxelwodeba arsebobda,
romelTac sxvaganac vexebiT.
stefane bizantieli wers _ `obarene _ armeniis nawili, romelic
emijneba mdinare evfrats paralelurad mimdinare mdinare kiross
(mtkvars). maT ixseniebs kvadratosic `parTikis~ meeqvse wignSi:
`mdinare kirosis gaswvriv mkvidroben obarenebi da otenebi _
armeniis didi nawilis mosaxleni~ (iqve, gv. 418). aq, Cans, laparakia
taos, basianisa da mimdebare mxareebis mosaxleobis Sesaxeb. maTi
saxeli iberia, maTi qveynis saxeli Sesabamisad _ obarenea. iber-
obarene.
aRniSnul da sxva Zvel marTlmadidebel avtorTa cnobebi ar
eTanadeba e.w. `qarTizaciis Teoriis~ ideas, TiTqosda Crdilo
armeniis mosaxleobis nawili `qarTizaciis~ Sedegad gaqarTvelda,
piriqiT es teritoriebi istoriuli arian-qarTlis ZiriTadi nawili,
Sesabamisad, imTaviTve qarTuli iyo.
126
127
Tavi III
istoriuli arian-qarTlis miwaze somxuri
saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis daarseba
(wyaroebisa da literaturis mimoxilva)
Zv. w. II s-Si armenielTa mier mitacebuli iberielTa
miwebi strabonis cnobiT
imiertao, basiani da sxva qarTuli olqebi VI-VII ss-Si somxeTis
SemadgenlobaSi imyofebodnen, somxuri eklesiis iurisdiqciaSi.
VIII-IX ss-dan iwyeba am regionis saocari feriscvaleba, misi
mosaxleoba gamodis somxuri eklesiis iurisdiqciidan da Sedis
qarTuli eklesiis wiaRSi. am faqtma Camoayaliba umarTebulo
Teoria, rom TiTqosda moxda am regionis mkvidri somxuri
mosaxleobis `qarTizacia~-gaqarTvelebma mas Semdeg, rac isini
qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi aRmoCndnen.
Cveni kvleviT, es regioni uZvelesi droidanve qarTvelebiT iyo
dasaxlebuli, radganac arian-qarTlis nawils warmoadgenda Zv. w. II
s-dan armeniis mier dapyrobils.
is armeniisagan gaTavisuflda ZiriTadad aRniSnul VIII-IX ss-Si.
misma mosaxleobam SeZlo qarTuli identobis SenarCuneba da Semdeg
ki warmoCena.
am faqts straboni miuTiTebs.
misi es cnoba faqtiurad gamouyenebelia, amitomac Cven is xSirad
mogvyavs. straboni wers: `mogviTxroben, rom warsulSi armeniis
patara qveyana gafarTovda artaqsiasa da zariadrias omebis Sedegad.
isini iyvnen antioq didis mxedarTmTavrebi, misi damarcxebis Semdeg
ki mefeebi gaxdnen. maT erTad gaafarToves TavianTi samflobelo,
CamoaWres ra irgvliv mcxovreb xalxebs olqebi. kerZod,
iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da gogarene,
romelic kiris meore mxaresaa, xalibebs da mosinikebs CamoaWres
128
kareniti da qserqsene, mcire armeniis mosazRvre nawilebi~
(straboni, geografia, XI, 14, 5).
armenielebma iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene
da gogarene anu istoriuli arian qarTlis miwa-wyali, azonis mamis
mamuli. rogorc zemoT aRiniSna, cnobas gogarenes adgilsamyofelis
Sesaxeb TviTon iZleva straboni.
gugarqisgan gansxvavebiT gogarene mdebareobda ara mtkvris
marjvena, aramed marcxena sanapiroze, anu mtkvris iqiT, `meore
mxares~- rogorc ambobs straboni.
rogorc mravaljer aRiniSna, strabonis cnobiT, gogarene mtkvris
marcxena sanapiroze unda veZioT da es cnoba dagvexmareba xorZenes
adgilsamyofelis gansazRvrisas, is strabonis cnobidanve Cans, rom
pariadresa da gogarenas Soris mdebareobda. radganac gogarenas
sazRvravda md. mtkvari, amitomac unda vifiqroT, rom xorZene
pariadresa da mtkvars Soris mdebareobda da is (xorZene), unda iyos
istoriuli arian-qarTlis ZiriTadi nawili, esaa teritoria
pariadresa da mtkvars Soris, araqsis xeobiTurT.
mitacebis Semdgom am mxareebSi daiwyo qarTvelebis armenizacia,
sxvadasxva saukuneSi sxvadasxva donisa.
armenizaciis procesi Senelda IX-X saukuneebSi da amave dros aq
daiwyo qarTuli identobis daufaravi warmoCena da aRorZineba.
dasavleT armeniis eTnikuri saxe (Zv. w. II s-dan)
(n. adoncis kvleva wignSi _ armenia iustinianes epoqaSi,
1908, rus. enaze)
bizantiis imperiis administraciul olq `dasavleT armeniaSi~
moeqca is qarTuli mxareebi, romelnic jer kidev qristeSobamde
129
armeniam CamoaWra iberias, pariadres mTis mimdebare qveyana da xor-
Zenes nawili.
strabonis cnobiT am mxareebTan erTad iberebisagan gogarenac
miutacebia somxeTs. marTalia, qarTvelTa samefom gogarena ukan
daibruna, magram aRniSnuli mxareebi (pariadres mTis mimdebare
qveyana da xorZene) aRarasodes dabrunebia saqarTvelos.
aseTi politikuri gadanawilebis Sedegad, bizantiur epoqaSi, am
mxareebSi mcxovrebi mkvidri qarTvelebi ormxriv asimilacias
ganicdidnen. erTdroulad isini cxovrobdnen bizantiaSic da mis
olq `armeniaSic~, am qarTvelebs Sesabamisad hqondaT ormagi _
berZnuli da somxuri politikuri da kulturuli zewola.
amis Sedegad cxadia, mimdinareobda qarTvelebis asimilacia,
magram, sabednierod, es procesi sakmaod mcire xans gagrZelda,
imdenad, rom rodesac tao-klarjeTis samefom da Semdgom
gaerTianebulma saqarTvelom Tavisi politikuri sazRvari vanis
tbamde miitana _ iqaur qarTvelebs jer kidev axsovdaT TavianTi
eTnikur-erovnuli vinaoba.
vinaobaaRorZinebuli qarTvelebi qmnidnen kidec erovnul qarTul-
qalkedonur saepiskoposoebs am `somxur~ qveyanaSi, romelTac Cveni
Tanamedrove somexi istorikosebi `somxur-qalkedonur~
saepiskoposoebs uwodeben, magram n. adoncis kvlevac ki aCvenebs, rom
dasavleT armenia _ qarTuli warmoSobis qveynebisa da
mosaxleobisagan Sedgeboda.
n. adoncis sityviT, somxuri zewolis Sedegad mkvidri qarTuli
mosaxleobis erTi nawili, jer kidev qristeSobamde qarTuli
miwebis mitacebis dros, daZrula Tavisi sacxovrisidan da ufro
CrdiloeTiT gadasaxlebula _ «к северу были оттеснены также колхи,
мосхи и другие народности» (n. adonci, gv. 395).
`am duRilSi Camoyalibda somexTa nacionaluri saxe~ _ wers n.
adonci (iqve, gv. 395).
somxuri erovneba, misi sityviT, Camoyalibda qristeSobamde
ramdenime saukuniT adre _ somxuri erovnebis maformirebeli
frigielebis (balkanelebis), aseve arameuli tomebisa da armeniaSi
istoriulad mkvidri adgilobrivi qarTveluri tomebis _ mosxebis,
matienebis, sasperiebis, alaridielebis da sxvebis urTierTSereviT.
n. adoncs mohyavs strabonis cnoba, rom antioqos didis (223-187)
orma mxedarmTavarma artaqsiam da zariadram erTmaneTs Soris
130
gainawiles armenia da gamoacxades damoukidebloba, Tumca somexTa
mefeebi iqamdec iyvnen cnobilni.
n. adonci wers _ `somxuri erovneba formirda sxvadasxva tomebisa
da aseve sxvadasxva rasebis elementTa urTierTSereviT. aqemenidTa
teritoria, romelsac Semdgom armenia ewoda, dasaxlebuli iyo
sxvadasxva erovnebebiT, somxebTan erTad. am Sav zRvamde gadaSlil
msxvil sparsul satrapiaSi cxovrobdnen matienebi, sasperiebi da
alarodebi. qserqses laSqrobisas armenielebi frigielebTan erTad
idgnen, xolo alarodebi da sasperiebi erTad, maTTan gverdiT _
mosxebi da tibarenebi, makronebi, mosinikebi, marebi da kolxebi,
utielebi da mikebi _ erTad. 10 aTasi berZnis ukan daxevis dros _
fasianebisa da esperitebis, e.i. saspeirebis, aseve taoxebis miwa _
ukve armeniad iTvleboda da sxva armeniisagan gansasxvaveblad
dasavleTi ewodeboda. mmarTveli anu satrapi erTi nawilisa iyo
tiribazi, meorisa _ oronti (qsenofonte, anabazisi, III, 5,17, IV, 3,4 da
4,4, VII 18,25). mezobeli tomebi am dros sargeblobdnen
damoukideblobiT, kerZod _ karduxebi, xalibebi, qaldeebi,
makronebi, kolxebi, mosinikebi, koiotebi da tibarenebi (iqve, VII, 8,
25). nawilobriv an mTlianad es erovnebebi iqcnen mkvidr
mosaxleobad im teritoriisa, romelic Semdgom eWira armenias~ (n.
adonci, gv. 394).
rogorc vxedavT, TviT adoncis cnobiT, kolxebi, karduxebi,
qaldeebi da sxva qarTvelTa winapari tomebi iyo mkvidri
mosaxleoba dasavleT armeniisa, maT srul asimilacias somex
xalxSi aferxebda romis da bizantiis imperiis siaxlove armeniis
centralur nawilTan, mxedvelobaSi gvaqvs is garemoeba, rom
dasavleT armenia umeteswilad aRniSnuli imperiebis xeldebuli
qveyana iyo.
Zalze sainteresoa n. adoncisave cnoba imis Sesaxeb, rom somxeTis
Zveli mkvidri mosaxleoba, CamoTvlili tomebi, iyvnen erTi
warmoSobisa, maT hqondaT `sisxlis siaxlove~ (n. adonci, armenia
iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze gv. 394).
rogorc erovnebebi am tomTagan mravali gaqra istoriis asparezi-
dan, magaliTad, alarodebi, saspeirebi, taoxebi, fasianebi, magram ma-
Ti saxelebi daerqvaT maT yofil sacxovris qveynebs, rac asaxa
geografiulma saxelwodebebma _ airarati, speri, tao, basiani (iqve,
gv. 394). maSasadame, n. adoncis azriT _ airarati _ alarodielebis,
131
speri _ saspeirebis, tao _ taoxebis, xolo basiani _ fasianebis
qveyana iyo.
es momenti imiTaa saintereso, rom konstantinopolur noticiebSi
lazikis eparqiaSi gvxvdeba saeparqio saxelwodebani _ fasiani da
sxva saxelebi _ fas, bas fuZeebiT. maSasadame, isini, n. adoncis
mosazrebiT, basianis qveyanaSi mdebareobdnen. marTlac,
pravoslavnaia enciklopedias statiis `somexi qalkedonitebi~
TandarTul rukaze spersa da basianSi mravali eparqiaa aRniSnuli
konstantinopolis sapatriarqos trapezuntis samitropolitoSi.
n. adoncis mixedviT, zariadras da artaqsias dros Camoyalibda
erTiani somxuri ena, romelic xelmisawvdomi iyo mTeli
xalxisaTvis, es gadamwyveti momenti iyo somexi xalxis formaciisa
(iqve, gv. 395).
iberebs im dros armeniam waarTva pariadres mTiswineTi _ tao da
speri, xorZena da gogarena, xalibebisa da mosinikebisagan miitaca
kareniti da darusena, aseve sxva xalxebisagan miwebi (iqve, gv. 395). am
epoqaSi, n. adoncis sityviT _ `CrdiloeTisaken iqnen gandevnilni
aseve kolxebi, mosxebi da sxva xalxebi~ (n. adonci, armenia
iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 395).
somxeTs miusakuTrebia aseve kapadokiaSi mcxovrebi kataonebis
miwebi.
saerTod, kapadokielebs siriul samyaros miakuTvneben, berZnebi
maT sirielebs uwodebdnen _ kerZod, TeTr sirielebs sxvebisgan
gansasxvaveblad. kapadokia eTnikurad semitebs ukavSirdeboda (iqve,
gv. 395). strabonis cnobiT, sirielebi cxovrobdnen babilonidan
evqsinis pontomde anu Sav zRvamde (iqve, gv. 396).
n. adonci fiqrobs, rom somxebi ori rasis _ semiti arameelebis
(romelTac semiti kapadokielebi enaTesavebodnen) da frigielebis
urTierTSereviT Camoyalibdnen, aseve SeZles sxvadasxva
adgilobrivi xalxebis asimilireba (iqve, gv. 396).
ioseb flaviusi kapadokielebs mesxebad miiCnevda.
n. adoncis sityviT, `Tavdapirvelad armenia dasaxlebuli iyo
sxvadasxva satomo jgufebiT _ karduxebiT, mosxebiT, saspeirebiT da
sxva. Zv.w. VII s-Si kimerielebis Semosevam Tavisi sacxovrisidan
daZra frigieli somxebi, maT gadalaxes evfrati da Seuties
adgilobriv mosaxleobas, romelTa nawili darCa CrdiloeTSi,
nawili ki samxreTSi. maT Sua mcxovrebi damorCilebuli zoli
132
Seeria gamarjvebul frigiel somxebs. Semosulebisa da mkvidrebis
urTierTSereviT Seiqmna somxuri erovnebis birTvi~ (n. adonci,
armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 398).
n. adonci SeniSnavs, rom somxeTis samxreTiT da CrdiloeTiT
mcxovrebi kardu-karduxi-kordusioni-gorduen-qarTu-qarTueli-
qarTveli _ erTi eTnikuri warmoSobis xalxis saxelia (n. adonci,
armenia iustinianes epoqaSi, 1908, gv. 398, SeniSvna 1).
amasTanaveo, wers adonci _ `amJamad uaryofilia mosazreba
TiTqosda karduxebi qurTebis winaprebi iyvnen. qurTebi Zvelad
ixsenieboda sxva saxeliT~ _ da ganagrZobs armeniis CrdiloeTiT da
samxreTiT mcxovreb tomTa saxelebis msgavsebaTa Sesaxeb msjelobas
_ CrdiloeTiT cxovrobdnen xalibebi, samxreTiT xaldebi,
strabonTan ixsenieba ori olqis saxeliT _ sasperitebi, erTi speri
_ Woroxze (herodotes sasperitebi, qsenofontes _ esperitebi), xolo
meore _ samxreTSi, tigrosis axlos _ Tanamedrove Supria. yvela am
xalxebma tigran didis imperiaSi SeZles gaerTmniSvnelovneba
imdenad, rom mTeli mosaxleoba laparakobda saerTo (somxur) enaze
(gv. 399).
saerTo-erovnuli enis SemuSaveba gardamtexi etapi iyo im
qveynisaTvis, sadac iqamde aseTi simravle iyo tomebisa da
erovnebebisa (gv. 399).
adamianis mdgomareoba sxvadasxva tomobriv garemoSi albaT isa-
zRvreboda sisxlismieri naTesaobiT ama Tu im sagvareulos mimarT.
n. adoncis cnobiT, somxurma sagvareulo saxelwodebebmac ki
SeinarCunes Tavisi pirvelqarTuli warmomavloba.
magaliTad, cnobili sagvareulos xorxorunebis sagvareulo
tituli iyo `malxazi~, rac saerTod mflobels, Tavads niSnavs. es
tituli, n. adoncis sityviT, amodis qarTuli sityvidan `saxli~,
fuZe `axl~, amave fuZidanaa somxuri `alaxin~ _ moaxle (n. adonci,
armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 400). [Sdr. gvari
okribaSi _ xorxomeliZe].
bagratidebis meore sagvareulo tituli iyo _ aspet. n. adonci mas
miiCnevs qarTuli uflis, sparsuli sepuris (uflis wulis)
gadmonaSTad.
WaneTis, speris da taos Tavdapirveli didebulebis mamikonianebis
sagvareulo termini iyo `mamiki~, rac ukavSirdeba qarTul sityva
`mamas~, e.i. saxlis mama, mamasaxlisi.
133
faustis cnobiT, mamikonianebs TavianTi sagvareulo gamohyavdaT
Wenebidan, anonimis sityviT, WeneTi iyo CineTi. TiTqos iqidan mo-
xvdnen isini taoSi. sinamdvileSi `Tavdapirveli tradiciiT, WeneTis
qveS igulisxmeboda ara Cinelebi, aramed Wanebi, taosTan _
mamikonidebis sagvareulo olqTan axlos mcxovrebni (gv. 403). maTgan
iyvnen gamosulni orbelianebi (gv. 404). es araa sakvirveli, radganac
bagratidebi speridan iyvnen saqarTveloSi gadasulebi (n. adonci,
armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 404).
somxuri `ter~ da sxva terminebi n. adoncs qarTuli sityvidan
`ufali~ (mamaufali, dedaufali, mefe, mamfali) gamohyavs.
zemoCamoTvlili terminebi (malxazi, arpeti, mamaki, ter) somxeTis
iberiuli zolis naxararTa wridanaa aRebuli.
aqedan Cans, rom dasavleT armenia da sxva ufro didi olqebic _
qarTuli warmoSobis tomebiT iyo dasaxlebuli, romelTac kvali
daaCnies somxur enas.
maT TavianTi warmoSoba icodnen kidec.
n. adonci wers armeniis qarTvelebis Sesaxeb _ `rogorc ar unda
asimilirebuliyvnen isini, saboloo jamSi, mainc inarCunebdnen
TavianT kolorits~ (gv. 415).
Cveni azriT, n. adoncisTvis `koloriti~ iyo armenizebul
qarTvelTa TviTSemecneba imisa, rom isini eTnikurad qarTul wres
ekuTvnodnen, miTumetes V-VII saukuneebSi, roca maTi asimilacia ar
iyo Zalze Sors wasuli. am mizezis gamo armeniis garSemo
Camoyalibda oTxi TavisTavadi mcire politikuri sxeuli _
bdexSebis samflobeloebi _ maT Soris gogarena da arzanena (gv. 416).
gogarena qarTul saxes inarCunebda.
armeniis samxreTiT mcxovrebi kurtebi (qurTebis winaprebi) da
karduxebi (qarTvelTa monaTesaveni) n. adoncis sityviT, somxebis
gavlenis qveS aRmoCdnen (gv. 418). aseve maTi mezobeli matienebi
kaspiis zRvisken.
gelebis da karduxebis gverdiT cxovrobdnen utiebi, isini
(karduxebi) Tavdapirvelad utiebis samxreTiT cxovrobdnen, Semdeg
CrdiloeTiT, maTTan erTad CrdiloeTiT gelebic gadasaxldnen (n.
adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 420).
n. adoncs albaneTis somxur olqad miaCnia siuni-sivnieTi, Tumca
isini somxebisgan gansxvavdebodnen (gv. 423).
utielebis mezoblad cxovrobdnen mTidan Camosuli gargarebi,
isini gardmanTanac cxovrobdnen. sabolood, yvela am eTnojgufis
134
`infiltracia~, e.i. armenizacia mimdinareobda SemdegSic (n. adonci,
armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 425).
n. adoncis gamokvlevebidan Cans, rom somxeTis gare mxareebi, mi-
Tumetes dasavleT armenia, sadac trapezuntis lazikis
samitropolitos saepiskoposoebi mdebareobdnen _ qarTvelTa
istoriuli sacxovrisi iyo, maTma mniSvnelovanma nawilma SeZlo
eTno da erovnuli vinaobis SenarCuneba, rogorc nerse somexTa
kaTalikosis dros, ise mis Semdeg: tao-klarjeTis qarTvelTa
samefos Zliereba am Segnebas efuZneboda.
istoriuli qarTuli olqebi armeniaSi
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze)
1. `qveyana CrdiloeTisa~ (IV s.)
romis imperia administraciuli mmarTvelobis mxriv IV s-sTvis
iyofoda oTx prefeqturad. prefeqti Tavis xelSi aerTianebda
samoqalaqo da samxedro uwyebebs.
n. adoncis sityviT, romis imperiis msgavsad, sparseTic oTx
`kustad~ _ administraciul erTeulad iyofoda (n. adonci, armenia
iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 217). eseni iyvnen
`aRmosavleTi~, `dasavleTi~, `samxreTi~ da `CrdiloeTi~.
CrdiloeTis anu kavkasiis kusti (mxare) Tavis mxriv 13 qveynad
(Saxrad) iyofoda, maT Soris iyo iberia, anu sparsulad _ `varjani~,
albaneTi anu `rani~, somxTi anu `armenia~.
ase rom, qarTul wyaroebSi xSirad naxsenebi `CrdiloeTis qveyana~
unda gulisxmobdes sparseTis imperiis kavkasiis mxares da kerZod,
ki mis erT nawils, am SemTxvevaSi _ saqarTvelos.
iberias zaqaria ritori uwodebs gurzans.
gurzani-varjani (gorjani, gurjani, gorgani) da gurzani
etimologiurad axlosaa erTmaneTTan da maTi saerTo fuZe-Ziri aqvT
135
_ `gr~, `rg~. igive fuZe-Ziri `gr~ udevs safuZvlad qarTul mxareTa
saxelebs _ `egrisi~, `gugarqi~, `gogarena~, `guria~, `argveTi~,
aqedanaa berZnuli saxeli _ `georgia~ da sxva yvela dasaxeleba, rac
ki mezobelma da ucxo erebma daarqves qarTvelTa qveyanas,
maSasadame, fuZe-Ziri `gr~ an `rg~ qarTvelTa TviTsaxelwodebis
eTnofuZea.
zaqaria ritori wers, rom `CrdiloeTis mxareebSi xuTi morwmune
xalxia, maT 24 episkoposi hyavT da maTi kaTalikosi dvinSi
cxovrobs. sparsuli armeniis dedaqalaqSi, mis Semdegaa gurzani _
armeniis qveyanaSi, romelTa ena berZnuls miagavs, maT qristiani
mTavari hyavT, romelic sparseTis mefes emorCileba. Semdeg aranis
qveyanaa, armeniis qveyanaSi, Tavisi eniT, xalxi monaTlulia, Semdeg
sisakanis qveyanaa, Tavisi eniT, morwmuneni, maT Soris warmarTebic
arian, Semdegi qveyana bazguni, Tavisi eniT, kaspiis zRvasTan~ (n.
adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, iqve, gv. 219).
2. gogarena, korduena da basiani (V-VII ss.)
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze)
n. adoncis sityviT, I aTaswleulis somxur saerisTavo siebSi
erisTavebi (naxararebi) pativis mixedviT arian Camowerilni. maT
Soris aRiniSnebian erisTavi bagratunebi, taSiris erisTavebi da
sxvani.
nerses kaTalikosis dros, 555 wels Semdgar krebas eswreboda 32
erisTavi. sebeosis somex mefeTa erisTavebis siaSi ixsenieba taos
erisTavi da aseve basianis erisTavi.
xorenacis cnobiT, somexTa mefe gansakuTrebiT ajildovebda
bagratun erisTavebs.
st. orbeliani mogviTxrobs, rom somxeTis mefem daniSna Tavisi
qveynis oTxi bdexSi _ aRmosavleTSi iyo siunis bdexSi Tavisi _ 21
erisTaviT, CrdiloeTSi _ gogarenisa (`gogaris~) _ 22 erisTaviT,
dasavleTiT `kordu~-sa _ 21 erisTaviT da samxreTiT angelenis
(`angelis~) bdexSi _ 22 erisTaviT (n. adonci, armenia iustinianes
epoqaSi, 1908, rus.enaze, gv. 254).
gogarena (somxurad gogari) da korduena (somxurad `kordu~) _
qarTuli qveynebi iyo, misi qarTuli mosaxleoba iqamdec da
Semdgomac somxdeboda, qarTvelobis SenarCuneba somxuri samefos
SigniT uZnelesi da TiTqmis SeuZlebeli saqme iyo (iqve, n. adonci,
gv. 292).
136
faustis cnobiT, taos olqs marTavdnen mamikonianebi, _ xorenacis
mixedviT somexTa mefis mTavarsardlebi. Semdeg, IV s-dan, isini
taronSi gadavidnen, sadac, Cans, ukve cxovrobda qarTulenovani
mosaxleoba, radganac xorenacisave sityviT, maStocis mier qarTuli
anbanis Sesaswavlad Camoyalibebul qarTvel bavSvTa jgufs
aswavlida taroneli muse, cxadia qarTuli enis mcodne.
berZen-romaeli avtorebi icnoben `fasians~ (basians) da isini
basians fasianad moixseniebdnen.
basianis erTi nawili iyo vanandi da mas, xorenacis sityviT, zemo
basiani erqva (n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze,
gv. 300).
basians Tavisi erisTavi marTavda.
airarati mefis domeni iyo, bagrevandi _ bagratidebs ekuTvnoda.
n. adoncis sityviT _ `kotaia cnobili iyo ptolemeosisaTvis, mag-
ram is somxur literaturaSi pirvelad gvxvdeba sebeosTan VII s-Si~
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 302).
kotaia iyo gavari, anu qveyana airaratis provinciaSi. kotaias
amJamad zangibasari hqvia. is aris md. razdan-zangis xeobaSi.
safiqrebelia, rom tao xorZenas nawili iyo.
sityva `xorZena~ etimilogiurad axaloa sityva `arzenasTan~,
romelsac konstantine porfirogeneti uwodebda arzrum-artanujis
mxares.
safiqrebelia, rom sityva `xorZena~ Semdeg, X saukunisTvis, sityva
`arzenad~ iqca, is erqva taos momijnave mxareebs. xorZena strabonis
cnobiTac iberebis istoriuli mxare iyo, Sesabamisad qarTvelebiT
dasaxlebuli somexTagan mitacebis Semdegac. strabonis dros is
gacilebiT didi, gogarenamde (mtkvramde) ganvrcobili qveyana iyo
(aRsaniSnavia, rom stabonis epoqaSi gogarena mtkvris iqiTa anu
marjvena sanapiros teritorias erqva, xolo adoncis wyaros cnobiT,
gogarena ufro vrcel teritoria moicavda).
137
3. iveria, persarmenia da persiberia (IV-VI ss.)
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze)
sparsuli armeniis sazRvrebi IV-VI ss-Si e.w. `marzpanobis~ dros
aseTi iyo:
persarmenia moicavda Semdeg provinciebs _ taiqi, taroni,
airarati, vaspurakani da siuniqi.
taroni da vaspurakani mdebareobdnen vanis tbasTan, airarati –
sparsuli armeniis centrSi, xolo mis dasavleTis mxares _
persarmeniis `iveria~ anu tao (taiqi) mdebareobda, am iverias
dasavleTiT esazRvreboda lazika.
arsebobda aseve `Tavisufali iveriac~, is persarmeniis iveriis
CrdiloeTiT mdebareobda. misi nawilebi iyo _ kola, artaani,
javaxeTi, gugarqi.
taiqis samxreT-dasavleTiT `I armenia~ mdebareobda (ix. ruka prav.
encikl., I, gv. 75).
maSasadame, iveria or nawilad iyo gayofili _ tao persarmeniaSi
Sedioda, kola, artaani, javaxeTi da gugarqi qmnida sxva,
`Tavisufal~ iverias da sadavo iyo bizantia-sparseTs Soris.
n. adonci `marzpanuls~ uwodebs arSakidebis Semdegdroindel
somxeTs, radganac qveyanaSi ijda sparseTis Sahis warmomadgeneli _
marzpani. misi dedaqalaqi iyo qalaqi dvini, romelsac aRmosavleT
somxeTisTvis iseTive mniSvneloba hqonda, rogorc dasavleT som-
xeTisTvis Teodosiopolissa da iq mjdar romis warmomadgenels _
komits.
CrdiloeTiT marzpanuli somxeTis sazRvari aRwevda kangaramde,
`Tavisufali iberiis~ sazRvramde. lazaris cnobiT, sparseTTan
mebrZoli iberiis mefe vaxtangi aq eloda damxmare somxebs. vaan
mamikonidi daexmara vaxtangs, somxuri jari mivida iveriis mefesTan
da banaki dasca kangaris kantonSi. kangari gugarenis olqSi
138
Sedioda, maSasadame, gugarena somxeTis gareT mdebareobda _
iberiaSi (n. adonci, armenia..., gv. 222).
imJamad, dasavleTiT somxeTs esazRvreboda kolas olqi,
sasazRvro punqtad iTvleboda kola, xolo tao (taiki) mTlianad
somxeTSi Sedioda.
tao, mis gverdiT mdgar qarTul provinciebTan erTad, Seadgenda
persarmeniaSi Semaval `arasuverenul iverias~ da imyofeboda
mZlavri somxuri saeklesio-kulturuli gavlenis sferoSi. misi
iveriuli mosaxleoba mxolod Sinaur-saojaxo wreSi axerxebda
qarTuli identobis gamJRavnebas, sazogadoebriv-administraciul
sferoSi ki, viTarca persarmeniis mcxovrebi, armenielad miiCneoda.
arSakidebis dros albaneTis mxares somxeTis sazRvari iyo md.
mtkvari. marzpanobis dros sazRvari q. xalxalTan gadioda. xalxali
albaneTSi mdebareobda mtkvris marjvena mxares (n. adonci, armenia
iustinianes epoqaSi, gv. 223).
sparsul jars albaneTidan xalxalamde mtkvari unda gadaevlo.
n. adoncis azriT, xalxali aris md. zagemze mdebare amJamindeli
TaTruli sofeli xilxila. maxloblad arsebobda aseve meore
msgavsi saxelis punti _ `xilxala~, romelic iv. javaxiSvilis 1923
wlis rukis mixedviT mdebareobda nuxpato-SeqTan axlos, amJamindel
sofel `filfilasTan~ axlos. (saxeli filfila albanur tom
`lfinebis~ saxelTan unda iyos dakavSirebuli). aqvea punqti
xalxali da aqve unda yofiliyo punqti gulgula.
aRsaniSnavia, rom hereTis sazRvrad vaxuSti batoniSvils miaCnda
punqti gulgula. saxelebi filfila, xalxali/xilxila,xilxala/ da
gulgula msgavsni arian. vaxuStis masze aTasi wlis winandeli
punqtis adgilmdebareoba rom ganesazRvra ara TelavTan, aramed
filfila-xalxalTan, maSin hereTis sazRvari gadaiwevda
aRmosavleTiT da daemTxveoda albaneTisas.
n. adoncis sityviT, IV s-Si somxeTma dakarga mravali ganapira
mxare, Cveni azriT, amis ZiriTadi mizezi iyo am mxareTa mosaxleobis
eTnikuri gansxvaveba somxebisagan. isini (ganapira mxareebi) _ ar
iyvnen somxuri olqebi, rogorc mravaljer iTqva.
marzpanuls n. adonci aseve uwodebs meore saxels _ tanuteruli
somxeTi. mas aseve vaspurakanulsac uwodebs.
vaspuri _ erqva sparseTis cnobil gvarebs, aqedan vaspurakani. n.
adoncis sityviT, _ `armeniis Tanatoli administraciuli sidideebi
139
iyvnen iberia, albaneTi, atropatena, adiabena, da aravastani~ (iqve, gv.
221).
misive sityviT, musulmani avtorebi `armeniis~ qveS igebdnen ara
mxolod armenias, aramed aransa da saqarTvelos (n. adonci, armenia
iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze, gv. 242). e.i. aransa da iverias, am
iveriis qveS ki ZiriTadad `arasuverenuli iveria~ anu tao-basiani
miiCneoda. aRsaniSnavia, rom persarmeniaSi mdebareobda olqi
persiberia, rac Cans Cvenamde moRweuli III msoflio krebis
masalebidan. am krebaSi monawileobas iRebda persiberieli `ieremia
urhaeli, qarTveli marTlmadidebeli~, nestorianobasTan mebrZoli,
iberiis sparsuli nawilidan, anu persiberiidan (k.kekeliZe, etiudebi,
I, 52-62).
persiberia, anu `sparsuli iberia~ unda rqmeoda imJamad
persarmeniaSi Semaval tao-basiansa da mimdgom mxareebs.
4. somxebis gadasaxleba persarmeniidan
bizantiur somxeTSi V-VI ss.
(n. adonci)
arian-qarTlis miwebis didi nawili iustinianes epoqaSi
persarmeniad iwoda.
n. adonci wers _ `imperiuli TvalsazrisiT, imperiis interesebis
dacvis mizniT somxebis gadasaxleba dasavleTiT Zalze sasurveli
iyo. TviT imperatorebi axalisebdnen am moZraobas. magaliTad,
imperatori mavrike. somxebis CasaxlebiT imperiam didad isargebla,
somxebi bizantias emsaxurebodnen TavganwirviT. samSoblos
politikuri cxovrebis SeboWili CarCoebidan gaTavisuflebis Semdeg
mTeli maTi Zalebi ifurCqneboda. somxebma saxeli gaiTqves
saxelmwifo cxovrebis bevr sferoSi, samxedrosa Tu samoqalaqoSi.
maTgan gamovidnen saxelganTqmuli pirebi, romlebsac imperiis
winaSe Zalze mniSvnelovani damsaxurebebi hqondaT. mravali somexi
brwyinavda TviT saimperatoro taxtze da saTaveebic ki daudes axal
dinastias (somxuri cxenosani jari ibrZoda imperiis Soreul
mxareebSi saxelmwifos samxedro didebisTvis). Zalze mniSvnelovani
iyo somxebis roli kulturul-sulier cxovrebaSi, imperiisTvis
140
mniSvnelovani maxasiaTebeli istoria _ xatmebrZoluri moZraoba
daiwyo imperiis aRmosavleT mxareebSi didwilad somxebis simpaTiiT
da mfarvelobiT.
imperiaSi somxebis gansaxlebam TviT somxeTs naklebi sikeTe
moutana, radganac somxeTi icleboda adamianuri resursebisagan.
imperiaSi midiodnen unariani, mxne Zalebi, iseTi niWis mqone pirebi,
romelTac SeeZloT imperiis mRelvare talRebze Tavis daWera.
somxuri aristokratiis naRebi, naxararebis ojaxebi eSurebodnen
dedaqalaqSi da alamazebdnen saxelmwifo moRvaweTa rigebs~ (n.
adonci, somxeTi iustinianes epoqaSi, 1908, gv. 205).
imperiaSi somxebi iseT Zalas warmoadgendnen, rom zogjer TviT
imperatoris winaaRmdeg awyobdnen SeTqmulebebs imperiisave
dedaqalaqSi da aryevdnen kidec saimperatoro taxts, magaliTad, n.
adoncis sityviT, 548 wels somxebma moawyves SeTqmuleba
dedaqalaqSi imperator iustinianes winaaRmdeg. SeTqmulebas
meTaurobda somexi mxedarTmTavari artavani, romelmac bizantias
dideba moupova liviis omSi, roca mokla tirani honorisi. n.
adoncis cnobiT, prokofi kesarieli artavanis motivs xsnis imiT,
rom misi samSoblo armenia dapyrobili iyo, amitom mas somxebi
sayvedurobdnen umoqmedebas. meore somexi didebuli narsesi
iustinianes epoqis udidesi figura iyo, Tavisi gamarjvebebiT
daCrdila valerianes samxero geniac ki.
somxuri problemebis gamo Sewuxebuli iustiniane sparseTis Sahs
Txovda, maT Soris mcxovrebi somxebi rogorme daemorCilebinaT
saerTo ZaliT. is werda _ `somxebi daumorCilebeli xalxia, da
marad Cveni mtrebi arian, maTgan mudam SeSfoTebulebi varT~ (iqve,
gv. 206).
qarTizaciis Teoriis momxreTaTvis ismis kiTxva, Tuki somxebis
sulier-erovnuli siZliere or imperias aSfoTebda, maSin ase Zlieri
xalxi rogor `qarTveldeboda~ somxeTisave gavlenis qveS myof
taoSi, anda klarjeTSi?
pasuxi aseTia _ somxebi somxeTSi ki ar gaqarTveldnen, aramed,
sinamdvileSi armeniis iberiul zolSi mcxovrebma armenizebulma
qarTvelema armeniis dasustebisas arabobis epoqaSi gabedes da
sajarod aRiares TavianTi eTnikur-erovnuli vinaoba, TavianTi
qarTveloba, anu somxebi ki ar gaqarTveldnen, aramed armeniaSi
mcxovrebma qarTvelebma Tavi daaRwies TavianTi armenizaciis
saukunovan process, srulad aRidgines erovnuli cnobiereba.
141
`oTxi armenia~ xalibebis yofil miwaze (IV-VI ss.)
(ПЭ, I)
somxebi iustinianes epoqaSic mravlad esaxlebodnen
persarmeniidan bizantiur somxeTSi. dasavleT armenia ZiriTadad
qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli. es tomebi ar iyvnen
gaerTianebulni, erTmaneTs ebrZodnen kidec, somxebi ki maTTan
SedarebiT erTiani da mizandasaxuli xalxi iyo, amitomac
gauadvildaT regionSi dominant eTnosad qceva. aman Tavisi asaxva
pova kidec regionis im saxelebSi, romelic iustinianem daarqva maT,
esenia pirveli, meore, mesame da meoTxe armeniebi.
IV-VI ss-saTvis bizantiuri armenia iyofoda oTx did nawilad.
`pirveli armenia~ iyo bizantiuri provincia Savi zRvis samxreT-
aRmosavleT sanapiroze _ trapizonis qvemoT, romlis dedaqalaqi
iyo Teodosiopolisi, igive karini (qarTuli karnu-qalaqi), mas
CrdiloeTiT esazRvreboda tao (iveria) da nawilobriv lazika.
dasavleTiT Savi zRva, aRmosavleTiT sparsuli provincia `sparsuli
armenia~ (persarmenia), samxreTiT `meore armenia~ da aseve `meoTxe
armenia~.
`meore armenia~ (`armenia meore~) mdebareobda `pirveli armeniis~
samxreTiT, md. evfratis marjvena sanapiroze.
`mesame armenia~ (`armenia mesame~) mdebareobda evfratis marjvena
sanapiroze, mas marjvnidan esazRvreboda bizantiuri provincia
`mesopotamia~.
`meoTxe armenia~ mdebareobda `pirveli armeniis~ samxreTiT vanis
tbis siaxloves, am yvela `armeniebis~ Sua.
`persarmenia~ moicavda araqsis xeobas da mis garda somxur-
sparsul provinciebs taiqs, tarons da airarats. persarmenia
politikurad VI saukunis bolosaTvis orad iyofoda _ bizantiuri
persarmenia (saeklesio centri avani) da sparsuli (dvini). sparsulSi
Sedioda siuniki da vaspurakani (pravoslavnaia enciklopedia, I, gv.
75, rus. enaze).
persarmeniis taos aseve uwodebdnen iverias.
142
`armeniebis~ erTi nawili somexTa garda erTmaneTTan mebrZoli
mkvidri qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli, armenielebi maT
qveyanaSi misuli fena iyo, ufro urTierTSekavSirebuli da Zlieri,
qarTvelebi ki ar iyvnen konsolidirebulebi, miuxedavad amisa maTSi
imdenad mZafri yofila eTnoidentobis SegrZneba, rom arabTa
batonobis Sesustebisas tao-basianma da sxva mxareebma SeZles
qarTul-erovnuli vinaobis aRdgena. tao (taiqi) _ `pravoslavnaia
enciklopedias~ somxur-sparsul provinciad miaCnia, sinamdvileSi ki
is airaratTan da Cans, taronTan erTad sparselTa da somexTa
politikur-saeklesio gavlenis sferoSi iyvnen moqceulni
iustinianes dros.
143
Tavi IV
qarTuli TviTSemecnebis aRorZineba Crdilo
da dasavleT armeniaSi
dasavleT armeniis xalxSi eTnoidentobis
Ziebis Sedegi (IX-X ss.)
kvleva erovnuli identobisa rTuli saqme iyo Sua saukuneebSi.
zogjer xdeboda ise, rom erT romelime xalxSi ikveTeboda
jgufi, romelic sabolood iqceoda xolme sxva xalxad da Sordeba
Zvel ers. amis mizezi SeiZleba sxvadasxva yofiliyo. SeiZleba
ramdenime magaliTis dasaxeleba. osmaleTis uzarmazari
saxelmwifos mosaxleoba `berZnebs~ uwodebda slavuri warmoSobis
xalxebsac (maT Soris vTqvaT bulgarelebs, vlaxebs da a.S.). mizezi
amisa iyo is, rom Camoyalibebis Semdeg ramdenime saukunis manZilze
osmaleTis imperiam Tavisi kanonebis Tu adaTis Sesabamisad
`berZnul TemSi~, mileTSi, gaaerTiana yvela marTlmadidebeli da
isini erT centrs _ konstantinopolis berZnul sapatriarqos
dauqvemdebara, sabolood puSkinis epoqaSi rusuli wreeebi (XIX s.
dasawyisSi) saerTaSoriso asparezze avrcelebdnen mtkicebulebebs,
rom sinamdvileSi osmaleTis `berZnebis~ umravlesoba, ara eTnikuri
berZnebi aramed `slavebi~ iyvnen. SemdegSi ki marTlac moxda am
slavebis TviTgamorkveva da am religiuri `berZnebidan~ TandaTan
gamoikveTnen bulgarelebi, serbebi Tu vlaxebi.
amJamadac, rogorc cnobilia, qristiani lazebi TavianT Tavs `ber-
Znebs~ uwodeben, magram Tu ki raime mizezis gamo maTSi daiwyeba
eTnikuri identobis Ziebis procesi, SesaZloa berZnebis am
nawilisagan axali `lazi xalxi~ Camoyalibdes, miTumetes, rom
arseboben musulmani lazebi, romelnic saerTod ar Tvlian TavianT
Tavs berZnebad.
msgavsadve, SesaZlebelia amJamindeli laTinuri amerikis qveynebSi
Sida identobis Ziebis Sedegad gamoikveTos indielTa axali xalxebi
144
anda eTnojgufebi, romelnic SemdgomSi warmoCndebian, rogorc
damoukidebeli nacionaluri xalxebi.
daaxloebiT msgavsadve `dasavleT armeniis~ mkvidrma mosaxleobam
IX-X saukuneebSi, eTnoZiebis Sedegad daaskvna, rom isini iyvnen ara
eTnikuri somxebi, aramed iberielebi, eniT, kulturiT, warsuliT da
sxva erovnuli TvisebebiT. tao-baianisa da axlo mxareebis
mosaxleobam eTno-TviTgamorkveviT aRidgina qarTul-erovnuli
eTnoidentoba da ara e.w. `qarTizaciis~ Segegad.
qarTvelTa TviTSemecnebis aRorZineba
dasavleT armeniaSi
VIII-IX ss-Si tao-basianisa da mimdebare kuTxeTa mcxovrebT
qarTuli identoba CamouyalibdaT ara e.w. qarTizaciis procesis
Sedegad, rogorc miiCneva sabWoTa epoqis istoriografiis gavleniT,
aramed iqamde minavlebuli erovnuli TviTSemecnebis aRorZinebis
Sedegad. qarTvelebi tao-basiansa da e.w. dasavleT armeniaSi
armenielebis dasaxlebamdec cxovrobdnen, amas, rogorc mravaljer
aRiniSna, miuTiTebs strabonis cnobili cnoba pariadres, xorZenasa
da mtkvrisiqiT mdebare gogarenas iberiulobis Sesaxeb.
kidev erTxel gavixsenoT strabonis cnoba, is wers: `amboben, rom
Zvel dros mcire qveyana armenia gaizarda artaqsiasa da zariadrias
omebis Sedegad... maT erTobiT gaafarToves TavianTi samflobelo
imiT, rom irgvliv mcxovreb xalxebs CamoaWres olqebi, kerZod
midielebs waarTves kaspiana, favritida da basoropeda, iberebs _
pariadris mTiswineTi, xorZena da gogarena, romelic mdebareobs md.
kiris meore mxares. xalibebsa da mosinikebs _ kareniti da qserqsena,
romelic esazRvreba mcire armenias da misi nawilia...~ (str. XI, 14, 5),
(straboni, geografia, gamomcemloba `nauka~, 1964, rus. enaze, gv.498).
ukve armeniaSi mcxovreb am qarTvelebs marTalia Zalze
SeusustdaT erovnuli cnobiereba, maTi armenizaciis procesis gamo,
magram ara sabolood. saqarTvelos maxloblad (tao-karin-vanand-
basianSi) mcxovrebma qarTvelebma xelsayreli politikuri momentis
dadgomisas Tavi daaRwies somxur kulturul-saeklesio gavlenas da
aRidgines qarTuli cnobiereba. patkanov-maris Teoriis Tanaxmad ki
145
TiTqosda isini qalkedoniti somxebi iyvnen da moxda maTi
qarTizacia. am Teoriis sawinaaRmdegodaa dawerili Cveni mTeli
nakvlevi.
m.TamaraSvili wers- `Zalian gvwydeba guli... unda mogaxsenoT: n.
mari yvelafris armenizacias axdens, saqarTvelos miwis, misi
Zeglebis, enis, literaturisa da sxva... iserigad, rom armenizaciaSi
bevraT aWarbebs somex patriotebs, TviT yvelaze gadametebulTac
ki~ (m. TamaraSvili, qarTuli eklesia, 1995, gv. 275).
lazikis eparqia _ dasavleT armeniisa da persarmeniaSi
Semavali persiberiis (istoriuli, yofili arian-qarTlis)
qarTvelobis gamaerTianebeli
Tanamedrove saqarTvelos samxreTiT mdebare istoriuli arian-
qarTlis vrceli miwa-wyali sinopidan da trapezuntidan TiTqmis
vanis tbamde qarTuli tomebiT yofila dasaxlebuli, rogorc
qsenofontes dros, ise mis Semdgom. am teritoriebis did nawils
moicavda lazikis eparqia XI s-Si. qarTuli tomebi iq armenielTa
dasaxlebamde cxovrobdnen.
kiros didis epoqamdec qarTuli tomebi kardux-gordienebi,
fasianebi, xalib-qaldebi da sxvani, am teritoriis momcvel XVIII da
XIX satrapiebSi cxovrobdnen, xolo armenia sxva, XIII satrapias
erqva maT mezoblad.
SemdgomSi armeniuli tomebi SeWrilan karduxTa, fasianTa,
xalibTa, aseve sxva qarTul tomTa miwa-wyalze da maTgan saukeTeso
adgilebi, saxnav-saTesad vargisi miwebi miutacebiaT, amitomac
qsenofontes anabazisidan SeiZleba gavigoT, rom mtroba da
brZolebi iyo gaCaRebuli armenielTa da am qarTul tomebs Soris,
igive qsenofonte Tavis sxva naSromSi `kiropedia~ aRwers, rom TviT
kiross gamoukvlevia Tu ra iyo am gauTavebeli omebis mizezi da
misula daskvnamde, rom, xalibebs saxnav-saTesi miwebi ar hqondaT,
xolo armenielebi saukeTeso miwebze cxovrobdnen.
gansakuTrebiT mravali qarTuli tomi aRwera am mxareebis
zRvispireTSi strabonma, am mxriv ufro mniSvnelovania strabonis
cnoba, rom swored am mxareTa erTi nawili, romelTac Semdgom
146
dasavleT armenia da persarmenia ewodaT, Tavdapirvelad iberTa
miwa-wyali iyo da es teritoriebi, kerZod ki pariadres kalTebi,
xorZena da gogarena Zv.II s.-Si armeniam miitaca iberielTagan.
marTalia, Semdgom, am mitacebis gamo, am teritoriebs armenia
ewoda, magram is kvlav didxans yofila dasaxlebuli iberielebiT
anu qarTvelebiT, romelTa armenizaciis procesi sxvadasxva olqSi
sxvadasxva xarisxis iyo, miuxedavad amisa X s-Si, mravali ucxouri
wyaros, maT Soris konstantine porfirogenetis cnobiT, sazRvari
iberiasa da armenias Soris mainc md. araqsze iyo gavlebuli.
qarTvelebi rom cxovrobdnen ara mxolod araqsis dasavleT
nawilSi (maT Soris dvinis da avanis sanaxebamde), aramed
aRmosavleT nawilSi _ vanis tbis mimarTulebiT, miuTiTebs is, rom
TviT bizantielTa mier teritorias trapezuntidan vanis tbamde
ewoda `eparqia lazikaSi~, xolo vrcel miwa-wyals Teodosiopol-
arzrumidan yarsisa da anisis mimarTulebiT ewoda `iberiis Temi~.
mas Semdeg, rac somxeTis saxelmwifoebrioba daemcro,
gansakuTrebiT X s-idan armeniis mkvidr qarTvelobas saSualeba
mieca erovnul-qarTuli TviTSemecneba daufaravad ganecxadebina.
arabTa Semdgom epoqaSi am mxareebSi qarTvelTa ricxvis mkveTri
zrda gamowveuli iyo ara `somex-qalkedonitTa~ gaqarTvelebiT,
rogorc am faqts xsnis oficialuri istoriografia, aramed iqauri
mosaxleobis iqamde dafaruli qarTuli erovnuli TviTSemecnebis
aRorZinebiT.
`trapezuntis samitropolito lazikaSi~ moicavda yofili
romauli armeniis miwa-wyals, da aseve yofili persarmeniis
nawilsac, romelic mniSvnelovnad qarTuli mosaxleobiT iyo
dasaxlebuli. es miwa-wyali IX-XI ss-Si arabTagan gaaTavisufla
imperiam da iq Tavisi saeklesio iurisdiqcia ganaxorciela _
lazikis eparqiis saxeliT, xolo TviT qveyanas ki iberiis Temi
ewoda, rac, rogorc aRiniSna, iqauri mkvidri mosaxleobis erovnul-
qarTuli TviTSemecnebis aRorZinebis Sedegi iyo.
iqamde qarTveli xalxi, mcxovrebi istoriul xorZenasa da
gugarqSi iZulebuli iyo Segueboda somxur saxelmwifoebriobasa da
eklesias, isini saukuneTa manZilze erTgulebiT atarebdnen maT
qveyanaSi gabatonebulTa uRels, magram xelsayreli momentis
dadgomis Semdeg aRidgines erovnul-qarTuli vinaoba. maTi qveyana _
pariadres kalTebi, xorZena da gogarena xom, rogorc mravaljer
iTqva, jer kidev qristeSobamde II saukuneSi CamoaWra armeniam
147
iberias, ris gamoc iberiis am yofil olqebSi dominant eTnosad
somxebi gadaiqcnen, somxuri eniTa da kulturiT, qarTuli ena am
mxareebSi, Cans, mxolod saSinao, ojaxur enad gadaiqca, da is iyo,
rogorc erTi wyaro wers damaluli (`damarxuli~) da `dawunebuli~.
am mxareebidan gamosul zogierT qarTvel saxelovan meomrebsa da
cnobil adamianebs ucxoelebi `armenielebs~ uwodebdnen, maT qveyanas
ki armenias, Tumca ki aseTi `armenielebi~ sinamdvileSi iberebi anu
qarTvelebi iyvnen, rac kargad gamoCnda IX, X, XI saukuneebSi, roca
maTma STamomavlebma gabedes da erovnuli vinaoba daufaravad
gamoacxades.
560 wlis politikuri rukis mixedviT, sazRvari bizantiis
imperiasa da sparseTs Soris orad hyofda `armeniad~ saxeldebul
qveyanas. dasavleT, anu romaul armeniaSi Wanur da lazur olqebTan
erTad moeqca mesxuri mosaxleobis nawili da isini berZnul
saeklesio iurisdiqciaSi imyofebodnen. sparsul armeniaSic mravali
qarTuli olqi moeqca. 591 wlis xelSekrulebiT, tao, Woroxis
xeobis erTi monakveTi (dasavleT sanapiroc), gugarqi, basianis didi
nawili da, e.w. zemoni qveyanani sparsul armeniad saxeldebul
mxareSi moeqca.
sparsul armeniaSi saeklesio-sarwmunoebrivi TvalsazrisiT sxva
viTareba iyo, gansxvavebuli dasavleT armeniisagan. kerZod, sparsul
armeniaSi IV-V saukuneebidanve idevneboda berZnulenovani
RvTismsaxureba. amis gamo persarmeniis qristianuli mosaxleoba
sparsulma xelisuflebam daavaldebula RvTismsaxureba somxur
enaze hqonodaT, an asuruli SemoeRoT. amis Sedegad somxurenovani
RvTismsaxureba Camoyalibda da gaZlierda. unda vifiqroT, rom am
dros persarmeniis qarTvelobam erTgvari iZulebiT miiRo
somxurenovani RvTismsaxureba, magram mainc adgilobriv qarTvelebs
SenarCunebuli hqondaT somxebisagan erovnuli gansxvavebulobis
Segneba. es gamoCnda gansakuTrebiT gugarqSi, roca mkvidrma
qarTvelobam kirionis mowodebis Semdeg gabeda eklesiebSi
qarTulenovani RvTismsaxureba somxurTan gaeTanabrebina. yofili
persarmeniis mkvidr qarTvelobas SenarCunebuli da zogjer ki,
devnis gamo, gamZafrebulic ki hqonda erovnuli TviTSemecneba, rac
gamoCnda Sesabamisi politikuri momentis dadgomisTanave gugarqisa
da tao-klarjeTisa da mimdebare mxareebis mkvidri mosaxleobis
qarTuli cnobierebis gansakuTrebuli gamovleniT.
148
unda iTqvas, rom dasavleT armeniaSic idevneboda qarTuli ena
eklesiuri TvalsazrisiT, amitom aqauri qarTveloba ganaTlebas
iRebda berZnulad, aseve, zogjer somxurad. aseTi warmomavlobis
somxurenovani qarTvelebi berZnul monastrebSic ki cdilobdnen
TavianTi qveynis saeklesio warsulisadmi pativi ecaT. rogorc
iTqva, amis erTi magaliTia is, rom berZnuli monastris, `somex-
qalkedonit~ berebs wmida ninos Sesaxeb cnobebi Sehqonda TvenSi,
rac Zalze mniSvnelovani momenti iyo (fidaniani).
qarTuli kulturisadmi aRniSnuli mosaxleobis ltolvis
gamoxatulebad unda miviCnioT is, rom sarwmunoebrivi Ziebisas
armeniis mkvidri qarTveloba miemxro qalkedonitobas, anu Tavisi
erovnuli qveynis (saqarTvelos) sarwmunoebriv mimarTulebas da
Seecada Tavisi damokidebuleba saeklesio arqiteqturaSic ki
gamoexata _ amis magaliTad unda miviCnioT qalkedonituri saekleso
centris _ avanis da rifsimes eklesiis arqiteqtura _ gameoreba
mcxeTis jvris tipisa.
ucxouri wyaroebi megrelTa da svanTa iberielobis
Sesaxeb
(`iverTa avtokratori~ anu trapezuntis imperatori da `iverTa
xelmwife~ anu samegrelos mTavari (levan II dadiani)
cnobilia, trapezuntis vrcel regions XI s. qarTul wyaroebSi
ewodeboda `sofeli megrelTa~, xolo berZnuli wyaroebi
trapezuntis imperators `iverTa avtokrators~ uwodebdnen,
mosaxleobis saxelis mixedviT, Sesabamisad, qveynis mosaxleobas
erTdroulad erqva megrelebica da iverebic.
1282 wlidan trapezuntis imperatoris tituli iyo _ `qriste
RmerTis mier mefe da avtokratori sruliad aRmosavleTisa,
iverebisa da zRvisiqeTisa, didi komnini~ (didi komninebi,
marTmadidebluri enciklopedia, VII, gv. 444. rus. enaze).
aRsaniSnavia, rom 1282 wlamde bizantiis imperatorebs sxva
titulatura hqondaT _ isini TavianT Tavs moixseniebdnen msgavsad
bizantiis imperatorebisa, _ `mefe da avtokratori romeebisa~,
149
1182 wlidan mixeil VIII paleologTan kompromisis Semdeg maT
(trapezuntis imperatorebma) miiRes aRniSnuli tituli `mefe
aRmosavleTisa da avtokratori iverebisa~.
В сент. 1282 г. в результате компромисса с Михаилом VIII Палеологом В.
К. приняли титул: «Во Христе Боге верный царь и автократор всего Востокая
иверов и Заморья (Ператии) Великий Комнин» (didi komninebi,
marTmadidebluri enciklopedia, VII, gv. 444. rus enaze).
sazogadod berZnuli sityva avtokratori Sesatyvisia laTinuri
sityvisa `imperatori~.
«С 629 г. использовался наряду с титулом василевс (basileuz) в офиц.
языке Византии, обозначая главного правящего императора в отличие от
императора-соправителя. В X в. возрождается широкое употребление этого
титула, окончательно утвердившегося в офиц. титулатуре визант.
императоров» (marTmadidebluri enciklopedia, I, gv. 202).
bizantiisa da trapezuntis imperatorebs oficialurad
`avtokratori~ erqvaT, magram pirveli romaeli xalxis, meore ki
iverTa imperatorad anu avtokratorad iwodeboda.
zogadad, imperatorTa titulaturebSi ixsenieboda is xalxebi,
romelTa qveyanasac marTavdnen.
konstantinopolis imperatorebi TavianT Tavs `romaelTa
(romeebis) mefeebad~ miiCnevdnen, amitomac ar surdaT aseTive
titulatura hqonodaT trapezuntis imperatorebs.
amitomac, trapezuntis imperatorebi iZulebulni gaxdnen Tavian
titulaturaSi im xalxis saxeli moexsenebinaT, romelTa qveyanasac
isini realurad marTavdnen _ es xalxi iyo iverebi anu iberebi.
trapezuntis anu iverTa imperatorebi (avtokratorebi) marTavdnen
qaldeasa da mimdebare olqebs.
maSasadame, Cans, trapezuntis imperatorebi TavianT Tavs imitom
uwodebdnen `iverebis TviTmpyrobels~, avtokrators, rom mas miaCnda,
rom misi imperiis mosaxleobis sazogado saxeli iyo _ `iverebi~.
es faqti imiTaa saintereso, rom maT imperiaSi ZiriTadad
cxovrobdnen qaldevelebi, Wanebi da sxvadasxva tomebi, maT Soris
makronTa, sanTa da sxvaTa STamomavlebi, maTi zogadi saxeli _
`iverebi~ yofila, maTi imperatoris titulis mixedviT. qarTuli
wyaroebi maT qveyanas uwodebdnen `sofeli megrelTa~ anu
zogadqarTvelTaTvis isini iberi (qarTveli) xalxis megruli jgufi
iyo. iwodebodnen _ ucxoelTaTvis iberebad, xolo qarTvelTaTvis
megrelebad.
150
aseve es faqti sainteresoa imiTac, rom ucxoelebi trapezuntis
imperators xan kolxTa mefes, xanac ki `qaldevelTa mefes~,
`megrelTa mefes~ anda `lazTa mefes~ uwodebdnen, maSasadame
kolxebic, lazebica da qaldebi (Wanebi~ _ yvelani saimperatoro
saxlis gansazRvrebiT _ `iverebi~ iyvnen. aseTi mosazreba
gamonaklisi rom araa da megrelTa xelmwifeebs oficialurad
`iverTa mefeebs~ uwodebdnen, Cans samegrelos mTavris levan II-is
magaliTiTac, mas `iveriis mefes~ anda `iveriis xelmwifes~
uwodebdnen (ix. ruseTis mefis aleqsi mixailoviCis mimarTvebi).
trpezuntis `samegrelos~ imperatorsa da Semdgomi epoqis
samegrelos mTavars _ erTnairi titulebi hqondaT. orTaves
erTnairad uwodebdnen _ `iverTa avtokratori~, `iveriis mefe~.
faqtebis urTierTSejerebiT SeiZleba davaskvnaT, rom megrelebs
_ iverebs uwodebdnen TviT maTi mmarTveli oficialuri wreebi. am
mxriv niSneulia, rom n. mari, gr. yifSiZe da sxvebi _ megrelebs
iverielebs uwodebdnen, megruls ki iveriuls.
`megrelebi~ _ iverielebi arian am TvalsazrisiT. igive SeiZleba
iTqvas svanebis Sesaxebac. straboni werda, rom svanebs `zogierTebi
iberielebs uwodeben~, zogierTebis qveS is Zveli msoflios
istorikosebs gulisxmobda.
straboni wers svanebis iberielobis Sesaxeb:
`im xalxTa Soris, romelnic Tavs iyrian dioskuriadaSi arian
ftirofagebic, romlebmac es saxeli miiRes usufTaobis da WuWyis
gamo. maT axlos cxovroben soanebi, romlebic arafriT
Camouvardebian maT usufTaobiT, magram sjobnian ZlierebiT, da
SeiZleba iTqvas, rom isini TiTqmis yvelaze kargi meomrebi da
Zlierebi arian yvelasTan SedarebiT, yovel SemTxvevaSi isini
batonoben yvela xalxze, romelTac kavkasiis maRlobebi uWiravT
dioskuradis garSemo. maT yavT mefe da sabWo 300 kacisagan, rogorc
amboben SeuZliaT 200 000 kacisgan Semdgari jaris gamoyvana,
marTlac mTeli xalxis masa brZolisunariania, Tumca
araorganizebuli Zala, maT qveyanaSi rogorc gadmoscemen mTis
nakadebs CamoaqvT oqro da barbarosebi iWeren faceriT da bewviani
tyaviT aqedan, amboben warmoiSva miTi oqros sawmisze. zogierTebi
maT agreTve uwodeben iberielebs _ dasavleTelebis msgavsad, oqros
silis gamo, romelic orive qveyanaSia~ (straboni, XI, II, 19).
«Некоторые называют их также иберийцами – одинаково с западными - от
золотых россипей, находяшихся в обеих странах» (straboni, XI, II, 19).
151
maT aseve iberielebs uwodeben _ «называют их также иберийцами».
maSasadame, ori aTasi wlis winac ki svanebs iberielebs
uwodebdnen, im dros saerTod, cxadia fuZe, saerTo qarTuli ena ar
iyo ise diferencirebuli da daSlili im xarisxiT, rogorc amJamad,
Sesabamisad strabonis epoqaSi svanuri da iberiuli dialeqtebi erT
enobriv mTlianobas qmnidnen, amis gamo, Cans strabonis epoqis
istorikosebis erTi wyeba svanebs iberielebad miiCnevda.
igive, oRond ufro meti xarisxiT iTqmis egriselebis Sesaxeb,
amitomac trapezuntis lazikis mosaxleobas anu egriselebs iberebs
uwodebdnen, amitomac unda hqonoda trapezuntis imperators `iverTa
avtokratoris~ anu iverTa imperatoris tituli. erTi sityviT
svanebica da egriselebic (`sofeli megrelTas~ anu trapezuntis
olqis mcxovrebni) zogad iberebad iwodebodnen, isini qarTvelebad
ganixilebodnen Zveli qarTuli wyaroebis mierac, risi mtkicebanic
mravladaa Cvens naSromSi.
trapezuntis imperatoris titulSi naxsenebia erTaderTi xalxis -
`iverebis~ saxeli, rac miuTiTebs, rom trapezuntis olqis mravali
sxvadasxva tomi, maT Soris Wanebi da qaldebi _ zogadad iverebi
iyvnen, bizantiis samefo sasaxlis politikosebisaTvis.
trapezuntis imperiis gaqrobis Semdeg XVI saukuneSi `sruliad
aRmosavleTisa da iveriis xelmwifes~ Tavis Tavs uwodebda samcxis
mTavari mzeWabuki. marTlac is antioqiis patriarqis doroTeosis
`wignis~ qarTul TargmanSi moxseniebulia, rogorc `yovlisa
aRmosavleTisa xelmwife~ (m. zaldastaniSvili, `kidev erTxel
aTabagTa gankerZoebis Sesaxeb~, macne, istoriis seria, 2012, 2, gv. 57),
amave `wignSi~ mzeWabuki ixsenieba, rogorc `mTeli zemo iberiis
TviTmpyrobeli~ (iqve, gv. 58).
maSasadame, `aRmosavleTi~ da `iveria~ erqva tao-basian-samcxesa
da mis mimdebare vrcel regions X-XVI saukuneebSi.
cnobilia, rom daviT kurapalatis epoqiT (1001 w.) TariRdeba
parxlis eklesiis warwera `qarTlisa da yovlisa aRmosavleTisa
patriarqi iovane~.
parxlis eklesiis kedlis warweraSi naxsenebi `aRmosavleTis
patriarqi~, unda iyos ara mcxeTeli mamamTavari, aramed sasuliero
pirvelierarqi tao-basianisa da im `aRmosavleTisa~, romelic
gamovikvlieT. es `aRmosavleTi~ ixsenieba XI s. qarTvel mefeTa
titulaturaSic. esaa, rogorc aRiniSna tao-basiani da misi
mimdebare qveynebi qaldea-trapezuntidan TiTqmis vanis tbamde,
152
iberebis is sacxovrisi `xorZena, gogarena da pariadres kalTebi~,
romelsac strabonic ixsenebs. aseve araqsispira is miwebi, romelnic
ara mxolod iberebiT iyo dasaxlebuli, aramed konstantine
porfirogenetis cnobiT iberiis saxelmwifos gamgeblobaSic iyo
(kerZod, araqsis marcxena sanapiros miwebi). albaT aq SesaZlebelia
SeniSvnis saxiT iTqvas, rom TavianT Tavs megrelebi iverebs
uwodebdnen ara mxolod levan II dadianis epoqaSi, aramed XIX
saukuneSic, sabWoTa saistorio skolis ideebis damkvidrebamde, ro-
melmac megrelebSi Canerga azri, rom isini ara iberebi, aramed
kolxebi arian, magaliTad, XX s-is dasawyisSi cnobili saeklesio
moRvawe Rirsi mama aleqsi SuSania werda: ufro sworad ki
evedreboda RvTismSobels exsna misi wilxvedri saqarTvelo, iveria
_ `iverTa dedav, Senia, Seni, Senda aRrCeul qarTvelTa eri, amaT
gargebda wilT-ganaCeni, pirovan eri, Sen Sesaferi. moxede dedav
iveriisa, zamTari didi adgia Wirad... Sen mouvline xsna da saSveli
... Cveni naTesav qalwuli nina, Sengan nugeSad qarTls moevlina...
Seni Sewevnis gvaRirse smena, ersa axare ukvdavebani... ismine Cveni
Sendami vedri... gvixsen ganmryvneli mgelebisagan~ (mitropoliti Sio,
`yovladwmida RvTismSoblis TayvaniscemisaTvis senakis savaneebSi~
saerTaSoriso konferenciis masalebi, 2014, 3-10 maisi).
mitropolit Sios moyavs sityvebi qadagebisa wm. aleqsi SuSaniasi,
romelic man warmoTqva samegrelos sofel senakis TeklaTis
monasterSi RvTismSoblis xatis win _ `xati dedisa RvTisa mosruli
aToniT, mis wilxdomil iveriaSi~. esaa TeklaTis RvTismSoblis
xati. aleqsi SuSanias am sityvidan Cans, rom iveriis nawilia
samegrelo, iveria erTiani qveyanaa, misi erTi nawilia samegrelo,
iveria igive qarTlia, samegrelo qarTlis erTi nawilia _ ase
esmodaT es sakiTxi aTeisturi istoriografiis gabatonebamde. iqve
ambobs xatis win wmida aleqsi SuSania _ `Cven sawyalni iverielni~.
`sawyali iverielebi~ mTeli qarTveli xalxi iyo, im dros,
avtokefaliisa da qveynis Tavisuflebis aRdgenamde. zemoT naxseneb
`mglebSi~ ki eris daSla-danawevrebis msurvelebs Tvlida.
153
brZola erovnul-qarTuli saxelmwifoebriobis
aRdgenisaTvis `zemo qveynebSi~ (X-XVI ss.)
arabTa Zliereba Sesustda IX-X saukuneebSi, ramac tao-basian-
karinisa da mimdebare mxareebis mkvidr qarTul mosaxleobas
SedarebiT Tavisufali cxovrebis saSualeba misca, am dros maT
qalaqebsa da soflebSi TviTmmarTvelobis ufleba moupovebiaT.
erTi aseTi qalaqi, Cans, Teodosiopolis _ karini iyo.
konstantine porfirogenetis epoqaSi, roca am mxareebSi arabTa
nacvlad bizantielebma gadawyvites gabatoneba, mkvidrma
qarTvelobam didi winaaRmdegoba gawia.
X saukunis II naxevarSi sazRvrad bizantiasa da saqarTvelos
Soris daido mdinare araqsi.
konstantine porfirogeneti aRgviwers zavis Sedegs _ `iyves
Tanaxmad iberielTa moTxovnisa da fasianis sazRvrad md. eraqsi anu
fasisi da marcxena mxare iberiisken mimarTul epyraT iberebs, xolo
marjvena, rac Teodosiopolisken aris, rogorc cixeebi, ise
soflebi, iyves Cveni meufebis qveS, maSasadame, orive sazRvrad
mdinare iqneba~ (georgika, IV, naw. II, gv. 272).
konstantine porfirogeneti dawvrilebiT wers, Tu bizantielebi
gamudmebiT rogor arbevdnen Teodosiopolisis Semogarenis
soflebsa da qalaqebs, TviTon es mTavari qalaqi garemoculi
hyavdaT da sursaT-sanovage ar SehqondaT, raTa qalaqis mosaxleoba
damSeuliyo.
imperatori werda: `TeodosiopolelTa yvela es soflebi Cveni
samefos jarebma tyvevnes da cecxls misces, iberebs ar
gaunadgurebiaT igi, aramed mudam hyavdaT megobrebad da maTTan
erTad moqmedebdnen~ (georgika, IV, naw. II, gv. 272).
eTnikur-erovnuli solidarobis gamo qarTvelTa jari cdilobda
produqtiT moemaragebinaT bizantielTa mier SimSiliT sasikvdilod
gametebuli es sofel-qalaqebis mosaxleoba (iqve, gv. 265), imperatori
xSirad wers: Cvenma jarebma `moarbies mTeli fasiani... moarbies misi
midamoebi... cixeebi moisra~ (iqve, gv. 262-265).
154
kidev ufro sastiki iyo adgilobrivi mosaxleobis mimarT
imperatori basili bulgarTmmusvreli da Semdeg keisari
konstantine, xolo Semdeg ki romanozi.
am mxareebis qarTvelTa mxardaWeriT saqarTvelos mefe giorgi I
SeebrZola basili keisars da Tavdapirvelad gaimarjva kidec.
`kualad Semoiqca basili, movida basians da iTxovda qveyanaTa da
cixeTa~ (q. c., t. I, 282).
qarTulma jarma, adgilobrivi mosaxleobis mxardaWeriT,
gaaTavisufla vrceli miwa-wyali basianidan vanis tbamde, qarTvelTa
gamarjvebiT gulmoklulma imperatorma mematianis sityviT, jvris
Tayvaniscemazec ki uaris Tqma gadawyvita, Tu qarTvelebs ar
daamarcxebda.
man ubrZana `moyvanebad Zelisa cxovrebisa da mandili wmida
dadva qveyanisa zeda da Tqua: `ukueTu mimce xelTa mtrisiTa, arRara
viyo Tayvanismcemel Sendami ukunisamde~ (q.c. I, gv. 287).
meore omSi gamarjvebis Semdeg basili II-m _ `kualad uborotesad
SurisgebiT moaoxra qveyanani igi~, anu iberia.
XI saukuenSi saqarTvelom es mxareebi dakarga, aq saqarTvelos
eklesiis iurisdiqciac daemcro da aRniSnuli mxare eklesiurad
daeqvemdebara konstantinopols, romelmac aq `lazikis
samitropolito~ daaarsa, centriT trapizuntSi.
`zemo qveynebis~ mosaxleoba saqarTvelos gamoeTiSa,
saxelmwifoebrivad bizantiaSi Seiyvanes, magram, Cans, TviT xalxs
Tavisi erovnuli vinaoba kargad Seunaxavs, rac gamoCnda Turq-
seljukTa Semosevebis Semdeg. am dros damarcxebulma bizantiam es
qveyana datova, magram mkvidrma, musulmanebTan mebrZolma
mosaxleobam, SeZlo kvlav aRedgina erovnul-qarTuli
saxelmwifoebrioba da is Sevida samcxe-saaTabagos samTavroSi,
kerZod, saqarTveloSi kvlav Sevida basianis, taos, ispiris, artaanis,
SavSeTis da sxva olqebi. amis gamo qarTuli eklesia Tavis
iurisdiqcias kvlav axorcielebda valaSkertis, anisisa, yarsisa da
sxva adgilobrivi mosaxleobis saepiskoposoebze, romelnic cxadia
qarTulenovanni iyvnen. TviT Turqul dokumentebSi am olqebis
momcvel qveyanas `saqarTvelo~ ewodeba.
magaliTad, 1515 wlis dokumentiT roca osmaleTis did vezirs
sinan faSas adgilobrivi, e.i. aRniSnuli qveynebis dalaSqvra
daevala, am qveynebs (e.i. basians _ taos CaTvliT) gurjistani
155
ewodeboda (`Turquli wyaroebi samcxe-saaTabagos istoriisTvis~,
1983, gv. 9).
imave 1515 wlis osmaluri dokumenti samcxe saaTabagos mTavris
Sesaxeb aRniSnavs _ `seraqiri manuCari gaxda saqarTvelos
damoukidebeli fadiSahi~ (iqve, gv. 11). am `saqarTveloSi~ (anu samcxe-
tao-basianSi) mravali cixe da sofeli iyo, romelTa ricxvi aTass
aRwevda (iqve, gv. 32). maTi didi nawili `azonis Svilebad cnobili
aznaurebisaa~ _ wers Turquli dokumenti (iqve, gv. 34). tao-basianisa
da mimdebare qarTuli mxareebis aznaurebs `azonis Svilebi~ erqvaT,
radganac iyvnen STamomavlebi farnavaz mefis wina azon mefis
dadebulebisa. maT es xsovna XVI s-mde hqoniaT SenarCunebuli.
es mxareebi dampyrobelTa cvalebadobis miuxedavad qarTuli
qveynebi iyvnen, romelTa erovnul TviTSemecnebas jer kidev azon-
farnavazis dros Caeyara safuZveli, qristeSobamde IV-III saukuneebSi.
rogorc adre armenielebma da bizantielebma, osmalebmac daipyres
TorTumi, fanaskerti, arzrumi, artaani da sxva mxareebi, banasa da
xaxulis eklesiebis olqebi, qarTvelTa denacionalizacia kvlav
gagrZelda. osmaluri wyaros cnobiT, am process aadvilebda is, rom
rogorc osmaluri wyaro werda _ qarTvelebi `erTmaneTTan
brZolaSi da erTimeoris xocvaSi arian gamudmebiT~ (iqve, gv. 48).
156
Tavi V
`armeniis~ qarTvelTa sarwmunoeba
`berZnuli da qarTuli qristianoba~
konstantinopolis sapatriarqos lazikis eparqia, rogorc
aRiniSna, XI s.-Si moicavda vrcel miwa-wyals trapezuntidan vanis
tbamde, amitomac cxadia, mis saepiskoposoebSi wirva-locvis ena iyo
berZnuli. eparqiis mosaxleoba e.w. `berZnul qristianobas~ eziara. m.
berZniSvili werda _ `berZnebTan dapirispireba didi erovnuli saqme
iyo, qarTulma feodalurma urTierTobam rom gamoiwvia, amanve
gamoiwvia somxebisagan gaTiSva... qarTuli feodaluri urTierTobis
niSania qarTuli qristianoba, romelic somxurs (aRmosavlurs)
gamoeTiSa da dasavlurs (berZnuls) ar SeuerTda~ (n. berZeniSvili,
saqarTvelos istoriis sakiTxebi, masalebi saqarTvelos istoriuli
geografiisaTvis, Tb., 1990, gv. 252).
n. berZeniSvili wers saqarTvelos saeklesio enis Sesaxebac:
`ueWvelia enisaTvis aseTi didi mniSvnelobis micema didi
kulturuli brZolisa da Zlieri kulturis maCvenebelia. es jer
kidev qristianobis Semosvlidan Cans, roca kulturulad
dawinaurebulma iberiam qarTuli qristianoba moiwyo (bizantiam amis
saSualeba ar misca lazikas...), man Semdgomac daicva is da kidev
meti: Seetoqa berZnul qristianobas (lazikaSi) da ara marto
berZnuls, aramed somxurs (somxeTSi, taoSi, sperSi, SirakSi),
albanurs (hereTSi)~ (iqve, gv. 415).
`qarTuli qristianobis~ erT-erTi umTavresi saZirkveli iyo
saeklesio qarTuli ena _ gasagebi yvela qarTuli tomisaTvis,
radganac am enis gamoyenebis sawyis epoqaSi jer kidev sustad
diferencirebuli yofila fuZe-qarTuli ena. welTaRricxvaTa
mijnaze _ anu I-II ss-Si T. gamyreliZe _ g. maWavarianis cnobiT, jer
kidev arsebobda e.w. `zanur-qarTuli~ enobrivi mTlianoba, rac,
rogorc Cans, safuZvlad iqca saeklesio, anu Zveli qarTuli enisa.
157
k. kekeliZe wers _ `qarTuli saeklesio mwerloba dawyebula
bibliuri wignebis gadmocemiT... mTargmnelebi iZulebulni xdebodnen
SeeguebinaT TavianTi Targmani warmarTuli azrovnebisaTvis,
ramdenadac es mosaxerxebeli iyo da gamoeyenebinaT maragi
warmarTuli sakraluri enisa. axali ideebi, axali azrebi, axali
filosofiur-religiuri da moraluri Sexedulebani xSirad
gadmoicemian am TargmanSi iseTi sityvebiTa da terminebiT, iseTi
formebiTa da saxeebiT, romelnic uSualod warmarTuli
wyaroebidan modian da romelnic pirvelyofil qarTul
qristianobas sinkretul xasiaTs aZleven~ (k. kekeliZe, etiudebi, I,
1956, gv. 186).
XI s-Si samxreT taos yofili samefos mosaxleoba
konstantinopolis sapatriarqoSi moeqca, iqamde is qarTul
saeklesio iurisdiqciaSi imyofeboda. amitomac cdilobda berZnul
eklesiaSic SeenarCunebina qarTulenovani wirva-locva. episkopos
zaqaria valaSkertelisa da aToneli mamebis didi Zalisxmevis
miuxedavad, maT es mxolod nawilobriv SeZles.
wmida ninos jvari dasavleT armeniaSi (VI-XI ss.)
vaxtang gorgaslis anZianZorSi da karnu-qalaqSi laSqrobis
miuxedavad, iberiam ver SeZlo xorZenesa da pariadris, iberebis
istoriuli teritoriebis, ukan dabruneba, radganac ori imperia _
158
sparseTi da bizantia erTmaneTs ecileboda ukve armeniad
saxeldebul am miwa-wyals. sabolood maT armenia erTmaneTs Soris
gaiyves.
bizantiur anu dasavleT armeniaSi moeqca pariadre da xorZenes
erT nawilTan erTad, meore nawili ki xorZena-gogarenisa
persarmeniaSi moeqca.
dapyrobil armeniis qveyanaSi stabilurobis miRwevis mizniT,
bizantia cdilobda somexi xalxis gulis mogebas da mis im
pretenziebs akmayofilebda, romelic xels ar uSlida imperiis
uSiSroebas.
aseT viTarebaSi dasavleT armeniaSi mcxovrebi qarTvelebi
iZulebulni iyvnen CarTuliyvnen Sidasaqveyno saqmianobaSi da
TandaTanobiT ufro Rrmavdeboda maTi armenizaciis procesi, magram
dasavleT armeniaSi mcxovreb qarTvelebs erovnuli cnobiereba
mTlianad rom ar daukargavT, kargad Cans im sasoebis gamoxatviT,
romelic maT hqondaT wmida ninosa da misi jvris mimarT.
wmida nino erTgvarad maTi erovnulobis sayrdeni Ruza iyo,
romelic gulebSi Rrmad Camarxul erovnul vinaobas
anarCunebinebda.
somxeTis qarTvelTa gansakuTrebuli siyvaruli saqarTvelos
mimarT, gamoixateboda wmida ninos jvris pativiscemiT.
maT isic ki SeZles, rom wmida ninos jvari moepovebinaT. is
sasoebiT gadaasvenes e.w. armeniis mxareebSi (sinamdvileSi ki
qarTvelTa istoriul samSobloSi, vanandis mxareSi, yarsSi da
maxlobel mxareebSi).
armeniis am nawilSi wmida ninos jvari ramdenime saukunis
manZilze inaxeboda _ is ki Tavisi madliT TiTqos iyo Suqura
armeniis qarTvelTa erovnulobis gamosabrwyineblad armenizaciis
burusidan.
wmida ninos jvari VI s-Si samxreT saqarTvelodan anu gugarqidan
taronSi wausvenebiaT da wm. lazares taZarSi dausvenebiaT, iqidan
ki sperSi, saidanac is qarTuli warmoSobis (Wan) somxeTis erisTavs
grigol mamikonians kapuetis anu lurj cixeSi gadausvenebia, riTac
man gamoxata siyvaruli Tavisi mamulebis (sperisa da taos)
ganmanaTleblis mimarT. marTlac movses xorenaci wmida ninos
klarjeTis mqadagebels uwodebs `iqadaga klarjeTidan
159
masquTebamde~ _ werda is. vaxuStis cnobiT tao-speri klarjeTis
nawils warmoadgenda.
istoriuli klarjeTi ki vaxuStis cnobiT moicavda sxva
mxareebTan erTad sper-tao-TorTomsac, romelTac imJamad
mamikonianTa ojaxi marTavda. maT Cans kargad icodnen TavianTi
qarTuli warmoSoba (rasac miuTiTebs adonci) da amitomac uvlidnen
da mtkice SemarTebiT icavdnen wmida ninos jvars.
wmida ninos Sesaxeb berZnul-qalkedonur monastrebSi
Sekedlebuli is kulturulad armenizebuli qarTveli berebic ki
werdnen, romelTac wera-kiTxva icodnen somxurad da Seswavlili ar
hqondaT qarTuli mwignobroba. maT, movses xorenaciseuli cnoba
wmida ninos Sesaxeb, SehqondaT eklesiis sakiTxav TvenSi. isini
qalkedonitur somxur eklesias mikedlebuli eTnikuri anu
armenizebuli qarTvelebi iyvnen, Tumca ki maT amJamad somexi
istorikosebi `somex-qalkedonitebs~ uwodeben.
rogorc aRiniSna, cnobili somexi mkvlevari `pravoslavnaia
enciklopediiis~ erT-erT statiaSi wers: На одном из (e.i. XI s.
Tvenis) его листов записана «история Нуне», что свидетельствует об участии
Арм-Халк. В Арм. Литератури. (ПЭ. III, c. 32).
sinamdvileSi ki es faqti gviCvenebs, Tu rogor gafacicebiT
hkrefdnen gasomxebis piras misuli dasavleT armeniis qarTvelebi
(Tumca ki wevrebi somxur-qalkedonuri eklesiisa) cnobebs wmida
ninosa da qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb da isini somxur-
qalkedonur saeklesio wignebSic SehqondaT, radganac araviTari
saSualeba ar hqondaT monawileoba mieRoT qarTul saeklesio
cxovrebaSi, amasTanave im mxareebSi imJamad qarTuli eklesia-
monastrebi arc arsebobdnen.
wmida nino _ armeniis qarTvelebis
erovnuli droSa (IX-X ss.)
IX-X ss-Si, somxuri eklesiisagan Tavis daxsnis epoqaSi, `zemo
qveynebidan~ da tao-klarjeTidan gamosuli wmida mamebi Zalze
160
xSirad xazgasmiT aRniSnavdnen wmida ninos Rvawls da mis mimarT
TavianT madlierebas.
XX s-Si qarTul mecnierebaSi is azric ki warmoiSva, rom
TiTqosda `ninos kulti qarTvelTa Soris Camoyalibda IX-X ss-dan~
(aseTi iyo imJamindeli terminologia), sinamdvileSi ara mTel
qarTul eklesiaSi, aramed mxolod im qarTul mxareebSi, romelnic
IX-X ss-mde armeniaSi iyvnen moqceulni, daiwyes miTiTeba wmida ninos
Rvawlis Sesaxeb. amiT qarTvelebi, anu yofil armeniaSi mcxovrebi
qarTvelebi, TavianT Tavs eTnikurad mijnavdnen iqve, maT gverdiT
mcxovreb somex qalkedonitebisagan.
rac Seexeba somex qalkedonitebs, maT TavianTi Tavi miaCndaT ara
wmida ninos, aramed TavianTi eTnikuri saeklesio winaprebis memkvid-
reebad. amis Sesaxeb sruliad samarTlianad miuTiTebs v. aruTinova-
fidaniani, romelic wers _ «Армяне - халкидониты, считали себя насле-
дниками Саака Партева, Месропа Маштоца и Нерсеса Великого. Арм. Язык
был богослужебным языком Арм. халк.-ов даже в тех случаях, когда они
подвизались в Греч. монастырях (Православная Энциклопедия, Т.3, 2001, стр.
328).
aruTinova-fidaniani samarTlianad wers, rom somexi
qalkedonitebi TavianT Tavs grigol ganmanaTleblis da sahak
parTelis, maStocis memkvidreebad miiCnevdnen da ara wmida ninosi,
rom maTi saRvTismsaxuro ena mudam iyo somxuri.
maTgan gamocalkevebis, e.i. somex-qalkedonitebisagan gamijvnis
mizniT qarTveli qalkedonitebi TavianT Tavs miiCnevdnen qarTvelTa
ganmanaTlebel wmida ninos memkvidreebad da ara aRniSnuli grigol
somexTa ganmanaTleblisa, sahak parTelisa Tu sxva somxuri
eklesiis damaarseblebisa.
amitomac, wmida ninos xseneba erTgvari niSani iyo eTnikurobis
gamovlenisa.
wm. nino lazikaSi (IV s.)
(sotiropoli, lazia, alania)
lazeTis mitropolitma germanem moskovSi XVII s-Si ruseTis
xelmwifes werilobiT moaxsena, rom misi sakaTedro taZari qalaq
ofSi (xofSi) agebulia iverTa miwebis ganmanaTleblis mier _
«строила святая Ирина, ею же Иверская земля приводена во святое крещение»
161
(pavle ingoroyva, giorgi merCule, 1954, gv. 262). am dokumentidan Cans,
rom Zveli epoqis saeklesio ierarqTa mier lazeTi iveriis erTerT
nawilad miiCneoda da lazeTi erqva ara dasavleT saqarTvelos,
aramed samxreT-dasavleTs.
p. ingoroyvas mier moskovis mTavari arqividan amoRebuli am
masalidan Cans, rom xofas eklesia augia iverielTa miwebis
gamaqristianebel qals irinas, cxadia, igulisxmeba wm. nino. p.
ingoroyvac wers, rom wmida nino am dokumentSi irinad iwodeba.
am dokumentis Sedgenamde didi xniT adre igives, rom am mxareebis,
e.i. samxreT-dasavleT saqarTvelos gamaqristianebeli iyo wm. nino,
miuTiTebda V saukunis somexi istorikosi m. xorenaci:
is werda _ `wm. ninom iqadaga klarjeTidan masquTebamde~,
maSasadame, klarjeTSi, V s. am avtoris cnobiT, wmida ninos
uqadagia.
xofa klarjeTis nawili iyo, radganac wyaroebSi ixsenieba _
`bolo klarjeTisa, zRvispiri~, xofa _ klarjeTis bolo anu
zRvispira nawilis dasawyisSi mdebareobda.
es miwa-wyali igive lazeTia, lazikaa. amitomac hqonda xofas
eparqiis xelmZRvanels tituli `lazeTis mitropolitisa~, masSi
Sedioda miwa-wyali of-rizedan vidre md. Woroxamde.
p. ingoroyvas rukis mixedviT, aRniSnuli xofi anu ofi (igive
sotiropoli _ sotrapela) mdebareobda trapezuntidan aRmosavleT
zRvispirze, misgan daaxloebiT 25 km daSorebiT, romelsac mosdevda
q. rize.
ofsa da rizes Sua punqti `axali banakebi~ (`kene parambole~)
yofila.
rizedan aTenamde punqti kordvili, xolo aTenadan biwemde
tamburi (zRvis piri hamamaSeni);
biwes mosdevda arqabi, xufaTi, afsarosi da gonia (ix. p.
ingoroyvas ruka, gv. 272).
zemoT moyvanili cnobidan Cans, rom q. ofi (da rize) IV s-Si
Sedioda qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi, romlis ganmanaTlebeli
iyo wm. nino da romelsac augia ofis taZari, radganac IV s-Si
zRvispireTis es teritoria iberiis anu qarTlis samefoSi Sedioda
(aq SeiZleba gavixsenoT, rom berZnul-romauli wyaroebiTac am
adgilebSi mcxovrebi Zidritebis tomi I s-Si iberiis mefe farsmans
emorCileboda).
162
iberiis samefos, V s-Si, e.w. bizantia-lazikis omis dros
daukargavs zRvispireTis teritiriis nawili ofidan-xufaTamde.
klarjeTis erisTavi gubaz I, romelsac bizantielebi `lazTa
mefes~ uwodeben iZulebuli gamxdara daedo bizantiasTan zavi,
romlis Semdegac sazRvarma ofidan xufaTSi gadmoiwia.
wmida ninos lazikaSi moRvaweobis Sesaxeb wers gelasi kesarieli,
V s-is avtori. is wers `tyve qalma iqadaga iberTa da lazTa Soris~,
xolo movses xorenaci aseve V s-Si werda, rom wm. ninom iqadaga
klarjeTSi (klarjeTidan masquTebamde), klarjeTi ki berZnuli
wyaroebis lazika anu samxreT egrisia.
sotiropolis kaTedris saxeli ukavSirdeba aseve alaniis
samitropolitos.
imis gamo, rom gaqristianebul alanebs esaWiroebodaT TavianTi
episkoposi, magram maT (alanebs) ar gaaCndaT mudmivi sacxovrebeli
adgili nomaduri (momTabaruli) cxovrebis gamo, konstantinopols
gadauwyvetia kavkasiis zRvispira romelime Tavis iurisdiqciis qveS
myof qalaqSi daesva alanebisaTvis saWiro episkoposi. es yofila q.
sotiropolisi p. ingoroyvas kvleviT (dasax. naSr. gv. 259).
marTlac, sotiropolisis CrdiloeTiT mTeli SavizRvispireTi
vidre nikofsiamde saqarTvelos saeklesio iurisdiqciaSi Sedioda,
xolo nikofsias iqiT SavizRvispireTSi ar iyo mSvidobiani
cxovreba.
amitomac konstantinopoli iZulebuli iyo alanebisagan Zalze
moSorebiT daearsebina alaniis kaTedra.
konstantinopoluri dokumenti iuwyeba _ `alaniis mitropolias
sruliad ar aqvs sakuTari samRvdelmTavro kaTedra, radgan aqauri
xalxi momTabareobas, nomadur cxovrebas eweva~ (dasax. naSr. gv. 259).
ai, es yofila mizezi, rom alaniis mitropolia XII saukuneSi
gauerTianebiaT sotiropolis saeklesio olqTan, romelic am dros
konstantinopolis sapatriarqoSi Sedioda.
aq, sotiropolis zonaSi iyo am epoqaSi `sazRvari bizantiasa da
saqarTvelos Soris~ (iqve, gv. 260).
XIII s-Si saqarTvelos (mesxeTis samTavros) SeuerTebia trapizonis
aqeTi qveynebi, maT Soris, sotiropolisi.
amis gamo konstantinopols sotiropolis kaTedra gadautania
trapizonSi.
alaniis samitropolito XIII-XVI ss-Si osmalebis gabatonebamde
Sedioda saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciaSi, kerZod, mas
163
Semdeg, rac q. sotiropolis mxare daukavSirda saqarTvelos
samefos mesxeTis samTavros me-13 saukunidan, eklesiuradac is
Sevida saqarTvelos eklesiis iurisdiqciaSi, da Seadgina qarTuli
saeklesio olqi _ ofis anu laziis mitropolitis meTaurobiT,
romlis kaTedra XVI s-Si guriaSi _ satrapelaSi mdebareobda. mas
alaniis mitropolitis titulic hqonda. magaliTad, afxazTa
kaTalikosis mier 1646 w. nakurTx laziis mitropolits germanes (gv.
263).
am Zalze mniSvnelovani faqtidan gamomdinare alaniisa da laziis
samitropolitoebis sulieri memkvidreoba ekuTvnis saqarTvelos
eklesias da ara ruseTis eklesias, radganac swored saqarTvelos
eklesiis iurisdiqciaSi jer kidev XVI saukuneSi Semovida alaniisa
da laziis samitropolitoebi konstantinopolisa da trapezuntis
imperiebis daqcevis Semdeg.
amis aRniSvna saWiroa, radganac `pravoslavnaia enciklopedia~
miiCnevs, rom alaniis eparqiis memkvidre aris ruseTis eklesia, rad-
ganac alaniis eparqiis iurisdiqciis qveS mdebare miwebi amJamad ru-
seTSia.
kidev erTxel rom gavimeoroT, faqtebiT ar mtkicdeba amJamad
oficialurad miRebuli debuleba, rom dasavleT saqarTvelo
eklesiurad bizantiis xelqveS iyo da aq berZnuli wirva-locva iyo
gavrcelebuli.
numizmatikuri da arqeografiuli masala sxvas miuTiTebs _
dasavleT saqarTvelo iyo qarTlis samefos safinanso da eklesiuri
nawili.
SeuZlebelia, am mxriv kidev erTxel ar gavixsenoT somxuri
wyaros cnoba, rom kirioni `Zveli wesis Sesabamisad egrisis
arqiepiskoposic iyo~.
По сведениям арм. историка католикоса Ованнеса Драсханакертци, в к. VI в.
К., «согласно прежним законам», был возведен в сан католикоса «иверов,
гугаров и эгров [лазов в визант. источках.— Авт.]» (Ованнес Драсханакертци
«История Армении», Ереван, 1984. Перевод с древнеармянского М.О. Дарбинян-
Меликян. Глава XVI, ст. 55).
X saukuneSi somexTa kaTalikosma ioanem somxur-qarTuli
saeklesio ganxeTqilebis udidesi daZabvis dros, mkiTxvels miawoda
cnoba qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi egrisis Semavlobis Sesaxeb,
`mcxeTis kaTalikosi kirioni egrsis arqiepiskoposic iyo winandeli
wesis Tanaxmado~.
164
kirionis `winandeli drois wesebis~ qveS albaT VI saukuneSi
arsebuli viTareba igulisxmeba.
kidev ufro adre V s-Si samxreT-dasavleT saqarTveloSi
(klarjeTSi) qarTuli eklesiis iurisdiqciis Sesaxeb werda movses
xorenaci.
rogorc iTqva, xorenaci wers _ `wmida ninom iqadaga klarjeTidan
masquTedamde Tavisi advilad gasagebi eniT~.
maSasadame wmida ninos klarjeTSic uqadagnia, dasturdeba Tu
ara es cnoba sxva romelime cnobiT?
lazeTis mitropoliti germane adasturebda, rom wmida ninom
iqadaga lazeTSi.
rogorc aRiniSna, lazeTis mitropoliti germane 1651 wels
ruseTis mefisadmi wardgenili angariSSi wers, rom lazeTis
mitropolitis samyofeli q. ofis taZari wmida ninos dauarsebia da
mis epoqaSi sazRvrad saqarTvelosa da bizantias Soris miiCneoda
ofi, rizesTan axlos. am ofsac _ xofi erqva. aq yofila aRmarTuli
qvis sasazRvro didi sveti, am adgilebSi, saqarTvelos teritoriaze
dauarsebia wmida ninos ofis anu xofis kaTedra. amitomac
SemdgomSi, xelsayreli momentis dadgomisas aRsdga Tavdapirveli
mdgomareoba da aqauri lazeTis mitropoliti aRsdga qarTuli
eklesiis ierarqiaSi.
rogorc aRiniSna, gelasi werda _ wmida ninos mier `RmrTis
mcneba miiRes pontos gaswvriv mdebare miwa-wyalze mcxovrebma
iberebma da lazebma~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 227).
IV saukuneSi, wmida ninos dros, rize-xufaTis regions lazika rom
erqva, rogorc iTqva, miuTiTebs lazeTis mitropolit germanes 1651
wels ruseTis mefisadmi wardgenili angariSi, rom lazeTis
mitropolitis samyofeli q. ofis taZari wmida ninos dauarsebia.
lazeTs Cvenc im qveyanas vuwodebT, romelsac qarTul wyaroebSi
ewodeba `klarjeTi, bolo klarjeTisa, zRvispiri~. swored, aq
dauarsebia wmida ninos ofis kaTedra _ lazeTis mitropolitis
cnobiT, xolo xorenacis cnobiT wm. ninom klarjeTSic iqadaga,
amitomac, Cans wmida ninos mosvlis periodSi xsenebuli mxare
klarjeTis erisTavs eqvemdebareboda.
wmida ninos lazikaSi moRvaweobis Sesaxeb arsebuli berZnuli
wyaroebi, ratomRac Cvens istoriografiaSi miuRebelia. gelasi
kesarielis cnobiT xom tyve qalis mier miiRes qristianoba iberebma
165
da lazebma, rac mitropolit germanes mier naxseneb mxares
gulisxmobs sadacaa ofis (xofas) kaTedra.
lazeTi, berZeni avtoris TqmiT, mdebareobda `pontos gaswvriv~.
pontos sazRvarTan mdebare miwa-wyali, romelic iwodeboda lazi-
kad (ofis regioni), igivea, rac qarTuli wyaros `klarjeTis zRvis
piri~, maSasadame, xorenacis cnobas, rom wmida ninom iqadaga
klarjeTSic adasturebs aseve V saukunisve berZnuli wyaroebi da
lazTa mitropoliti XVII saukunisa. am cnobaTa urTierTSejerebiT
irkveva, rom klarjeTi igive lazikaa.
aRsaniSnavia, rom xorenacis garda wmida ninos klarjeTSi
moRvaweobis Sesaxeb cnoba hqonia agaTangelozsac, amis Sesaxeb TviT
xorenaci wers.
ratom ar aisaxa qarTul wyaroebSi cnoba wmida ninos lazeTSi
moRvaweobis Sesaxeb?
unda iTqvas isic, qarTlis samefos daSlis Semdeg, rac mis
teritoriebze sxvadasxva saxelmwifoebrivi erTeulebi Camoyalibda
(Tbilisis saamiro, taSir-Zorakertis samefo, afxazTa da qarTvelTa,
kaxTa da herTa samefoebi), Cans moxda axali redaqtireba wmida
ninos cxovrebisa (albaT VIII-X saukuneebSi) epoqis suliskveTebis
gaTvaliswinebiT.
axal, arabTa epoqaSi naredaqtirev, anu Cvenamde moRweuli wmida
ninos cxovrebis mixedviT, is ar qadagebda arc lazeT-klarjeTSi,
arc kaspiispira vrcel mxareSi `klarjeTidan masquTebamde~
(rogorc werda m. xorenaci), is axla ukve im patara qarTlis
ganmanaTlebelia, romelic arabTa batonobis Sedegad warmoiqmna
`yoveli qarTlis~ damcrobis Semdeg, am patara qarTlis sazRvrebic
damcrobilia, is javaxeTidan bodbemde TuRa aRwevs.
axali redaqtirebis nakvalevi Cans sxva mxrivac. magaliTad, axal
redaqtorebs ukve aRar sjeraT wmida ninos qarTulenovneba.
Tu ki wmida ninos epoqis movses xorenacisaTvis wmida nino
qarTveli xalxisaTvis advilad gasageb enaze, e.i. qarTul enaze,
qadagebda, axali IX-X-XI saukuneTa redaqtorebisaTvis wmida ninos
ukve Tarjimani _ berZnuli enis mcodne esaWiroeba qarTvelebTan
urTierTobisaTvis, kerZod `sefeqalma SroSanam ixila igi (nino)
xesa mas qveSe, gankvirda da moiyvana berZnulad metyveli dedakaci
da hkiTxa gza misi~ (qarTuli mwerloba, 1987, gv. 78).
166
Tuki xorenacs V saukuneSi ar eeWveboda wmida ninos epoqaSi
qarTuli enis arealis ganfena klarjeTidan vidre kaspiis zRvis
piras mdebare masquTebamde, axla arabobis Semdeg qarTuli enis
areali Semcirebuli Cans. gelasi kesarielsac ar eeWveboda wmida
ninos qadageba iberTa da lazTa Soris, radganac aqac erTiani
enobrivi areali unda yofiliyo.
safiqrebelia, rom erTiani qarTlis saxelmwifos rRvevam (rac
gansakuTrebiT gagrZelda arabobis dros), gamoiwvia aseve iqamde
erTiani saerTo - fuZe qarTuli enis diferenciaciac, albaT
warmoiqmna kidec axal saxelmwifo erTeulebSi iqamde erTiani enis
kiloebi Tu dialeqtebi.
unda aRiniSnos, Cveni wyaroebis miTiTeba, rom iqamde saerTo
qarTul enas TiTqmis aTaswlovani saxelmwifoebrivi tradicia
hqonda. SemTxveviTi araa, mematianis naTqvami, rom aRmosavleT-
dasavleT saqarTvelos mpyrobel farnavazis epoqaSi `arRara
izraxeboda sxva ena Tvinier qarTulisa~, anu klarjeT (lazeT),
dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi erTi ena _ saerTo-saxalxo
qarTuli ena funqcionirebda.
qarTuli wyaroebisave cnobiT farnavazis Semdeg qarTlis
samefoSi Zv.w. IV-III saukuneebidan TiTqmis yovelTvis Sedioda
klarjeTi da aseve, dasavleT saqarTvelo vidre VI s-is bolomde,
amitom qarTul enas ganvlili hqonia saerTo saxelmwifoebriv-
kulturuli cxovrebis TiTqmis aTasi weli. amitomac, arabobis
epoqaSi misi (saerTo saxalxo qarTuli enis) daSla-diferenciaciam
ver moaxdina mniSvnelovani gavlena da is kvlav saerTo-saeklesio-
kulturis enad darCa axal saxelmwifoebriv erTeulebSi afxazTa
samefoSi, kaxeTis saqorepiskoposoSi, herTa samefoSi, tao-
klarjeTSi _ Tumca ukve dabali socialuri fenebi albaT ukve
iwyebdnen dialeqtur doneze metyvelebas.
armeniis iberiuli zolis saunjeni (`qebaY da didebaY
qarTulisa enisaY~ da wmida ninos jvari)
a. armeniis qarTvelTa saunje (VI_X ss).
167
VI-VIII ss-Si, mas Semdeg, rac gugarqsa, taosa Tu basianSi
mcxovrebi mkvidri qarTvelebi politikurad aRmoCdnen persarmeniasa
Tu romaul armeniaSi da moeqcnen somxur saeklesio iurisdiqciaSi,
am mxareebSi daiwyo qarTuli enis totaluri devna _ es
gansakuTrebiT iTqmis persarmeniaSi mcxovreb qarTvelTa Sesaxeb.
daiwyo qarTvelTa armenizaciis TiTqmis Seuqcevadi procesi.
qarTvelTa armenizacia SedarebiT neli tempiT mimdinareobda
`romaul~, anu dasavleT armeniaSi imis gamo, rom aq eklesiebSi
RvTismsaxureba berZnulenovani iyo. amis gamo aq mosaxleobis
armenizaciis procesi ver dasrulda.
maxloblad mcxovrebma (e.i. taos, kolas, basianis da sxva
kuTxeebis) qarTvelebma icodnen, rom isini erovnulad qarTvelebi
iyvnen, magram rogorc bizantiur (berZnul-romaul), aseve somxur
(sparsul, Semdeg arabul) olqebSi maT mSobliur qarTul enas
devnidnen, aviwrovebdnen, ar aZlevdnen saxelmwifoebriv da
saeklesio enis funqcias. amis gamo, VI-VIII saukuneebSi armeniis
iberiul zolSi qarTuli ena iqca `mdabal da dawunebul enad~,
mxolod imedi asuldgmulebdaT iqaur vinaobaSenarCunebul
qarTvelebs. icodnen, odesme dadgeboda iseTi dRe, roca qarTuli
ena Tavis uflebebs aRidgenda. am kuTxis qarTvelebis imedi sinas
mTis berma Segvinaxa. iq daculi qarTuli xelnaweriT _ `qebaY da
didebaY qarTulisa enisaY~.
b. `qebaY da didebaYs~ saeklesio safuZvlebi (VI-X ss.)
sinas mTis qarTul xelnawerTa Soris daculi pirveli
aTaswleulis qristianuli Zegli `qebaY da didebaY qarTulisa
enisaY~ mkveTrad gansxvavdeba msoflio eklesiaSi danergil
kanonikuri teqstebisagan da ufro apokrifuls emsgavseba, magram
rogorc aRmoCnda mas aqvs Tavisi saeklesio safuZvlebi qarTul
enasTan dakavSirebiT.
`qebaY da didebaYs~ qristiani avtori saeklesio safuZvlis gareSe
ar miscemda Tavis Tavs nebas ganecxadebina teqstSi naTqvmi sityvebi,
rom qarTuli ena `Semkulia da kurTxeulia uflis saxeliT~,.
aseTi safuZveli ki gaxldaT Zalze amaRelvebeli momentebi
asureli mamebis cxovrebidan, roca maT uflis mier miiRes codna
qarTuli enisa (msgavsad imisa, rogorc wmida mociqulebma
168
sulTmofenobisas miiRes sxvadasxva enebis codna), rac miuTiTebda
qarTuli enis sazepuroobas,
Zvel saqarTveloSi ganuzomlad didi iyo avtoriteti asureli
mamebisa, maT wmida ninos Semdeg qarTlis anu saqarTvelos axal
ganmanaTleblad miiCnevdnen (Cans VI saukuneSi monofizitebisa da
cecxlTayvanismcemlebis mZlavrobis gamo, romelTa winaaRmdegac
isini ibrZodnen).
isini iyvnen pirveli aTaswleulis qarTuli eklesiis udidesi
wmidanebi. sinas mTaze, iq, sadac pirvel aTaswleulSi `qebaisa da
didebais~ mravali teqsti gadaiwera, moulodnelad, XX saukuneSi,
aRmoCnda iqamde daviwyebuli sinas mTis berebis uZvelesi
xelnawerebi, romelTa Sorisaa asureli mamebis cxovrebani,
`moqcevaY qarTlisaYsasTan~ erTad.
es miuTiTebs imis Sesaxeb, rom asureli mamebi qalkedonitebi
iyvnen da eklesiis wmidanebi, winaaRmdeg SemTxvevaSi pirveli
aTaswleulis msoflio mniSvnelobis marTlmadidebelTa centrSi _
sinas mTis monasterSi maT `cxovrebebs~ ar gamoiyenebdnen saeklesio
praqtikaSi (k.kekeliZe maT monofizitebad miiCnevda).
asureli mamebi iyvnen ara mxolod marTlmadidebeli eklesiis
wmidanebi, aramed qarTuli enis aRorZinebis mamebi, misi uflismieri
damcvel-mepatroneni.
arsebobs qarTuli enis dasacavad maTze gardamosuli zegardamo
mfarvelobis faqtebi da gvaqvs Sesabamisi ueWveli da uZvelesi
wyaroebi, esaa TviT am wmidaTa `cxovrebani~.
vin iyvnen asureli mamebi da ra kavSiri hqondaT maT qarTul
enasTan? warmoSobis mixedviT araviTari, maT Tavdapirvelad
saerTod arc icodnen qarTuli ena da arc ki smenodaT qarTlis
qveynis Sesaxeb. amas mogviTxroben TviT am wmidaTa cxovrebani.
ioane zedazneli, romelic iyo meTauri asureli mamebisa,
erovnebiT asuri iyo, asureTSi mcxovrebi da iq dabadebuli. mas
gagonilic ki ar hqonda imis Sesaxeb, rom arsebobda qarTvelTa
qveyana da qarTuli ena. gamoxda xani, mas mieca uflismieri brZaneba,
rom unda eqadaga qarTvelebis qveyanaSi. marTlac is mowafeebTan
erTad Semovida qarTlSi da qarTuli eniT daiwyo xalxis
damoZRvra.
rogor? man Seiswavla qarTuli ena? ara, mas sagangebod ar
Seuswavlia qarTuli ena da arc dro dauxarjavs mis Sesaswavlad.
169
moxda didi saswauli, am enasTan dakavSirebiT, iseTi saswauli da
Tanac yvelasaTvis gasagebi, rom mis garSemo myofi adamianebi am
saswauliT didad SeSindnen da amasTanave gakvirdnen kidec.
ra moxda? wmidanis cxovrebis Tanaxmad ufalma ineba, rom rogorc
wmida mociqulebs miecaT sulTmofenobisas enebis codna (saqme, 2-14),
aseve suliwmidis mier `erT wamSi~ anu elviseburi siswrafiT asu-
rel mama wmida ioane zedaznels mieca qarTuli enis codna: misi
mematiane wers _ `moeca ioanes enaY qarTulad metyveli... ese
saswauli, Zmano, mimsgavsebul ars sions gardamosvlasa sulisa
wmidisasa wmidaTa zeda mociqulTa da ganyofasa enaTasa
cecxlisasa... suliTa wmidiTa wamsa Sina aRatyua sityviTa zraxvad
ioane, romeli arca odes asmioda, araTu eswava ... romelni maSin mun
iyvnes yovelni zarganxdilni da gankvirvebulni adidebs RmerTsa,
moqmedsa sakvirvelebaTasa~ (`cxoreba da moqalaqoba RirsTa mamaTa
CuenTa Siosi da evgaresi~, 2005, gv. 29).
maSasadame:
1. suliwmidis mier ioane zedazneli qarTulad ametyvelda;
2. mas qarTuli enis codna mieca `wamsa Sina~, anu myisierad;
3. ioanes iqamde arasodes uswavlia qarTuli ena da arc ki
smenoda mis Sesaxeb;
4. ioanem maSinve daiwyo `sityvaTa zraxvad~ anu is ukve qarTuli
eniT warmoTqvamda frazebs da saerTod is qarTulad srulyofilad
ametyvelda, maSasadame unari mieca qarTulad qadagebisa;
5. es udidesi saswauli moxda sxvebis TandaswrebiT, ramac maT
SiSis zari dascaT da amave dros gaukvirdaT;
6. iq myofma adamianebma maSinve daiwyes RmerTis dideba, radganac
swored isaa (e.i. RmerTia) - `moqmedi sakvirvelebaTa~, anu saswauli
mxolod misgan momdinareobda.
7. saswauli Tavisi arsiT identuri iyo sulTmofenobisas
`cecxlis enaTa ganyofisas~ mociqulebze suliwmidis gardamosvlisa
da maTi sxvadasxva enebze ametyvelebisa (cxovreba Siosi da
evagresi, 2005, gv. 29).
aRsaniSnavia, rom ioane zedaznelis aRniSnuli saswaulis dros
mis gverdiT iyo misi mowafe Sio mRvimeli.
saswaulis mniSvneloba gaorkecda imiT, rom Sio mRvimelzec
gadmovida madli suliwmidisa da isic ametyvelda qarTulad.
Sio mRvimelis cxovrebis aRmweri wers, rom wm. Sio `iyo
naTesaviT asuri... odes iovane, moZRvari misi uwyebiTa RmrTisaiTa
170
qveyanad qarTlisa miiwia, eseca netari mis Tanave mogzaur iqmna da
mis Tanave mociqulebrivi qadagebai aRasrula, romelTa RmerTman
misca enai qarTulad metyveli~ (`xsenebai sakvirvelmoqmedisa
wmidisa mamisa Siosi~, 2005, gv. 113).
maSasadame:
1) Sio mRvimeli iyo eTnikuri asuri;
2) misi moZRvari ioane `RmrTis uwyebiT~ movida saqarTveloSi;
3) ioanem da Siom aRasrules mociqulebrivi qadageba;
4) maT RmerTma uboZa qarTuli enis codna _ `romelTa RmerTman
misca enai qarTulad metyveli~.
aRniSnulTa garda arsebobs agreTve Sio mRvimelis mokle
cxovrebac, romelSic kerZod naTqvamia _ `warmoemarTnen wmidanni da
movidnen qarTlad.... kaTalikozsa evlabiozs gamoecxada angelozi
uflisai da auwya mosvla maTi da wina miegeboda... netarman iovaneca
wamsa Sina iswava ena qarTvelTa sulisa mier wmidisa~ (cxorebaY Sio
mRvimelisa mokled naTqvami, 2005, gv. 107).
wm. Sios `mokle cxovrebac~ imasve imeorebs, rac aRniSnulia
sxvaganac, rom ioane zedaznelma `wamsa Sina iswava ena qarTvelTa
sulis mier wmidisa~.
am cxovrebaTa SejerebiT naTeli xdeba, rom ioane zedaznelma,
Sio mRvimelma da Cans sxva mamebmac RmrTis nebiT, suliwmidis mier
myisierad miiRes codna qarTuli enisa da RmerTis uwyebiT
gamoemarTnen saqarTveloSi, xolo `angelozi uflisa~ afrTxilebda
da amzadebda saTanado pirebs maTTan Sesaxvedrad.
marTlac, sruliad gamorCeuli, unikaluri da albaT erTaderTia
msgavsi saswauli _ rac gameorebaa wmida mociqulebze suliwmidis
madliT enaTa dauflebisa, oRond am SemTxvevaSi, qarTul enazea
RvTis madli daSvebuli.
cxadia, es momenti ancvifrebda Zvel qarTvel mamebs da unergavda
maT Tvalsazriss qarTuli enis gansakuTrebulobis Sesaxeb,
miTumetes iseT regionebSi, sadac qarTuli ena `dawunebuli~ iyo
RvTismsaxurebisaTvis saeklesio sferoSi da ar gamoiyeneboda
eklesia-monastrebSi (igulisxmeba yofili persarmeniis regioni, tao-
basianis mxareebi) TiTqmis IX-X saukunemde da Semdegac.
asurel mamaTa aRniSnuli cxovrebani warmoadgendnen oficialur
sakiTxavebs, romelnic eklesiebSi xmamaRla ikiTxeboda wirva-
locvebis saTanado momentebis dros. mrevls odnavadac ki eWvi ar
epareboda mosmenilis sinamdvileSi.
171
es ambavi namdvilad rom ar momxdariyo arc aRwerdnen da arc
miiCnevdnen RmrTis sadidebel sakvirvel saswaulad.
sazogadod, locvis enas Zvel qristianul samyaroSi
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeboda, radganac `axali aRTqmis~
qadagebiT ena RvTiuri niSniT iyo aRbeWdili. es sagangebod euwyaT
sulTmofenobisas mociqulebsa da Sesabamisad pirvelqristianebs,
roca `aRivsnen yovelni suliTa wmidiTa da iwyes sityvad ucxoTa
enaTa, viTarca suli igi miscemda maT sityvad~ (saqme, 2, 4).
amiT moixsna is enobrivi barieri, romelic pirvelmqadagebel
mowafeebs SesaZloa SexvedrodaT, roca isini wavidnen dasamoZRvrad
warmarTebisa mTel msoflioSi.
aseTi enobrivi barieri elodaT asurel mamebsac saqarTveloSi,
magram, rogorc iTqva, suliwmidis mier maT (asurel mamebs) miecaT
ara zogadad codna sxvadasxva enebisa, aramed konkretulad,
mxolod qarTuli enisa.
qarTuli enis aseTi gamorCeva uflis mier, rac iyo Tvalxiluli
faqti ara mxolod asureli mamebis gverdiT mdgomTaTvis, aramed
qarTveli erisaTvisac, cxadia bunebrivi siamayiT avsebda qarTvel
mamebs.
aRiwereba iseTi momentic, roca magaliTad qarTlis kaTalikosi
Seegeba asurel mamebs asuruli eniT, magram maT qarTulad upasuxes.
asureli mamebi qarTulenovani mqadageblebi iyvnen, ufro metic,
qarTulenovani mwerlebic ki, mxedvelobaSi gvaqvs Sio mRvimelis
qarTulenovani leqsebi.
asurel mamebze uflis mier gardamovlenili es enobrivi momenti,
Cans, aZlierebda kirion I kaTalikosis Tavisi enobrivi reformis
gatarebisas gugarqSi.
rogorc cnobilia, gugarqi, TviT `epistoleTa wignis~ mixedviTac,
warmoadgenda mcxeTeli kaTalikosis iurisdiqciaSi Semaval
eparqias, sadac adgilobrivi qarTuli mosaxleobisaTvis IV
saukunidanve qarTul enaze aResruleboda wirva-locva (amas
bolnisis sionis warwerebi da sxva epigrafikuli masalac aCvenebs),
amis miuxedavad VI s-Si sparselTa myrobelobisas (romelic somxur
monofizitur eklesias Zlier uWerda mxars), gugarqSi qarTuli
mrevlisaTvis eklesiebSi danerges somxurenovani msaxureba, iseve,
rogorc taosa da basianSi.
sparsTa Zlierebis SesustebisTanave, roca bizantiis sazRvarma
gadmoiwia da moadga Tbiliss, kirionma gabeda da ineba
172
qarTulenovani RvTismsaxurebis aRdgena gugarqis qarTuli
mrevlisaTvis, ramac Zalze aRaSfoTa somxuri eklesiis mesveurebi,
maT maSinve daabezRes kirioni sparsTa winaSe, romlebmac kirioni
taxtidan Camoagdes da ucxoeTSi gandevnes.
rogorc iTqva, kirionis am didi brZolis mamxnevebeli iyo
qarTuli enis uflismieri mfarveloba, romelic asureli mamebze
gancxadda. kirions ufali amxnevebda asurel mamebze movlenili
saswauliT.
safiqrebelia, rom qarTuli enis aseTi gamorCeuloba uflis mier
(rac, rogorc vTqviT faqti iyo), warmoadgenda erT-erT saeklesio
wyaros winaswarmetyvelebisa, romelsac `qebai da didebai
qarTulisa enisai~ ewodeba.
mas, rogorc Cans, sxva saeklesio wyaroebic hqonda uflismieri
niSniT aRbeWdilni.
erT-erTi, unda iyos ilarion qarTvelis cxovrebis epizodi.
IX saukuneSi wmida ilarions aukrZales qarTulenovani locva-
RvTismsaxureba berZnebma olimpos mTis monasterSi.
maSinve, berZen mamasaxliss gamoecxada yovladwmida RvTismSobeli
da ganucxada `mravalni damkvidrebad arian mTasa amas maTisa enisa
metyvelni da cxonebad arian da romelni maT ar Seiwynareben, mter
Cemda arian~ (s. yubaneiSvili, qrestomaTia, 1946, gv. 172). aq `maTisa
ena~, niSnavs qarTul enas, radganac ambavi qarTvelebs exeboda. `maTi
eniT~ anu qarTuli eniT locviT cxoneba SesaZlebelia, es iyo
saRmrTo brZaneba _ gadmocemuli yovladwmida RvTismSoblis mier.
yovladwmidam miuTiTa cxonebis Sesaxeb, es ki iyo yoveli
qristianis, maT Soris gansakuTrebiT monastris berTa saboloo
mizani da amave dros miuTiTa, rom qarTuli eniT locviT
SesaZlebelia cxoneba.
RvTismSoblis es sityvebi cxadia udidesi stimuli iyo qarTveli
mamebisaTvis, maT kidev erTxel irwmunes qarTuli enis uflismieri
gamorCeuloba.
yovladwmida RvTismSoblis gancxadebam, rom qarTuli ena
cxonebis enaa (`mravalni damkvidrebad arian mTasa amas maTisa enisa
metyvelni da cxonebad arian, da romelni maT ara Seiwynareben, mter
Cemda arian~), cxadia sulieri sasicocxlo stimuli misca da kidev
ufro ganumtkica qarTvel morwmuneebs (maT Soris Cvens SemTxvevaSi
qarTvel berebs) Tvalsazrisi, rom qarTuli ena uflismieraa
rCeuli.
173
amasTanave, kidev ufro amaRlda maT TvalSi ara mxolod qarTuli
enis sulieri mniSvneloba, aramed ganmtkicda erovnuli identobac
(RvTismSoblis gancxadebam, `vinc ar Seiwynarebs qarTulad metyve-
lebs, isini Cemi mtrebi arian~), saerTod RvTismSobelis es Cveneba,
misi sityvebi gansakuTrebuli mniSvnelobis datvirTvisaa qarTuli
kulturis Semdgomi aRmavlisaTvis.
safiqrebelia, rom IX-X saukuneTa qarTuli xelovnebisa da
kulturis ayvavebas, aseve qarTvelTa identobis saocar
ganmtkicebisa da gamoRviZebas tao-basianis vrcel qveynebSi am
gamocxadebebis sulierma mniSvnelobamac daudo safuZveli (asureli
mamebidan eqvTime mTawmidelamde).
maSasadame, Cvens xelTaa I aTaswleulis ori saeklesio
datvirTvis mqone wyaro, romelic safuZvlad unda dadeboda `qebaY
da didebaYs~ frazas _ `ese enaY Semkuli da kurTxeuli ars
saxeliT uflisaTa~.
safiqrebelia isic, rom aRniSnuli wyaroebis Taviseburi gageba
safuZvlad unda dadeboda frazas _ rom qarTuli eniT meored
mosvlisas yvela enas (e.i. ers) am eniT `amxels~ anu ganikiTxavs
ufali _ `damarxul ars enaY qarTuli dRedmde meored mosvlisa
misisa sawameblad, raiTa yovelsa enasa RmerTman amxilos amiT
eniTa~.
cxadia, `qebai da didebais~ uTuod gaaCnda sxva wyaroebic (vTqvaT
imis Sesaxeb Tu ratom unda rqmeoda qarTul enas saxarebaSi
`lazare~, maTes saxarebis dasawyisis (Tavis) mniSvnelobis Sesaxeb
qarTul enasTan dakavSirebiT da sxv.) magram Cven SegviZlia
gamovTqvaT mosazreba aRniSnulTa garda am teqstis sxva frazebis
saeklesio wyaroTa Sesaxeb _ esenia Semdegi frazebi
1) `damarxul ars enaY qarTuli~;
2) `ese enaY mZinare ars~;
3) `megobrobaY amisTvis Tqva~;
4) `axalman nino moaqcia da helene dedofalman, ese arian orni
dani, viTarca mariam da marTa~;
5) `ese enaY... mdabali da dawunebuli~.
am frazebis mixedviT `qebaYs~ teqstis Sedgenis dros qarTuli ena
savalalo mdgomareobaSi yofila, is teqstis avtoris qveyanaSi iyo
`mdabali da dawunebuli~, `mZinare~, `damarxuli~ da a. S.
romeli qveyana iyo es?
174
sad idevneboda qarTuli ena, sad ar hqonda mas saxelmwifoebrivi
funqcia, saeklesio da samoqalaqo datvirTva?
romeli iyo aseTi qarTuli qveyana VIII-X ss-Si da ufro adre?
afxazTa samefoSi qarTuli ena didad pativcemuli iyo imiT, rom
is iq iyo erTaderTi saxelmwifo, saeklesio da samoqalaqo-
administraciuli ena, iseve kaxeTsa da samcxe-javaxeTSi, magram sul
sxva mdgomareobaSi iyo qarTuli ena taosa, gugarqsa da basianSi.
wina saukuneebSi iq (gugarqsa, taosa Tu basianSi) mcxovrebi
mkvidri qarTvelebi politikurad aRmoCdnen persarmeniasa Tu
romaul armeniaSi da moeqcnen somxur saeklesio iurisdiqciaSi, ris
gamoc rogorc aRvniSneT, iq daiwyo qarTuli enis totaluri devna
_ rogorc dasavleT armeniaSi ise persarmeniaSi da es procesi
Semdgom saukuneebSic gagrZelda.
aseT dros iqaur qarTvelTa Soris (gugarqsa, taosa Tu basianSi)
gavrcelda cnoba, rom dawunebuli ena, Turme kurTxeuli yofila
uflis saxeliT _ `ese enaY Semkuli da kurTxeuli ars saxeliT
uflisaTa~, ramac dabada grZnoba _ marTalia amJamad Cveni qarTuli
ena gaZevebulia saeklesio da sazogadoebrivi moqmedebis sferodan,
is `dawunebuli da dadablebulia~, `damarxulia~ imiT, rom mxolod
saojaxo da saSinao moxmarebis sferoebi darCa saasparezod, magram
es droebiTia, radganac `damarxul ars enai qarTuli dRedmde
meored mosvlisa misisa sawameblad, raiTa yovelsa enasa RmerTman
amxilos amiT eniTa~.
qarTuli enis mniSvneloba da tao-basianis qarTvelebis erovnuli
identoba am momentma kidev ufro gamokveTa.
albaT SeiZleba vifiqroT, rom VIII-IX saukuneebSi dawyebuli didi
moZraoba taoelTa da maxlobel kuTxeTa qarTvelebis erovnuli
identobis aRorZinebisaTvis msgavsi suliskveTebiT gamsWvaluli
patriotul-eklesiuri Txzulebebis Sedegic iyo.
marTlac, tao-basianel qarTvelTa erovnuli identobis aRorZi-
nebam maT qveyanaSi da ufro CrdiloeTiT (hereTsa da gugarqSi)
iqamde `mdabali da dawunebuli~ qarTuli enac _ aaRorZina X
saukunisaTvis, Tumca am mxriv yofil xorZenesa da pariadres
qarTvelebs ar gaumarTldaT.
g. `qebaY da didebaY qarTulisa enisaYs~
daweris dro da adgili (X s.)
175
Cvenamde moRweulia `qebaY da didebaY qarTulisa enisaYs~ oTxi
xelnaweri e.w. sinur ZeglebSi _ yvela aris X saukunisa, kerZod ki
X saukunis meore naxevrisa.
riT iyo aRsaniSnavi xelnaweris daweris dro?
imiT, rom axlovdeboda qristesSobidan aTasi weli, samyaros
cvlilebisa da saSineli samsjavros Jami.
am TariRs mTeli qristanuli msoflio eloda SiSiT da imediT,
kerZod qristesSobidan meaTase wlisTavze elodnen qristes meored
mosvlas.
es iyo Zalze mniSvnelovani TariRi, ara mxolod saeklesio
wreebi, aramed sazogadod mTeli xalxi, mrevli, mdidari Tu Raribi,
moxuci, axalgazrda, patronebi Tu ymebi, seniorebi da vasalebi,
erTi sityviT yvela sofeli Tu qalaqi eloda qristeSobis meaTase
wlisTavs.
amis Sesaxeb msjelobdnen, kamaTobdnen, loculobdnen da ase
grZeldeboda TaobaTa manZilze mTel meaTe saukunis ganmavlobaSi,
Sesabamisad warmoiSva mravali miTi, Teoria, mosazreba, idea Tu
winaswarmetyveleba maTi samomavlo bedisweris Secvlis Sesaxeb
meored mosvlisas, romelis xmac ukve ismoda, meaTase wlisTavi
axlovdeboda.
armeniaSi, yofili xorZenas, pariadresa da gugarqis qarTvelTa
Cagruli fena meored mosvlas imediT Sescqeroda, rom maTi
mdgomareoba Seicvleboda da sixaruliT aivseboda, ufro metic,
maTi `dawunebuli da damdablebuli~ ena anu erovneba sxvebze
amaRldeboda wmida sityvaTa Sesabamisad `ukanani wina da winani
ukan~.
mas Semdeg, rac strabonis cnobiT, armeniam iberiisagan miitaca
xorZenas, pariadresa da gogarenas qarTveli xalxiT dasaxlebuli
vrceli miwa-wyali, iq daiwyo qarTuli enis devna da Seviwroeba.
movses xorenaci Tavis istoriaSi aRniSnavs Tu rogor devnidnen
samxreTidan Casaxlebuli armenielTa mefeebi mkvidri mosaxleobis
enas. isini krZalavdnen somxuris garda sxva enis gamoyenebas. aseT
garemoSi qarTuli enac idevneboda. magram iqaur (mkvidr)
qarTvelobas mxneoba SeunarCunebia da devnis sapirispirod
wamouyenebia idea qarTuli enis SemdgomSi gandidebis Sesaxeb da is
daukavSirebia meored mosvlasTan.
armeniis mier mitacebul iberiis teritoriebze Camoyalibebula
winaswarmetyveleba Cagruli qarTuli enis saboloo gandidebis
Sesaxeb.
176
aseT winaswarmetyelebaTa rigSi unda CavayenoT Cvenamde moRweuli
Txzuleba _ `qebaY da didebaY qarTulisa enisaY~, romelic SesaZloa
wina saukuneebSi daiwera, magram gansakuTrebulad popularuli
iqaur qarTvelTa Soris gaxda meaTe saukuneSi.
ras exeboda winaswarmetyveleba? rom male, qristes mosvlis Jams,
ramdenime weliwadSi (meaTase wlisTavze) qriste ganikiTxavs mTel
kacobriobas da gankiTxvis ena ki iqneba qarTuli!
ratom qarTuli? am kiTxvis pasuxiT Cven SevecdebiT warmovaCinoT
am Txzulebis SeTxzvis adgili.
ras elodnen pirveli aTaswleulis bolos anu meored mosvlis
Jams?
Raribebi _ xsnas da sixaruls,
Cagrulebi _ tvirTis axsnas,
cudi mdidrebi _ damdabldebas,
glaxakebi _ maTze amaRldebas,
yvela Cagruli gaTavisufldeboda da gamoCndeboda mTeli Tavisi
Sinagani sikeTiT.
radganac, winaswarmetyveleba Seexeboda qarTul enas, mis
mimarTac igive unda aRsrulebuliyo - anu es ena (`enis~ qveS misi
matarebeli xalxic igulisxmeba) armeniis iberiaSi Cagruli,
`mdabali da dawunebuli~ unda warmoCinebuliyo da gandidebuliyo.
amitomac daiwera, rom isic, iseve rogorc sxva Cagrulebi, `moelis~
meored mosvlas.
qarTuli ena (da qarTuli identoba) iqamde damdablebuli iyo
vrcel miwa-wyalze Teodosiopolisidan Tbilisamde da vanis tbamde.
tao da basiani am qveynis mTavari nawili iyo _ mis samxreTiT (e.i.
yofil xorZenas, pariadrsa da gugarqSi) cxovrobdnen is TiTqmis
armenizebuli qarTvelebi, romelTac verafriT SeZles somxuri
saeklesio uRlisagan Tavis arideba da axla mxolod meored
mosvlis JamisaTvis elodnen qarTuli enisa da qarTvelobis
RvTaebriv aRorZinebas.
moaxloebuli 1000 weli zogadad qristianebisaTvis Zalzed
mniSvnelovani iyo. is gulisxmobda ara axali aTaswleulis
dasawyiss, anda pirveli aTaswleulis bolos, aramed hqonda
gacilebiT ufro Rrma sarwmunoebrivi datvirTva. kerZod, ioanes
gamocxadebis Tanaxmad, wmida werili morwmuneebs auwyebda, rom
mxolod 1000 wlis manZilze iqneboda dedamiwaze gamefebuli
177
amqveyniuri tanjva-vaebani, romelic momdinareobda RvTis mtrisagan,
rom 1000 wlis Semdgom is dasruldeboda da dadgeboda sasufevlis
epoqa. albaT, ase esmoda ioanes gamocxadeba im epoqaSi morwmuneTa
erT nawils. marTlac, ioane Tavis gamocxadebaSi gamokveTilad
miuTiTebs 1000 wlis Sesaxeb. Zveli qarTuliT misi teqsti aseTia:
`1. da vixile angelozi, gardamomavali zeciT, da aqunda klite
ufskrulisaY da jaWK didi Pelsa missa.
2. da Seipyra veSapi igi _ gueli dasabamisaY, romeli ars eSmaki
da satana, romeli acTunebs yovelsa sofelsa, da Sekra igi aTas
wel.
3. da STaagdo igi ufskrulsa Sina da dahPSa kari da dahbeWda mis
zeda, raYTa verRara acTunebdes warmarTTa, vidremde aResrulos
aTasi weli. Semdgomad amisa jer-ars ganPsnaY misi mcired Jam.
4. da vixilen saydarni, da dasxdes maT zeda, da saSjeli mieca
maT da sulni igi moklulTani wamebisaTKs iesuYsa da sityKsaTKs
RmrTisa, da romelTaca ara Tayuanis-sces xatsa mas mPecisasa da
arca miiRes beWedi misi SublTa zeda, anu PelTa maTTa, da cxovndes
da sufevdes qristes Tana aTassa mas welsa.
5. da sxuani igi mkudarni ara cxovndes aTassa mas welsa. ese ars
aRdgomaY igi pirveli.
6. netar ars da wmida, romelsa aqundes nawili aRdgomasa mas Sina
pirvelsa. maT zeda meoresa mas sikudilsa ara aqus PelmwifebaY,
aramed iyvnen mRdel RmrTisa da qristesa, da sufevden mis Tana
aTassa mas welsa.
7. da Semdgomad aTasisa mis wlisa ganiPsnas eSmaki
sapyrobilisagan TKsisa~.
(axali aRTqma, ioanes gamocxadeba, Tavi meoce)
axali qarTuliT ioanes gamocxadebis teqsti 1000 wlis Sesaxeb
aseTia:
1. vixile zeciT Camomavali angelozi, romelsac xelT epyra
ufskrulis gasaRebi da grZeli jaWvi.
2. da Seipyro urCxuli, dasabamieri gveli, romelic aris eSmaki
da satana, da Sekra igi aTasi wliT.
3. ufsrulSi Caagdo da Sig gamomwyvdeuli beWdiT dabeWda, raTa
aRar acTunebdes xalxebs, vidre ar gasruldeba aTasi weli, ris
Semdegac mciredi xniT daixsnis Tavs.
178
4. vixile taxtni da maTze msxdomareni, romelTac mieca
xelmwifeba msjavris aRsrulebisa, da iesos mowmobisa da RvTis
sityvisaTvis TavmokveTilTa sulebi, romlebic arc mxecs eTayvanen,
arc mis xatebas, da ar miiRes misi niSani TavianT Sublsa Tu xelze;
amitomac gacocxldnen da qristesTan erTad sufevdnen aTas
weliwads.
5. danarCeni mkvdrebi ki ar gacocxlebulan aTasi wlis
gasrulebamde. es aris pirveli aRdgoma.
6. netari da wmidaa yvela, visac wili udevs pirvel aRdgomaSi.
meore sikvdilis xelmwifeba ar vrceldeba maTze, aramed iqnebian
mRvdlebi RvTisa da qristesi, visTan erTadac imefeben aTas
weliwads.
7. xolo aTasi wlis gasrulebis Semdeg satana Tavs daixsnis
sapyrobiledan.
(axali aRTqma, ioanes gamocxadeba, Tavi XX)
179
kari meore
saeklesio erTeulebi
istoriuli arian
qarTlis miwaze
Tavi VI
`meore iveriis~ qarTuli mrevli somxuri
eklesiis iurisdiqciaSi IV-VIII ss-Si
somxuri eklesiis Tavdapirveli
iurisdiqcia (IV-V ss.)
istoriuli arian-qarTlis umTavresi nawilebi _ xorZene, gogarena
da pariadres kalTebi, araqsis xeobasTan erTad qristesobamde
armeniis SemadgenlobaSi moeqca, roca istoriul saqarTvelos,
strabonis cnobiT, aRniSnuli mxareebi CamoaSores, ukve armeniaSi
mcxovrebi am mxareTa mkvidri qarTvelebi gaqristianebis Semdeg
somxuri eklesiis iurisdiqciaSi aRmoCdnen. yofil iberiaSi somxuri
eklesiis mrevlad gadaqceuli qarTvelebi, saeklesio TavlsazrisiT,
somxurenovanni iyvnen, im mxriv, rom wirva-locvisa da liturgiis
ena maT eklesiebSi somxuri iyo, Sesabamisad maTi ganaTlebisa Tu
administraciis enac somxuri iyo. somxur eklesiaSi imJamad, IV-VII
180
ss-Si aRniSnul mxareTa qarTvelTa garda albanelebis nawili da
sxva eTnojgufebic iyo moqceuli. qarTvelebi somxuri eklesiis
erTguli da aqtiuri mrevli iyo sarwmunoebrivi siwmidis
siyvarulis gamo. rogorc ki gavrcelda xma, rom somxurma eklesiam
gadauxvia sarwmunoebriv siwmides monofizitobis aRiarebis gamo,
qarTvelTa Soris zogma myisierad, zogierTma qarTulma regionma ki
odnav mogvianebiT gawyvita kavSiri somxur eklesiasTan da SeuerTda
deda qarTuli eklesiis wiaRs VII-VIII saukuneebSi. am droisaTvis am
mxareTa armenizaciis xarisxi imdenad Rrma iyo, rom mxolod
saSinaod mosaxmaradRa Tu gamoiyeneboda qarTuli ena. sabednierod
istoriuli arian-qarTlis erTi mniSvnelovanma nawilma _ tao-
basianma da mimdebare arem, manaskertis cnobili 726 wels Semdgari
krebis rezonansiT gamofxizlebulma, Tavi daaRwia armeniul
saxelmwifoebriobasa da eklesias da TviTve aRidgina qarTuli
saxelmwifoebrioba da eklesia IX-X ss-Si. iqamde maT gamofxizlebas,
safuZveli daudo didi kirion kaTalikosis mier momzadebulma
somxuri eklesiisagan e.w. `ganyofam~ VII s-is dasawyisSi.
iqamde, rogorc aRiniSna am mxareTa qarTuli mrevli yofil
iberiaSi anu istoriuli arian-qarTlis yofil miwaze cxovrobda,
romelsac imJamad ukve armenia erqva.
n. adonci wers _ `armenia, IV s-is dasawyisidan mezobel imperiaTa
mier mis dayofamde (IV s. bolomde), umetes wilad imperiis
proteqtoratis qveS imyofeboda da amitom somxur-bizantiuri
saeklesio urTierTobac mWidro iyo. grigoli iyo imperiis
mfarvelobis qveS myofi somxeTis saxelmwifos episkoposi. wm.
grigols, kesariaSi xeldasxmuls, kesariis taxtTan iseTive
ierarqiuli damokidebuleba hqonda, rogorc sxva episkoposebTan,
magaliTad, melitenis, sevastiis da sxva qalaqebis kaTedrebTan,
xeldasxmis gamo kesarias masTan ufro meti formaluri urTierToba
hqonda~ (n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, gv. 360).
mas Semdeg rac somxeTi erTmaneTs Soris gainawiles sparseTma da
bizantiam gaCnda ori saeklesio mimarTuleba _ erTi bizantiuri,
meore ki erovnul-nacionaluri.
n. adoncis cnobiT, sparsul somxeTSi aRorZinda erovnul-
nacionaluri eklesia, xolo dasavleT armeniaSi _ imperiul-
bizantiuri.
181
n. adonci wers _ `gayofis Semdeg aRmosavleT somxeTi daadga
eklesiis nacionalizaciis gzas mtkiced, kerZod, avtonomiuri
ierarqiis dafuZnebiT (e.i. berZnul-bizantiuri ierarqiisgan
gaTavisuflda), xolo dasavleTi somxeTi rCeboda imperiul
politikaze damokidebuli~ (iqve, gv. 361).
erovnuli eklesiuri saxe somxurma eklesiam moipova bizantiis
eklesiasTan kavSiris gawyvetis Semdeg papis mefobis dros,
episkopos nersesis Semdeg.
mefe papma mis adgilze daniSna episkoposi usiki, sparsuli
orientaciis piri Zalze gavleniani albianis ojaxidan.
kesariis mitropoliti (mas n. adonci patriarqs uwodebs)
gaanawyena somexTa mefis TviTneburma gadawyvetilebam.
amis gamo Sedga kesariis eparqiis episkoposTa kreba da krebam
miwera mrisxane werili mefe paps.
am werilSi kesaria moiTxovda, rom somxeTSi aRaravis gaebeda
episkoposis kurTxeva, aramed episkoposi mxolod kesariaSi an
romelime mezobel berZnul saepiskoposoSi unda kurTxeuliyo,
kerZod masSi, romelic somxeTis berZnul nawilTan erTad bizantiis
imperiis Sesabamis administraciul olqSi Sedioda (e.i. radganac
somxeTis bizantiuri nawili administraciulad ponto-kesariaSi
Sedioda, amitomac mxolod aq (ponto-kesariaSi) unda kurTxeuliyo
episkoposi).
marTlac, bizantiur somxeTSi damkvidrda kidec es wesi da iqauri
somexi episkoposi kurTxevas berZnul samitropolitoSi
(sapatriarqoSi) iRebda.
n. adonci wers _ `mtkiceba, rom somexi episkoposebi
ekurTxebodnen kesariaSi, sworia, magram is exeba mxolod bizantiur,
anu dasavleT nawils somxeTisas~ (iqve, gv. 363).
sul sxva mdgomareoba iyo sparsul somxeTSi (persarmeniaSi), iq
somxuri sakaTalikoso sistema arsebobda da Sesabamisad
episkoposTa kurTxeva adgilzeve xdeboda.
persarmeniis somex kaTalikoss dasavleT armeniis episkoposebi ar
eqvemdebarebodnen, amitomac V saukunis cnobil somxur movlenebSi
dasavleT armeniis episkoposebi ar monawileobdnen (iqve, gv. 363).
basianis somexi episkoposebi
basianSi somxur eklesias Tavisi episkoposebi hyavda im epoqaSi,
roca is (basiani) somxeTis politikuri da eklesiuri gavlenis qveS
iyo. magaliTad, naxarar ordunebis samkvidrebeli maTi amowyvetis
182
Semdeg darCa basianis olqis episkoposs (n. adonci, somxeTi
iustinianes epoqaSi. 1908, rus. enaze gv. 312).
agaTangelozis _ grigol ganmanaTleblis istorikosis cnobiT,
wm. grigolma xeli daasxa somxeTis sxvadasxva kuTxeebis 400
episkoposs. sxva cnobiT, man mxolod 30 saepiskoposo taxti daaarsa.
maT Soris, orbelianis cnobiT, pirveli iyo basianis episkoposi. is
ijda grigolis gverdiT (iqve, gv. 328).
grigols basianis episkoposad gaugzavnia evTali.
basianis saepiskoposo naxsenebia 450 wlisa da aseve 505 wlis
nusxebSi (gv. 330).
imperiis mosazRvre somxeTis mxareebSi _ vanandSi, basiansa da
mardaliaSi 505 wlisTvisac naxsenebia saepiskoposoebi (iqve, gv. 332).
grigol ganmanaTleblis cxovrebis arabuli versiis araswori Targmna n. maris mier
(ara `afxazeTi~, aramed `arzanena~)
agaTangelozis Txzuleba `wm. grigolis cxovreba~ somxuridan
arabulad uTargmniaT VII-VIII ss-Si.
arabulad SemorCenili es redaqcia garkveulwilad gansxvavdeba
amJamad arsebuli somxuri redaqciisagan.
kerZod, somxuri redaqciiT, wm. grigolma mxolod somxeTSi
iqadaga da iqve daniSna episkoposebi, arabuli redaqciiT ki, wm.
grigolma episkoposebi iveriasa da sxva qveynebSic daniSna.
agaTangelozis wm. grigolis cxovreba, Cans, arabulad Targmnilia
somxeTSi mcxovrebi qarTveli armenizebuli qalkedonitis mier,
radganac masSi uamravi qarTuli sityvaa, vTqvaT, iseTi sityvac ki,
rogoricaa `goWi~ da sxva. is Targmnili unda iyos 726 wlamde.
sazogadod, iqamde, e.i. 726 wlamde, taos, basianis, sperisa da
klarjeTis gasomxebuli qarTveli ierarqebi da saeklesio mwerlebi,
roca ver malavdnen TavianT namdvil eTnikur warmomavlobas, anu
qarTvelobas, saWirod miiCnevdnen TavianTi yofna somxur eklesiaSi
gaemarTlebinaT imiT, rom TiTqosda grigol ganmanaTlebelma
qristianoba gaavrcela qarTul qveynebSic da, aqedan gamomdinare,
somxuri eklesiis iurisdiqciis qveS qarTvelTa qveynebis (mag. taos
an basianis) yofna gamarTlebuli iyo.
183
magaliTad, agaTangelozis wm. grigolis cxovrebis somxuri
versiiT, grigolma gaaqristiana somxeTi kididan-kidemde. qaldeas
axlos myofi q. satalidan (klarjeTis axlo adgilebidan) _ alanTa
karamde, kaspiis sazRvramde _ paitakaranis CaTvliT, q. nizibinis
axlo mdebare agadidan _ midiamde, atropatenamde.
imave cxovrebis arabuli versiiT, wm. grigolma aRniSnul mxareTa
garda episkoposebi gagzavna ara mxolod somxeTis miwebze, aramed
iveriaSi, durzukebis mxareSi da alanebSi.
n. maris mier gamocemuli arabuli versiiT _ `iveriaSi gaagzavna
ibirbzxua, abxazeTSi _ sofroni, alaniaSi _ Toma, aseve somxeTis
mimdebare, samxreTis mxareebSi~ (n. adonci, armenia... gv. 327-328).
n. adonci wers, rom n. maris mier gamocemul arabul versiaSi n.
maris mier daSvebulia Secdoma, radganac dedanSi naxsenebia ara
`abxazeTi~ (`gaugzavna abxazebs~), aramed arzanena. n. adoncis
kvleviT arabuli teqstis arasworma wakiTxvam gamoiwvia es Secdoma
(iqve, gv. 328, SeniSvna 2).
amasTan dakavSirebiT n. adonci wers: `afxazebi somxeTidan
daSorebiT cxovrobdnen da araferi akavSirebdaT somxeTTan~ (iqve,
gv. 328).
ase, rom grigols ara afxazeTSi, aramed arzanenaSi, iberiaSi da
alaniaSi gaugzavnia mociqulebi.
iberiis qveS am `cxovrebaSi~ Cans moiazreba ara mcxeTis qarTli,
aramed tao-basiani da misi mimdebare mxareebi.
Cans, aqaurma qarTvelebma Targmnes kidec arabulad grigolis
cxovreba, amitomacaa masSi mravali qarTuli sityva.
maSasadame, dedanSia _ `iberiaSi gaagzavna ibirbzxua, arzanenaSi _
sofroni, alaniaSi _ Toma~, alaniis nacvlad albaniasac
kiTxuloben.
184
Tavi VII
kirion I-is Rvawlis Sedegebi armeniis
iberiul zolSi
kirionismieri erovnuli gamofxizleba
dasavleT armeniis qarTvelobisa
Tanamedrove qarTveli istorikosebis azriT gugareTi (anu
gugarqi) moicavda miwa-wyals javaxeTidan xunanamde da mtkvris
marcxena Senakad ZegamCaimde, somexi istorikosebis cnobiT ki
iberiis nawili gugarqi iwyeboda Woroxis marjvena sanapirodan.
masSi Sedioda miwebi taos zemo nawilidan (iSxanisa da banas axlo
CrdiloeTidan) arcaxamde. maSasadame, klarjeTic gugarqSi
moiazreboda.
es momenti imiTaa CvenTvis saintereso, rom qvemo qarTlSi
(gugarqis erT nawilSi) kirionis cnobili Rvawli qarTuli enis
Tavis Zvel uflebebSi dasabruneblad, uTuod mTeli gugarqis (maT
Soris taosa da klarjeTis) qarTvelebisaTvis impulsis mimcemi
iqneboda.
gugarqi rom Woroxis aRmosavleT sanapirodan iwyeboda, amis
Sesaxeb wers n. adonci. is armeniis iberiul zols uwodebs im miwa-
wyals, romelsac qarTul wyaroebSi `zemoni qveyanani~ ewodeba.
sparseTsa da bizantias Soris dadebuli SeTanxmebis Sesabamisad,
sazRvari am or imperias Soris gadioda Woroxidan nizibinamde ise,
rom tao da gugarqi sparseTSi moeqca, Sesabamisad isini e.w.
persarmeniis nawilad miiCneoda, Sesabamisad iberiis es miwebi
sparsul armeniaSi moeqca.
VI s-Si qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmebis kvaldakval,
sparseTi yovelmxriv aviwroebda bizantiuri orientaciis (e.i.
qalkedonuri mimarTulebis) qarTul eklesias, Sesabamisad tao-
klarjeT-gugarqSi SeizRuda qarTulenovani wirva-locva da mis
185
nacvlad qarTvelTa Soris dainerga saeklesio-somxurenovani
RvTismsaxureba. gugarqis qarTvelobas klarjeTidan utikamde Tavisi
qveynis bedis Sesabamisad eklesiebSi aukrZales qarTulenovani
RvTismsaxureba da mis nacvlad somxurenovani wirva-locva
daunerges.
qarTvelebs araviTari protestis gamoTqmis saSualebac ki ar
hqondaT, imdenad mWidro iyo somxur-sparsuli kavSiri (ix.
`saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~, t. I).
sabednierod, 591 wlis SeTanxmebiT Seicvala sasazRvro xazi
sparseTsa da bizantias Soris, imdenad, rom sazRvari am or imperias
Soris mcxeTasa da Tbiliss Soris gadavida, mcxeTa bizantiur
nawilSi moeqca, Tbilisi ki sparsulSi. bizantielTa mxardaWeriT
gaZlierebulma mcxeTelma kaTalikosma kirion I-ma gabeda da Tavis
mrevls, gugarq-qvemo qarTlSi mcxovrebT, aRudgina qarTulenovani
RvTismsaxureba, rac mouTmeneli iyo somxuri eklesiisTvis, Tumca
sabolood kirionis Rvawlis Sedegad, TandaTanobiT, jer (VI-VII ss-
Si) qvemo qarTlis, Semdeg ki (VIII-X ss-Si) taosa da aseve Crdilo
armeniis mkvidri qarTveloba daubrunda saeklesio qarTulenovnebas.
qarTuli ena _ qalkedonitobis simbolo da qarTvelTa erovnuli
cnobierebis sayrdeni gaxda.
enobrivi viTareba gugarqSi
rogorc cnobilia VI saukunis Semdeg VII-VIII-IX da X saukuneebSi
saqarTvelo sxvadasxva qveynebad anu politikur erTeulebad iyo
daSlili, qarTveli xalxis arc Tu mcire odenoba cxovrobda
186
araerovnul politikur erTeulebSi. magaliTad, Tbiliseli
qarTvelebi _ arabul saamiroSi, qvemo qarTlis qarTvelebi _ taSir-
Zorakertis somxur samefoSi da sxva.
kirionamde, VI saukunis sparseTis mier dapyrobil qvemo qarTlSi,
rogorc iTqva, qarTvel mrevlSi danerges somxurenovani RvTismsa-
xureba.
magram, qvemo qarTli mxolod erTi nawili iyo Zalze vrceli
qveynisa, romelsac somxebi `gugarqs~ (qarTvelTa qveyanas)
uwodebdnen. rogorc iTqva, gugarqi, somxuri wyaroebis mixedviT
gadaWimuli iyo Woroxidan vidre Tbilisamde da bardvamde, gugarqis
vrcel qveyanas samxreTidan esazRvreboda tao. aRsaniSnavia, rom tao
didi xnis manZilze Sedioda somxur saxelmwifoebriv da saeklesio
sistemaSi. 726 wlis manaskertis krebam TiTqosda gamoafxizla
taoeli qarTvelebi, radganac am krebaze somxurma eklesiam
sabolood miiRo monofizituri platforma da nacionaluri saxe,
anu is eTnikuri somxebis eklesiad iqca.
xSirad, yofili persarmeniuli mxareebidan warmoSobili qarTve-
lebis erTma nawilma ar icoda qarTuli wera-kiTxva, radganac maT
ganaTleba somxurad hqondaT miRebuli, magram wmida ninos
aRiarebiTa da misi Rvawlis warmoCinebiT aCvenebdnen TavianT
eTnikur vinaobas.
kirion I
kirion I qarTlis (saqarTvelos) kaTalikosi iyo daaxloebiT 599-
614 wlebSi.
daibada javaxeTis sofel skutrSi. bavSvobidanve izrdeboda da
ganaTleba miiRo trapezuntis maxlobel koloniis provinciis qalaq
nikopolisSi. am regionis ZiriTad mosaxleobas berZnebTan erTad Se-
adgendnen mkvidri qarTvelebi _ lazebi, qaldebi (xalibebi) da sxva
qarTuli jgufebi, qarTvelTa mravalricxovnobis gamo, SemdgomSi,
trapezuntis imperiis meTaurs _ `iverTa avtokrators~ uwodebdnen
187
(didi komninebi, marTmadidebluri enciklopedia, VII, gv. 444. rus
enaze).
qarTvelebi aseve Seadgendnen ZiriTad mosaxleobas mezoblad mde-
bare taos, basianisa da sxva regionebisa dvinis mimarTulebiT
(amitomac, SemdgomSi am teritoriaze bizantiis imperiam `iberiis
Temi~ Camoayaliba). Cans, eTnikur qarTvelTa siWarbis gamo,
ganaTlebis miRebis Semdeg kirionma am regionSi moRvaweoba ineba,
man daikava airaratis gavaris qorepiskoposisa da dvinis mTavari
`kaTolike~ monastris winamZRvris xarisxebi.
mcxeTis sakaTalikosos gareT, ucxoeTSi, aRniSnul regionebSi
(ponto, imiertao-basiani, airarati) mcxovrebi qarTuli mrevli
imJamad (VI-VII saukuneebSi) gayofili or nawilad berZnul da
somxur eklesiaTa Soris. aRsaniSnavia, rom straboni am teritorias
iberTa uZveles sacxovrisad moixseniebs.
artaqsia da zariadri qristeSobamde 188 wels mefeebi gaxdnen da
brZolebiT gaafarToves TavianTi samflobelo, kerZod xalibebis
CamoaWres kareniti _ karinis (karnu qalaqis, anu arzrumis) olqi,
iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da gogarene.
pariadres adgilsamyofeli cnobilia, is axlos mdebareobda
kolonias provinciasTan, sadac aRizarda kirion I, xolo cnobas
gogarenes adgilsamyofelis Sesaxeb TviTon iZleva straboni.
gugarqi, romlis kaTalikosi SemdgomSi gaxda kirioni, da
gogarene ar iyo erTi da igive qveyana, kerZod gugarqi somxur
wyaroebSi zogadad erqva aRmosavleT saqarTvelos, ufro xSirad ki
qvemo qarTls, mtkvris marjvena sanapiroze. gogarene, misgan
gansxvavebiT, strabonis cnobiT, mdebareobda ara mtkvris marjvena,
aramed marcxena sanapiroze, anu mtkvris iqiT, `meore mxares~.
pariadresa da gogarenes Sua (anu pariadredan mtkvramde)
airarati, istoriuli xorZene mdebareobda. am miwawylis iberiuli
mosaxleoba qristianobis gavrcelebis Semdeg VIII-IX ss-mde somxuri
eklesiis iurisdiqciaSi moeqca (igulisxmeba imier taos, basianisa
da airaratis mkvidri iberebi. kirionis epoqaSi VI-VII ss-Si maTi
armenizaciis procesi grZeldeboda da ZiriTadad jer kidev ar iyo
dasrulebuli). am mizezis gamo qarTvelebi somxuri eklesiis
wevrebi da zogjer ierarqebic iyvnen. rogorc aRiniSna, kirionic
qalaq nikopolisidan dvinSi gadavida da Tavisi damsaxurebis
Sesabamisad airaratis gavaris qorepiskoposisa da dvinis kaTolike
(mTavari sakrebulo) eklesiis winamZRvris xarisxiT dajildovda.
188
VI s-is bolos (airaratsa da dvinSi moRvaweobis mexuTe
wlisTavze), Tavisi gamorCeulobis gamo kirioni qarTls daubrunda
da igi mcxeTis sakaTalikoso taxtze aiyvanes.
iv. javaxiSvili wers: kirionis dros `qarTuli eklesiis
sazRvrebi vrclad yofila gadaWimuli: dasavleT-samxreTiT igi
klarjeTsac moicavda da sazRvrad aq taos saepiskopozo yofila,
romelic am dros somxeTis eklesias kuTvnebia (iv. javaxiSvili,
Txzulebani, 1, gv. 340).
dasavleTis mimarTulebiT qarTuli eklesiis sazRvari Sav
zRvamde aRwevda - `somexTa istorikosis ioane kaTalikosis cnobiT,
kYrioni winandeli wesis Tanaxmad, qarTvelTa, gugarelTa da
megrelTa arqiepiskopozad iqmna xeldasxmuli. gugareTi qarTlis
kaTalikosis samwysos ekuTvnoda. kirionis megrelTa kaTalikosadac
aRniSvnis cnoba imis momaswavebelia, rom qarTlis, anu mcxeTis
kaTalikosis samwysos ukve dasavleT saqarTveloSic hqonda
asparezi mopovebuli da sakaTalikosos sazRvari lixT imereTSic
iyo gadaweuli. imier-amier saqarTvelos politikur gaerTianebas win
uswrebda da niadags umzadebda gacilebiT ufro adre momxdari
saeklesio erTobisa da mTlianobis procesi~ (iqve, gv. 341-342).
ioane kaTalikosis cnobiT, kirioni VI saukunis bolos dausvamT
`qarTvelTa, gugarelTa da megrelTa kaTalikosad, iseve rogorc
winandeli wesi moiTxovda~. aqedan Cans, rom qarTuli eklesiis
iurisdiqcia, vrceldeboda dasavleT saqarTveloze, ara mxolod VI
saukuneSi, aramed adrec, e.i. V saukuneSi _ `winandeli wesis
Tanaxmad~.
qarTuli eklesiis wiaRSi myof egrisSi (dasavleT saqarTveloSi),
maleve, afxazeTis samefos daarsebisas, Camoyalibda saqarTvelos
eklesiis erTerT samitropolito olqi afxazeTis sakaTalikosos
saxelwodebiT. es daastura saxelmwifo xelisuflebam. wyaro wers _
`aman bagrat 830 w-s ganaCina kaTalikosi afxazeTs~ (qarTlis
cxovreba, I, 1955, gv, 72).
iv. javaxiSvilis gamokvleviT, V s-s Sua wlebisa da meore
naxevrisaTvis saqarTveloSi 21 saepiskoposo yofila. `juanSeri
qarTlis kaTalikosis samwysoSi vaxtang gorgaslis dros Semdeg
saepiskopozoebs ixseniebs: mcxeTis saepiskopozos, klarjeTSi
axizisas, artaanSi eruSeTisas, javaxeTSi _ wundisas, qarTlSi
niqozisas, manglisisas, bolnisisas, kaxeT-hereTSi _ rusTavisas.
189
ninowmindisas, ujarmoisas, karisas, Weremisas, CelTisas,
xornabujisas, agarakisas, anu xunanisas. amgvarad, sul Teqvsmeti
saepiskopozo gamodis, magram es sia, cxadia, sruli ar aris~ (iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 339).
iv. javaxiSvili am sias umatebs curtavisa da samefo saxlis
episkoposebs, agreTve ruisis an urbnisis, wilknisa da samTavisis
saepiskoposoebs. `...maSin 21 samwyso iqmneba da V s-is Sua wlebisa da
meore naxevrisaTvis es ricxvi daaxlovebiT swori unda iyos.
ueWvelia V s-is damlevisaTvis metic unda yofiliyo. 506 wels
albanelTa, somexTa da qarTvelTa gaerTianebul saeklesio krebas
saqarTvelodan kaTalikosianad sul 24 episkopozi daswrebia...
radgan SesaZlebelia, am krebas yvela ver daeswro, amitom unda
davaskvnaT, rom VI s-is damdegs qarTuli eklesia sul cota 24
saepiskopozos Seicavda. marTlac, cnobili asureli monofiziti
moRvawis simeon beT-arSamelis (VI s-is damdegs) sityviT, mis dros
henotikoni Seiwynares da mis aRsarebas misdevdnen qarTlis eklesiis
33 episkopozi mefiTa da aznaurebiTurT da sparseTis somxeTis 32
episkopozi da marzpani. maSasadame, VI s-is damdegs aRm.
saqarTveloSi 33 episkopozi yofila~ (iqve, gv. 339-340).
`qarTuli eklesiis Sedgenilobis Semdegi cnoba VII s-is
damdegisaa, saxeldobr, 607 wels daweril Tavis meore sapasuxo
epistoleSi kirion qarTlis kaTalikosi abraam somexTa kaTalikoss
swerda, qarTlis sakaTalikosoSi sul 35 episkopozi ariso. erTi
saukunis ganmavlobaSi qarTul eklesias mohmatebia 2 saepiskopozo.
es garemoeba qristianobis warmatebuli winsvliT unda
aixsnebodes...~ (iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 341).
gamokvleulia, rom qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi im
droisaTvis taoc Sedioda, Tumca is somxur saepiskoposoTa
siaSicaa. SesaZlebelia, tao or nawilad iyo gayofili, erTi nawili
Sedioda qarTul eklesiaSi, xolo meore nawili somxurSi.
VI da VII saukuneebis, kirionis epoqis, qarTuli eklesiis istoria
gadmocemulia TxzulebaSi, romelsac ewodeba `ganyofisaTYs
qarTvelTa da somexTa~. avtoroba miewereba IX s-is moRvawe arseni
mcxeTel kaTalikozs.
`ganyofaY somexTa qarTlisagan ueWuelad aRvwere wignsa amas
Sina~ _ wers avtori (arseni safareli, ganyofisaTKs, gv. 78).
190
aq yuradReba unda mieqces avtoris ideologiur pozicias _ ara
qarTli da qarTvelebi ganSordnen somxebs, aramed piriqiT, somxebi
ganSordnen qarTls _ marTlmadideblobas, aramarTlmadideblebi
gaxdnen. saqarTvelo marTlmadidebeli iyo da iseTive darCa.
arseni safareli wers:
`sparsTa mefem (igulisxmeba xosro I) ganucxada somxebs: `erTi
orTagan gamoirCieT _ an miiReT asurelTa sarwmunoeba anda
datoveT Tqveni qveyana. somxebi Zlier Sewuxdnen, maT arc
sarwmunoebis Secvla surdaT da arc qveynis datoveba. am saqmis
gadawyveta miandes nerse kaTalikoss (548-557), romelsac mijini erqva.
moiwvies kreba qalaq dvinSi 551 w., miiRes xaCecari da gandgnen
marTali (berZnuli) da WeSmariti sarwmunoebisgan. amis gamo isini
mowyvetil iqnen wmida didebul kaTolike da samociqulo msoflio
eklesiisgan. iqve dvins ganaweses arajori, da Tqves _ es aris
pirveli dRe Cveni sarwmunoebisao (somxuri welTaRricxva iwyeba
dvinis am krebiT 551 wels). somxeTi ganSorda berZnul sjulsa da
ierusalims. amis gamo yoveli qarTli da somxeTis meoTxedi
ganeyenen somexTagan mRvdlobis xeldasxmas, xolo herni da
sivnielni erT periodSi ganSordnen da Semdeg kvlav Seerivnen
(yoveli qarTli aq ewodeba tao-basiansa da mibdebare regions,
somxeTis meoTxedis qveS igulisxmeba _ airarati da mimdebare
regionebi, romlebic midrekili iyvnen qalkedonizmisadmi). nerse II
kaTalikozma da aznaurebma brZanes meore didi krebis Catareba
dvinSi _ meore wels (553-54 wlebSi). am krebaze SeaCvenes qalkedonis
kreba, uwodes nestorianuli, miiRes erTbunebianoba da xorciTa da
ukvdavi bunebiT qriste jvarcmulad iqadages. gansazRvres
SeCvenebiT gandgoma marTali sarwmunoebisgan. am krebam somxuri
eklesia Camoacila oTx msoflio sapatriarqos, amiT ki dairRva
wmida grigol ganmanaTleblis anderZi. qarTvelma kaTalikosma
kirion mcxeTelma (591-615) da herTa kaTalikosma abazma (552-596)
ixiles, rom somxuri eklesia kvlav dvinis im krebis erTgulia,
romelmac wmida msoflio sayovelTao kaTolike eklesias Camoacila
somxuri eklesia. roca aseTi praqtika kvlav aRorZinebuli ixiles
kirion kaTalikosma, herTa kaTalikosma abazma da sivnieTis
episkoposma grigorma, Seiqna didi dava somxeTsa da qarTls Soris.
qarTvelni ambobdnen, rom saberZneTidan mogveca Cven sarwmunoeba,
romelic Tqven dauteveT, abdiSo asurs da sxva borot mwvaleblebs
daemorCileniT. am mxilebis Semdeg somxebma qarTli daabezRes
191
sparsTa mefesTan, rom qarTvelebs romaelTa sarwmunoeba aqvTo. dava
iyo qarTvelTa da somexTa Soris sakaTalikoso taxtze mjdom
abraamis drosac iseve, rogorc nerse II-is dros. am dros gandevna
qarTlis kaTalikosma kirionma mose curtavis episkoposi Tavisi
eparqiidan, romelic wmida SuSanikis saflavze iyo. Txova abraamma
kirions es eparqia, xolo man ar misca. da gadidda maT Soris
ciloba. abraamis Semdgom dajda kaTalikosad komitasi (607-629),
ufro metad moZule qalkedonis krebisa. misca Svidi saepiskoposo
herTa kaTalikoss da SeierTa is. misca jvris tarebis pativi
sivnieTis episkoposs. aseTi xerxiT mTeli somxeTi gaaerTiana
qalkedonis krebis sawinaaRmdegod. aTargmnina monofizit da sxva
mwvalebel eresiarqTa wignebi, gaavrcela da am tyuiliT mTeli
somxeTis qveyana daajera. Secvala Tavdapirveli saeklesio wesebi
da kanonebi, TviTon ki axali mrudeni SemoiRo. am dros aiSala
Zveli da axali ki ver daamtkices (ar dainerga). amis gamo dRemde
yoveli kaci somxeTSi Tavis mier Seqmnil-gamogonebul saeklesio
kanonebs iyenebs (arsen safareli `ganyofisaTKs qarTvelTa da
xomexTa, 1980, gv. 22).
VI da VII saukuneebis, kirionis epoqis, qarTuli eklesiis istoria
gadmocemulia aseve TxzulebaSi, romelsac ewodeba `epistoleTa
wigni~. masSi Semonaxulia kirion kaTalikosis werilebi, romelnic
man saeklesio davisas miwera somxuri eklesiis meTaurebsa da sxva
pirebs, iqvea pasuxebi da mimarTvebi. `wigni~ somxur enazea
Semonaxuli. qarTuli dakargulia.
epistoleTa wignSi mniSvnelovani adgili eTmoba mose curtavis
episkoposs.
curtavi da misi saeparqio olqi _ gugarqi (qvemo qarTli) mcxeTis
iurisdiqciaSi Sedioda, aq Tavdapirveladve (IV-V saukuneebSi)
qarTul enaze mimdinareobda wirva-locva, rac dasturdeba bolnisis
sionis eklesiis kedlebze amotvifruli V saukunis qarTuli
warwerebiTa da sxva msgavsi masalebiT.
VI saukuneSi qarTuli saxelmwifoebriobis rRvevam, dampyrobeli
sparseTis mier bizantiuri mimarTulebis, anu qalkedonituri
qarTuli eklesiis devnam, amavdroulad ki mis mierve antibizantiuri
sarwmunoebrivi mimarTulebis mqone somxur-monofizituri eklesiis
gaZlierebam, xeli weuwyo sparseTis mosazRvre qarTul regionebSi
(maT Soris curtavSi) `qalkedonituri~ (am SemTxvevaSi qarTuli)
wirva locvis akrZalvasa da mis nacvlad somxurenovanis SemoRebas.
192
curtavis eparqiaSi somxurenovani RvTismsaxureba pirvelad wm.
SuSanikis saflavis eklesiaSi danergila. curtavis saeparqio
mmarTveloba monofizitobis mxurvale mxardamWerad iqca, amitomac,
mose curtavelma episkoposma miatova Tavisi eparqia, roca Seityo
kirionis (qarTuli eklesiis) mtkice qalkedonitobis Sesaxeb da Tavi
somxeTs Seafara. am devnis mizezad moses miaCnia is, rom man
`amxila~ qarTlSi arsebuli sarwmunoebrivi mimarTuleba.
Zalze sayuradReboa, rom mosem erT regionSi (curtavSi) `amxila~
qalkedonitoba da mas myisierad daemuqrnen sruliad qarTlis
mTavrebi da episkoposebi, amas TviTonve acxadebs _ `...xma avimaRle,
mteri gavxdi kaTalikosad wodebulisa, yvela mTavrisa da im
qveynisa da bolos videvne~ (epistoleTa wigni, 1968, gv. 2). aqedan
unda davaskvnaT, rom curtavi qarTlis ganuyofeli nawili iyo.
`epistoleTa wignSi~ moyvanilia qarTlidan ltolvili mose
episkoposis epistole curtavis eklesiis `somxurenovani~ Temisadmi,
is gmobs qalkedonitobas da afrTxilebs Tavis `somxurenovan~
mrevls, frTxilad iyos. `qurdulad Semoacoces da SemoiRes
mwvalebloba...~ (iqve, gv. 11) _ wers is. `aw ese yoveli viciT ra,
sayvarelno, viaroT sameufeo gziT, nurc marjvniv gadavuxvevT da
nurc marcxniv~ (iqve, gv. 12).
`epistoleTa wignSi~ motanilia meore epistole, sadac moses `qar-
TvelTa episkoposi~ ewodeba (iqve, gv. 15). (am epistoles sruli
saTauria `mizezi orbunebianTa meoTxe krebisa, mose qarTvelTa
marTlmadidebeli episkoposisa~). am saTauridanac Cans, rom mose
curtaveli episkoposi aris erovnebiT qarTvelTa episkoposi. mas
uwodeben `mose qarTvelTa marTlmadidebel episkoposs~. epistoleTa
wignSi `marTmadideblebad~ monofizitebs moixseniebdnen. mose
`marTmadidebeli~ anu monofizitia da amave dros aris qarTvelTa
episkoposi. am epistoles mixedviTac moses eparqia qarTvelebiTaa
dasaxlebuli.
aqedanac Cans, rom curtavis `somxurenovani~ Temi qarTvelebis
Temia, oRond am qarTvelebs somxuri tipikoni aqvT miRebuli, isini
saeklesio daniSnulebisTvis somxur wignebs xmaroben, amitomac
`somxurenovanni~ arian. TviT somxuri eklesia maT qarTvelebad
miiCnevs da ara somxebad, amitomac maTi episkoposi mose `qarTvelTa~
episkoposia. es aris ueWveli faqti, dadasturebuli
pirvelxarisxovan wyaroSi _ `epistoleTa wignSi~, amitomac am
faqtis ignorireba ar SeiZleba.
193
sabednierod, politikuri viTareba VI-VII ss-Ta mijnaze kavkasiaSi
Seicvala, aq gamaval saomar frontze bizantiam SeZlo sparselebze
gamarjveba da sazRvari am or imperias (bizantiasa da sparseTs)
Soris daido TbilisTan axlos. am politikuri momentiT marjved
isargebla kirionma da gugarq-curtavis mrevls eklesiebSi aRudgina
qarTulenovani msaxureba. am momentma kidev ufro aRaSfoTa meore
mxare, rac Semdegma epistolem asaxa.
kirionisadmi gagzavnil Tavis epistoleSi somexTa kaTalikos
abraams sikvdilze uaresad miaCnia somxurenovani saeklesio
msaxurebis nacvlad qarTulenovani msaxurebis danergva qvemo
qarTlis centr curtavSi. `...somxuri msaxureba wmida SuSanikisgan
dadgenili, mesmis, rom SegicvliaT, Cven sikvdilze ufro
uborotesad miviCnieT eg saqme~ (epistoleTa wigni, 1968, gv. 67).
aqedanac Cans, rom curtavSi somxurenovani msaxureba
qristianobis miRebis Semdeg, e.i. IV saukunidan ki ar iyo danergili,
aramed V saukunis bolodan, an VI saukunis dasawyisidan, wmida
SuSanikis saflavze eklesiis aSenebis Semdgom. yovel SemTxvevaSi
curtavis eklesiaSi somxurenovani msaxureba wmida SuSanikis
Semdgom dadgenilad iTvleboda. magram abraamis epistole Seexeba
ara mxolod curtavis eklesias, aramed mTlian qarTul eklesias
(iqve, gv. 67).
kirionTan xangrZlivi mimoweris Semdeg Tavisi warumateblobiT
imedgacruebul abraami sayovelTao mrgvlivmosavlel epistoles ag-
zavnis mTel somxeTSi, romelSiac gadmoscems sarwmunoebis
monofizitur mrwamss da gmobs qalkedonitobas. qalkedonitoba
mTel qveyanaze gavrceldao, wers is, _ `...miaRwia qarTls da
albaneTs, romelTac myrali Tesli didebiT Seiwynares, Tvis Soris
daamtkices. kirionma curtavis episkoposi gandevna
marTlmadidebluri sarwmunoebis gamo... wmida SuSanikisgan
dadgenili somxuri msaxureba, Cvens sawinaaRmdegod rom amxedrda,
Secvala, amisaTvis mivwereT...~ (iqve, gv. 120).
Semdeg wers `...Cvenc vbrZaneT qarTvelTa Sesaxeb: sruliad ar
eziaroT maT arc locvaSi, arc Wamasa da smaSi. arc megobrobaSi,
arc dedamZuZuobaSi, arc salocavad wasvliT jvarSi, romliTac
ganTqmulia mcxeTis midamoebi, arc manglisis jvarSi, nurc Cvens
eklesiaSi miiRebT maT, aramed maTTan qorwinebiTac sruliad
194
ganeSoreT, mxolod iyideT da mihyideT viTarca uriebs, igive
brZaneba ucvlelad rCeba albanelTaTvisac...~ (iqve, gv. 122).
ase damTavrda qarTuli eklesiis Tavdadebuli brZola
qalkedonuri sarwmunoebis dasacavad spars dampyrobTa Zaladobis
periodSi (rogorc aRiniSna, sparselebi monofizitobas
antibizantiur sarwmunoebad miiCnevdnen da mtkiced uWerdnen mxars).
kirionma SeZlo im etapze qarTulenovani tipikoni aRedgina Tavis
erTerT eparqiaSi _ curtavsa da mis olqSi.
XX saukuneSi, sabWoTa periodSi, Camoyalibda da gavrcelda
umarTebulo Talsazrisi, TiTqosda kirionma curtavel da
sazRvrispireTSi mcxovreb somxebs eklesiebSi qarTulenovani
msaxureba daunerga da amiT isini `gaaqarTvela~. es mosazreba
wyaroebis pirdapiri CvenebiT ar dasturdeba, piriqiT, rogorc
vaCveneT wyaroebi miuTiTebs, rom kirionma curtavis eklesiebSi
aRadgina qarTulenovani msaxureba, radganac sparsTa iZulebiT mis
nacvlad am regionSi somxurenovani msaxureba iyo danergili, is
Tavdapirvelad wm. SuSanikis saflavis eklesiaSi SemoiRes, Semdeg ki
sxvaganac. safiqrebelia, rom radganac wm. SuSanikis saflavs
politikur-religiuri mniSvneloba mieniWa da mas monofizitobis
centrad ayalibebdnen, amitomac, es rom ar momxdariyo, wm. SuSanikis
gvami TbilisSi iqna gadasvenebuli, qalkedonitobis centrSi.
qarTizaciis sabWouri Teoriis sqema arc am mimarTulebiTaa
marTebuli. VI-VII saukuneebSi, sparsTa mpyrobelobisas, Sahebi
somxur eklesias saxelmwifoebriv doneze uWerdnen mxars, maT mier
devnil bizantiuri orientaciis qarTul eklesias politikurad
araxelsayreli garemos gamo ar SeZlo sxva, miTumetes imJamad
gamarjvebul-gabatonebuli somxuri eklesiis samwysos misakuTreba,
Tavis wiaRSi Seyvana, piriqiT, imJamad qarTvelTa armenizaciis
procesi iyo gaRrmavebuli, maT Soris tao-basiansa da qvemo
qarTlSic. imJamindeli Sahi sparseTisa xosro II farvizi (g. 628 w.),
gansakuTrebiT mfarvelobda somxur eklesias, man ierusalimisaken
laSqrobisas moiwvia mTeli Tavisi imperiis qristianul eklesiaTa
e.w. `sparsuli kreba~ da daavaldebula isini mieRoT `somxuri
sarwmunoeba~ anda imperiis sazRvrebi daetovebinaT (mitropoliti
anania, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~, t. II, 2012, gv.
126). spars didebulTa erTi gavleniani nawilic ki ukmayofolo iyo
da SeSfoTda somxur eklesiasTan xosros ukiduresi daaxloebis
195
gamo, amitomac maT isargebles herakle keisris sparseTSi SeWris
momentiT _ xosro II taxtidan Camoagdes da mokles 628 wels, magram
iqamde, kirion II sastikad daisaja somxur eklesiasTan davisaTvis,
mas, rogorc Cans, 614 wlisaTvis daatovebines sakaTalikoso taxti.
kirioni Tavisi brZolis dros efuZneboda wmida msoflio eklesiis
erTianobis Zalasa da avtoritets, amis gamo mas uwyveti werilobiTi
urTierToba hqonda msoflio saeklesio centrebTan. mimowera hqonia
ierusalimisa da sxva eklesiebis meTaurebTan, romis papTan.
kirion I saqarTvelos wmida eklesiis udidesi moRvawea, Tu ara
misi Tavdadeba da Tavganwiruli brZola qalkedonitobis dasacavad,
Seqmnili politikuri viTarebis gamo, qarTuli mrevlis didi nawili
dakargavda erovnul identobas da armenizdeboda somxur eklesiaSi
iseve, rogorc moxda armenizacia albanuri mosaxleobisa VII-VIII ss-
Si, mas Semdeg rac isini somxur eklesiaSi gaerTiandnen da maT
albanur eklesia-monastrebSi somxurenovani RvTismsaxureba
dainerga.
armeniis qarTvelTa didi gamofxizleba
kirionma aanTo pirveli naperwkali erovnuli gamofxizlebisa,
romelic aitaca e.w. dasavleT armeniis mkvidrma qarTulma
mosaxleobam gugarqSi, kolaSi, taoSi da kidev ufro samxreTiT,
vidre TiTqmis vanis tbamde, romlis sanapirosTan axlos mcxovrebma
qarTvelebma valaSkertis saepiskoposo daaarses. tao centrad iqca.
taos gareTac, erovnebaaRorZinebulma qarTulma mrevlma
Camoayaliba sxva qarTuli saepiskoposoebic _ anisisa, karisa
(yarsisa), dadaSenisa da sxva qalaqebisa, TviTSemecnebulma, anu
somxuri asimilaciisagan gaTavisuflebulma qarTvelebma miiwvies
TavianT miwa-wyalze taos mefe didi daviT kurapalati, romelmac
qarTuli saxelmwifoebrivi erTeuli `qarTvelTa sakurapalato~
ganavrco vanis tbamde mcxovrebi am mkvidr qarTvelTaTvis.
sixaruli da erovnuli siamaye vinaobaaRdgenili qarTvelebisa
ganuzomeli iyo, rac gamomJRavnda gansakuTrebiT aTonis mTaze. am
mxareebidan wamosuli iverielebis mier, yovladwmida RvTismSobeli
eweoda imiT, rom qarTul enasa da qarTul sityvas mfarvelobda.
196
swored aseTi saswaulebrivi gamocxadebis Semdgom mieca myisierad
qarTuli enis codna patara eqvTime mTawmindels.
erovnuli identobis aRorZinebis sixarulma aagebina saocari
taZrebi taosa da klarjeTSi mkvidr qarTvelebs, eseni iyvnen niSan-
svetebi maTi erovnuli gamofxizlebisa, somxuri eklesiisagan didi
gaqcevisa, misi uaryofisa da vinaobis aRdgenisa. am gaTavisuflebis
didma Zalam aago swored am kuTxeebSi es arqiteqturis Sedevrebi,
rogorc dagubebul wyalSi grovdeba didi Zala da energia,
romelic vlindeba misi gaTavisuflebis Semdeg, aseTi ZaliT
afeTqda qarTuli kultura samxreT saqarTveloSi.
kirionis `gamofxizlebis~ proeqti
qarTuli enis dasacavad kirionis cnobilma kamaTma somxur
eklesiasTan da am sakiTxis gamo ganxeTqilebam gamoafxizla
samxreT kavkasiis provinciaTa is qarTveloba, romelnic iqamde
somxuri eklesiis iurisdiqciaSi imyofebodnen.
sad ganxorcielda kirionis gamofxizlebis proeqti? anu romel
provinciebSi gaTviTcnobierdnen iqamde somxuri wirva-locvis qveS
myofi qarTvelebi da aRidgines qarTulenovani wirva-locva?
gugarqis garda, basiansa, klarjeTsa da taoSi qarTuli enis
aRdgenas rom mistirodnen somexi RvTismetyvelebi, es Cans uxtanesis
wignidan, romelmac uzarmazari Sroma, savse moTqma-vaebiTa da
wuxiliT miuZRvna am sakiTxs (uxtanesi, istoria gamoyofisa
qarTvelTa somexTagan, 1975).
kirionis `gamofxizleba~ mxolod qvemo qarTls ar Sexebia, aq
uxtanesis dros isedac somxuri taSir-Zorakertis samefo hyvaoda
somxuri saeklesio eniT, uxtanesi mistiris kirionis mier basianis,
tao-klarjeTisa da mezobel olqTa qarTvelebis mier erovnuli
identobis aRdgenas.
gamofxizlebis ori mTavari stimuli (IV-X ss.)
197
jer kidev ilia WavWavaZe SeniSnavda, rom istoriuli somxeTis
miwa-wyali armenielebis Semosvlamde qarTuli tomebiT iyo
dasaxlebuli. mas faqtiurad eTanxmeba n. adonci, romelic mraval
wyaroze dayrdnobiT gamoTqvams mosazrebas, rom istoriulad
qarTvelebis sacxovrisi vanis tbidan qarTlamde Suaze gahkveTes
armenielebma, amitom armenielebis rogorc samxreTiT, ise
CrdiloeTiT qarTvelTa qveynebi moeqca.
magaliTad, n. adoncis azriT, vanis tbis samxreTiT mdebare qveyana
kordueni da CrdiloeTiT mdebare qarTli _ qarTvelTa qveynebi
iyvnen.
rac Seexeba qarTvelebis dasaxlebas armeniis dasavleTiT, is
xeluxleblad iqna SenarCunebuli _ igulisxmeba qaldevelTa anu
WanTa qveyana.
qaldu anu `kardu~ _ iv. javaxiSvilis kvleviTac qarTvelTa
istoriuli samSoblo yofila, romlis saxeli qarTvelTa samive
Stos _ svanebs, megrel-lazebsa da aRmosavleT saqarTvelos
qarTvelebs hqoniaT Semonaxuli.
dasavleT da Crdilo armeniaSi moqceul iberiis yofil miwebze
xorZenasa, pariadresa da gogarenaSi qarTvelTa armenizaciis
procesma gaqristianebis Semdeg religiuri saxe miiRo, rac imiT
gamoixata, rom am qarTvelTa saojaxo ena kvlav qarTuli iyo (an
misi dialeqtebi), magram somxuri maTTvis RvTis sadidebeli da
saRvTismsaxuro enad iqca (Tumca, isic unda aRiniSnos, rom
qarTvelTa arc Tu mcire nawili, romelnic konstantinopolis
iurisdiqciaSi iyvnen moqceulnni _ berZnulenovanni gaxdnen
saeklesio TvalsazrisiT).
armeniis qarTvelebi somxuri enis, kulturis, eklesiis, Semecnebis
da kulturis zegavlenis qveS eqceodnen.
qarTvelTa armenizaciis procesi somxeTis dasavleT da Crdilo
mxareebSi ver dasrulda arabTa Semosevebis gamo.
somxuri kulturuli centrebis Zlierebis moryevisas _ arabTa
Semosevebis epoqaSi, aRmoCnda, rom dasavleT armeniasa da aseve
basiansa, taosa da mimdebare mxareebSi qarTvelebis erT nawils,
sabednierod, jer kidev hqondaT SenarCunebuli erovnuli
cnobiereba, nawilobriv ki codna qarTuli enisa da sayofacxovrebo
wes-Cveulebebisa _ erTi sityviT, kulturuli TavisTavadoba, rac
safuZvlad gadaiqca taosa da basianSi qarTvelTa TviTSemecnebis
198
aRorZinebisa, erovnuli saxelmwifoebriobis warmoqmnisa da misTvis
qarTuli saxis miniWebisa.
aseT epoqaSi qarTul enas siwmindis funqcia mieniWa.
es movlena iyo namdvili kulturuli revolucia qarTuli
cnobierebis aRorZinebisaTvis.
tao-basianis mxareebSi qarTuli Semecnebisa da enis aRorZinebis
safuZveli unda yofiliyo _
1) kirionis mier qarTuli enis aRorZineba gugarqSi da
2) 726 wlis manaskertis monofizituri kreba, ramac somxuri
eklesia mononacionalur eklesiad aqcia, sadac aRar iyo eTnikur
qarTvelTa (qalkedonitTa) adgili, da ramac eklesiurad
gamoafxizla qarTveloba. Tumca, unda aRiniSnos, rom
monofizituris gverdiT ufro gamoikveTa somxur-qalkedonuri
eklesia, romelSic qarTvelebi mrevlad iyvnen gaerTianebulebi,
somxuri qalkedonituri eklesiis qarTuli frTa mniSvnelovani iyo,
aqedanac qarTvelTa erTi nawili eTnikuri niSniT ganSorda somxur-
qalkedonur eklesias da SeuerTda mcxeTis dedaeklesias.
erovnulad identobaaRorZinebulma qarTvelobis erTma nawilma
male zurgi Seaqcia somxurqalkedonur eklesiasac da deda
qarTuls daubrunda.
wm. daviT da tariWani, isaaki da iosebi
wm. daviT da tariWani, qarTuli eklesiis wmidanebi, uwamebiaT VII
saukuneSi, taos qveyanaSi, nerse somexTa kaTalikosis samwysoSi,
sofel duvSi. `cxovrebis~ mixedviT, maT kavSiri hqondaT somexTa
qveyanasTan. miuxedavad amisa somxuri eklesiisaTvis isini ucnobebi
arian, isini ar arian somxuri eklesiis wmidanebi, da arian, rogorc
aRiniSna qarTulisa. ra iyo amis mizezi?
199
arsebobs meore msgavsi magaliTic, miCneulia, rom arzrumi,
yofili Teodosiopoli, romelic qarTulad karnu qalaqad
iwodeboda somxeTis qveyanaSi mdebareobda, 808 wels aq uwamebiaT
isaaki da iosebi, maTi eTnikuri vinaobis Sesaxeb gvauwyebs
zedwodeba `qarTvelni~.
saqarTvelos saeklesio kalendarSi 16 seqtembers ixseniebian
`mowameni isaak da ioseb qarTvelni, karnu qalaqis wamebulni 808
wels~, unda vifiqroT, rom isini karnu-qalaqelni iyvnen, eTnikuri
qarTvelebi, romelnic IX s-Si arabebma awames. XI s-Si konstantine
porfirgenetis cnobiT karnuqalaqelebi did winaaRmdegobas
uwevdnen bizantielebs, ris gamoc alyaSi moaqcies da moqalaqeebi
SimSiliT sikvdilisaTvis gaimetes, qarTvelTa jari ki maT icavda
bizantielTa alyiT gamowveuli SimSilobisas, amaragebda sursaT-
sanovagiT.
aqedanac Cans, rom rogorc IX ise X saukuneSi arzrumi (karnu-
qalaqi) qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, arzrumi `karinis~ qveynis
mTavari qalaqi iyo. am qveyanaSi hqonda mamulebi Tornike erisTavs,
somexi istorikosebis azriT Tornike am qveyneli iyo, aqve
mdebareobda cnobili qarTuli skriptoriumi erT-erT qarTul
monasterTan.
maSasadame, isaaki da iosebi qarTvel wmindanTa rigSi moxvdnen
TavianTi eTnikuri vinaobis (qarTvelobis) wyalobiT, msgavsadve
daviT da tariWani wamebis Semdeg qarTvel wmindanTa rigSi Caweres,
radganac isinic eTnikur qarTvelebad, qarTuli eklesiis wevrebad
miiCneodnen, radganac ara mxolod tao, aramed karini da basianic
qarTvelTa qveynebad miiCneoda IX-X ss-Si.
axali era somxeTis eklesiis istoriaSi
726 wels Sedga manaskertis kreba ioane oZunelis dros. am krebam
axali era Seqmna somxuri eklesiis istoriaSi (n. adonci, somxeTi
iustinianes epoqaSi. 1908, rus. enaze gv. 338) da hqonda
pirvelxarisxovani mniSvneloba (gv. 338). `aRadgina somxuri
saeklesio tradiciebi darRveuli VII s-Si qalkedontebis mier ~
(iqve, gv. 338).
200
meore mxriv, rac CvenTvis ufro mniSvnelovania, Cveni azriT, am
krebam gamoafxizla somxeTis qarTveloba.
kirionis dauviwyari Rvawli saeklesio msaxurebisas qarTuli enis
gamoyenebis Sesaxeb kvlav gaixsenes am krebiT SeSfoTebulma qar-
Tvelebma.
isini, taosa da basianis qarTveloba, ZiriTadad qalkedonitebi
iyvnen da amitom maT somxuri eklesiis iurisdiqciaSi yofna mxolod
im SemTxvevaSi miaCndaT dasaSvebad, Tuki somxuri eklesia
qalkedonituri mimarTulebisa iqneboda, 726 wlis krebam ki am
eklesiis monofizituri mimarTuleba daadgina. amitomac, maT daiwyes
gzebis Zieba somxuri eklesiisagan Tavis dasaxsnelad.
kirionis brZanebani qarTuli enis gamoyenebis Sesaxeb, winapris
mowodebad iqca _ mowodebad, raTa somxeTis qarTveloba
ganSoreboda ukve araqalkedonitur somxur eklesias da
dabruneboda erovnul qarTuls _ marTlmadideblurs.
arseni safareli qarTul-somxuri saeklesio
urTierTobebs Sesaxeb VI-VII saukuneebSi
(`ganyofisaTvis qarTvelTa da somexTa~)
ubrZana berZenTa mefem somxeTis kaTalikos moses elivardels
(574-604) da mis episkoposebs, raTa misuliyvnen konstantinopolSi da
kvlav gamowvlilviT gamoeZiaT sarwmunoebrivi simarTle, marTali
ki daemtkicebinaT. xolo mose kaTalikosi ar daemorCila da ar
wavida, aramed uTxra berZenTa mociqulebs: ar gadaval mdinare
azatze, romelic sazRvaria sparsTa da berZenTa Soris, ar SevWam
201
berZenTa furnids da ar Sevsvam berZenTa Termons (furnids afuebul
purs ewodebda, Termons wyliT gazavebul Rvinos), aseve upasuxes
vaspuraganis episkoposebmac, romelnic sparsTa saxelmwifos
emorCilebodnen. arc maT inebes wasvla. xolo taos episkoposi da
sxva berZenTa morCili somexi episkoposebi saswrafod Cavidnen
konstantinopolSi. kvlav gamoiZies da meored daamtkices
qalkedonis krebis siswore mavrik mefis winaSe. yvelam erTobiT
aRiara qristes WeSmariti ori buneba. daweres fici berZnebTan
erTobis Sesaxeb da wamovidnen. roca somxeTSi movidnen, maTi
sarwmunoeba ar Seiwynara mose kaTalikosma da misma sxva
episkoposebma, romelnic sparsTa mier dapyrobil nawilSi
cxovrobdnen da gaiyo somxeTi sarwmunoebrivad. qalkedonitebma
daidgines kaTalikosad ioane kogoviteli (590-611).
V muxli _ qarTvelma kaTalikosma kirion mcxeTelma da herTa
kaTalikosma abazma ixiles, rom somxuri eklesia kvlav dvinis im
krebis erTgulia, romelic abdiSo asuris xeliT Caatares da
romelmac wmida msoflio sayovelTao kaTolike eklesias Camoacila
somxuri eklesia. am krebam somxuri eklesia Camoacila oTx
msoflio sapatriarqos, amiT ki dairRva wmida grigol
ganmanaTleblis anderZi kesariis eklesiisadmi, rom somxuri eklesia
ukunisamde ar ganSordeboda kesariis eklesiaSi somexi
episkoposebis xeldasxmas (somxeTi ki kesariis eklesiaSi xeldasxmas
ganSorda imis gamo, rom sparsTa mefisgan miiRo brZaneba, TviT
somxeTSive xeli daesxaT episkoposebisaTvis). roca aseTi praqtika
kvlav aRorZinebuli ixiles kirion kaTalikosma (591-615), herTa
kaTalikosma abazma (552-596) da sivnieTis episkoposma grigorma,
Seiqna didi dava somxeTsa da qarTls Soris. qarTvelni ambobdnen,
rom wmida grigolma saberZneTidan mogvca Cven sarwmunoeba,
romelic Tqven dauteveT, misi wmida anderZi uaryaviT da abdiSo
asurs da sxva borot mwvaleblebs daemorCileniT. am mxilebis
Semdeg somxebma qarTli daabezRes sparsTa mefesTan, rom qar-
Tvelebs rom-saberZneTis sarwmunoeba aqvTo. aseTive dava iyo
qarTvelTa da somexTa Soris nerse II-is drosac. aseve iyo mis
sakaTalikoso taxtze mjdom abraamis drosac. am dros gandevna
qarTlis kaTalikosma kirionma mose curtavis episkoposi Tavisi
eparqiidan, romelic wmida SuSanikis saflavze iyo. Txova abraamma
kirions es eparqia, xolo man ar misca. da gadidda maT Soris
202
ciloba. mouxmo abraamma araratis provinciis samRvdeloebas da
uTxra maT: an SeaCveneT qalkedonis kreba, an gadiT Cveni
samkvidrebelidan. zogierTi daemorCila da SeaCvenes wmida kreba,
zogierTi ki ar daemorCila da ganidevnen.
VI muxli _ abraamis Semdgom dajda kaTalikosad komitasi (607-
629), romelic Zalze mdidari iyo, Sesamoslis moyvare, bivrilis
patiosani TvlebiT amkobda kverTxis Tavebs. es ufro metad moZule
iyo qalkedonis krebisa. misca Svidi saepiskoposo herTa kaTalikoss
da SeierTa is. misca jvris tarebis pativi sivnieTis episkoposs.
aseTi xerxiT mTeli somxeTi gaaerTiana qalkedonis krebis
sawinaaRmdegod. gamoZebna vinme dawyevlili ioane mairagomeli,
aRWurva qalkedonianobis sawinaaRmdego wignebiT da aRuTqva mis
Semdeg sakaTalikoso taxti. aTargmnina monofizit da sxva
mwvalebel eresiarqTa wignebi, gaavrcela da am tyuiliT mTeli
somxeTis qveyana daajera. Secvala Tavdapirveli saeklesio wesebi
da kanonebi, TviTon ki axali mrudeni SemoiRo. am dros aiSala
Zveli da axali ki ver daamtkices (ar dainerga). amis gamo dRemde
yoveli kaci somxeTSi Tavis mier Seqmnil-gamogonebul saeklesio
kanonebs iyenebs. yvelaferi es komitas kaTalikosma gancofebuli
ioane mairagomelis xeliT gaakeTa. Semdeg sakaTalikoso taxtze
qristefore dajda (628-630), romelic mairagomelis mteri iyo.
gamwarda suliT ioane, Semdeg ki gaixara, radganac kaTalikosi
gadaayenes, magram mas mainc ar misces sakaTalikoso taxti.
kaTalikosad ezra (630-641) dajda. ufro Sewuxda mairagomelis
mzakvari suli. aseTi mzakvareba pirvelad moxsenebuli komitasis
gamo moxda, Sedegad mairagomelis wvalebis swavlebiT aivso mTeli
somxeTi.
aqedan Cans, rom somxur eklesias araratis olqic ganSorda VII s-
is dasawyisSi, Cans, eTnikur-religiuri niSniT, radganac, im epoqaSi
araratis anu araqsis xeobis mkvidr qarTvelTa armenizaciis
procesi jer kidev ar iyo dasrulebuli (Sesabamisad, qarTveli
kirioni araratis olqis saeklesio mmarTveli iyo), Tumca maleve es
procesi dasrulda.
203
Tavi VIII
e.w. somex-qalkedonitTa vinaoba
araswori Teoriebi iberebisa da somexi qalkedonitebis
Sesaxeb
vikipediasa da zogadad saerTaSoriso samecniero wreebSi amJamad
damkvidrebulia umarTebulo, araswori Tvalsazrisi, TiTqosda
iverebi (ivirebi) ewodebodaT ara mxolod qarTvelebs, aramed somex-
qalkedonitebsac da amasTanave iberiis Temis mcxovrebTac (iberiis
Temis mcxovreblebad rogorc wesi eTnikur somxebs miiCneven).
rogorc wesi aRniSnuli mosazrebis wyaroebad uTiTeben ara Zvel
avtorebs, aramed ZiriTadad v. aruTinova-fidanianis Sromebs,
(magaliTad: mis grigol pakurianis tipikons, erevani 1978, anda nina
garsoians, romelmac 1977 wels niu-iorkSi gamosca Tavisi wigni).
somexi qakedonitebis iverebad moxseniebas safuZveli daedo XIX s-
is bolosa da XX s-is dasawyisSi, roca niko marma pirvelad uwoda
egreTwodebuli somex kalkedonitebs iverebi. v. fidanianis sityviT
niko marma somexi qalkedonitebi gamoiyvana legendebis sferodan,
kerZod TiTqosda niko mars mougrovebia yvela cnoba. aseve
epigrafikuli da arqeologiur monacemebi da ase dauweria somexi
qalkedonitebis Sesaxeb Tavisi naSromi, romlis safuZvelzec taos,
misi mimdebare regionebis, aseve klarjeTis mkvidri qarTveloba
cxaddeba somex qalkedonitebad, Sesabamisad am mxareTa qarTuli
kultura, eklesia-monastrebi somxurad. da am mxareebidan gamosuli
wminda mamebi da moRvaweebi eTnikur somxebad, (ioane da eqvTime
mTawmindelebi, Tornike erisTavi da misi sagvareulo
Cordvanelebisa. grigol bakurianis Ze da sxva qarTveli didebulebi
eTnikur somxebad cxaddebian, maTi mtkicebiT isini qarTvelebi
iyvnen ara eTnikurad, aramed mxolod saeklesio-kulturuli
TvalsazrisiT, maTi marTlmadidebluri aRmsareblobis gamo). cxadia
es aris Teoria romelic amJamad iwodeba `qarTizaciis Teoriad~.
yvela statiaSi romelic ki somex qalkedonitebs eZRvneba
204
sainterneto sferoSi aRniSnulia, rom niko marma Tavisi es
aRniSnuli Teoria pirvelad wamoayena statiaSi _ «аркаун Монголъское
Название христиан в связи с вопросом об армянах – халкидонитах» (1906 w.).
am statiaze dafuZnebiT Sesabamis cnobarSi weren _ `somexi _
qalkedonitebis fenomeni pirvelad aRmoaCina akademikosma n.i. marma~
(`somexi _ qalkedonitebi~, fond `haiazgis~ enciklopediis masala).
iqve aRniSnulia `gamoCenilma aRmosavleTmcodnem (n.marma) Tavis am
naSromSi gamoikvlia, rom somxeTSi qalkedonizmi iyo cocxali,
progresuli religiur-kulturuli moZraoba da somexi
qalkedonitebi aqtiurad monawileobdnen saeklesio, politikur da
kulturul cxovrebaSi. somxeTSi marTlmadidebluri Temis
istoriisa da kulturis Seswavla gagrZelda mTeli XX saukunis
manZilze sxvadasxva mkvlevarebis mier. somex-qalkedonitebis Sesaxeb
werdnen, v. aruTinova-fidaniani, p. xaranisi, r. bartikiani, p.
muradiani. n. maris mravali Sroma mieZRvna somxur-qalkedonitur
Zeglebs, romelnic somxuridan qarTulad iTargmna. somexi
qalkedonitTa mTargmnelobiTi moRvaweobis Sesaxeb werdnen i.
abulaZe, n. akiniani, p. muradiani, a. kazariani. arsebobs Sromebi n.
adoncisa da i. akinianisa Cordvanelis, varaz vaCes, Tornikesa da
saerTod taoel somex-qalkedonitTa Sesaxeb da aseve sasuneli
Tornikianebis Sesaxeb~ (iqve gv. 2/2).
sabolood, mTeli msjelobani da mosazrebani CamoTvlili
avtorebisa midis iqamde, rom TiTqosda termini `iviri~
gamoiyeneboda ara mxolod eTnonimad, aramed iveriis Temis
mcxovrebTa aRsaniSnad da aseve gamoiyeneboda konfesionalurad,
kerZod ki ivirebad (iverebad) iwodeboda `rogorc wesi qarTul
eklesias mikedlebuli somexi _ qalkedonitebi~. amis TvalsaCinod
mohyavT Semdegi magaliTebi _
`1. ana komina araorazrovnad uwodebs grigol bakurians somexs,
didebulTa gvaridan, xolo maTeos urhaeci _ mas qarTvels uwodebs,
amave dros TviTon (grigol bakurianis) mier Sedgenili baCkovis
monastris wesdebaSi is Tavis Tavs eTnikur ivers uwodebs, maSin,
roca iqve naTqvamia, rom es wesdeba Sedgenilia romaelTa iverTa da
somexTa enebze da man xeli moawera somxuri asoebiT.
2. anisis taZris warweraSi bagrat vxkaci _ iverad iwodeba, amave
dros berZen avtorTa mier is somxad iwodeba. amave dros mis
(bagratis) Svils smbats maTeosi somexad moixseniebs, Cans,
205
mxedvelobaSi hqonda smbatis dabruneba somxuri eklesiis mimdevarTa
rigebSi.
3. maTeos urhaeli ambobs, rom, roca vasil apukapi dabrunda
edesaSi, somxebi xarobdnen, aqedan Cans, rom is somexi iyo, magram is
(maTeos urhaeci) vasils pirdapir romaels uwodebs, mxedvelobaSi
hqonda an misi administraciuli funqciebi, anda qalkedonitoba.
4. am aRniSnuli vasilis Zma _ farsmani iverad iwodeba siklicas
mier, xolo atalaiteti mas somexs uwodebs~ (somxuri forumi
`vardananqi~, gverdi `iverebi~).
am magaliTebidan umarTebulod askvnian, rom, magaliTad `maTeos
urhaeci mraval wminda sisxlis somexs `romaels~ anda `ivirs~
uwodebs, am dros mxedvelobaSi aqvs, rom isini somexi
qalkedonitebi arian, mikedlebulni an berZnul, anda qarTul
marTlmadidebel eklesias~ (iqve gv. 2/3).
iqve am gverdze amateben Semdegs _ `eTnikonma `ivirma~ veraviTar
SemTxvevaSi ver gamoaZeva termini `somexi~ (iqve gv. 2/3) magaliTad
kvlav grigol bakurianis Ze mohyavT, TiTqosda is iyo somexi,
romelmac qarTuli icoda. maTmier srulad gabaTilebulia maTeos
urhaecis cnoba, romelic grigol bakurianis Zes tomiT qarTvels
uwodebda, da rac mTavaria, TviT grigolisave cnoba, romelSic is
Tavis Tavs iverTa brwyinvale gvariSvils uwodebs, da mas Tavi moh-
qonda, rom is mTeli cxovrebis manZilze mxne qarTveli meomari iyo.
samxreT saqarTvelosa da mis mimdebare regionebSi, ZiriTadad
tao-klarjeTSi mcxovrebi qarTvelebis somex-qalkedonitebad
gamocxadeba gaamyara, Zalze didi saerTaSoriso avtoritetis mqone
organom `pravoslavnaia enciklopediam~. vikipediis statia `somexi-
qalkedonitebi~ amis Sesaxeb miuTiTebs amonarids am organodan _
`saqarTvelos mosazRvre somxeTis raionebSi mcxovrebi somexi
marTlmadideblebi xdebodnen saqarTvelos marTlmadidebeli
eklesiis kanonikuri daqvemdebarebis qveS~ _ `pravoslavnaia
enciklopedia~ (t. III, moskovi, 2001, gv. 326).
aqve aRniSnulia `XI s-is meore naxevarSi Turq-selCukebis
Semosevebma, romlebmac bizantiur yofnas armeniaSi bolo mouRo,
aiZula somexi qalkedonitebi TandaTanobiT gadasuliyvnen
saqarTvelos sakaTalikosoSi da XIII s-Si maTi saepiskoposo
kaTedrebi ukve `qarTulad~ miiCneodnen~ (pravoslavnaia
enciklopedia, t. III, moskovi, 2001, gv. 327).
206
am Tvalsazrisis umarTebuloba Tundac a. lastivertecis
Sromidan Cans, roca anisis jvris lursmnebi~, rogorc is ambobs
basianelma qarTvelebma~ Seuracxyves, rac a. lastivertecisve
sityviT, mizezi gaxda maTi dasjisa, roca basili bulgarTmmusvreli
SeiWra iberiaSi (e.i. tao-basianSi) da sastikad dasaja, daxoca
didZali mosaxleoba da daangria iqamde ayvavebuli iverTa qveyana
(tao-basiani, saerTod daviT kurapalatis yofili samefo), TviT amave
avtoris lastivertecis sityviT, maSasadame Turq-selCukebamde am
regionSi, mravali qarTvel-qalkedoniti cxovrobda da maT,
Sesabamisi qarTuli saepiskoposoebic eqnebodaT, Tumc ki wyaroebi
maT Sesaxeb jer kidev ar aris saTanadod Seswavlili. es xels ar
uSlis am organos (pravoslavnaia enciklopedias), raTa oSki _
somex-qalkedonitTa monastrad warmoadginos, xolo fotoze,
romelsac miwerili aqvs sityvebi _ `avanis eklesia~, sinamdvileSi
mcxeTis jvris eklesiaa gamosaxuli. pravoslavnaia enciklopediaSi
somex-qalkedonitebis Sesaxeb dastambuli statiis avtoria v.
aruTinova-fidaniani.
v. aruTinova-fidaniani `pravoslavnaia enciklopediis~ statiaSi
`somexi-qalkedonitebi~ TviTve aRniSnavs _ `somex-qalkedonitTa
Seswavlis sirTule aixsneba wyaroTmcodneobiTi bazis siZneleebiT:
somex-qalkedonitTa Sesaxeb cnobebi moipoveba sxvadasxva enovan
(somxur, berZnul, qarTul, siriul da arabul) wyaroebSi da aseve
sxvadasxva heterogenur wyaroebSi (istoriul qronikebSi, wmidaTa
cxovrebebSi, saRvTismetyvelo da polemikur traqtatebSi,
epigrafikasa da a.S). Tumca ki arcerT maTganSi ar arsebobs raime
pirdapiri anda obieqturi informacia somex-qalkedonitTa Sesaxeb.
saerTod somex-qalkedonitTa kuTvnili nawarmoebebi cota SemorCa,
esenia sinas mTis wm. ekaterines monasterSi aRmoCenili
antimonofizituri saRvTismetyvelo dokumentebi, istoriul
polemikuri Txzuleba `Txroba somexTa Sesaxeb~, somexi _ anonimi
avtorisa (VII s. I naxevari) da grigol bakurianis (XI s. ) tipikoni
da sxva nawarmoebebis rigi~ (v. aruTinova-fidaniani, somexi-
qalkedonitebi, pravoslavnaia enciklopedia).
aqedan kargad Cans, rom TviT yvelaze tendenciuri v. fidanianis
aRiarebiTac ki somex-qalkedonitTa Sesaxeb ar miuTiTebs arcerTi
wyaro. am mizezis gamo wyaroTa saocar ar qonas avseben magaliTad
iseTi TxzulebiT, rogoricaa petriwonis tipikoni, romelic somxur
qalkedonitur Txzulebad cxaddeba usabuTod.
207
a. fidanianis tendenciurobisa da arakoreqtulobis Sesaxeb
kargad miuTiTa Tavis ramdenime naSromSi istorikosma stepanenkom
`bizantiiskii vestnikis `59-e tomSi. am tomSi dabeWdilia v.
stepanenkos naSromi romlis saTauria: `somexi-qalkedonitebi XI s-is
bizantiis istoriaSi (v. aruTinova-fidanianis wignis gamo)~.
am naSromSi stepanenkom mkacrad gaakritika v. aruTinova-
fidanianis wigni `somxur-bizantiuri sakontaqto zona (X-XI ss).
kulturaTa urTierTqmedebaTa Sedegi~ (moskovi, 1994, rus. enaze).
stepanenko wers _ `fidanianis am naSromma ufro meti kiTxva
warmoSva, vidre gasca pasuxebi, misi mizezia, ara mxolod mkvlevaris
sakuTari Secdomebi, romelnic naTelia, aramed is, rom ar arsebobs
saerTod aRiarebuli gasagebi aparati eTnokulturuli procesebis
Sesaswavlad, saWiroa sxva midgomebi, sxva meTodika da ara is, rac
demonstrirebulia v. aruTinova-fidanianis wignSi~. (В.П. Степаненко
Армяне-халкедониты в истории византи XI в. Византииский временик. Т. 59, с.
60).
stepanenko agrZelebs _ `saWiroa monacemTa bazis Seqmna somexi
qalkedonitebis Sesaxeb bizantiasa da saqarTveloSi, imis
gaTvaliswinebiT, rom qarTuli teritoriebis nawili X s-Si
aRmoCnda imperiis SemadgenlobaSi. es mkveTrad Seamcirebs
istoriuli konteqstebidan amoglejili informaciiT manipulirebis
SesaZleblobas. fesvebi eTnopolitikuri situaciisa, romelic
Seiqmna imperiis aRmosavleT sazRvrebTan X s-Si, unda veZioT misi
istoriis ufro adrindel periodebSi~ (v. stepanenko, dasax, naSr, gv.
61) .
IX-XI ss-Si imperiis aRmosavleTiT (istoriuli saqarTvelos
samxreTSi) Seqmnili eTnopolitikuri da eTnokulturuli situaciis
fesvebs, piradad Cven veZebT ara mxolod VI-VIII saukuneebSi, aramed
gacilebiT adreul periodSi. am sakiTxebis rkvevas exeba Cveni wigni
`arian-qarTli~. saWiroa wina saukuneTa periodebis kvleva aRniSnul
e.w. `somex-qalkedonitTa~ sakiTxis Sesaswavlad. samwuxaroa, rom
qarTveli filologebis da istorikosebis elitam mTlianad
gaiTavisa n. maris `qarTizaciis~ Teoria. isini, rogorc Tundac v.
stepanenko, darwmunebulebi arian, rom imperiis aRmosavleTis e.w.
`sakontaqto~ zona eTnikuri somxebiT iyo dasaxlebuli, romelTa
gaqalkedonitebiT, TiTqosda maTi gaqarTveleba xdeboda. aseTi
mosazreba ki warmoiqmneba `istoriuli konteqstebidan amoglejili
informaciis manipulirebiT~.
208
rogorc aRiniSna, TviTon v. aruTinova-fidaniani wers, rom ar
arsebobs raime wyaro, romelSic pirdapiri da obieqturi informacia
iyos imis Sesaxeb, rom iverebi (ivirebi) eTnikurad somxebi iyvnen.
sinamdvileSi, kidev erTxel, rom vTqvaT, istoriuli saqarTvelos
samxreT nawilSi mcxovrebi qarTvelebi anu iverebi somex-
qalkedonitebad gamoacxades istoriuli konteqstebidan
amoglejili informaciis manipulirebis Sedegad, pirveli magaliTi
maT niko marma misca, roca grigol xanZTelis cxovrebis cnobili
fraza (`qarTlad friadi qveyana aRiracxebis~, sadac qarTuli eniT
wirva-locva xdeba), gaaukuRmarTa, masSi im azris CadebiT, TiTqosda
vincki qarTuli eklesiis wevri xdeboda, yvelas qarTvels
uwodebdnen. aseve esmis es fraza amJamindeli filologebisa da
istorikosebis did nawils. sinamdvileSi ki jer kidev bizantielTa
mier imier taosa da mimdebare qarTuli miwebis aneqsiamde, iq
Camoyalibda qarTuli saeklesio erTeuli, romlis saxelwodebac
iyo `aRmosavalis~ anu `meore iveriis sakaTalikoso~, romelsac
Tavisi TavisTavadi kaTalikosi hyavda. am ukanasknelT qarTul
samyaroSi `aRmosavalis kaTalikosebs~ uwodebdnen, `aRmosavals~ ara
konstantinopolidan, aramed antioqia ierusalimis
sapatriarqoebidan hqondaT TavisTavadoba miniWebuli da Sesabamisad
maT mirons iqidan ugzavnidnen. grigol xanZTelis mowafem efremma
izruna da iRvawa, raTa am meore iveriis anu `aRmosavalis~
kaTalikosebs mironi mieRoT ara antioqia-ierusalimidan aramed,
TviTve, adgilzeve ekurTxebinaT, radganac es qveyanac igive qarTlia.
meore iveriac, qarTlia, qarTvelebis qveyanaa, aqac qarTulad
aRevlineba wirva-locva, rogorc mcxeTis qarTlis vrcel qveyanaSi.
albaT, ase unda gavigoT es aRniSnuli cnobili fraza. TviT v.
fidanianic exeba sakiTxs, rom `iveriis Tems~ _ `aRmosavleTs~
uwodebdnen _ «Сведения нарративных источников приводит к тому что
востоком объявляется фема иверя» (К. Юзбашян Армианское государства... с
185.193).
maSasadame, iveriis Tems anu im miwa-wyals sadac es Temi (fema)
warmoiqmna `aRmosavleTi~ erqva qarTul wyaroebSi, Sesabamisad mis
qarTvel kaTalikosebs `kaTalikosni aRmosavalisani~ erqvaT,
aRmosavalis qarTuli sakaTalikosos saeklesio TavisTvadoba VIII s-
Si aRiara antioqiam (es sakiTxi ganxilulia am wignis sxva TavebSi),
mas Seexeba grigol xanZTelis cnoba `qarTlis qveynis friadobis~
anu sididis Sesaxeb. mcxeTis iveria am meore iveriasTan erTad
209
marTlac didi qveyana iyo, qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi. isic
(meore iveriac) qarTlia, isic didi qarTlis nawilia, amis
magaliTad giorgi merCules mohyavs is rom aqac qarTulad
aRevlineba wirva-locva. aseTi unda iyos n. maris manipulirebis
Sedegad sastikad damaxinjebuli cnobili frazis paTosi da ara is,
rom somxebi qarTveldebodnen anu iverielebad iqceodnen
qalkedonitobis aRiarebiT. es mosazreba imdenad aris gamjdari, rom
samwuxarod v. stepanenkoc ki miiCnevs, rom am mxaris mosaxleoba
warmoSobiT somxuri iyo, romelnic Semdeg mTlianad gaqarTvelda,
mis mier aruTinova-fidanianis kritika ki imiT gamoixateba, rom am
ukanasknels uwunebs kvlevis meTodebs, amCnevs mis Secdomebs,
arakoreqtulobas, sicrues sxvadasxva faqtebis gadmocemisas da
sxva. sabolood ki cdilobs ufro maRal simaRleze aiyvanos `somex-
qalkedonitTa~, istoriis kvlevis saqme. Sesabamisad, stepanenko v.
fidanianis mimarT xSirad xmarobs frazebs _ `misi mtkiceba
dausabuTebelia, «бездоказательно» (iqve, gv. 48), `avtors pasuxi ara
aqvs~ _ «ответа на даннии вопрос автор не дает» (iqve, gv. 50). kerZod,
sakiTxi Seexeba v. fidanianis mtkicebas TiTqosda arsebobda `somex-
qalkedonitTa eTnosi~. sinamdvileSi es eTnosi iyo iverebi anu qar-
Tvelebi, romelnic iqamde anu taos samefos daarsebamde Seadgendnen
mrevls somxuri eklesiisa da manaskertis 726 wlis krebis Semdeg ki
daurbundnen dedaqarTul eklesias. stepanenko agrZelebs fidanianis
kritikas aseTi sityvebiT _ `mcdaria~ _ ошибочно» (iqve, gv. 51) . anda
`dausabuTebelia _ «представлятся необоснованным» (iqve, gv. 53). (kerZod
sakiTxi Seexeba imas rom TiTqosda e.w. bizantiur `sakontaqto~
zolSi `ZiriTadad erTmaneTs xvdeboda ori eTnikuri masa _
somxebisa da berZnebis~ stepanenkos azriT aq iyo mesame eTnikuri
masa _ qarTvelebisa). aseve uwodebs fidanians _ `arakoreqtuls~ da
wers _ «К сожалению предложенное ислетователъницои решение проблемы:
Армяне-халкидонити историко- кулътурный феномен контактной зоны,
представляется нам некорректным».
fidaniani Tavis gamokvlevebSi aRniSnavs, rom iqamde sagangebod
ar iyo gamokvleuli eTnikuri TviTSemecneba somexi-qalkedonitebisa,
rom somex-qalkedonitTa ganmasxvavebeli niSania maTi
marTlmadidebloba, magram aviwydeba, rom marTlmadidebloba
ZiriTadad bizantiuri fenomenia, amitomac ismis kiTxva
marTlmadidebeli somxebi bizantiaSi, marTlmadidebelTa umTavres
samyaroSi, ratom uwodebdnen TavianT Tavs `tomiT warmoSobiT,
210
naTesaviT qarTvels~! Tu marTlmadidebeli mrwamsi gansazRvravda
eTnikur vinaobas, maSin marTlmadidebel somxebs bizantiaSi
TavianTi Tavi berZnebad unda warmoedginaT da ara qarTvelebad.
fidaniani amtkicebs, TiTqosda somexi-qalkedonitebi `uaryofdnen
somxur enasa da RvTismsaxurebas~, Tumca sxva naSromSi is aRniSnavs,
rom somexi qalkedonitebi amayobdnen TavianTi (somxuri)
STamomavlobiT, sad aris marTali am SemTxvevaSi mkvlevari, somexi
qalkedonitebi uaryofdnen Tu ara somxur enasa da kulturas?
sinamdvileSi ki somxur enas mxolod am mxareTa is eTnikurad
iberieli anu qarTveli pirebi uaryofdnen, romelTac 726 wlis
Semdeg gadawyvites SeerTebodnen mSobliur-qarTul eklesias, xolo
eTnikuri somxebi an SeuerTdnen somxur monofizitur eklesias, anda
SeinarCunes siyvaruli TavianTi somxuri warsulis mimarT rasac
SeniSnavs kidec mkvlevari.
samwuxarod, 1071 wlis Semdegac, rac maTi miwa-wyali Turq-
selCukebis xelSi gadavida, mravali qarTveli, anu eTnikuri iveri
yofili iberiis Temidan gadasaxlda kilikiaSi, sadac kvlav
gagrZelda maTi armenizaciis procesi (aq bakurianis Zeebis nawilic
ki gadasaxlebula), amasTanave adgilzeve (yofil iberiis Temis
miwaze) darCenili eTnikuri iverebic kvlav moiqcnen somxuri
monofizituri eklesiis iurisdiqciaSi, rasac maTi saRvTismsaxuro
wignebic miuTiTebs. rasac ikvlevda, oRond Taviseburad r.
bartikiani. miuxedavad amisa am wignebSi am kidev erTxel
armenizebuli iverebis qarTuli fesvebi Turme mainc naTlad Cans.
aseve miuTiTeben evfratispireTSi iberebis cxovrebas. aRsaniSnavia,
rom edesaSi qarTuli koloniis arseboba dastureba v. goilaZis
kvlevebiT. fidanianis azriT iberiis TemSi wirva-locva TiTqosda
qarTul enaze aResruleboda e.w. `somex-qalkedonitTa~ Soris, da
mxolod amis gamo maT `iverebi~ ewodebodaT, sinamdvileSi, rogorc
Cveni gamokvleva aCvenebs, iberiis TemSi wirva-locva iyo ara
qarTul enaze, aramed berZnulad, Tumca Zalian ecadnen qarTveli
mamebi da didxans ibrZoles raTa bizantias neba daerTo, raTa
iveriis TemSi wirva-locva qarTul enaze yofiliyo. amisTvis
iRvwoda zaqaria valaSkerteli, aTonis mTis mamebi, magram uSedegod,
iveriis TemSi, sabolood, wirva-locva berZnulad iyo. miuxedavad
amisa, iveriis Temis mosaxleoba Tavis Tavs `iverebs~ uwodebda.
rogorc es mravali mxridan Cans, fidanianis Tvalsazrisi am mxriv
usafuZvloa. bizantiaSic cnobil iberebs, magaliTad grigol
211
bakurianis Zes, wirva-locva Tavisi mravali laSqrobisas, cxadia
berZnulad hqonda, magram is mainc Tavis Tavs `qarTvels~ uwodebda.
fidanianis apelireba mxolod wirva-locvis enaze _ usafuZvloa. am
xalxs didi qarTuli warsuli hqonda, maT TviTonve es kargad
icodnen, Tumca ki isini `armeniaSi cxovrobdnen~. aRniSnaven, rom
mravali aseTi `iviri~ iyo bizantiur aristokratiaSi, cxadia maTi
saeklesio ena berZnuli iyo miuxedavad amisa, isini TavianT Tavs
qarTvelebs uwodebdnen, maTi mematianeebic maT `iverebs~ uwodebdnen.
iveriis Temidan bizantiaSi CasulT TiTqosda yvelas `iviri~ erqva.
iveriis Temi am olqs, misi mosaxleobis udidesi nawilis, maTi
eTnikuri iverielobis gamo ewoda. isini iyvnen vinaoba aRdgenili,
iqamde armenizebuli mosaxleoba. cxadia, maT iverebi erqvaT maTi
eTnikuri warmomavlobis gamo.
stepanenko wers, rom fidaniani faqtebiT umarTebuloT
manipulirebs (iqve, gv. 57). kerZod, saqme exeba CordvanelTa
sagvareulos, Tornike erisTavs, aseve grigol bakurianis Zes (masala
faqtiurad arc ki gaaCniaT, magram faqtebis gayalbebiT
saerTaSoriso asparezze danerges TavianTi Tvalsazrisi).
Codvanelebis sakiTxi (sxva statiaSi) sagengebod gamoikvlia v.
stepanenkom. aruTinova-fidanianis daskvniT grigol bakurianis Ze
iyo eTnikurad somexi, radganac man TiTqosda Tavis tipikons xeli
somxuri asoebiT moawera, amasTanave TiTqosda tipikoni somxur
enazec daiwera, Tundac ase iyos es mainc eTnikuri vinaobis
gansazRvris saSualebas ar iZleva. magaliTad, ilia WavWavaZe da
olRa guramiSvili (misi coli) erTmaneTs werilebs rusul enaze
werdnen da amis gamo isini rusebad unda CaiTvalon, anda Tavis
sabanko wesdebas igive ilia WavWavaZe radganac rusul enaze werda
is amis gamo rusia?
somxuri wera-kiTxvis codnasTan dakavSirebiT, Cven am naSromSi
gamovikvlieT, rom VII-VIII ss-Si, roca aRniSnul mxareTa iverebi
aRmoCndnen somxur-qalkedonur saeklesios samrevloSi, codna-
ganaTlebas iRebdnen somxurad, amis gamo maT kargad icodnen
somxuri wera-kiTxva, magram TandaTanobiT swavlobdnen qarTuls.
726-iani wlebis pirvel xanebSi, anu IX-X saukuneebSic am mxareebidan
gamosulma mravalma qarTvelma icoda da zogjer ukeTesadac
somxuri wera-kiTxva, iseve rogorc magaliTad XIX saukunis
qarTvelma sasuliero pirebis erTma nawilma rusuli wera-kiTxva
ufro ukeT icoda vidre qarTuli, amis mizezi iyo am dros Seqmnili
212
politikur-eklesiuri viTareba. aseve iyo iberiis Temis miwazec mis
dapyrobamde da Semdegac _ es areali somxur-monofizituri
eklesiiT uZlieresi zegavlenis qveS iyo, iqaurma qarTvelebma
mxolod erT periodSi SeZles Tavis gaTavisufleba misgan, es iyo
daviT kurapalatis epoqa, bizantiuri saCuqari, axali miwebis Sesvla
qarTul saxelmwifoebriobaSi, amiT aRfrTovanebuli adgilobrivi
mosaxleobis mier myisierad Tavisi eTnoerovnuli vinaobis
gamovlena da erovnuli dauokebeli sixaruli (mCagvrelTa mxridan)
da eklesiuri gaTavisuflebis gamo, rac aRwerilia Cvens wignSi.
n. maric da v. fidanianic ara mxolod taos da iveriis Tems
exebian, klarjeTic ki somex-qalkedonitTa qveyanad warmoadgines,
rac TviT v. stepanenkosac ki aRaSfoTebs, radganac daskvnebs
akeTebs wyaroebis pirdapiri Cvenebebis gareSe. fidanianis azriT
mTeli zedafena mmarTveloba samxreT saqarTvelos saxelmwifoebSi
TiTqosda somxuri iyo. Tu es ase iyo amiT misi xalxi unda
gasomxebuliyo, is ki `somexTa gaqarTvelebis~ Sesaxeb saubrobs.
iberiis Temisa da mimdebare teritoriebidan gamosuli cnobili
pirebis qarTvelobis Sesaxeb naTlad weren somexi qronistebi (e.i.
somxuri wyaroebi), rogorc amas v. stepanenko miuTiTebs. somxuri
wyaroebi maT eTnikur `qarTvelebs~ uwodeben. aRniSnuli mkvlevarebi
am wyaroebs `arasakmarisad miiCneven~ da maT pirdapir Cvenebebs
gangeb amaxinjeben da abundovaneben.
v. stepanenkom sagangebo Sroma miuZRvna Tornike erisTavisa da
misi CordvanelTa ojaxis eTnikuri vinaobis kvlevas (В. П. степаненко.
Чортванели Торники и Торониты в бизантии (к вопросу о сушествовании Т. Н.
Таикскои ветви Торникианов) 1999).
mkvlevari aRniSnavs, rom axali qarTuli istoriografiiT
Tornike qarTvelia, xolo somxuriT (n. adonci, n. akiniani, v.
ariuTinova) _ somexi. maTgan erTni `Tornikianebs~ miiCneven somexi
bagratidebis STamomavlad, sxvani ki mamikonianebad. maTi azriT
somxuri sagavreulo _ Cordvanelebi flobdnen xaltoi-ariws da
Cormairs, iyvnen mTavrebi derjanisa da taronisa~.
v. stepanenko msjelobs _ `VIII s-mde tao (taiqi) Sedioda armeniis
SemadgenlobaSi, domeni iyo mamikonianebis naxararuli
sagvareulosi. mis mosaxleobis umetesi nawili TiTqosda somxebi
iyvnen, misi azriT taos somxuri warsuli Semoinaxa toponimikam da
arqiteqturis naSTebma, magaliTad bana da iSxanis eklesiis absida,
iSxanis ageba ukavSirdeba nerse kaTalikoss (aRmaSenebel
213
stepanenkos cnobiT CubinaSvili banas somxur VII-VIII ss.
arqiteqturasTan akavSirebda (radganac aq `qarTvelebi ufro gvian
gamoCdnen~). maSin roca sumbat daviTis ZiT bana aago aSot kuxma 918
wlamde, `SesaZloa aRadgina Zveli somxuri Zegli~).
v. stepanenkos azriT grigol xanZTelis cxovreba TiTqosda
adasturebs rom tao mosaxleobisagan daclili iyo, roca iq
qarTvelebi Casaxldnen. aseTi Tvalsazrisi sayovelTaod gaavrcela
n. marma, magram mainc unda iTqvas, rom aseT cnobas TviT giorgi
merCule ar iZleva, tao qarTvelebiT odiTganve iyo dasaxlebuli,
da aq somxuri eklesiis iurisdiqciaSi myofi qarTvelebi
cxovrobdnen, radganac VII-VIII s-Si, 726 wlamde, somxuri eklesia
qalkedonuri iyo da mis mrevlad yofna qarTvelebs SeeZloT
(rogorc magaliTad XIX s-Si saqarTveloSi qarTveloba iyo rusuli
eklesiis mrevli, misi marTlmadideblobis gamo), grigol xanZTelis
cxovrebaSi mxolod isaa aRniSnuli, rom mtris mier taos eklesia-
monastrebis dadumebis Semdgom aq RvTismsaxurebis ricxvi Zalze
damcrobili iyo. cxadia, xalxis raodenobac Semcirdeboda, magram
qarTvelTa iq Casaxlebis Sesaxeb araferia aRniSnuli, aq mxolod
qarTveli erTeuli mamebi midian, radganac 726 wlis Semdeg
adgilobriv qarTvelebs maTTan surdaT urTierToba da ara ukve
monofizit somxebTan.
fidanianis miRebuli daskvniT, TiTqosda taoSi cxovrobda somex-
qalkedonitTa eTnikuri, gancalkevebuli jgufi, iverebad
saxeldebuli, aseTi eTno hibridis arseboba Zveli qarTuli da
somxuri wyaroebisaTvis ucnobia.
stepanenko kargad amxels n. adoncisa da n. akinianis Secdomebs,
romlis mixedviTac Tornikesa da misi ojaxis somxobas TiTqosda
miuTiTebdes anissa da karinSi mdebare somxuri xaCkarebi.
anisis somxur xaCkarze, adoncis sityviT, TiTqosda weria sityva
`varazvaCe~, stepanenkom gamoikvlia TviT am xaCkaris teqsti da
daaskvna rom n. adoncma dauSva Secdoma, am xaCkarze es saxeli ar
weria, Sesabamisad am xaCkaris gamoyeneba TornikeTa ojaxis somxobis
samtkiceblad _ miuRebelia. amis miuxedavad, aruTinova-fidaniani
mainc am xaCkars miuTiTebs Tornike erisTavis sagvareulos somxobis
samtkiceblad. msgavsadve v. stepanenkom Kkarin-Teodosiopolisis
SemogarenSi mdebare somxuri xaCkari gamowvlilviT gamoikvlia da
daaskvna, rom es xaCkari arafers uTiTebs Tornike erisTavis Sesaxeb.
214
aqedanac Cans, rom somexi-qalkedonitebis `iverebad~ saxeldebas
cdiloben sxvadasxva ukadrisi meTodebiT, ararsebuli da
gamogonili warwerebiT da stefanoz taroneli, cnobili somexi
avtori Tornike erisTavis epoqisa, pirdapir wers, rom Tornike _
qarTveli, iverieli iyo erovnebiT, da man iverTa jari Sekriba
saimperio saWiroebisaTvis (Степанос Таронеци Всеобшая исторя с. 134).
stepanenkos daskvniT `Tornikianebis taos Stos arsebobis
mtkiceba aris Secdoma n. adoncisa~. (gv. 143). (saerTod somxeTsa da
bizantiaSi cxovrobda e.w. `tornikianebis~ sagvareulo, romelTanac
stepanenkos daskvniT Tornike erisTavs araferi akavSirebda _ is
CordvanelTa sagvareulodan iyo). Tornikes `somxobis~ mtkicebebi
faqtiuri siyalbea anda Secdomis Sedegia wers stepanenko (gv. 144),
Tumca ki stepanenko cdeba, roca miiCnevs , rom TiTqosda Tornike
marTalia qarTveli iyo, magram mas da mis sagvareulos `somexi
winaprebi hyavda~. (iqve, gv. 144), es daskvnac ar eyrdnoba araviTar
wyaros da mxolod mkvlevaris analizis Sedegia. am analizis dros
ki ar aris gaTvaliswinebuli rom tao-basiani da mTeli
araqsispireTi eTnikuri iberebis qveyana iyo, romelic mxolod
qristeSobamde II saukuneSi Sevida armeniis SemadgenlobaSi, roca
artaqsiam da bzariadrem iberebisagan miitaces xorZene, gogarena da
pariadres kalTebi, xolo xalibebisagan karinis qveyana. aq, am miwa-
wyalze mitacebis Semdegac cxadia sacxovreblad darCnen iberebi
anu qarTvelebi, Tumca ki IV saukunidan somxuri eklesiis
iurisdiqciaSi, romlis uReli gadaigdes 726 wlis krebis Semdeg.
stepanenkos azriT aqaur qarTvelebs somexi winaprebi hyavdaT, am
mosazrebas uaryofs Cveni naSromi `arian-qarTli~.
iverebis somex-qalkedonitebad gamocxadeba Secdomaa, romlis
gamosworebazec unda izrunos qarTulma istoriografiam, romelic
amJamad `qarTizaciis Teorias~ emxroba, rac misi dabrkolebis
lodia.
01.06.2014
215
v. stepanenkos sqema, eyrdnoba iveronis xelnawerTa kolifons
(Lefort Actes d Iviron p. 8-10).
216
somxur-qalkedonuri eklesiis qarTuli frTa
(qarTvelebi somxeTSi)
somxeTSi Zalze didi raodenobis mkvidri qarTuli mosaxleobis
cxovreba, rogorc aRiniSna, gamowveuli iyo imiT, rom jer kidev
qristeSobamde II saukuneSi iberebisagan armeniam miitaca _ xorZene,
gogarena da pariadres kalTebi. cxadia es regionebi qarTvelebiT
iyvnen dasaxlebulni.
somxuri eklesiis daarsebis Semdeg somxeTis mkvidri qarTveloba
gadaiqca somxuri eklesiis mrevlad, magram maT qarTuli
eTnoSemecneba SenarCunebuli hqondaT, gansakuTrebiT somxeTis
CrdiloeT da dasavleT nawilebSi.
kirion kaTalikosis moZraobam qarTuli enis dasacavad,
erTgvarad SeanjRria da gamoafxizla gugarqisa da taos
qarTveloba.
a. karaSevi Tavis wignSi `msoflio saeklesio krebebi~ aRniSnavda,
rom aRmosavleTSi, zogjer, aRmsareblobis gaTaviseba xdeboda
eTnikuri niSniT, magaliTad, misi azriT bizantieli berZnebisagan
aRmosavleTis qristianuli xalxebi gancalkevebas cdilobdnen imiT,
rom iRebdnen antibizantiur saeklesio aRmsareblobas. amis gamo,
miiRo TiTqos egviptis, siriisa da armeniis mosaxleobam
monofizitoba, riTac gaberZnebisgan daicves Tavi.
Sesabamisad vfiqrobT, rom armeniis qarTvelebic cdilobdnen
Zlieri somxuri kulturuli gavlenisgan Tavis dacvas msgavsi
qmedebebiT.
SeiZleboda albaT amiTac agvexsna qarTvelTa survili somxuri
eklesiisagan gancalkevebisa jer kidev VI saukuneSi sparsTa
mmarTvelobisas. monofizitur armeniaSi qalkedonuri sarwmunoeba
qarTvelTa bunebrivi safari iyo erovnulobis SesanarCuneblad VI
saukuneSi da VII s-is dasawyisSi.
male viTareba Seicvala, herakle keisris sparseTSi laSqrobis
Semdeg TviTon somxuri eklesiis centrma Sekra `unia~ bizantiur ek-
lesiasTan. somxeTSi mravali qalkedonuri saepiskoposo warmoiqmna.
somxur-qalkedonuri saepiskoposoebis ricxvi Zalze didi iyo (70-ze
meti) da isini ganfenilni iyvnen uzarmazar teritoriaze vanisa da
urmiis tbebidan trapezuntamde da _ antioqiamde.
amis gamo, somxeTis am mxareebis qarTul-qalkedonuri mrevli, VII
s-Si, moeqca somxur-qalkedonur eklesiaSi, isini ZiriTadad
217
dasavleT armeniasa da gugarqSi (Woroxidan Tbilisamde)
cxovrobdnen.
qarTveli moRvaweebi TavianTi ganswavlulobisa da Sromis
moyvareobis gamo somxur eklesiis umaRlesi ierarqebic ki
xdebodnen. herakle keisramde aseTi iyo airaratis qorepiskoposi
Semdeg ki qarTveli kaTalikosi kirioni, aseve eTnikuri qarTveli
unda yofiliyo somexi-qalkedoniti kaTalikosi nerses III mSenebeli.
man devnilobis dros Tavi Seafara Tavis mSobliur kuTxes taos,
sadac saepiskoposo centri daaarsa iSxanSi. somxur-qalkedonuri
eklesiiis eTnikur qarTuli frTa mcire, magram mniSvnelovani
nawili iyo.
patriarq nikoloz mistikosis miTiTeba
tao-basianis qarTvelTa da aseve
albanelTa Sesaxeb (X s.)
(werilidan Cans, rom dasavleT saqarTvelo arasodes yofila
konstantinopolis iurisdiqciaSi)
konstantine porfirogenetis Tanaxmad, imperatoris leon VI-is
(886-912) dros, taronis samTavros bagratuni mmarTvelebi
cdilobdnen bizantiasTan dakavSirebas.
X saukunis 20-iani wlebidan bizantiam SeZlo arabebis (mahmadia-
nebis) winaaRmdeg Seteva zemo evfratis aRmosavleTiT mdebare miwa-
wyalze. bizantiis jarma ioane kurkuasis meTaurobiT daapira dvinis
aRebac, magram mas winaaRmdegobas uwevda somexTa mefe aSot II
erkaTi (914-929), romelic dvinis amiras uWerda mxars. aSotma
xalifasgan miiRo SahinSas tituli.
dvinTan warumateblobis Semdeg ioane kurkuasma mahmadianebisgan
gaaTavisufla qalaqi xlaTi da 931 wels bizantielTa jarebi
Sevidnen xlaTsa da berkrSi, vaspurakanis samefo bizantielTa
gavlenis sferoSi aRmoCnda.
978 wels barda skliarosis damarcxebis jildod daviT
kurapalats gadaeca sxva regionebTan erTad harkis da apahuniqis
olqebi q. manaskertTan axlos. es qalaqi am droisaTvis mahmadiani
amiras xelSi iyo (is daviT kurapalatma bizantielebs waarTva).
218
990 wels daviT kurapalatma dalaSqra manaskerti da alyis
Semdeg aiRo. aq mas Causaxlebia didi raodenobiT qarTvelebi da
somxebi. amis gamo, Tavrizis amiras didZali jarebi dauZravs daviT
kurapalatis winaaRmdeg, daviTs gverdiT amoudgnen qarTvelTa mefe
bagrat II, anis-Sirakis mefe gagiki da vanandis (yarsis) mefe abasi.
daviTi da misi mokavSireebi q. valaSkertSi dabanakebulan.
997-998 wlebSi qarTvelebi ibrZodnen xlaTTan, magram ver aiRes,
Tumca sastikad daamarcxes Tavrizeli amira da misi mokavSireebi.
eklesiurad, rogorc Cans, konstantinopolis sapatriarqo
ewinaaRmdegeboda qarTvelebis saeklesio iurisdiqciis gavrcelebas
taodan vanis tbamde _ daviT kurapalatis mier gaTavisuflebul
miwa-wyalze, magram TviTon, Cans, am periodSi ver axerxebda Tavisi
iurisdiqciis ganvrcobas an SenarCunebas am regionSi, albaT amitom
Tanaxma yofila iq somxuri eklesiis uzenaesoba ecno. es Cans ioane
drasxanakertelis naSromidan, sadac Semonaxulia konstantinopolis
patriarqis nikoloz mistikosis werili.
berZeni patriarqi werda somex kaTalikoss: `Seni
RvTismoyvarebisaTvis vgoneb ar aris gaugebari Cveni gulis didi
wuxili da daunelebeli tkivili somexTa, qarTvelTa da alvanelTa
Sendami rwmunebuli erToblivi samwysosaTvis Wiris gamo, romelic
Tavs dagatydaT sarkinoz ismaitel moZaladeTagan. aw Tu Tqveni
uwmidesoba marTebulad miiCnevs, upirveles yovlisa, saWiroa
RmrTis moxilvis da SebralebisaTvis mTeli guliT
yovlismpyrobeli RmrTis mimarT vedreba. somexTa, qarTvelTa,
alvanelTa Seni samwysosTvis, aRar Seeguo maT daRupvas da izrune,
rom ganswavlo isini yvelaferSi saRmrTo metyvelebiT. Cven werili
gamovugzavneT mag kurapalatsac da afxazTa meTaursac da vurCevdi,
rom maT esminoT Tqveni darigeba~ (ioane drasxnakerteli, somxeTis
istoria, cagareiSvilis gamocema, 1965, gv. 189-193).
Tu es werili sandoa, masSi Cans, rom patriarqi nikoloz
mistikosi (852-925) somxur eklesias ar miiCnevs eTnikuri niSniT
Seqmnil samamamTavrod, radganac mis mrevlad somxebTan erTad
miiCnevda qarTvelebic da alvanelebic. am werilSi orjer xazgasmiT
aRniSnavs kidec _ `somexTa, qarTvelTa da alvanelTa Sendami
kuTvnili samwyso~.
erTi SexedviT ise Cans, TiTqosda `qarTvelTa~ qveS am werilSi
igulisxmeba sruliad saqarTvelos mosaxleoba, magram es ase araa,
radganac Tanamedrove saqarTvelos imJamad `afxazeTs~ uwodebdnen,
219
Sesabamisad `qarTvelTa qveyanas~ taosa da mis mimdebare regionebs
uwodebdnen, mis mosaxleobas ki _ `qarTvelebs~.
am werilSi `qarTvelTa~ qveS igulisxmeba im miwa-wylis mrevli,
romelic imJamad bizantiis interess warmoadgenda, kerZod, tao-
basianis, Teodosiopolis (karin-arzrumis) qristianebi, vidre
vaspurakanamde. Semdgomi iveriis Temis mosaxleoba.
karin-evfratis mosaxleoba, VII s-Si taos mrevlic ki somxuri
eklesiis iurisdiqciis qveS imyofeboda. igive iTqmis amave regionis
momijnave albanur olqebzec. ase rom, nikoloz mistikosis am
saqmiani weriliT konstantinopoli cnobda ara sruliad
saqarTvelos mrevlze somxuri eklesiis uzenaesobas, aramed
mxolod arzrum-vanis tbis qarTul segmentebze. mizezi unda
yofiliyo survili, raTa Zlier somxur eklesias xeli ar SeeSala
bizantiuri jarebis winsvlisaTvis vanis tbisken.
am damamSvidebeli weriliT konstantinopoli acxadebda, rom is
ar iyo somxuri eklesiis metoqe am regionSi, e.i. Teodosiopolidan
_ vaspurakanamde.
marTlac, amave werilSi naxsenebia kurapalati (e.i. qarTvelTa ku-
rapalati) da afxazTa meTauri (e.i. afxazTa mefe), romelTac
TiTqosda mouwodebda, rom maT esminaT somxuri eklesiis meTauris
darigeba, magram es albaT diplomatiuri CanarTia, Tumca am
sityvebidan Cans, rom bizantiur iurisdiqciaSi arasdros yofila
dasavleT saqarTvelo, xolo tao saWiroebda zewolas, raTa iq
somxuri saeklesio damokidebuleba aRdgeniliyo.
Tuki dasavleT saqarTvelo iyo bizantiis iurisdiqciaSi da is
bizantiuri iurisdiqciisagan swored nikoloz mistikosis epoqaSi
(IX-X ss-Si) gamovida, (rogorc amtkicebs qarTizaciis Teoria), maSin
konstantinopolis patriarqi somxuri eklesiis meTaurs imas ki ar
miwerda _ `Seni darigeba isminos afxazTa mefemo~, aramed albaT
miwerda _ `Cemi saeklesio miwa-wyalia dasavleT saqarTvelo da
afxazTa mefem aq Cemi uflebamosileba ar unda SebRaloso~.
am werilidanac Cans, rom dasavleT saqarTvelo arasodes yofila
konstantinopolis iurisdiqciaSi.
am werilidan Cans, rom `qarTvelTa qveyana~ tao-karini, aseve
vaspurakanis segmentebi, anu `zemo qveyanaTa~ meti nawili somxebTan
erTad dasaxlebuli iyo qarTveli xalxiT, da isini somxuri
eklesiis iurisdiqciis qveS imyofebodnen. am mosazrebas adasturebs
220
meore arapirdapiri, Tumca mniSvnelovani cnoba, romelic aseve
konstantinopolis patriarqs exeba.
konstantinopolis patriarqs wmida fotis (857-867, 877-886)
miakuTvneben cnobas keisar basili I-is (867-886) somex arSakunTagan
warmomavlobis Sesaxeb. a. abdalaZis sityviT, am Tvalsazriss ar
uaryofdnen basil I-is memkvidreebi, radganac erT-erT maTgans,
konstantine porfirogenets (912-959) es azri Seutania Tavis
TxzulebaSi `basilis cxovreba~. Cveni azriT, marTali unda
yofiliyo wmida foti aseTi cnobis gavrcelebis dros, erTi
qarTuli wyaroc am Tvalsazriss amarTlebs, kerZod, wmida ilarion
qarTvelis cxovrebaSi nabrZanebia, rom basili keisarma (866-886)
Tavisi Svilebis moZRvrebad daayena wmida ilarionis mowafeebi,
romelTac daavala imperatoris vaJebisTvis qarTuli ena
eswavlebinaT. wmida ilarion qarTvelis mowafeebs `mohgvara mefeman
orni Zeni leon da aleqsandre da rqua _ `locva yavT amaTTvis
wmidano mamano da aswaveT amaT enai da wigni Tqveni~, (Zveli
qarTuli literaturis qrestomaTia, I, 1946, gv. 175).
vfiqrob, aqedan Cans Semdegi _ basili I keisari an misi winaparebi
warmoSobiT iyvnen `armeniidan~, anu im mxaredan mcire aziisa,
romelic armeniad iwodeboda, magram basili I keisris winaprebi
eTnikurad ara somxebi, aramed qarTvelebi, radganac basilim brZana
Tavisi SvilebisTvis, momavali imperatorebisTvis eswavlebinaT
qarTuli ena da qarTuli mwignobroba (da ara somxuri). sxva saqmea
is, rom am mxareebs, miuxedavad misi mosaxleobis qarTuli
warmomavlobisa, erqva armenia. basilis winaprebi aqedan makedoniaSi
gadasaxlebulan, magram basilis, Cans, hqonia cnoba Tavisi qarTuli
warmomavlobis Sesaxeb da amitomac daavala qarTvel mamebs misi
SvilebisaTvis qarTuli ena da mwignobroba eswavlebinaT.
basilis memkvidreebis dros, kerZod, konstantine porfirogenetis
dros, am armeniis iberiuli mxareebis arabebisagan
gasaTavisufleblad bizantielebTan erTad yvelaze aqtiurad
qarTvelebi ibrZodnen.
am mxareTa mkvidrma qarTvelobam gaTavisuflebis Semdeg (X-XI
saukunidan) _ gaimyara erovnul-qarTuli TviTSemecneba da
cdilobda eklesiuradac ganSoreboda somxur eklesias, Tumca
nikoloz mistikoss es sadavo mrevli, politikuri mosazrebiT
somxuri eklesiisaTvis miukuTvnebia Semdegi sityvebiT: `Sendami
rwmunebuli somexTa, qarTvelTa da alvanTa samwyso~.
221
aseTi viTarebis gamo, bizantiaSi armeniis iberiul mxareTa
mkvidri qarTvelebi yvelas arwmunebdnen, rom isini eTnikuri
warmomavlobiT, gvar-tomobiT qarTvelebi iyvnen. erTi aseTi iyo am
mxareTa mkvidri, taoeli grigol bakurianis Ze. is, Cans, iyo aseve
vanandis olqis memamulec, anu is Cans ufro vanandeli (kareli) iyo,
vidre taoeli.
armeniaSi mcxovreb iberielTa TviTSemecnebis aRorZinebis
procesma gamoiwvia iqamde polieTnikuri somxuri eklesiis daSla.
somxuri eklesiis iurisdiqciaSi moqceulma qarTvelebis nawilma
erovnul-eTnikuri niSniT datova somxuri eklesia da qarTuli
eklesiis wiaRs daubrunda.
wmida mamebi eqvTime mTawmideli,
stefane mtbevari da sxvani somxuri eklesiis
mZlavrobis Sesaxeb
erovnul-eklesiuri gaTavisufleba, rac jer kidev kirionma
daiwyo, gugarqis qarTvelTa Soris gagrZelda Semdeg saukuneebSic
`e.w. armeniis iberiaSi~.
tao-basianisa da sxva regionebis qarTveloba~ VIII-IX saukuneebSi
Tavs iTavisuflebda somxuri eklesiis uRlisagan, romlis qveSac
maTi winaprebi aRmoCdnen istoriuli kataklizmebis Sedegad.
`zemo qveynebis~ mkvidr qarTvelTa erovnul-patriotul sulis-
kveTebas kargad gamoxataven ZiriTadad am mxareebidan gamosuli
somxuri saeklesio uRlisagan gaTavisuflebuli qarTvelebi,
kerZod, is berebi, romlebic Seadgendnen umravlesobas aTonisa an
sinas mTis qarTuli saZmoebisas.
222
maTi gulanTebuli erovnuloba maTi locvebidanac Cans,
magaliTad, sinas mTis qarTveli berebi SesTxoven ufals _ `qriste
Seiwyale... yovelni Zmani da yovelni qristianeni da ufrois
yovelTasa yovelni qarTvelni~ (Zveli qarTuli literaturis
qrestomaTia, I, 1946, gv. 86).
maTi locva Sesmenil iqna, rasac asaxavs XII s-is somexi moRvawe:
`SexedeT Cvengan gamoyofili qarTvelTa naTesavi dRiTi dRe rogor
brwyindeba qristes mimarT~ (a. abdalaZe, dasax. naSr. iqve, gv. 87)
somxuri eklesiis uRlisagan gaTavisuflebis Sedegad qarTulma
eklesiam did brwyinvalebas miaRwia gaTavisuflebul mxareebSi.
sabWoTa epoqaSi aRorZinda XIX s-Si peterburgis universitetis
armenologiis kaTedraze Camoyalibebuli Teoria, romlis
mixedviTac tao-basianis mkvidri somxuri mosaxleoba TiTqosda
`gaqarTvelda maTi gaqalkedonitebis Sedegad~, sinamdvileSi ki am
regionSi somxuri eklesia mZlavrobda rogorc bizantiis imperiis,
ise arabTa batonobisas. amis gamo, Zlieri iyo rogorc somxur-
qalkedonuri, ise somxur-monofizituri eklesia.
VII s-Si herakle keisris Semdeg somxuri `uniaturi~ eklesia
mravali qalkedoniti kaTalikosis mier imarTeboda, rac masSi
qalkedoniti mrevlis siWarbes gulisxmobs.
arabTa Semosevebma garkveulwilad gaaZliera somxuri monofizi-
turi eklesia, magram iq mainc ar gamqrala qalkedoniti mrevli,
qalkedonur sarwmunoebaze moqceula somexTa kaTalikosi vahan I
(968-69) da sxvani, romelTa ricxvi ise didi yofila, rom asoRikis
cnobiT, jer kidev vahan I-mde, kaTalikos ananias (946-68) dros
somxur eklesiaSi daudgeniaT `qalkedonanTa wesiT monaTlulis
xelaxla monaTvla~ (iqve, gv. 91).
qalkedonit somexTa didi ricxvis gamo n. maris mosazreba, rom
xdeboda maTi denacionalizacia-gaqarTveleba, arasworia, radgan
qalkedoniti somexi kaTalikos-patriarqebi qarTvelebad ar
gadaqceulan, iseve, rogorc maTi samwyso. sinamdvileSi,
mravalerovani somxuri eklesia VIII saukunis Semdeg daiSala
eTnikuri niSniT (isic mxolod nawilobriv), kerZod, qalkedonituri
aRmsareblobis eTnikuri somxebis nawili mSobliuri somxuri (e.i
monofizituri) eklesiis wiaRs daubrundnen, xolo eTnikuri
qarTvelebi, romelnic sarwmunoebiT qalkedonitebi iyvnen,
cdilobdnen Tavi daeRwiaT aramSobliuri somxuri eklesiisagan, da
SeerTebodnen deda qarTuli eklesiis samwysos.
223
unda iTqvas, rom am epoqaSic ki qarTvelTa umravlesobam,
miuxedavad xelsayreli viTarebisa, mainc ver SeZlo somxuri
eklesiis datoveba da darCa am eklesiis wevrad, sabolood ki
gasomxda.
somxur saeklesio wiaRSi qarTvelTa armenizaciiT didad
dazianda da dazaralda raodenobrivad da zneobrivad qarTveli
xalxi.
aRniSnuli adgilebidan, kerZod, taodan iyo warmoSobiT eqvTime
mTawmindeli.
tao somxuri saeklesio batonobis qveS imyofeboda ramdenime
saukunis manZilze, amitomac aqurma wmida mamam, eqvTime
mTawmindelma, kargad icoda im erovnuli gadagvarebis safrTxis
Sesaxeb, rac eloda somxuri eklesiis wevr qarTvelobas.
eqvTime mTawmindeli amitomac Seagonebda am mxareTa (tao-basian-
valaSkertis) mamebs, sasuliero qarTvelobas _ `somexTa ekrZale, nu
asvindikozeb, nurc amzaxeb qarTvelTa _ ukanono ars~, anu `somexTa
ekrZale, nu moanaTvlineb da nu daunaTesaveb qarTvelebs _ ukanono
aris~ (iqve).
qarTvelTa masobrivi gasomxebiT SeZrwunebul eqvTime mTawmidels,
imisTvis, raTa SemdgomSic ar gagrZelebuliyo es procesi, grigol
nazianzelis erT-erT TxzulebaSi naTqvami sityvebi somexTa Sesaxeb
ase uTargmnia _ `ars naTesavi igi somexTa ara wrfeli, aramed
mzakvari da gularZnili da boroti... sxvaY uc gulsa da siwrfoeba
maT Tana ara ars~ (a. abdalaZe, dasax. naSr. gv. 106). sityva `naTesavi~
eTnikur warmoSobas gulisxmobs da ara sarwmunoebriv
aRmsareblobas.
stefane mtbevaric Tavisi gamocdilebiT, raTa Tavidan aicdinos
qarTvelTa kvlav armenizacia, grigol nazianzelis msgavsad afasebs
somxebs. amis saSiSroeba ki realuri iyo. magaliTad, roca
eTnikurma qarTvelma `taSiris mamfalma~ `qarTuli rjuli~
aRidgina, is sastikad dausjia taSir-Zorakertis mefes daviTs (996-
1049) (iqve, gv. 109).
amave periodSi wmida dinara dedofalma SeZlo Tavisi hereTis
samefos gamoyvana somxuri ekelsiis iurisdiqciidan, riTac hereTis
qarTveloba gasomxebis safrTxes gadaarCina.
basianis mxare da mimdebare olqebi mkvidri eTnikuri qarTvelebiT
(da ara gaqalkedonitebuli somxebiT) rom iyo dasaxlebuli, TviT
224
somxuri wyaroebidanac Cans. magaliTad, asoRikis cnobiT, X s-is
bolos cnobili somexi vardapeti (moZRvari) hovhanesi sicocxles
gamoesalma `gacofebuli qarTvelTa tomisagan maxviliT da daimarxa
savaneSi, romelsac askigomi ewodeba, basianis gavarSi~ (iqve, gv.110).
asoRiki wers _ `qarTvelTa tomi~, da gulisxmobs im basianelebs,
romelTac somexi moZRvari mokles, e.i. miuTiTebs eTnikuri qarTve-
lebis Sesaxeb. isini qalkedoniti somxebi rom yofiliyvnen,
miuTiTebda kidec. aristakes lastiverteci ki wers valaSkertis
qarTuli saepiskoposos da am eparqiis mRvdelmTavris zaqaria
valaSkertelis Sesaxeb (aristakes lastiverteci, gv. 45-51).
is eTnikuri somexi rom yofiliyo, lastiverteci amas uTuod
miuTiTebda.
am mxareTa mflobel somexTa mefe aSot I-s IX s-is bolos arabTa
xelisuflebam mianiWa: `somexTa da qarTvelTa mTavarTa mTavari~,
xolo 922 wels somexTa mefe aSot erkaTs arabebma uboZes tituli _
`somexTa da qarTvelTa SahinSa~. am titulSi moxseniebul
qarTvelTa qveS tao-basianis qarTveloba igulisxmeba.
ioane drasxanakertelis cnobiT, somxeTis mezobeli mahmadiani
mmarTvelebi ukmayofiloni iyvnen imis gamo, rom maT qveynebSi da maT
samTavro karzec ki somxuri eklesia didi qrTamis gaRebiT
axerxebda `somxuri qristianobis gavrcelebas~ (ioane
drasxnakerteli, somxeTis istoria, 1905, gv. 92-94), miTumetes,
somxuri eklesiisaTvis gacilebiT advili iqneboda maTi
saxelmwifoebrivi gavlenis sferoSi, kerZod taSir-Zoragertis
samefosa da tfilisis saamiroSi moqceul qarTul mxareebSi (qvemo
qarTli, taSiri, gugarqi, da aseve karinidan vanis tbamde) qarTvelTa
Soris somxuri qristianobis gavrceleba.
Sida qarTlic garkveul dros am sferoSi moqceula.
ioane drasxanakertelis sityviT, somexTa mefe smbatis
sabrZanebelSi Sedioda tao-klarjeTi da sxva qarTuli mxareebi da
mas taos `qarTvelTa mefed~ daudgenia adarnase.
drasxanakerteli taos `ZvelisZvel qarTul~ provinciad,
`qarTvelTa mefis~ adarnases mamulad Tvlida (iqve, gv. 90),
amasTanave, Zveli somxuri saxelmwifos nawilad miCnevda, e.i. misi
azriT _ tao armeniis saxelmwifos SemadgenlobaSi Sedioda, magram
is eTnikuri qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, iseve, rogorc taSir-
Zorakertis samefo, eTnikuri qarTvelebis qveyana, romelsac somxuri
eklesiis wevri mmarTvelebi hyavda.
225
vanandis somxur, anu yarsis samefoSi qarTvelTa wili
mniSvnelovani iyo. qarTvelTa mkvidrobis Sesaxeb anis-Sirakis
somxur samefoSi miuTiTebs anisSi qarTuli saepiskoposos arseboba,
qarTvelTa patriarqs aq, anisis axlos, sxva qarTuli eklesiebic
ukurTxebia, da isini nakurTxni iyvnen ara `gaqarTvelebuli
somxebisaTvis~, rogorc miiCnevs sabWoTa istoriografia, aramed im
mkvidr qarTvelTaTvis, romelnic saerTod aq, istoriulad md.
araqsis marcxena sanapiroze cxovrobdnen.
somxur qveynebSi cxovrebisas (igulisxmeba bizantiuri armenia,
persarmenia da Semdeg arabuli armenia) mkvidri qarTvelebi masiurad
rom somxdebodnen, somexi istorikosebis mierac dadasturebulia,
magaliTad cnobili somexi istorikosi a. alpoaWiani wers _
`selCukebis asparezze gamosvlis droisaTvis saqarTvelo
sanaxevrod gasomxebuli mxare iyo~ (a. abdalaZe, dasax. naSr. gv. 242).
gasomxebisagan Tavisi eris dasacavad iyo mimarTuli stefanoz
mtbevaris, eqvTime da giorgi mTawmindelebis, giorgi mcires,
Rrtilis krebis mamebis da sxvaTa gamonaTqvamebi somexTa eklesiis
`mtaceblobis~ Sesaxeb, yvelani isini aRniSnuli mxareebidan iyvnen
da kargad icnobdnen TavianTi mxareebis cxovrebas.
yofili armeniis erovnebiT qarTveli qalkedonituri mrevli, ro-
melmac Tavi daaRwia somxur eklesias, didwilad ver daubrunda
mSobliur qarTul eklesias, radganac maTi qveynis mpyrobelma
bizantiam maTTvis e.w. lazikis samitropolito daaarsa (centriT
trapezuntSi).
yofili armeniis qalkedonituri mrevli berZnul
saepiskoposoebSi gaaerTianes (Ш. Диль, Основные проблемы Византииской
истории, М., 1947, c. 31, 58).
safiqrebelia, rom maleve Turq-seljukebis Semosevis gamo
ukandaxeul bizantielTagan upatronod mitovebuli lazikis
samitropolitos marTlmadidebeli mrevlis erTi nawili, kvlav
somxurma eklesiam miisakuTra, risi Zlieri unaric mas Seswevda
saukuneTa manZilze, erTi nawili ki deda qarTul eklesias
daubrunda.
rogorc iTqva, am mxareebidan, `zemo qveynebidan~ da taodan
gasuli qarTvelebi IX-X-XI ss-is ucxoeTis qarTuli monastrebis
berebis mniSvnelovan ricxvs warmoadgendnen, magram radganac am
miwa-wyals bizantiaSi arabobamde `armenia~ ewodeboda, zogjer am
226
adgilebidan gamosulebs aseve `somxebs~ uwodebdnen. Tumca ki, aseTi
`somexi~ berebi TavianT Tavs `gvar-tomobiT qarTvelebs~ uwodebdnen.
am viTarebis Sedegi unda yofiliyo giorgi mcires cnobaSi
asaxuli faqti imisa, rom antioqiis patriarqis winaSe `somxebi~
uwodes Savi mTis monastris qarTvel berebs _ `ar viciT, isini
somxebi arian Tu qarTvelebio~, iCivles maT patriarqTan, rasac
giorgi mTawmindelma saTanadod upasuxa. saqme isaa, rom Turme es
qarTveli berebi sakuTari samosiT, e.i. sagangebo samRvdelo
Sesamoselis gareSe aRasrulebdnen zogierT wess, es ki cotaodeni
xniT adre aikrZala saeklesio krebis mier, cnoba akrZalvis Sesaxeb
am `soflur mamebamde~ miRweuli ar yofila. `qveyanasa mas
somxiTisasa Tvinier Sesamoselisa xucesni aRasruleben wirvasa
Tvisive SesamoseliTa da ese didi wvaleba ars~ _ werda am ambamde
cota xniT adre `mcire sjulis kanonSi~ eqvTime mTawmindeli (mcire
sjuliskanoni, 1972, gv. 33-77). e.i. `qveyanasa mas somxiTisasa~
uwodebda saeklesio kreba qarTvelTa im uZveles sacxovrisebs,
romelnic imJamad armeniaSi iyvnen moqceulni.
XI saukunis 60-iani wlebisaTvis bizantielebis xelSi iyo mTeli
e.w. istoriuli somxeTis miwa-wyali, masSi Semavali qarTuli `zemo
qveynebi~ lazikis eparqiis centralur nawilad iqca.
iqamde anis-Sirakis mefem Tavisi samflobelo XI s-is I naxevarSi
anderZiT gadasca bizantielebs iseve, rogorc ufro adre daviT
kurapalatma. bizantielTa xelSi yarsis (vanandis) samefoc moeqca,
am mxareebSi bizantiuri mflobeloba dakanonda imperator basili
II-s Semosvlisas, romelmac saqarTvelos mefe giorgi I daamarcxa da
CamoarTva misi samefos samxreTi mxareebi XI s-is dasawyisSi, Tumca
bizantia anisisTvis 1045 welsac ibrZoda. taSir-Zorakertis mefec ki
Tavis Tavs bizantiis vasalad miiCnevda.
saqarTvelos saxelmwifoc ibrZoda anisisa da taSir-
ZorakertisaTvis, 1045 wels is dakarga bagrat IV-m, magram 1064 wels
anisidan bizantielebi gandevnes Turq-selCukebma. iqamde, taroni (966
wlidan), tao (1001 wlidan), vaspurakani (1021 wlidan), anis-Siraki
(1045 wlidan), vanandi (yarsi) (1065 wlidan) _ bizantielebs
ekuTvnodaT.
somxuri eklesiis polieTnikuroba, anu mravalerovnuloba da
somxuri eklesiis batonoba arasomxur mosaxleobaze unda yofiliyo
im mwvaleblobaTa warmoSobis mizezi, romelnic aRmocendnen
227
istoriul armeniaSi X-XI saukuneebSi (iqamdec da mis Semdegac),
magaliTad, Tondrakeloba, pavlikianoba da sxva.
somxur monofizitur eklesias sastikad ebrZodnen Tondrakelebi.
istorikos lastivercis cnobiT, Tondrakeloba aRmocenda harkis
gavarSi da mravalni Seacdina, harki mdebareobda basianis samxreTiT
vanis tbisaken. TondrakelTa mier somxuri eklesiis wes-Cveulebebis
sruli siZulvili gvafiqrebinebs, rom Tondrakeloba gavrcelda im
arasomxur mosaxleobaSi, romelTac surdaT gasvla somxuri
monofizituri eklesiidan, magram amis saSualeba maT ar misca
Zlierma somxurma eklesiam.
sapasuxo protesti, Cans, gamoixata imiT, rom warmoiSva seqta,
romelic swored somxur eklesias uaryofda. seqtantebi
gansakuTrebiT monofizitur somxur eklesias da mis wes-Cveulebebs
ar cnobdnen (aristakes lastiverteci, istoria, e. cagareiSvilis
gamocema, 1974, gv. 114-125). somxeTis saero da sasuliero
xelisuflebam X-XI saukuneebSi ver SeZlo Tondrakelobis
aRmofxvra, imdenad mZlavri da sicocxlisunariani iyo is (a.
abdalaZe, dasax. naSr. gv. 92).
am periodSi, anu XI saukuneSi, unda daarsebuliyo da, Cans, amave
saukuneSive, (Turq-selCukTa Semosevis gamo) gaqra kidec lazikis,
anu trapezuntis samitropolito, Tumca mahmadianur garemoSi
teritoriulad damcrobili saxiT is SesaZloa Semdgomac axerxebda
arsebobas.
`somex-qalkedonitTa~ namdvili vinaoba
(aRmsarebloba da ena)
n. adonci wers: `lazikis mTavari qalaqebi iustinianem I armeniaSi
Seiyvana~. adoncisaTvis lazika iyo ara dasavleT saqarTvelo,
aramed ZiriTadad trapezuntis regioni, mimdebare mxareebiT, qaldea-
WaneTiT. bizantiaSi Semaval am miwa-wyalze saimperatoro karma
kidev ramdenime `armenia~ daafuZna. Tumca, trapezuntis mTebSi
mcxovrebi mosaxleoba eTnikuri qarTuli tomebi iyvnen da ara
somxebi.
228
n. adonci Civis, rom dasavleT armeniaSi somxur-qalkedonituri
saepiskoposoebis mrevli berZnulenovani RvTismsaxurebis danergvis
Sedegad berZndeboda, es SeiZleba sadavo iyos, radganac somxebi
axerxebdnen berZnuli iurisdiqciis qveSac wirva-locvis ena
somxuri yofiliyo, amis Sesaxeb adonci TviTve miuTiTebs. Tumca ki
samarTlianad wers _ `nacionaluri ideisa da grZnobebisaTvis
konfesionaluri sakiTxebi arcTu mcire safrTxes warmoadgendnen,
romelnic drois msvlelobasTan erTad ise iZabebodnen, rom
SeeZloT erovnuli interesebis CaxSoba. aRmsareblobiTi
gansxvavebebis mixedviT im droisTvis isazRvreboda enis gamoyeneba~
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908. gv. 202).
rogorc aRiniSna, n. adonci werda _ `aRmsareblobiTi
gansxvavebuloba im dros gansazRvravda enis gamoyenebas ara
mxolod RvTismsaxurebisas, aramed saeklesio suliskveTebiT
gamsWvalul literaturaSic. amis Sesabamisad somxebi, romlebic
miekedlnen saimperio eklesias, unarmoklebulni aRmoCdnen SeeqmnaT
erovnuli damwerloba mcire armeniis sazRvrebSi. erovnuli
ganaTlebisa da literaturis ar arsebobisas, enis bedi da
erovnuli cnobiereba xdeboda aramyari. somxoba, somxuri
cnobiereba SeiZleba CaxSobiliyo mcire armeniaSi saxelmwifoebrivi
cxovrebisa da interesebis oromtrialSi, rom ara axali
sasicocxlo Zalebis mozRvaveba mezobeli somxeTis kuTxeebidan mas
rom ar ganeaxlebina axali suliT da ar gaeRviZebina mcire
armeniaSi erovnuli TviTSemecneba~ (n. adonci, armenia, gv. 202).
n. adonci Zalze wuxs, rom dasavleT anu mcire armeniaSi berZnul
eklesias `mikedlebul somxebs~ erovnuli Zala ar SeswevdaT
SeeqmnaT somxurenovani literatura da isini somxur enas
iviwyebdnen, magram, samwuxarod, ar warmoaCens sinamdviles, rom
imperiam mcire armeniis olqSi Seiyvana sxvadasxva warmoSobis
arasomxuri tomebi. sinamdvileSi, dasavleT armeniis, anu
trapezuntis aRmosavleTi SavizRvispireTisa da mis iqiT mTebSi
mcxovrebi mosaxleoba eTnikuri qarTuli tomebi iyvnen da ara
somxebi.
Teodosiopolisidan trapezuntamde vrceli regioni WanebiTa da
sxva qarTuli tomebiT iyvnen dasaxlebulni. isini VI-VII saukuneebSi
imperiam `armeniis~ erT-erT olqSi Seiyvana, iq arsebobda mravali
saepiskoposo. konstantinopolis patriarqis iurisdiqciaSi.
229
konstantinopolis sapatriarqos kaTedraTa nusxebSi dasavleT
armeniis olqSi mdebare cnobili qalaqebis bizanis, lerionis, Tu
paipertis saepiskoposoebi umizezod ar iwodebodnen `lazikis
qveyanaSi mdebare trapezuntis samitropolitos saepiskoposoebad~.
n. adonci xSirad axsenebs am saepiskopsoebs, magram arasodes
miuTiTebs, rom berZnuli saeklesio geografia am saepiskoposoebis
momcvel qveyanas lazikas uwodebs, Tumca ki administraciulad
isini namdvilad imyofebodnen erT-erT `armeniaSi~. n. adoncis
wuxili, rom dasavleT armeniaSi somxebi ar iyenebdnen somxur
damwerlobasa da literaturas, rom maTSi somxuri erovnuli
cnobiereba mimqrali iyo, araa gulwrfeli, radganac, sinamdvileSi,
dasavleT armeniis mkvidri mosaxleoba ver flobda somxur enas da
maTSi somxuri nacionaluri grZnobebi ar iyo imitom, rom isini
saerTod ar iyvnen am eris Svilebi (e.i. somxebi) .
Woroxis, evfratis da araqsis saTaveebSi da mis CrdiloeTiT,
dasavleT armeniis olqSi, mosaxleobis umravlesobas warmoadgenda
ara somxoba, aramed adgilobrivi mkvidri mosaxleoba, eTnikuri
qarTveli tomebi (Wanebi, lazebi, mesxebi), romlebsac n. adonci
somxebs uwodebs, romelnic, TiTqosda, `miekedlnen saimperio (e.i.
berZnul) eklesias da amis gamo isini unarmoklebulni aRmoCdnen
SeeqmnaT erovnuli damwerloba (n. adoncis azriT, somxuri) mcire
armeniis sazRvrebSi. erovnuli (n. adoncis azriT _ somxuri)
ganaTlebisa da literaturis ararsebobis gamo enis bedi da
erovnuli cnobiereba xdeboda aramyari~. TiTqosda, dasavleT
armeniis mosaxleobaSi, aRniSnulis gamo (e.i. berZnuli eklesiisadmi
daqvemdebarebis gamo) somxuri cnobiereba aramyari xdeboda,
sinamdvileSi ki adgilobrivTa umravlesobas Sinaganad arc
arasdros hqonia somxuri, e.i. maTTvis ucxo cnobiereba. maTi
cnobiereba kerZo tomobrivi (Wanuri, lazuri an mesxuri) iyo.
samwuxarod, maTi namdvili anu qarTuli cnobiereba didi xnis
Seryeuli iyo (igulisxmeba Woroxis, araqsisa da evfratis
saTaveebSi mcxovrebi qarTuli mosaxleoba, aseve maTi mezobeli
regionebis mkvidri qarTveloba), mizezi amisa iyo isa, rom maTi
samSoblo qveyana jer kidev qristeSobamde CamoaWra armeniam iberias,
strabonis cnobiT, Semdeg ki romaul-berZnuli mpyrobelobis dros
imperiam isini erT-erT somxur provincias miakuTvna. am faqtma
qarTuli da ara somxuri cnobiereba Searyia maTSi. maTi didi
nawili marTlmadidebeli iyo, amitomac berZnul eklesias
230
miekedlnen kidec (iberiis samefo sakmaod daSorebuli iyo maTgan,
gansakuTrebiT iustinianes epoqaSi), Tumca, mainc, isini Tavs
qarTvelebad, arasomxebad rom Tvlidnen, gamoCnda VIII-IX ss-dan,
roca bedis waRmarTi Semotrialebis Sedegad maTi gansaxlebis
axlos Camoyalibda tao-klarjeTis qarTvelTa samefo. am
politikurma movlenam armeniis mosaxleobis Sesabamis nawils
gauRviZa minavlebuli erovnul-qarTuli cnobiereba da uswrafesad,
erTbaSad siamayiT ganacxades qarTveli erisadmi TavianTi
kuTvnilebis Sesaxeb da saswrafod erovnul-qarTuli eklesiis
uerTgules mrevlad gadaiqcnen. ase rom, xdeboda ara e.w. `somexi
qalkedonitebis~ gaqarTveleba, rogorc es miRebulia sabWour
istoriografiaSi, aramed mkvidri, iqamde somxur-berZnuli eklesiis
(anu somxur-qalkedonituri) eklesiis wiaRidan TavdaRweuli
qarTvelebi daubrundnen mSobliurs.
aRniSnuli regionis mosaxleobis (Teodosiopolisidan
trapezuntamde) sacxovriss n. adonci somxeTs miakuTvnebs, xolo
berZnuli saeklesio geografia _ lazikas (aq iyo lerionis, bizanis,
paipertisa da lazikis sxva saepiskoposoebi). am mosaxleobis
eTnoistoria Zalze waagavs XVII-XIX ss-Si samcxe-javaxeTis mkvidri
kaTolike qarTvelebisas. kerZod, es ukanasknelni (axalcixis
regionis qarTveloba) osmaleTis imperiaSi cxovrebis dros
sarwmunoebrivad iyvnen e.w. `frangebi~ (kaTolikebi), eklesiebSi
somxurenovani wirva-locva (riti) utardebodaT, xolo
saxelmwifoebrivad mahmadianur qveyanaSi cxovrobdnen. ase rom, am
ukanasknelT, samcxis qarTvelebs osmaleTis imperiaSi, araviTari
qarTuli instituti ar gaaCndaT TavianT istoriul samSobloSi,
Sesabamisad, isini (es qarTvelebi) erTdroulad iyvnen frangebic,
somxebic da osmalebic. samcxeli kaTolikebis eTnocnobierebac
Sesabamisad iyo Seryeuli, maTi qarTveloba sammagi Sris iqiT iyo
Camaluli, gasomxdnen kidec, radganac kaTolikuri sarwmunoeba
maTSi somxurenovnebiT iyo Semofargluli, ganaTlebac, Sesabamisad,
somxuri gaaCndaT, samcxelTagan mxolod erTi mcire nawili
daubrunda qarTul cnobierebas mas Semdeg, rac rusebma osmalebi
gandevnes axalcixidan. XIX s-is bolos maTgan gamosulma ramdenime
sasuliero pirma gaixsena Tavisi bunebrivi erovnuli vinaoba.
saukuneebiT adre aseTive viTarebaSi imyofeboda trapezuntis
samitropolitos saepiskoposoebis mrevli `lazikaSi~. isini VI s-Si
da VII s-is dasawyisSi (iqamdec da Semdegac) bizantiis imperiis mier
231
somxuri regionisadmi iyvnen mikedlebulni, Tumca eklesiebSi
berZnulenovani wirva-locva hqondaT, Sesabamisad, somxdebodnen anda
berZndebodnen imis mixedviT, Tu romeli mxare gamoavlenda ufro
met dainteresebas maT mimarT.
Tu ra saxisa iyo mcire armeniis mkvidr mosaxleobaze somxuri
kulturuli Zaladoba, Tavisdauneblied kargad aRwers n. adonci _
`somxuri cnobiereba mcire armeniaSi sabolood Cakvdeboda, Tu ara
axali Zalebis mozRvaveba mezobeli somxuri olqebidan. isini
anaxlebdnen mkvidri mosaxleobis suliskveTebas da acocxlebdnen
maTSi erovnul (e.i. somxur) Semecnebas~ (n. adonci, armenia... 1908, gv.
202). e.i. mcire armeniis qarTuli tomebis saboloo armenizacias
somxeTidan axali migracia apirobebda.
rogorc iTqva, aRmosavleT SavizRvispireTis mkvidri qarTuli
mosaxleoba romaul-bizantiuri administraciuli dayofis Sedegad
somexi eris hegemonobis qveS aRmoCda, rasac mudam Tan sdevda,
rogorc n. adonci uwodebs, aq Sida somxuri olqebidan somxur-
nacionaluri suliskveTebis gavrceleba, ris Sedegadac bizantiuri
imperiis xelqveS myofi qarTveloba ucxo-somxuri kulturis
zegavlenis qveS aRmoCda, amave dros am qarTvelebs arc erovnuli
eklesia gaaCndaT.
es procesi ki n. adoncs miaCnia `aRorZinebis dasawyisad~.
sinamdvileSi ki qarTvelTa Soris somxuri TviTSemecnebis
dasawyisad. is wers _ `is garemoeba, rom iustinianes provincialuri
reformisas mcire armeniis miwebma ara mxolod armeniis saxeli
SeinarCunes, aramed es saxeli gavrcelda maT mezobel miwebzec,
gvimtkicebs, rom aRorZinebis procesi iqamdec dawyebuli iyo~ (n.
adonci, armenia... gv. 202).
maSasadame, n. adoncis Tanaxmad, `aRorZinebis~, anu qarTvelTa
gasomxebis procesi iustinianemdec sakmao xnis dawyebuli iyo, da
amitomac maTi miwa-wyali moeqca kidec `mcire armeniis~ provinciaSi.
aqedan Cans, rom strabonis mier aRweril faqts iberiis miwebis
pariadres, xorZenesa da gogarenis mitacebas armeniis mier ukvalod
ar Cauvlia.
iustinianes epoqamde am qarTul miwa-wyalze ukve dawyebula
mkvidri qarTuli mosaxleobis gasomxebis procesi, rac
daufiqsirebia iustinianes Tavisi administraciuli reformiT, roca
iberiis es yofili miwebi (xorZene da pariadre) armenias miakuTvna.
232
n. adonci, marTalia arapirdapir, magram mainc aRiarebs, rom e.w.
mcire da didi armeniebis dasavleT periferiebze mcxovrebi
mosaxleoba qarTvelTa eTnojgufs warmoadgenda. magaliTad, is
aRniSnavs, rom saimperio dayofis Semdeg kapadokiac somxur miwa-
wyals miakuTvna iustinianem, am faqtis gamo n. adoncs axsendeba
movses xorenaci, romelic aRniSnavda, rom pontos miwa-wyali
somxeTis sazRvrebSi Sedioda. aq isic unda gaxseneboda n. adoncs,
rom ponto-maJaqis miwa-wylis mmarTvelad iverieli mTavari iqna
daniSnuli. saerTod ki, m. xorenacis Tanaxmad, aRniSnuli miwa-wyali
saerTod qarTvelebiT (iverielebiT) iyo dasaxlebuli, mas Tavisi
Teoriac hqonda am faqtis asaxsnelad. pontos anu Savi zRvis
aRmosavleTSi qarTvelebi qristeSobamde 600 wliT adre
nabuqodonosors dausaxlebia. amis gamo teritoria ponto-
kapadokiidan dasavleT saqarTvelos CaTvliT qarTvelebiT yofila
dasaxlebuli. am orive qarTul mxares (e.i. ponto-kapadokia-lazikas
da dasavleT saqarTvelos) erTi mmarTveli dinastiac _
mirdatianebi hyolia. m. xorenaci gugarqis pitiaxSebs pontos
mefeebis naTesaur maxloblebad miiCnevs _ `Saras naSiers, guSars
ergo kangarqi, naxevari javaxeTi, kolbi, wofi da Zori hnakertis
cixe-simagre. aSocis uflad da taSiris sepuhad valarSakma haikiani
guSaris STamomavali ganamwesa, xolo kavkasiis mTis mopirdapire
mxares, CrdiloeTiT ganmgeblad daadgina didi da Zlevamosili
gvari, romlis ufalT gugarelTa pitiaxSebi daerqvaT. isini iyvnen
STamomavalni darehis naxararis mihrdatisa, romelic wamoiyvana
aleqsandrem da mTavrad dausva nabuqodonosoris mier tyved
moyvanil iverielTa modgmas. amis Sesaxeb abidenosi ambobs:
`Zlevamosilma nabuqodonosorma, romelic herakleze ufro Ronieri
iyo, Sehyara jari da miaRwia libielTa, agreTve iverielTa qveynebs,
Semusra da daimorCila isini da maTi erTi nawili wamoasxa iqidan
da pontos zRvis marjvena mxares daasaxla~ (iveria qveynierebis
dasavleT sazRvarze mdebareobs). basianis did xevSi xelisuflad
daadgina ortuni, haikis Tesl-tomi~ (movses xorenaci, somxeTis
istoria, 1984, gv. 406).
m. xorenaci CamoTvlis qarTul qveynebs _ javaxeTs, kolbs, wofs,
Zors, aSocs, taSirs, `CrdileTs~, `pontos zRvis marjvena mxares~,
basians, maT ricxvSi, Cans, is ponto-kapadokiasac miiCnevda, radganac
ponto-kapadokiisa da misi dedaqalaqis maJaqis mmarTvelad
233
qarTvelTa samTavro saxlis Svili mihrdati iqna daniSnuli _
somxeTis mefe tigranma `mihrdats miando maJaqi~ (iqve, gv. 114).
Semdgom tigranma mas `aRar misca arc Tavisi samflobelo, arc
kuTvnili qarTvelTa qveyana~ (iqve, gv. 116).
`qarTvelTa qveyana~ kavkasiis mTebTan mdebare gugarqi da
dasavleT saqarTveloa aRmosavleT SavizRvispireTTan erTad, sadac
nabuqodonosorma Caasaxla isini, xolo ponto-kapadokia, marTalia,
somxuri administraciuli erTeulia m. xorenacis mixedviT, magram
misi marTva qarTuli samTavro saxlis wevris mier miuTiTebs, rom
albaT m. xorenacis ponto-kapadokiac qarTveli xalxiT dasaxlebul
mxared miaCnia da amitomac mis qarTvel mmarTvels raRac
mxardaWera eqneboda mosaxleobis mxridan.
xorenacidan erTi saukunis Semdeg iustinianes ponto-kapadokia,
armeniis administraciul erTeulSi Seuyvania. is wers _ `iustinianem
gaafarTova mcire armeniis miwebi mezobeli mxareebis xarjze da maT
miiCnevs armeniad, imperiis nawil didi armeniis Tanasworad~ (n.
adonci, armenia, gv. 203).
m. xorenacis Tanaxmad, rogorc iTqva, mTeli pontos anu Savi
zRvis aRmosavleTi mxare qarTvelebiT iyo dasaxlebuli uZvelesi
droidanve, yovel SemTxvevaSi nabuqodonosoris droidan. magram
imdenad Zlier Seryeula iqaur qarTvelTa cnobiereba
aRmosavleTidan Semosuli somxuri suliskveTebiT, rom VII s-is
dasawyisSi bizantiis imperias aq Camouyalibebia `armeniakonis Temi~
- axali administraciuli erTeuli (iqve, gv. 203).
`armeniakonis Temi~ ganvrcobili yofila kesaria-kapadokiidan Sav
zRvamde _ sinopidan fazisamde da evfratamde (iqve, gv. 203).
aRsaniSnavia, rom armeniakonis Temis sasazRvro mdinare `fazisi~
iyo ara rioni, aramed Woroxi. xufaTi _ sasazRvro punqti saqarTve-
losa da bizantias Soris axlos mdebareobda WoroxTan, anu `fazis-
Tan~, Cans aqamde aRwevda es Temi.
adoncis mixedviT mTel am mxareebSi gaZlierebula somxuri
elementi, somxuri suliskveTeba. is amas xsnis imiT, rom am mxareebSi
Sida somxeTidan gadasaxlda somxuri mosaxleoba. SesaZloa es
marTlac ase moxda da ponto-zRvispireTSi marTlac gadasaxldnen
somxebi, magram es miwa-wyali xom ar iyo ukacrieli mxare, iq xom
adgilobrivi mkvidri mosaxleoba cxovrobda. somxebis gadasaxlebis
gamo maT miatoves TavianTi miwa-wyali? cnobebi adastureben aseT
migracias?
234
somexTa mimarT mkvidri qarTveli mosaxleobis damokidebulebas
kargad gamoxatavs SavSeTis episkoposi mtbevari stefanozi, romelic
wmida gobronis cxovrebaSi aRwers im mZime suraTs, romlic am dros
qarTvelebs gasCeniaT somexTa mimarT. meore mxriv, gabatonebul
somxebsac CamouyalibdaT azri qarTvelTa Sesaxeb _ maTi azriT,
qarTvelebi, rogorc mdabali da daCagruli fena `ugunurebi~ arian
magaliTad, somexi istorikosi XIII saukunisa vardan arevelci qar-
Tvelebs `ugunurebs~ uwodebs, miuxedavad daviT aRmaSeneblis
politikuri warmatebisa, _ `is Zlier zrunavda ugunur qarTvel
xalxze~ (v. arevelci, msoflio istoria, Tb. 2002, gv. 140).
qarTvelebi SavizRvispirsa da Sida mxareebSi imyofebodnen
bizantielTa da arabTa xelqveS, orive dampyroblis epoqaSi isini
iyvnen pasiuri, inertuli, Sesabamisad, uunaro da `ugunuri~,
romelic aqtiuri da unariani somxuri mxaris mier
denacionalizaciis procesSi imyofeboda (kargavda erovnul
vinaobas da TviTSemecnebas).
qarTvelebi, rogorc monofizitebi, ise qalkedonitebi somxuri
eklesiis wiaRSi somxurenovnebi xdebodnen. es politikuri
bedukuRmarTobis Sedegi iyo.
sabednierod, klarjeT-SavSeTSi da Semdeg taoSic qarTvelobam,
ucxo politikuri uRlisagan gaTavisuflebisTanave, gaicnobiera
denacionalizaciis safrTxe da Sesabamisi Sefasebac mieca somxur
sulier mpyrobelobas, romelic politikurze ufro mZimea _ `rameTu
miwa igi somxiTisa ampartavan, uwyalo, uyvarul da yovliTa
ukeTurebiTaa savse~ (stefane mtbevari episkoposi, wameba wmidisa
mowamisa gobronisi, Zveli qarT. agiogr. lit. Zeglebi, I, 1964, gv. 175).
qarTvelebi Tvlidnen, rom somxebis qmedeba, romelic qarTvelTa
denacionalizaciisaken iyo mimarTuli, borotebas warmoadgenda, ami-
tomac werda qarTveli episkoposi _ `scoda boroti didman saxlman
somxiTisaman, viTarca Tqva ieremia, `sityviTa gmobisaTa Seawuxes
suli wmida da saqmiTa bilwebisaTa gardareulad ganarisxes
Semoqmedi Tvisi~ (iqve, gv. 174).
somexTa anu ufro zustad somex-qalkedonitTa, Tu somex-
monofizit saeklesio mesveurTa sulieri Zaladoba _ uwyaloebad da
uyvarulobad fasdeboda qarTvel episkoposTa mier. ase afasebda maT
arsen didi kaTalikosi wignSi `ganyofisaTvis somexTa da
qarTvelTa~ da episkoposi stefane (mtbevari) naSromSi `wameba
wmidisa gobronisi~ _ `uyvarul da yovliTa ukeTurebiTa savse,
235
romelsa Sina ara ipova Tavisa misadrekeli qristeisi, romelTaTvis
qriste cudad mokvda~ (Zveli qarTuli agiogr. lit. Zeglebi, I, 1964,
gv. 175).
ra igulisxmeba sityvebSi `misTvis qriste cudad mokvda~. esaa
iseTi kaci Tu sazogadoeba, romlisTvisac aSkara faqti, WeSmariteba
_ arafers niSnavs, romelic realobas sicruiT amrudebs. aseTni
yofilan ara mxolod stefane mtbevaris Tanamedrove zogierTi
somexi ierarqebi da swavlulebi.
somex swavlulTa mier ioane da eqvTime mTawmidelebi da grigol
bakurianis Ze somxebad cxaddebian, Tumca ki es moRvaweebi
sxvadasxvagvari xerxiT da miniSnebiT, pirdapir Tu arapirdapir
werdnen, rom isini arian naTesaviT e.i. eTnikuri qarTvelebi gvar-
tomobiT, CamomavlobiT, suliskveTebiT, cxovrebis wesiT, amasTanave
isini gmobdnen somxur Tu berZnul Zaladobas qarTvelTa mimarT.
somex-qalkedonitTa
ierarqiuli damokidebuleba imperiis eklesiis mimarT (VI-VII-VIII ss.)
n. adonci wers, rom sparseTs da bizantias Soris gayofil
somxeTSi warmoiqmna sxvadasxva ierarqiuli damokidebuleba.
236
kesariaSi Semdgari saeklesio krebis gadawyvetilebiT wmida
basili didis epoqaSi, bizantiuri somxeTis episkoposTa kurTxeva
uTuod unda momxdariyo kesariis samitropolitoSi. xolo sparsul
somxeTSi somxurma eklesiam miiRo erovnuli saeklesio xasiaTi
imiT, rom iq Camoyalibda sakaTalikoso _ ierarqiulad
damoukidebeli avtonomiuri sistema.
bizantiaze saeklesio daqvemdebareba gaRrmavda VI-VII ss-Si.
imperias SeuerTda Sida somxeTic. SemoRebuli wesis mixedviT
aqauri somxuri saepiskoposoebic damokidebulni gaxdnen imperiis
eklesiaze, imiT, rom misgan (e.i. bizantiuri samitropolitoebidan)
iRebdnen kurTxevas (n. adonci, somxeTi iustinianes epoqaSi. 1908, rus.
enaze. gv. 364). kerZod ki, maxlobeli umaRlesi taxtisagan (wina
saukuneebSi aseTi iyo kesariis eklesia), Sesabamisad, dasavleT da
Sua somxeTis saepiskoposoebi uSualod eqvemdebarebodnen
konstantinopolis patriarqs (n. adonci, gv. 364).
arabebis Semosevis Sedegad, rac bizantiis imperiam dakarga
gavlena somxeTis Sua nawilze, da, nawilobriv, dasavleT somxeTze
(romelSic eTnikurad qarTuli provinciebic Sediodnen), somxuri
erovnuli (monofizituri) eklesia arabTa xelSewyobiT TandaTan
gaZlierda da misi ierarqiuli avtonomiuroba kidev ufro gaizarda.
bizantiam VIII s-saTvis TandaTanobiT SeZlo arabebis mier dapy-
robili miwebis gaTavisufleba da bizantiam kvlav moiTxova Zveli
ierarqiuli damokidebulebis ganaxleba, magram, amis sapirispirod,
726 wlis manaskertis krebaze gaimarjva somxur-erovnulma
saeklesio mimarTulebam, amis Sedegad iqamde somxur-qalkedonuri
eklesiebi uars ambobdnen bizantiasTan ierarqiul damokidebulebis
ganaxlebaze da uerTdebodnen somxur-erovnul eklesias, anu somxur
sakaTalikosos.
am sayovelTao, somxur-erovnul eklesiasTan dabrunebis process
Tavi aarides bizantiis somxeTis arasomxurma qalkedoniturma
eparqiebma, kerZod ki qarTveli mrevlis saepiskoposoebma.
bizantiuri somxeTis eTnikurad qarTuli mrevlis erTi nawili
axal viTarebaSi SeuerTda ara somxur eklesias, aramed qarTul,
maTTvis erovnul, eklesias, imavdroulad, saqarTvelos moSorebiT
mcxovrebi bizantiuri somxeTis qarTuli mrevlis umetesma nawilma
umjobesad miiCnia berZnulSi darCena da kategoriulad ar Sevida
somxuri eklesiis iurisdiqciaSi.
237
mizezi amisa is iyo rom qarTuli eklesiis iurisdiqciis Zala ver
wvdeboda maT areals _ sacxovrebel olqs romelsac berZnebi
`lazikis qveyanas~ uwodebdnen. isini iyvnen trapezuntis
mitropolitis iurisdiqciis qveS. somxebi maT amJamad `somex-
qalkedonitebs~ uwodeben da somxur-qalkedonuri eklesiis nawilad
miiCneven. sinamdvileSi ki isini, rogorc iTqva, iyvnen eTnikurad
qarTveli qalkedonitebi, zogjer somxuri liturgikuli eniT,
oRond konstantinopolis iurisdiqciis qveS (rogorc aRiniSna,
somxuri erovnuli eklesia monofizitobas miemxro).
somxur-qalkedonuri eparqiebi lazikaSi
e.w. `somexi-qalkedonitebi~ lazikas ukavSirdebian. qarTuli
istoriografiis ori gadauWreli da, amasTanave, sakvanZo sakiTxi
erTmaneTTan dakavSirebuli aRmoCnda. pirvelia e.w. somxur-
qalkedonuri eparqiebis sakiTxi, meore ki aris is, Tu sad
mdebareobda lazika.
qarTvel mecnierTa TvalsazrisiT, lazika dasavleT saqarTvelos
erqva, magram noticiebis mixedviT, `lazikis~ eparqiaSi mdebareobda
paipertis, lerionis, bizanis, olnutis da sxva saepiskoposoebi (ix.
georgika, IV, nakveTi II, 1952, gv. 185, noticiebi Xa da III).
aRniSnuli saepiskoposoebis adgilmdebareobis sakiTxi
ganxilulia `pravoslavnaia enciklopedias~ statiaSi `somexi-
qalkedonitebi~ da maTi adgilmdebareoba iqve darTul rukazea
238
datanili (ix. П. Э., 2001, t. III, gv. 328). am rukidan Cans, rom
lerionis, bizanas, olnutis da paipertis (baiberdis) da sxva
saepiskoposoebi moqceulni iyvnen trapezunt-vanis tbis SemaerTebel
gzaze, kerZod, trapezunt-giumiSxane-arzrum-manaskert-vanis tbis
SemaerTebel gzaze, am qveyanas somxebi uwodebdnen `dasavleT
armenias~, amitomac Tanamedrove somex mecnierebs miaCniaT, rom
aRniSnuli saepiskoposoebi iyvnen e.w. `somex-qalkedonitTa~
kaTedrebi. am qveyanas noticiebSi ewodeba `lazika~. esaa istoriuli
Wanika (WaneTi) _ basianis zoli, trapezuntidan vanis tbamde, uZveles
xanaSive qarTvelTa modgmis tomebis sacxovrisi.
ase rom, `lazika~, berZnuli saeklesio geografiis mixedviT, erqva
ara dasavleT saqarTvelos, aramed WaneT-basianis mxares, amJamad,
sakmaod daSorebuls saqarTvelodan, amitomac am erTian ekonomikur
da, SeiZleba iTqvas, erTian geografiul arialze Tanamedrove qar-
Tvelebs Zalze bundovani warmodgena aqvT, magram istoriulad, ro-
gorc berZnuli noticiebis miTiTeba aCvenebs, es yofila qarTvel-
ebiT dasaxlebuli qveyana, romlis saepiskoposoebic
eqvemdebarebodnen konstantinopols, mas berZnebi eklesiurad
`lazikas~ uwodebdnen, miuxedavad imisa, rom es mxare, Semavali
bizantiis imperiaSi, bizantiuri politikur-administraciuli
dayofis Sesabamisad `armeniad~ iwodeboda. miuxedavad amisa, am
qveynis mosaxleoba eTnikuri lazebi (qarTvelebi) iyvnen da
Sesabamisad mrevli maT qveyanaSi mdebare e.w. somxur-qalkedonuri
saepiskoposoebisa, amitom isini iyvnen ara `somexi-qalkedonitebi~
aramed eTnikuri `lazebi~.
239
Tavi IX
qarTuli warmoSobis ierarqi armeniis iberiaSi
wmida nerse iSxneli
nerse iSxnelis Sesaxeb misi epoqis sxvadasxva avtorebi weren,
esenia:
`daviT da tariWanis cxovrebis~ avtori, romelmac aRwera VII s-is
ambebi, is nerse iSxnels `wmidas~ uwodebs.
`iyo sanaxebTa maT soflisa somxiTisasa, JamTa netarisa didisa
nerse kaTalikozisa, ...xevsa basianisasa, dabasa onkom~ (saq. samociq.
ekl. istoria. 2009, gv. 531).
basianidan deda da Svilebi `warmoivltoda CrdiloiT kerZo
qveyanad tavoisa~ `nerse srbiT miiwia divris~.
`euwya saqme ese wmidasa mamasa Cvensa nerses kaTalikozsa
somxiTisasa~ (gv. 698).
valaSkertSi nerse somexTa kaTalikosma aago RvTismSoblis
eklesia, lastivertecis cnobiT, aq X s-Si `ijda qarTveli
episkoposi~ (n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, gv. 24).
arsen safareli wers _ `ezras Semdgom sakaTalikoso taxtze
RvTis nebiT avida nerse iSxneli. kaci Rirsi da marTlmorwmune~
(saq. samociq. ekl. istoria. 2009, gv. 378).
giorgi merCule _ `nebiTa RvTisaTa iqmna saba episkopos iSxans
zeda, netarisa nerse kaTalikozisa aRSenebulisa kaTolike
eklesiasa da saydarsa misisa, romeli weliwadTa mravalTa
daqvrivebul iyo~ (iqve, gv. 459).
qarTuli wyaroebi nerses uwodeben _ `wmidas~, `netars~, `Rirss~
da `marTlmorwmunes~.
bizantiis imperatori konstans (konstantine) II somxeTSi
imperatori konstans II me-7 saukunis Sua wlebSi akontrolebda
somxeTs da cdilobda somxuri eklesiis qalkedonuri frTis
240
gaZlierebas. somexTa kaTalikosi nerse III taoeli (641-661) iyo misi
moZRvari, Zalze daaxloebuli sasuliero piri bizantiis am
imperatorisa, romelic Tavis moZRvrisaTvis ar iSurebda saxsrebs,
konstans II-is saxsrebiT nerse taoelma aaSena cnobili zvartnocis
taZari wmida grigolis saxelze (v. goilaZe, bizantiis aRmosavluri
politikis asaxva qarTul epografikaSi, 2008, gv. 40).
somexi istorikos sebeosis cnobiT somexTa kaTalikosi nerse
sofel iSxnidan iyo warmoSobiT, axalgazrdobaSi Seiswavla
romaelTa ena da mwerloba, radganac bizantiaSi aRizarda, Sevida
samxedro samsaxurSi, gaecno mraval qveyanas, iyo marTlmadidebeli
qalkedoniti, magram Tavis am sarwmunoebas umalavda somxebs.
somxeTSi miaRwia saepiskoposo xarisxs da miwveuli iqna
sapatriarqo taxtze (iqve, gv. 41).
661 wels kaTalikosma nersem daasrula zvartnocis taZris mSe-
nebloba da mis kurTxevas daeswro imperatori konstans II, am taZris
mSenebloba 20 weli gagrZelda.
valaSkertSi nersesis mier agebuli yovladwmida RvTismSoblis
taZris Sesaxeb wers n. adonci. rogorc iTqva, valaSkertSi nerses
somexTa kaTalikosma aago RvTismSoblis eklesia, lastivercis
cnobiT, aq X s-Si ijda qarTveli episkoposi~ (n. adonci, gv. 24).
v. goilaZis varaudiT somexTa kaTalikosi nerse SesaZloa
yofiliyo tao-klarjeTis bagrationTa saxlis warmomadgeneli (v.
goilaZe, bizantiis aRmosavluri politikis asaxva qarTul
epografikaSi, 2008, iqve, gv. 42).
giorgi merCules cnobiT, nersess taoSi - iSxnis eklesia
auSenebia, romelic Semdeg arabTa Semosevebis dros daqvrivebula
(iqve, gv. 43).
ra iZleva safuZvels imisa, rom vivaraudoT nerse iSxnelis
somexTa kaTalikosis eTnikuri qarTveloba?
amis mizezi mravalia, erT-erTia is, rom e.w. somexTa da
qarTvelTa ganyofis Semdegac somxur eklesiaSi mravali eTnikurad
arasomexi eTnosi iyo gaerTianebuli (magaliTad, eTnikuri
albanelebi somxur eklesiaSi Zlier frTas qmnidnen). am gayofis
Semdegac somxuri eklesiis erTgul mrevls VII s-saTvis
warmoadgendnen taoeli, basianeli, spereli da Teodosiopoleli
qarTvelebi, im epoqaSi maTi sacxovrebeli are (e.i. tao, basiani,
speri da Teodosiopolis mxareebi) iwodeboda `iveriad~ (IX-X ss-Si)
da ara aRmosavleT saqarTvelo.
241
saqme is iyo, rom afxazTa samefos gafarToebis Sedegad IX-X
saukuneebSi, rac afxazTa samefom Tavisi sazRvrebi miitana
Tbilisamde, Sida qarTli mis nawilad, e.i. `afxazeTad~ iqca, amave
dros Tbilisis saamiros erT did nawilSi (qvemo qarTlSi) e.w.
`somexTa samefo~ (taSir-Zorakertisa) Camoyalibda. maSasadame,
Sesabamisad, am mxares somxiTi ewoda, xolo Tbilisis aRmosavleTiT
kaxeTis saqorepiskoposo Camoyalibda.
Sesabamisad, IX-X saukuneebSi aRmosavleT saqarTvelo politikuri
TvalsazrisiT `afxazeTad~, `somxiTad~ da `kaxeTad~ iwodeboda,
xolo iveria anu `qarTvelTa qveyana~ im epoqaSi tao-basian-sper-
Teodosopoliss erqva.
am politikurma terminologiam asaxva hpova bizantiaSi. kerZod,
konstantinopolSi saimperatoro karma `iberiis Temi~ uwoda swored
tao-sper-basian-Teodosiopoliss, xolo imave epoqis bizantieli
istorikosebi im qveyanas, romelsac Cven `saqarTvelos samefos~
vuwodebT, uwodebdnen ara iverias, aramed `afxazeTs~, mis mefeebs ki
`afxazTa mefeebs~.
maSasadame, im epoqaSi imJamindel saqarTvelos erqva `afxazTa
samefo~, xolo `iveria~ ewodeboda tao-basian-spersa da
Teodosiopolisis olqs.
rogorc iTqva, iqamdec e.i. VII da VIII saukuneebSi, iberebi (e.i.
tao-basian-sperelebi) da albanelebi somxuri eklesiis mrevlad
iTvlebodnen.
somxuri eklesiis mrevlad gadaqceuli albanelebi, iseve, rogorc
iberebi, cxadia ar iyvnen eTnikuri somxebi. somxeTSi mcxovrebi
iberebis eTnikur qarTvelobaSi mxolod patkanov-maris momxre
istorikosebsa da filologebs SehqondaT eWvi XX s-Si.
tao iyo iberiis erT-erTi umTavresi nawili, Tumca ki somxuri
eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda.
mxolod nerse kaTalikosis gardacvalebidan naxevari saukunis
Semdeg, 726 wlis manaskertis krebis Semdeg, TandaTanobiT gauCndaT
taoelebs survili gasuliyvnen somxuri eklesiis wiaRidan da
SeerTebodnen TavianTi eTnikuri TanamoZmeebis e.i. qarTvelebis
eklesias.
sababi amisa iyo is, rom manaskertis krebam dagmo qalkedonitoba
da aRiara monofizitoba.
es kargi sababi iyo taoeli qarTvelebisaTvis mxurvaled
SeenarCunebinaT qalkedonituri sarwmunoeba da qarTuli eklesiis
wiaRs SeerTebodnen.
242
maSasadame, `ganyofa~ somxuri da qarTuli eklesiebisa, romelic
kirionis dros, daiwyo gugarqSi, dasrulda VIII s-is 20-30-ian wlebSi
taosa da basianSi.
kirionis epoqaSi `ganyofis~ I etapma moicva mxolod qvemo qarTli
e.i. gugarqis vrceli qveynis erTi nawili, xolo ganyofis II etapma
VIII s-Si moicva tao, basiani da iveriis vrceli mxareebi araqsamde,
evfratis saTaveebamde, arzrumamde da SeiZleba vanis tbamdec ki,
radganac es vrceli mxareebi iberebis bunebriv sacxovriss
warmoadgenda qristeSobamdec. amis axsna Semdegia _ zogadad,
rogorc mravaljer iTqva, iberia anu `iberiis Temi~ moicavda
istoriuli arian-qarTlis miwa-wyals anu tao-klarjeT-basian-karin-
vanands. es iyo yofili e.w. `didi iberiis~ is nawili, romelic
strabonis cnobiT armeniam waarTva iberias. es momxdara
qristeSobamde II s-Si.
iqamdec, Zv. w. IV-III s-Si azonis mamis (iaredosis) epoqaSic, Cans,
SemoWrili somxebis samxedro warmatebam arian-qarTlSi aiZula
azoni axali politikuri centri eZebna ufro CrdiloeTiT _
Tanamedrove saqarTveloSi.
marTalia, Semdeg am mxareebs, anu arian-qarTlis erT nawils,
dasavleT armenia uwodes, magram iq darCenila Zveli iberebis didi
nawili, romelTac SeZles SemdgomSi, xelsayreli momentis
dadgomisTanave, taos anu `qarTvelTa samefo~ daaarses.
xelsayreli momentis dadgomisas aRniSnul `somxeTis miwa-
wyalze~ taoSi Camoyalibda `qarTvelTa samefo~, romelic swrafad
gaizarda.
aqedan Cans, rom sinamdvileSi VII-VIII saukuneebSic didi
dapirispireba iyo e.w. dasavleT somxeTis qarTvelebsa da Sida
somxeTis somxebs Soris. aman asaxva hpova sxvadasxva cnobebSi.
magaliTad, roca bizantiis imperatori konstans II nerse
kaTalikosis miwveviT mivida somxeTSi zvartnocis taZris
kurTxevaze monawileobis misaRebad, is jer, gzis Sesabamisad, Sevida
TeodosiopolSi (karinSi). aq masTan Sesaxvedrad mividnen am qalaqis
irgvliv mdebare iverTa miwebis didebulebi, kerZod `sperelebi,
bagratuni Tavadebi, didebulebi taosa da basianis provinciidan,
aseve sxva mxareTa didebulebi jarebiTa da TavianTi naTesavebiT.
imperatorTan Sesaxvedrad taodan Cavida kaTalikosi nersec~ (v.
goilaZe, bizantiis aRmosavluri politikis asaxva, 2008, gv. 44).
243
imperatoris irgvliv, bizantielTa mier `somxeTad~ saxeldebuli
qveynis qarTveli didebulebi Seikribnen, romelTac, rogorc Cans,
mtrobdnen somexi didebulebi, es mtroba gamoixateboda sxvadasxva
saxiT, magaliTad, imperatorTan misuli qarTvelebi mxars uWerdnen
somxeTis im sardals, romelsac mxardaWera ar hqonda Tanamemamule
somxebis mxridan, magram, roca man es mxardaWera moipova, mas qar-
Tvelebi ganudgnen (igulisxmeba sardali Teodoros rStuni).
maSasadame, somxeTis mniSvnelovan Tanamdebobaze qarTvelebi da
somxebi erTmaneTs edavebodnen.
somxeTSi somexTa da qarTvelTa urTierTqiSpi gadaizarda sar-
wmunoebriv urTierTbrZolaSi, rac bolos dasrulda saeklesio gan-
xeTqilebiT _ taoelebma da saerTod somxeTis qarTvelebma, rogorc
iTqva, SeinarCunes qalkedonitoba, xolo eTnikuri somxebi, maT
Soris qalkedonitebic (erTi nawili), SeuerTdnen somxur
monofizitur eklesias.
somxeTis qarTvelebisa da eTnikuri somxebis am mtroba-davis
dros nerse kaTalikosis mxares yovelTvis qarTvelebi idgnen.
magaliTad, aRmosavleTSi Tavisi erT-erTi yofnisas imperatorma
angariSi gauwia somex didebulebs (romelnic Zalze did Zalas
warmoadgendnen) da Tanamdebobidan gadaayena Teodoros rStuni
(romelTa mokavSireebi iyvnen qarTvelebi da albanelebi).
konstans II-m somxeTis cxenosani jaris sardlad daniSna muSel
mamikoniani, amave dros sagangebo macneebi gaagzavna iberiasa,
albaneTsa da sivnieTSi raTa maT Teodosos rStunTan kavSiri
gaewyvitaT (iqve, gv. 44).
konstans II, am dros, SeCerda q. dvinSi, kaTalikos nerses saxlSi.
nerse III-m isargebla am momentiT, moiwvia saeklesio kreba da
gamoacxada Tavisi qalkedonituri rwmena, marTalia imperatoris iq
yofnisas zogierTma somexma Tavi Seikava, magram umetesi nawili
aRSfoTda.
amis gamo, SeSfoTebuli nerse III Tan gahyva dvinidan ukan
dabrunebul imperators.
nersem Tavi Seafara taos, sadac misi damcvelebi iyvnen taoeli
qarTvelebi.
sebeosis TxrobiT nerses qalkedonitobiT aRSfoTda somxeTis
jari, maT miemxro Teodoros rStuni, miiRo arabebisagan damxmare
Zalebi, daiwyo omi bizantielTa winaaRmdeg da aiRo trapizoni.
244
rogorc iTqva, kaTalikosi nerse imperatorTan erTad
gamgzavrebula konstantinopolSi da dabrunda ukan taoSi da iq
darCa Teodosos rStunis gardacvalebamde.
6 wliani devnis Semdeg qarTvelebisa da imperatoris SewevniT
nersesi kvlav avida somxeTis sapatriarqo taxtze da daamTavra
zvartnocis qalkedonituri taZris mSenebloba, romlis kurTxevasac
imperatori daeswro (`istoria episkopos sebeosisa~ (rusul enaze),
erevani, 1939, gv. 119-127). somex monofizitebs es taZari ucxod,
araerovnulad miaCndaT.
maSasadame, nerse taoels mtrobdnen somexi didebulebi da is
imJamindeli somxeTis qarTvelebis mxardaWeriT sargeblobda. mis
dros somxeTis mravalma eTnikurma qarTvelma aRiara qalkedonitoba
taos gareTac.
rogorc iTqva, taoSi nerses, kerZod iSxanSi, episkoposobisas VII
s-is 30-ian wlebSi augia iSxnis imJamad mrgvali taZari (banasa da
zvartnocis tipisa).
saerTod, rogorc avanis, ise zvartnocis qalkedonituri da sxva
qalkedonituri taZrebi somxeTis qarTvelTa TavSesafars, maTi
eTnoidentobis sadgurebs warmoadgendnen. somxur eklesiaSi
TavianTi yofnis dros qarTvelebi cdilobdnen saeklesio
arqiteqturiTac gansxvavebuli yofiliyvnen eTnikuri somxebisagan.
qalkedonituri taZrebi avanisa da zvartnocisa warmoadgendnen
somxeTSi mcxovrebi qarTvelebis saeklesio TviTgamoyofis,
eTnoidentobis warmoCinebis niSan-taZrebs, amitomac uwodebdnen
zvartnocis mSenebel nerses qarTvelebi `wmidas~.
nerses garda qalkedonituri sarwmunoeba somxeTis sxva
kaTalikosebsac hqondaT, magram qarTvel mamebs isini wmidaTa rigSi
ar SeuyvaniaT, maTgan nersesi gamorCeuli iyo Tavisi eTnikuri
warmomavlobiT, is qarTveli iyo taoelTa msgavsad da amitomac
mudam daculi da pativcemuli Tanamemamuleebis (e.i. somxeTSi
mcxovrebi qarTvelebis) mier.
somex-qarTvelTa davis epoqaSi mcxovrebi arsen safareli, giorgi
merCule, daviT da tariWanis cxovrebis aRmweri da sxvebi, wmidas da
`RvTis kacs~ ar uwodebdnen somexTa araqarTvel kaTalikoss.
arsen safarelis cnobiT, sakaTalikoso taxtze nerse `RvTis
nebiT~ avida, is iyo `Rirsi da marTlmorwmune~, xolo giorgi
245
merCule mas `netars ~uwodebs. ufro metad ganadidebs maT daviT da
tariWanis cxovrebis aRmweri da uwodebs `Cvens wmida mamas~.
somxeTSi, rogorc aRiniSna IV-VIII ss-Si mravali qarTveli
sasuliero piri moRvaweobda. maT Soris, CvenTvis cnobilia kirion
kaTalikosi - somxeTis centraluri nawilis, airaratis episkoposi,
mose gugarqel qarTvelTa episkoposi (Tumca monofiziti), wmida
grigoris cxovrebis arabulad mTargmneli da albaT sxvebic,
romelTac momavali mkvlevarebi gamoavlenen.
somxur eklesiaSi, SemdgomSic, kerZod XVII-XVIII ss-Sic, uamravi
qarTveli monofiziti sasuliero piri moRvaweobda, rac Cans
matenadaranSi daculi maTi qarTulenovani werilebidan, zogierTis
qarTuli gvaric cnobilia. erT-erTi aseTia somxur eklesiaSi
droebiT moRvawe qarTveli sasuliero piri cnobili arqimandriti
ioane xelaSvili. ioane batoniSvils `kalmasobaSi~ aRwerili aqvs
aseTi ambavi: qarTl-kaxeTis samefos gauqmebiT anu qarTvelTa
umoqmedobiTa da uTavbolobiT ise aRSfoTda ioane xelaSvili, rom
man datova qarTuli eklesia da gadavida somxur eklesiaSi. maSinve,
erT-erT somxur monasterSi mas gauCines ulufa da misces Tavisi
senaki, sadac mis locvas aRwers kidec mwerali (ioane batoniSvili),
Semdgom ioane xelaSvili kvlav daubrunda mSobliur eklesias. ase,
rom qarTvelebi IV saukunidan XIX saukunis CaTvliT mravlad
iRwodnen somxur eklesiaSi.
rogorc iTqva, VII-VIII ss-Si somxur eklesiaSi gaerTianebulni iyo
ramdenime qarTuli Temi, maT Soris yvelaze mniSvnelovani taoa.
mxolod qarTvelTa TviTSemecnebis gamoRviZebis Semdeg daubrunda
es mxare dedasamSoblos eklesiuradac.
vfiqrob, arzrum-lazistanis qarTvelTa eTnikuri
TviTgamoRviZebis procesi jerac ar damTavrebula, kerZod,
qristiani lazebi XVI-XIX saukuneebSi Seerivnen `urumebsa~ da
`romeosebs~ (berZnebs), xolo mahmadiani lazebi _ osmalo-Turqebs.
SesaZloa maTi TviTSemecnebis gamoRviZebis SemTxvevaSi isini kvlav
daubrundnen TavianT eTnoidentobas.
gugarqeli, taoeli, vanandeli da arzrumeli aznaurebi
somxuri eklesiis winaaRmdeg
246
mkvidri mosaxleobis Tvalsazrissa da nebas, rogorc wesi, Sua
saukuneebSi gamoxatavda mosaxleobis Tavisufali fena, anu
aznaurebi. dabali fena _ glexebi uufleboni da ZiriTadad
uidentoni iyvnen. aznaurebi _ mepatroneni iyvnen da qveynis eTnikur
saxesac warmoaCendnen.
sabednierod, gugarqSi somxuri eklesiis gaZlierebisas, mis
agresiul survils Tavis mrevlad gadaeqcia qarTuli mosaxleoba,
win aRudga mkvidri aznauroba anu gugarqelma aznaurebma qarTul
eklesias dauWires mxari kirion kaTalikosis dros (ix. a. jafariZe,
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, t. II).
Tu ara maTi (mkvidri aznaurebis) mxardaWera, somxuri eklesiis
Semotevas imJamad dasustebuli qarTuli eklesia ver
daupirispirdeboda.
qarTuli eklesiis dasusteba ki gamoiwvia Cveni qveynis
dampyrobeli sparseTis Sahebis prosomxurma mikerZoebam, kerZod,
maTma monofiziturma saeklesio orientaciam.
sparselebi qarTuli eklesiis diofizitizms probizantiur
orientaciad miiCnevdnen da devnidnen.
roca mavrike keisarma SeZlo bizantia-sparseTis sazRvris Tbili-
samde motana, amiT zurggamagrebulma kirionma gabeda da nabiji
gadadga gugarqis mkvidr qarTvelebisaTvis wirva-locvis
qarTulenovnebis asaRorZineblad, ramac sastikad gaaRiziana
somxuri eklesia.
gugarqi _ kirionis samwyso iyo. am qveynis namdvili mflobelebi
ki, rogorc iTqva mkvidri aznauroba iyo, amitomac somexTa
kaTalikosma sagangebo epistoliT mimarTa gugarqis aznaurebs mxari
daeWiraT somxuri eklesiisaTvis kirionis nebis sawinaaRmdegod
iqauri mose kvlav episkoposad daebrunebinaT, is imJamad Tavs
somxeTs afarebda. swored am gadamwyvet momentSi gugarqelma
aznaurebma mxari dauWires qarTul eklesias, riTac Zlier
ganawyenda somexi kaTalikosi. `Cven es sarwmunoebac gvaqvs da egec,
Tu unda mose episkoposs, movides da kirions daemorCilos~ aseTi
iyo gugarqel aznaurTa pasuxi. aqedan kargad Cans maTi eTnikuri
vinaoba - isini saeklesio mTlianobas anu qarTuli eklesiis
gaubzarvelobas ufro did mniSvnelobas aniWebdnen, vidre somexi
kaTalikosis mowodebas.
247
lastivertecis Tanaxmad, arzrumelma, taoelma da basianelma
aznaurebma gugarqel aznaurTa msgavsad dauWires mxari qarTul
eklesias (a. lastiverteci, istoria, 1974, gv. 44).
aq SeiZleba gavixsenoT, rom eTnikur somxur olqebSi aznaurebi
mxars somxur eklesias uWerdnen. magaliTad, `epistoleTa wignSi~
kargad Cans, rom vrkanis marzpani devnida qarTul eklesias da
mxars uWerda somxurs.
xolo eTnikur qarTul regionebSi aznaurebi, rogorc iTqva,
mxars qarTul eklesias uWerdnen, am faqtis kargi gamoxatulebaa
magaliTi taoel-vanandel-kareli didebulebisa: bakurianisZeebisa,
Cordvanelebisa, vanandeli aznaurebisa, Tornike erisTavisa da misi
Tanamosagre qarTveli didebulebisa _ isini iyvnen erTguli mrevli
qarTuli eklesiisa.
gugarqelma, taoelma, vanandelma da arzrumelma aznaurebma
kargad icodnen, rom Tu isini mxars dauWerdnen qarTul eklesias
qveyana SeinarCunebda qarTvelobas, winaaRmdeg SemTxvevaSi ki
gasomxdeboda.
basianis sofeli okomi
da anisis somxuri jvari
aristakes lastivertecis cnobiT, basiani da 12 axlo gavari
dasaxlebuli iyo qarTvelebiT, romelnic ebrZodnen somxur
eklesias. maT anisis somxuri jvris lursmnebi moaZvres da
gaiZaxodnen `am lursmnebisgan cxenis nalebs gavakeTebTo~,
qarTvelebi. avtoris azriT, amis gamo, daisajnen basili imperatoris
xeliT.
basili imperatorma, qarTvelTa qveynebi da soflebi moaoxra,
maT Soris iyo basianis erT-erTi centri da mTeli mxareebi okomi _
`mefe Zlier ganrisxda da brZana cecxliT, maxviliTa da tyveobiT
gaenadgurebinaT didi daba-qalaqi okomi da mis garSemo mdebare
soflebi, aoxrda miwis savargulebi, romlebic im mxareSi iyo,
xolo tyveebi waeyvanaT qaldiis gavarSi, TviTon ki basianisaken
gaemarTa da miaRwia vanandis gavars... mefem qveynis oTxive mxares
jari gagzavna marbieli mohfina, mkacri brZanebiT moiTxova, raTa ar
daendoT arc moxuci, arc axalgazrda, arc yrma, arc asakovani, arc
kaci, arc qali da saerTod arcerTi asakisa, amgvarad, man daangria
da moaoxra Tormeti gavari... gadaiwva, daingra, ganadgurda, maTi
248
patronebi maxviliT amowydnen... es Tavs gadaxdaT nacvlad imisa, rom
maT moglijes wmida kaTolike eklesiis karidan samefo niSnis mqone
jvris lursmnebi da Seuracxmyofelad gaiZaxodnen: cxenebisTvis
nali unda gavakeToTo. ase samarTlianad maT Tavs daatydaT
ubedureba.. vai mefis Seubralebel brZanebas... gaukacrielda
keTilmowyobili qveyana da dacarielda. magram ar vici risTvis
SeemTxva maT yovelive es, Wkuis darigebisTvis Tu qveynis
mosaxleobis aRviraxsnilobis gamo~ (aristakes lastiverteci,
istoria, 1974, gv. 47).
aqedan Cans, rom daba-qalaqi okomi, basiani da mis irgvliv 12 sxva
mxare _ qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, romelnic anisis `jvris
lursmnebis~ upativcemulobis gamo daisajnen _ wers a.
lastiverteci e. i. ar iyvnen somxebi, amitomac ar scemdnen pativs
somxur niSnebs.
anisis jvris lursmnebi
aristakes lastivertecis cnobiT, taoel da basianel qarTvel
aznaurTa jarma, romelic Tan axlda afxazTa mefe giorgi I-s, pativi
ar sca anisis jvars, misi lursmnebi daaZvres da waiRes.
`SahinSad wodebuli anisis mefis gagikis gardacvalebis Semdeg
memkvidreobisTvis erTmaneTs waekidnen misi Svilebi sumbati da
aSoti, saWiro Seiqmna sasamarTlo, maTTan viTarca mosamarTle
movida afxazTa mefe giorgi da mSvidobianad Seariga isini, sumbats
misca anisis cixe gavarebiTurT, xolo aSots qveynis Sida mxare,
romelic sparseTsa da saqarTvelos uyurebda~ (aristakes
lastiverteci, istoria, 1974, gv. 44).
maleve sumbaTma giorgi I-is es sasamarTlo gadawyvetileba
daarRvia, amitomac giorgi I kvlav Sevida anisSi damnaSavis
dasasjelad. anisidan gamosvlisas giorgis mxleblebma gaZarcves
sakaTedro taZris mokazmuloba, moglijes jvris lursmnebi da Tan
lanZRviT gaiZaxodnen `migvaqvs, raTa cxenebis nali gavakeToTo~
(iqve, gv. 44).
aristakes lastiverteci Semdgom ufro dawvrilebiT wers, rom
sumbats ergo qalaqi anisi Tavisi SemogareniT, xolo mis Zmas aSots
Sida mxare somxeTisa, anu anisis samxreTiT mdebare qveyana,
249
romelsac aRmosavleTiT sparseTi, xolo dasavleTis mxridan ki
`saqarTvelo~ esazRvreboda. am SemTxvevaSi is saqarTvelos uwodebs
tao-basian-vanand-karinis mxareebs, romelTac bizantielebi iverias
uwodebdnen. maSasadame, aristakes lastivertecisaTvis
`saqarTveloa~ ara anisis CrdiloeTiT mdebare qveyana, aramed am
qalaqis dasavleTiT mdebare, marTlac, anisis CrdiloeTiT
Tbilisis saamiro mdebareobda, xolo dasavleTiT ki tao-basianis
mxareebi, karinis (arzrumis) veli da vanandis nawili, saqarTvelos
mefis sagamgeo qveyana. am ambidan ramdenime wlis Semdeg am iverias _
saqarTvelos Semoesia imperatori basili bulgarTmmusvreli, da
dadga `karinis farTo velze~, Semdeg gadavida basianiSi da vanandSi
(yarsis mxares).
a. lastivertecis cnobiT, basili bulgarTmmusvrelma am qarTuli
qveynebis e.i. karinis, taos, basianis da vanandis `oTxive mxares jari
gagzavna, marbieli mohfina, mkacri brZanebiT moiTxova ar daendoT
arc moxuci, arc axalgazrda, arc yrma, arc asakovani, arc kaci da
arc qali arcerTi asakisa, amgvarad man daangria da moaoxra
Tormeti gavari... am drois borotmoqmedebani: sisxlSi amosvrili
moxucTa sapatio WaRara, maxviliT amowyvetili axalgazrdebi,
uricxvi brmebi, romelTac Tvalebi daubneles, vfiqrob, yovelive es
Tavs gadaxdaT nacvlad imisa, rom maT moglijes wmida kaTolike
eklesiis karidan samefo niSnis mqone jvris lursmnebi da
Seuracxmyofelad gaiZaxodnen: cxenebisaTvis nali unda gavakeToTo.
ase samarTlianad maT Tavs daatydaT ubedureba, rac sazarel
sanaxaobs qmnis - aznauri qalebi moedanze gamoiyvanes, moxades
Tavsaburavebi, ZuZumwovara yrmebs zogs dedis mkerdidan glejdnen
da qvebs urtyamdnen, nawils ki dedis mkerdze aklavdnen SubiT da
dedis rZes yrmebis sisxls urevdnen, sxvebs gzajvaredinebze
cxenebis CliqebSi agdebdnen da miT xocavdnen... vai mefis (bizantiis
imperatoris) Seubralebel brZanebas, magram ar dacxra misi risxva,
kvlav aRmarTa xeli, raTa yvela borotebisaTvis gadaeWarbebina,
aseTi saqmianobiT gaukacrielda qveyana, zamTris mosvlamde aoxrda
da dacarielda irgvliv yovelive~ (iqve, gv. 47).
basilma dasaja saqarTvelos mefis erTguli mosaxleoba, isini
eTnikuri qarTvelebi, iqedan Cans, rom isini ar aRiarebdnen somxur
sarwmunoebas da amitom maT, lastivertecis sityviT, Seuracxyves
anisis somxuri taZari. isini eTnikurad ucxoni iyvnen
250
lastivertecisaTvis, is am qarTvelebs miiCnevs ara Tavisi eris,
aramed sxva eris nawilad, ara `Cven~ jgufis identuri nawilad,
aramed sxva `imaTi~ erisa, amitomac wers _ `ar vici risTvis
SeemTxvaT maT yovelive es, Wkuis darigebisaTvis, Tu qveynis
mosaxleobis aRviraxsnilobis gamo~ (aristakes lastiverteci,
istoria, 1974, gv. 47).
maSasadame, basianis, taos, vanandisa da karinis mosaxleoba somex
istorikoss miaCnda sxva eTno jgufad _ qarTvelebad, romelnic
daisajnen aRviraxsnili cxovrebisa da somxuri anisis eklesiis
gaZarcvis gamo. basilma sastikad dasaja jer didi daba-qalaqis
okomis mosaxleoba da mis garSemo soflebi `cecxliT, maxvilTa da
tyveobiT~ (gv. 45), Semdeg ki 12 vrceli qarTuli qveyana basiansa da
mimdebare qveynebisa.
olTisis (anu somxurad uxtiqis) Senobebi ki okomis sanacvlod
saqarTvelos mefes giorgis gadauwvavs.
olTisis mosaxleobis qarTvelobas miuTiTebs iqve lastiverteci
_ giorgim `ubrZana jarebs gadaewvaT lamazi nagebobebi, iavareyoT
misi mTeli saqoneli, magram xalxisaTvis vneba ar mieyenebiaT~ (iqve,
gv. 45).
xalxs ratom ar unda miayenos qarTvelma jarma vneba? iqneb imis
gamo, rom mosaxleoba qarTulia. nagebobebSi Senaxuli qoneba ki
mters ar unda gamoeyenebina, am mizeziT gadawva olTisi giorgi
mefem, am dros, Cans ramdenime eklesiac daiwva, ramac safuZveli
misca sabWoTa epoqis istorikosebs ganecxadebinaT rom TiTqosda
`giorgi mefem gadawva somxuri eklesiebi~.
rac Seexeba anisis jvris lursmnebis moments, isini daaZrves ara
sarwmunoebrivi uTanxmoebis gamo, aramed imitom, rom lursmnebze
amotvifruli yofila anisis mflobelis damnaSave sumbatis niSani,
mas didis didebiT Seumkia es jvari am niSnebiT, sumbatis
dasasjelad Sesul qarTvelTa jars, Cans sadac ki unaxavs sumbatis
niSani, mouxsnia da Tan wauRia, maT Soris jvris lursmnebic.
`moglijes eklesiis karidan samefo niSnis mqone jvris lursmani~
gasagebad wers mematiane, vfiqrobT am sakiTxSic araswori iyvnen
sabWoTa epoqis istorikosebi, magaliTad, i. abulaZe, romelic
olTisis eklesiebis gadawvisa da anisis jvarTan dakavSirebul
ambebs ise aRwerda TiTqosda es Zaladoba gamoiwvia qarTuli
eklesiis Zaladobrivma SeWram simxuri eklesiis iurisdiqciis
sferoSi, is wers _ `erTi eklesia iWreba meoreSi, eklesiaTa wva da
251
jvrebis msxvreva amas miuTiTebs~, TiTqosda qarTuli eklesia SeiWra
somxurSi, dawva somxuri eklesiebi da amaT taoeli da basianeli
somxebi `gaaqarTvela~, aseT yalb safuZvelze aigo e.w. `qarTizaciis~
Teoria.
maSasadame, anisis jvris lursmnebi ar mouxsniaT sarwmunoebrivi
gansxvavebis gamo da arc eklesiebi dauwvavT am niSniT. am mxriv,
sabWoTa epoqis istorikosebis naazrevs ewinaaRmdegeba aristakes
lastivertecis cnobebi. misi azriT, am qmedebebs eTnikuri safuZveli
hqonda.
aRsaniSnavia, rom imperatorma basilim, tao-basianis iveriis
ganadgurebiT faqtiurad xeli Seuwyo Turq-seljukebis mier tao-
basan-vanand-karinisa da sxva qveynebis dapyrobas, radganac man am
qveynebis mkvidri qarTveli mosaxleoba sastikad daasusta sakuTari
danaSaulebrivi qmedebebiT, romelTac lastiverteci
`borotmoqmedebebs~ uwodebs (gv. 46).
252
Tavi X
`aRmosavleTis~ sakaTalikoso
`iverTa~ (avanis) sakaTalikoso (VII s-is dasawyisi)
(`kaTalikosni aRmosavalisani~)
X-XVI ss-Ta qarTul samyaroSi `aRmosavleTi~ erqva samxreT tao-
basiansa da maT momijnave mxareebs. wina saukuneTa msgavsad sityva
`aRmosavleTi~ am mniSvnelobiT gvxvdeba XVI s-is dokumentebSic.
saqarTvelos daSlis Semdeg samcxeli mTavris separatizmis
gamarTlebis mizniT konstantinopolSi berZnul enaze Seiqmna
Txzuleba e.w. `manuelis gardamocema~. `is asaxavs mzeWabukis
suliskveTebas _ mefobis survils samcxis miwa-wyalze~ (m.
zaldastaniSvili, kidev erTxel aTabagTa gankerZoebis Sesaxeb,
macne, istoriis seria, 2012, 2. gv. 57).
samcxis mTavari, imJamad, did teritorias flobda basianidan
trapezuntis regionamde.
separatisti mTavris dakveTiT antioqiis patriarq doroTeossac
gamoucia sagangebo `wigni~. `masSi mzeWabuki moxsenebulia, rogorc,
`yovlisa aRmosavleTisa xelmwife~ (qr. SaraSiZe, samxreT
saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVI ss.), 1961, gv. 96).
orive dokumentSi mzeWabuks `mTeli zemo iberiis TviTmpyrobeli~
ewodeba. maSasadame dokumentebSi `aRmosavleTis~ qveS moiazreba _
`zemo iberia~ anu samcxe, tao da basiani mimdgomi mxareebiT vidre
trapezuntis regionamde.
amave mniSvnelobiT ixmareboda sityva `aRmosavleTi~ wina
saukuneebSic.
mas Semdeg rac `zemoni qveyanani~ daviT kurapalatma Tavis
qarTvelTa samefos SeuerTa, mis politikur memkvidreTa
titulaturaSi gaCnda wodeba _ `yovlisa aRmosavleTisa
kurapalati~, rac aRniSnuli qveynebis flobis memkvidreobiTobas
miuTiTebda. am tituls flobdnen bagrat III, giorgi I da bagrat IV
253
(v. goilaZe, `yovlisa aRmosavleTisa kurapalatis~ wodeba, bizantia,
qarTuli wyaroebi, 2010. gv. 129).
`aRmosavleTi~ qarTvelTaTvis, rogorc aRiniSna, im periodSi,
tao-basianis regions erqva, gadaSlils vidre avanamde, im qveynebs,
sadac Semdgom bizantiam daarsa iberiis Temi.
Sesabamisad, `aRmosavleTis kaTalikosni~ da `aRmosavleTs
patriarqi~ erqva, im regionis qarTvel mamamTavars, romelic Semdgom
`iberiis Temma~ moicva.
jer kidev kirion II-m gamoTqva Tvalsazrisi, rom saqarTvelos
`aRmosavleTis~ provincias, anu imiertao-basiansa da mimdebare
olqebs hyavda Tavisi qarTveli kaTalikosi. mas `iverTa
kaTalikossac~ uwodebdnen, qveynis saxelis Sesabamisad, iveria ki,
rogorc somxur, ise berZnul wyaroebSi imJamad (VIII-X ss-Si) tao-
basianis regions erqva da amitomac aq, XI s-Si, bizantiam `iberis
Temi~ Camoayaliba.
saqme isaa, rom am periodSi, ukve TiTqmis IX saukunedan, mcxeTa-
Tbilisis regionis dasavleTiT mdebare regions ukve `afxazeTs~
miakuTvnebdnen, radganac Sida qarTli afxaz mefeTa miswrafebis
regionad iqca. rac Seexeba termin `iveria~-s, imJamad is tao-basiansa
da mis mimdebare mxareebs erqva.
VI s-is bolos (VII s-is dasawyisSi) avanis sakaTalikoso
sarwmunoebrivi niSniT gamoeyo dvinis sakaTalikosos. is Tavis
iurisdiqcias ZiriTadad avrcelebda qarTvelebiT dasaxlebul miwa-
wyalze, tao-basianze da agreTve gugarqad wodebul teritoriaze,
romelic somxuri geografiis mixedviT Woroxamde vrceldeboda. am
regions erqva rogorc `aRmosavleTi~, ise `iveria~, mas `qarTvelebi~
aRmosavleTs uwodeben, ucxoelebi ki `iverias~. es olqebi marTalia
qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, magram saukuneTa manZilze iyo
mitacebuli da somxeTis SemadgenlobaSi Sedioda VI-VII saukuneebSi,
avanis sakaTalikosos arsebobisas, romelic maleve gaauqmes.
iqauri qarTveloba imJamad, somxuri kulturisa da eklesiis
gavlenis qveS iyvnen, Tumca eTnikur-erovnuli (qarTuli) identoba
bolomde dakarguli ar hqondaT.
am mosaxleobam SemdgomSic, kerZod VIII s-dan wamoiwyo udidesi
mniSvnelobis saqme: kerZod, rogorc ki SesaZlebeli gaxda, ganerida
somxuri saeklesio centris monofizitur aRmsareblobas da
qalkedonitoba aRiara Tavis sarwmuneobriv mimarTulebad 726 wlis
krebis Semdeg, tao-basiansa da maT gverdiTa olqebSi, iqamde, VI s-is
254
bolos, avanis sakaTalikoso sarwmunoebrivi niSniT, magram Sinagani
erovnulobis, Tavisi arasomxurobis (anu qarTvelobis) gamo
ganSorda somxur eklesias da Tavis sarwmunoebad qalkedonitoba
anu qarTul-erovnuli aRmsarebloba gamoacxada, aseve
mizandasaxulad miiRo qarTuli eklesiisaTvis sxva damaxasiaTebeli
niSnebic, magaliTad saeklesio arqiteqtura (avanis taZari mcxeTis
jvris aslia. avanis taZari erTi amosunTqviT aigo ioane
bagaranelis mier, radganac mas ukve hqonda nimuSi mcxeTis jvris
saxiT, rac Seexeba TviTon mcxeTis jvars, misi mSenebloba IV
saukunidanve daiwyo, aRwerilia mis centrSi mdgari xis wmida jvris
gumbaTiT gadaxurvis istoriac da mxolod VI-VII saukuneTa mijnaze
miiRo saboloo saxe mcxeTis eklesiam, avanisaTis is ukve
mzamzareuli nimuSi iyo, viTarca qarTul-qalkedonuri saeklesio
arqiteqturisa).
avanis sakaTalikoso, mas rom dacloda, aseve miiRebda saeklesio
da kulturuli saWiroebisaTvis qarTul enasac. avanis
sakaTalikoso maleve gaauqma somxurma eklesiam. avanis
sakaTalikosoSi tao-basian-airarati moiazreba.
SemdgomSi, rogorc aRiniSna, es dawyebuli saqme mainc gagrZelda.
daaxloebiT erTi saukunis Semdeg, gugarqis msgavsad, taosa da
basianis qarTvelobam TandaTanobiT aRidgina qarTulenovneba, anu
Tuki iqamde maTi wirva-locvisa da literaturis ena iyo somxuri,
axla is uaryofil iqna da mis nacvlad mosaxleobam qarTulenovneba
daibruna saeklesio saWiroebisas (e.i. maTi saSinao-ojaxuri
(qarTuli) ena axla ukve sazogadoebrivi urTierTobis saSualebad,
kulturis enad iqca).
`iberieli~ ioane bagaranelis delegacia antoqiaSi da
misi taZari avanSi
aristakes lastivertecis cnobiT iveria mdebareobda ara anisis
CrdiloeTiT, aramed mis dasavleTiT, radganac, rogorc aRiniSna,
misi periodis somxur saistorio geografiaSi `iveria~ ZiriTadad
erqva taosa da basians.
255
VI s-Si `iverTa mTavari~ taos mflobels erqva.
rac Seexeba Sida qarTlisa da anisis CrdiloeTis regions, VII-X
ss-Si, arabTa Semosevebis Semdeg, anisis CrdiloeTiT mdebare
saxelmwifoebriv warmonaqmnebs oficialurad ewodeboda ara
`iveria~ aramed Tbilisis saamiro da taSir-Zorakertis samefo,
xolo Sida qarTli sadavo qveynad iyo afxazeTis, kaxeTis,
somxeTisa da Tbilisis saamiro-samTavroTa Soris.
am drosac saxeli `iveria~ Zveleburadve erqva taos miwa-wyals
(basianTan erTad) da taos momijnave mxareebsac, anisis dasavleTiT.
am mizezis gamo, rogorc aRiniSna, XI s-Si, imier taos samefos
miwa-wyals bizantielebma misi dapyrobis Semdeg, `iveriis Temi~
uwodes da masSi anisic Seiyvanes.
bizantielebi `iverias~ konstantine porfirogenetis epoqamdec
uwodebdnen taos olqsa da mis momijnave mxareebs.
X s-Si aRniSnuli imperatoris cnobiT iverielebs araqsis
marcxena sanapiros qveynebi ekuTvnoda.
konstantine porfirogeneti bevrs saubrobs amis Sesaxeb.
maSasadame, araqsis dasavleT sanapiros qveynebi, sadac
mdebareobdnen TviT dedaqalaqebic ki somxuri administraciuli
erTeulebisa, mainc `iveriad~ iwodeboda da es wodeba (iveria) am
mxareebisaTvis ar iyo usafuZvlo:
amis mizezi iyo is, rom rogorc mravalgzis aRiniSna,
istoriuladac iverielebiT dasaxlebuli miwebi, Zv.w. II
saukunisaTvis, strabonis cnobiT, armeniam miitaca. strabonis
xorZena swored am mxareebSi unda veZioT.
somxuri eklesiis Camoyalibebis Semdeg, aRniSnul mxareebis
armenizaciis xarisxi jer kidev ar iyo yovlismomcveli.
Cans, am mizezis gamo, avanis sakaTalikoso gamoeyo somxuri
eklesiis mTavar centrs _ dvins.
am gamoyofis mizezad miiCneva sarwmunoebrivi momenti, magram mas
ufro metad eTnikuri safuZveli unda hqonoda.
kerZod, 588 wlidan (sxva azriT 591 wlidan) Zvel sofel avanSi
(Tanamedrove erevnis Crdilo-aRmosavleTiT) rezidencia daido
armeniis marTlmadidebelma (qalkedonitma) patriarqma.
miiCneva, rom amas safuZveli daudo imperator mavrikes (582-602)
sazavo xelSekrulebam sparseTTan, ris Sedegadac avani da tao
bizantiis imperiaSi moeqca.
256
es faqti unda yofiliyo safuZveli (da ara mizezi), ramac
gaabedina adgilobriv, metwilad qarTuli warmoSobis taoel-
basianel da avanel mosaxleobasa da samRvdeloebas mieRoT im
sarwmunoebrivi mimarTulebis sapirispiro aRmsarebloba, romelsac
dvinis somxuri sakaTalikoso aRiarebda.
cnobili kanonisti kartaSevi, Tavis wignSi `saeklesio krebebi~
(parizi, 1963, rus.enaze), wers, rom VI saukuneSi egviptelebma,
sirielebma da somxebma monofizituri aRmsarebloba ZiriTadad
miiRes ara sarwmunoebrivi, aramed eTnikuri niSnis gamo. kerZod, maT
surdaT bizantiis centrisagan TavianTi eTnikuri gansxvavebulobis
sarwmunoebrivi saxiTac gamoxatva. amitomac roca bizantiis centrma
mtkiced dauWira mxari qalkedonitobas, periferiebma mis
sapirispirod _ monofizitoba aRiares.
Tu kartaSevis am mosazrebas mivusadagebT eTnikurad iseT rTul
regions, rogoric iyo tao-basian-avanis mxareebi, SeiZleba msgavsi
suraTi davinaxoT.
tao da basiani iyo arasomxuri mxareebi, misi mosaxleoba
`iverebad~ ZvelTaganve iwodeboda, Tumca ki somxuri saeklesio da
administraciuli uRelis qveS. airaratis provinciaSic mravali
mkvidri qarTveli cxovrobda da somexTa iq damkvidrebamde Zveli
tomis _ alarodielebis samSoblod iwodeba. qsenofontis cnobiT, aq
cxovrobdnen fasianebi, xalibebi da taoxebi, qarTuli tomebi,
alarodielebi qarTvelTa erT-erTi tomi unda yofiliyo, yovel
SemTxvevaSi airaratis provinciaSic VII s-is daswyisSi uamravi
qalkedoniti cxovrobda, romelnic miemxrnen avanis qalkedonis
kaTalikoss. amis Sesaxeb miuTiTebs arsen safarelic Tavis
TxzulebaSi `ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa~. is wers:
`ubrZana berZenTa mefem somxeTis kaTalikos mose elivardels (574-
604) da mis episkoposebs, raTa misuliyvnen konstantinopolSi da
kvlav gamowvlilviT gamoeZiaT sarwmunoebrivi simarTle, marTali
ki daemtkicebinaT. xolo mose kaTalikosi ar daemorCila da ar
wavida, aramed uTxra berZenTa mociqulebs: ar gadaval mdinare
azatze, romelic sazRvaria sparsTa da berZenTa Soris, ar SevWam
berZenTa furnids da ar Sevsvam berZenTa Termons (furnids afuebul
purs ewodebda, Termons wyliT gazavebul Rvinos), aseve upasuxes
vaspuraganis episkoposebmac, romelnic sparsTa saxelmwifos
emorCilebodnen. arc maT inebes wasvla. xolo taos episkoposi da
sxva berZenTa morCili somexi episkoposebi saswrafod Cavidnen
257
konstantinopolSi. kvlav gamoiZies da meored daamtkices
qalkedonis krebis siswore mavrik mefis winaSe. yvelam erTobiT
aRiara qristes WeSmariti ori buneba. daweres fici berZnebTan
erTobis Sesaxeb da wamovidnen. roca somxeTSi movidnen, maTi
sarwmunoeba ar Seiwynara mose kaTalikosma da misma sxva
episkoposebma, romelnic sparsTa mier dapyrobil nawilSi
cxovrobdnen. gaiyo somxeTi sarwmunoebrivad. qalkedonitebma
daidgines kaTalikosad ioane kogoviteli (590-611). qarTvelma
kaTalikosma kirion mcxeTelma da herTa kaTalikosma abazma ixiles,
rom somxuri eklesia kvlav dvinis im krebis erTgulia, romelmac
wmida msoflio sayovelTao kaTolike eklesias Camoacila somxuri
eklesia. roca aseTi praqtika kvlav aRorZinebuli ixiles kirion
kaTalikosma (591-615), herTa kaTalikosma abazma (552-596) da sivnieTis
episkoposma grigorma, Seiqna didi dava somxeTsa da qarTls Soris.
am mxilebis Semdeg somxebma qarTli daabezRes sparsTa mefesTan,
rom qarTvelebs romaelTa (saberZneTis) sarwmunoeba aqvTo. aseTive
dava iyo qarTvelTa da somexTa Soris nerse II-is drosac. aseve iyo
mis sakaTalikoso taxtze mjdom abraamis drosac. am dros gandevna
qarTlis kaTalikosma kirionma mose curtavis episkoposi Tavisi
eparqiidan, romelic wmida SuSanikis saflavze iyo. Txova abraamma
kirions es eparqia, xolo man ar misca. da gadidda maT Soris
ciloba. mouxmo abraamma araratis provinciis samRvdeloebas da
uTxra maT: an SeaCveneT qalkedonis kreba, an gadiT Cveni
samkvidrebelidan. zogierTi daemorCila da SeaCvenes wmida kreba,
zogierTi ki ar daemorCila da ganidevnen~ (arsen safareli,
ganyofisaTvis...).
arsen safarelis Txzulebidan Cans, rom avanis kaTalikosis
iurisdiqciaSi taosTan erTad airaratic Sedioda, amitomac
sparselTa mxardaWeriT dvinis kaTalikosma abraamma airaratis
qalkedoniti samRvdeloebac dasaja, amitomac mouxmo abraamma
araratis provinciis samRvdeloebas da uTxra maT: `an SeaCveneT
qalkedonis kreba, an gadiT Cveni samkvidrebelidan. zogierTi
daemorCila da SeaCvenes wmida kreba, zogierTi ki ar daemorCila da
ganidevnen~.
airaratis provincia, Cans, miuxedavad misi Rrma armenizaciisa,
mainc gansxvavebul olqad darCenila, es unda yofiliyo nakvalevi
imisa, rom sul ramdenime saukunis win is iberTa miwas warmoadgenda.
Cans, mas (airarats) straboni xorZenas uwodebda.
258
strabonis cnobiT, xorZena, pariadresa da gogarenasTan erTad,
armeniis mefeebma Zv.w. II saukuneSi iberebs waarTves da armenias Se-
uerTes. radganac gogarenas straboni aTavsebda `mtkvris iqiT~, anu
marcxena sanapiroze, amitomac xorZena mdebareobda pariadredan
vidre mtkvramde, anu Semdegdroindeli airarati strabonis epoqaSi
xorZenad iwodeboda. misi mosaxleoba, miuxedavad TiTqmis 500
wlovani armenizaciisa, Cans kvlav grZnobda Tavis TavSi iberiul
sawyisebs, amitomac, mis realizebas cdilobda sarwmunoebriv
sferoSi, mijnavda TavisTavs dvinis somxurnacionaluri eklesiidan
da cdilobda daaxloeboda mcxeTis qarTul eklesias. tao-basian-
airaratma xelsayreli politikuri momentis dadgomisTanave,
bizantiis imperatoris mxardaWeriT, myisve Seqmnes dvinis
sawinaaRmdegod saeklesio centri avanSi, qalkedonituri
sakaTalikosos saxiT, mkveTrad gamoxatuli qarTuli arqiteqturiT
agebuli eklesiebiTa da Cans, aseve sxva mravali qarTuli niSniT.
v. aruTinova-fidaniani ra Tqma unda, avanis arqiteqturas ar
akavSirebs qarTulTan da miiCnevs, rom `mas aqvs eCmiaZinis,
bizantiuri martiriumebis da konstantinopolis sofiis taZris~
gavlena (`pravoslavnaia enciklopedia~ t 1. moskovi, 2000, gv. 74 ).
avanis `arqiteqturuli ansambli somxuri arqiteqturis erT-erTi
pirveli miRwevaa, mis gverdiT mdebare sasaxlesTan erTad agebulia
588-597 wlebSi kaTolikos ioanes mier~ (iqve gv.74).
TiTqosda, jer is augiaT da Semdeg misi gegmiT mcxeTis jvari,
magram rogorc aRiniSna, qarTul wyaroebSi naTlad Cans, Tu rogor
miiRo saukuneTa manZilze mcxeTis jvarma Tavisi Camoyalibebuli
saboloo saxe, avanis agebis Sesaxeb aseTi cnobebi ar arsebobs.
kerZod, mcxeTis borcvze wminda ninos mier jer aRimarTa didi
zomis jvari, Semdeg ki es jvari gumbaTiT gadaaxurina rev mefem IV
s-is bolos, amave dros jvars garSemo gaukeTes `kubo~. anu is
SemosazRvres kedlebiT. e.i. mas hqonda kedlebic da saxuravic
(gumbaTi).
jvris taZris gumbaTis simaRle gansazRvra im xem, romelic
mokveTes wminda ninos dros da romlisganac Seamzades jvari.
matianeSi moTxrobilia: `viTarca naTel iRes mefeman da ...
yovelman erman, maSin dga xe erTi adgilsa erTsa... auwyes
episkopossa xisa misTvis, xolo episkoposman Tqva... `mis xisagan jer
ars Seqmnad jvari patiosani, romelsa Tayvani sces yovelma
simravleman qarTlisaman... mohkveTes xe igi... moaqvnda aTsa aTeulsa
259
kacsa... saswauliTa zecisaTa CvenebiT jvari patiosani mcxeTas
ipyres xeliTa kacobriviTa da mivediT borcvsa mas qveSe... xolo
xvalisa dRe aRvides kldesa mas zeda... mun aRimarTa jvari igi
didebiTa mefeTagan da modrka eri igi uricxvi da Tayvani sces
jvars... raodenisame dRisa Semdgomad, martvilisa ukan, ixiles
saswauli didi... sveti naTlisa, saxed jvarisa dga jvarsa mas zeda
da Tormetni igi varskvlavni saxed gvirgvinisa, garemos misa, xolo
borcvi igi kumoda saxed sulnelad da xedvides saswaulsa amas
yovelni da mravalni uRmrToTaganni moiqces... mere kualad ixilnes
sxva saswauli jvarisa, viTarca ra cecxli dga Tavsa zeda misa,
Svid wilad mzisa ubrwyinvalesi zeda daadgra mas da, viTarca
saxumilisa naberwyalni aRavlen, egresaxed angelozni RvTisani
aRvidodes da gardamovidodes mas zeda, xolo borcvi igi iZvroda
Zlierad... iqmnebodes saswauli igi wliTi wlad da yoveli eri...
movidodes Tayvanismcemad gulsmodgined. da mas Jamsa revis Zesa
mefisasa, esva ymawvili mcire da iyo sneul da miwevnul iyo
sikvdilad ... da moiRo da dadga igi winaSe jvarisa da cremliT
ityoda: `ukueTu miboZo yma ese cocxali aRvaSeno kubo sayudelad
Senda~ da munqvesve ganikurna yrma igi... movida (revi) aRnaTqvamisa
aRmasruleblad... da gulmodginebiT aRaSena kubo jvarisa mcxeTisa
rev, Zeman mefisaman... guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda
berZenTasa... aman iwyo eklesia jvarisa patiosnisa da aqamomde jvari
velsa zeda iyo da qmna eklesia weliamdis oden... guaram
kurapalatsa esxnes Zeni... stefanoz da demetre. ...Zma stefanozisi
saxeliT demetre aRaSenebda eklesiasa jvarisa patiosnisa, rameTu
senica iyo mis Tana d aver SemZlebel iyo ganSorebad karsa
eklesiisasa~ (q. c., I, gv. 120-140).
stefanozi da demetre bagrationebi herakle keisarma
prosparsuli orientaciisaTvis taxtidan gadaayena, mis nacvlad
qarTlis taxti misca adarnase xosroians `...maSin mouwoda keisarma
Zesa bakurisasa, qarTvelTa mefisasa naTesavsa daCisasa, vaxtangis
Zisasa, romeli erisTaobda kaxeTs, romelsa erqva adarnase~.
matianedan Cans, rom mcxeTis jvris taZris mSenebloba daiwyo IV
s-is bolos rev mefem, man `kubo~ anu kedlebi da saxuravi (gumbaTi)
auSena jvars, mis gverdiT sxva eklesiis mSenebloba guaram
kurapalatis dros VI s-is bolos daiwyo.
Cans, rom rev mefis mier aSenebuli `kubos~ forma imeorebda
jvris frTebis formas.
260
jvris eklesias ukve meoTxe saukunis bolosve eqneboda jvris
ori frTis Sesatyvisi kedeli, romelmac sabolood tetrakonqis
saxe miiRo anu tetrakonqis mSenebloba gansazRvra taZris centrSi
aRmarTulma jvris formam.
imdenad misaRebi yofila qarTuli eklesiisaTvis jvris taZris
forma, rom ukve VI s-is Sua wlebSi mis Sesabamisad aages ninowmidis
eklesia. VI s-is bolos kvlav aRsdga jvris taZris mSenebloba
magram ara nebismieri arqiteqturiT, aramed im formiT, romelic
axsovda mosaxleobas da borcvze aRmarTuli am jvrisaTvis ukve
tradiciuli iyo. VII s-is jvris taZris arqiteqtura gaimeores
WyondidSi.
ase, rom mcxeTis jvris taZari saukuneTa manZilze Sendeboda da
man Tavisi arqiteqturuli saxe TandaTanobiT miiRo, xolo gumbaTis
forma qarTuli xalxuri arqiteqturisaganaa gadmoRebuli.
soflis saxlebSi mcxeTis jvris gumbaTis msgavs gumbaTebs XX s-
is dasawyisSic ki agebdnen. magaliTad, is (gumbaTi) gamoyenebulia
leCxumSi sofel sairmis sacxovrebeli saxlebis gadaxurvis
sistemaSi.
aqedan gamomdinare IV-VI ss-Si Camoyalibda jvris taZris
arqiteqtura, romelic gaimeores avanis arqiteqtorebma, radganac
qarTul-eTnikuri warmomavlobis gamo cdilobdnen avanis
arqiteqturaSic qarTuli elementebi SeetanaT.
rogorc iTqva _ tao-basians da mis mimdebare miwebs _ somxebic
da bizantielebic `iverias~ uwodebdnen.
amitomac unda vifiqroT, rom am regionis momcveli avanis
qalkedonuri sakaTalikoso _ `iveriis eklesiad~ iwodeboda
saerTaSoriso-saeklesio wreebSi.
Cans antioqiis sapatriarqo avanis sakaTalikosos da mis memkvidre
qalkedonur eparqiebs _ `iveriis eklesias~ uwodebda.
saqme isaa, rom Teodosiopolis-arzrumis regionSi antioqiis
iurisdiqciis qveS iyo ramdenime qalkedonuri saepiskoposo,
saerTod, es miwa-wyali _ antioqias Tavisi sapatriarqo
iurisdiqciad miaCnda. amitomac, SesaZloa avanis anu `iberiis
sakaTalikoso~ mas Semdeg, rac ganSorda dvins, Tavdacvis mizniT
SeuerTda Zlieri antioqiis sapatriarqos iurisdiqcias (anda is
romelime sxva eklesias unda mikedleboda avtokefaliis
saerTaSoriso dadasturebamde).
261
arabebis Semosevebis Semdeg kavSiri antioqiasa da avanis memkvidre
qalkedonur eparqiebs Soris gawyvetila, Semdeg ki Cans antioqiaSi
kvlav ganuxilavT am e.w. meore `iveriis eklesiis~ sakiTxi.
saqme isaa, rom marTalia avanis erTaderTi kaTalikosis ioane
bagaranelis (+609/10) Semdeg gauqmda avanis kaTedra, magram misi
qalkedonuri memkvidreoda miiRo taom, sadac VII saukuneSi
qalkedonuri saepiskoposo centri iSxnisa da sxva Camoyalibda.
somxurma eklesiam VII s-Si ukanve SeierTa qalkedonuri kaTedrebi,
riTic Cans antioqiac gaanawyena. antioqias miwa-wyali arzrumamde
Tavis iurisdiqciaSi Semaval `iberiad~ miaCnda.
somxuri eklesia VII s-Si Tavis saeklesio mTlianobas imiT
inarCunebda rom garkveul kompromisze midioda da saerTo somxur
saeklesio taxtze qalkedonit kaTalikosebsac svamda, rCeuli maT
Soris nerse III taoeli, Cans, eTnikuri qarTveli iyo, iseve, rogorc,
vTqviT, iqamde somxur eklesiaSi moRvawe airaratis qorepiskoposi
kirioni.
726 wels manaskertis monofizituri krebis Semdeg qalkedonuri
tao-basaini ganSorda somxur eklesias. am dros, Cans, aq, anu
`iveriaSi~, kvlav, gaixsenes antioqiis eklesia da misgan moiTxoves
avtokefalia, saeklesio TavisTavadobis saerTaSoriso dasturi. am
dros ara mxolod tao-basianSi. aramed mis gareTac qarTveli
qalkedonitebi aarsebdnen TavianT kaTedrebs, magaliTad
valaSkertSi.
valaSkertis mRvdelTmTavris wodeba `mamaTmTavari~ SesaZloa
niSnavdes, rom is erT periodSi iqca `iveriis qalkedonuri~
eklesiis memkvidred, romelsac saTave, Cans, aseve qarTuli
warmoSobis, ioane bagaranelma daudo.
e.w. antioqiuri qronikebis nawyvetebi iZleva kidec zemoT aRni-
Snuli mosazrebis safuZvels _ `qarTlis cxovrebis~ cnobili
CanarTi unda exebodes avanis anu iverielTa (qarTvelTa)
qalkedonur eklesiasa da antioqias Soris urTierTobas da ara
mcxeTisa da antioqiisa: `da wargzavnes antioqias monazoni erTi
sakurTxevelad, rameTu ganwesebul iyo kurTxeva antioqiiT
kaTalikosisa da verRaravis xelewifeboda svlad gzasa
antioqiisasa... xolo dReTa Teofilaqte antioqiel patriarqisa
waravlines mociqulni.. da miuTxres... didsa Wirsa Sina arian
qristianeni, mkvidrni qarTvelTa soflebisani, rameTu dRiTgan
262
netarisa anastasi mRvdelmowamisaTa (VII s-is dasawyisi) ara
kurTxeul ars siZnelisaTvis gzaTasa. xolo man hyo kreba da
ganaCina... raTa Sekrbebodnen episkoposni simravlisa misisani da
akurTxevdnen kaTalikossa JamiTi-Jamad ... xeldasxmul hyo... erTi
movlinebulTa monazonTagani, saxeliT ioane... amas antioqiis krebasa
Sina gapatiosnda~ (q.c. I, gv. 226).
`qarTlis cxovrebis~ am CanarTis Sesaxeb jer kidev 1906 wels
gamoTqva Tavisi mosazreba kirion II kaTalikosma, rom es monaTxrobi
exeboda samxreT saqarTvelos tao-basianis mxareebis saeklesio
mowyobas, v. goilaZis azriT ki, aq, gadmocemulia afxazeTis
sakaTalikosos daarsebis cnoba. misgan gansxvavebiT, afxazeTis
sakaTalikosos daarsebis Sesaxeb cnobas gvawvdis qarTlis
cxovrebis sxva CanarTi - `aman bagrat ganaCina kaTalikosi afxazeTs~
(IX s-Si).
e.i zemoT aRniSnuli pirveli CanarTi qarTlis cxovrebis
mixedviT ar ukavSirdeba afxazeTs, amitomac swori unda iyos kirion
II, rom es CanarTi ukavSirdeboda tao-basianis (Sesabamisad avanis)
saeklesio mowyobis sakiTxs.
CanarTSi naxsenebia `qristianeni, mkvidrni qarTvelTa
soflebisani~ (q. c., I, gv. 226).
`qarTvelTa~ provincia erqva, rogorc zemoT aRiniSna, tao-
basianis mxareebs da mis irgvliv teritorias, romelic droebiT,
armeniaSi mdebareobda.
am CanarTSi amitomac ganmartavs antioqiis patriarqi, rom saqme
Seexeba `qarTvelTa soflebis mkvidrT~.
aseT SemTxvevaSi qronologiuradac ufro dalagebulia msjeloba
_ anastasi antioqieli patriarqi TiTqmis Tanamedrove iyo avanis
qalkedoniti kaTalikosis ioane bagaranelisa, romelic 609 Tu 610
wels gardaicvala.
amis Semdgom, arabobis Semosevebis gamo, rTuli iqneboda
antioqiisa da tao-avanis saeklesio urTierToba.
avanis kaTedra marTlac umRvdelTmTavrod darCa da qalkedoniti
episkoposebi SeierTa somxurma eklesiam VII s-Si, magram es
mdgomareoba, anu eTnikuri mRvdelTmTavris gareSe yofna, ar
akmayofilebda tao-basianis qarTuli qalkedonituri soflebis
mrevls.
maT Cans, surdaT saerTaSoriso mxardaWeris mopovebiT gamoexsnaT
TavianTi Tavi somxuri eklesiisagan.
263
magaliTad, moRweulia iSxanis taZris minaweri, sadac
adgilobrivi mRvdelTmTavari trapezuntSi Cavida, raTa
konstantinopolis patriarqs daesxa misTvis xeli. amiT iSxnis
mRvdelmTavars surda Tavis daxsna somxuri iurisdiqciisagan.
arzrum-Teodosiopoli tradiciulad antioqieli patriarqis
samwysos ganekuTvneboda da iqve mdebareobda kidec avanis memkvidre
tao-basianis qalkedonituri vrceli qarTuli samrevlo.
iberiis eklesiis pirvelierarqad antioqiam daniSna qarTveli
monazoni saxeliT ioane. aseve, ioane erqva VIII s-Si aRdgenil
iveriis avtokefaluri pirveli eklesiis meTaursac.
es niSneulia, radganac avanis pirvel kaTalikossac ioane erqva.
ase, rom avanis qalkedonituri kaTedris warmoSobis mTavari
mizezi unda yofiliyo eTnikuri gansxvavebulobis gamo qarTuli
mrevlis gamoyofa somxuri eklesiisgan da damoukidebel
sakaTalikosod Camoyalibeba.
aseT Tvalsazrisamde mivalT Tuki aRniSnul CanarTs
davukavSirebT samxreT saqarTvelos _ tao-basianis mxareebs.
samxreT taos samefo karze _ daviT III kurapalatis epoqaSi,
mravali ucxoeli avtori axsenebs qarTvel kaTalikoss Tu qarTvel
patriarqs. SesaZloa samxreT saqarTvelos am saeklesio erTeuls
marTlac mianiWa antioqiam avtokefalia, Semdeg aTaswleulSi ki es
cnobebi mcxeTis eklesias daukavSires da miiCnies mcxeTis eklesiis
avtokefaliis damadasturebel dokumentad.
taos (iberiis) samefos adgilze daviT kurapalatis memkvidreobis
dauflebis Semdeg, rogorc iTqva, bizantiam Camoayaliba
administraciuli erTeuli _ `iberiis Temis~ saxelwodebiT _ XI s-s
dasawyisSi.
maSasadame, SesaZlebelia, avanis sakaTalikoso ucxoelTaTvis,
kerZod ki antioqiis qalkedonitebisaTvis warmoadgenda ara somxur,
aramed qarTvelTa, anu `iverielTa~ eklesias. mizezi amisa iyo misi
mrevlis umetesi nawilis (tao-basianis) qarTuloba.
rogorc iTqva, ioane bagaranelis dros, somxur monofizitur
eklesias gamoeyo qalkedonituri frTa, romelmac damoukidebeli
sakaTalikoso daarsa. ismis kiTxva: ecdeboda Tu ara es eklesia
Tavisi damoukideblobis aRiarebas, anda dakavSirebas ucxoeTis sxva
marTlmadidebel sapatriarqoebTan, rogorc TavisTavadi eklesia?
Cans, aseTi urTierToba maT daumyarebiaT antioqiis
sapatriarqosTan netari anastasi mRvdelmowamis zeobisas, magram
264
Semdeg avanis eklesiis TavisTavadoba gauqmda. tao-basianis
iverielma mosaxleobam moiTxova kvlav eZebnaT TavisTavadi eklesiis
Camoyalibebis gzebi da misi saerTaSoriso aRiareba.
es mouxerxebiaT antioqiis patriarq netari Teofilaqtes dros _
Sesabamisad, Camoyalibda tao-basianis, anu daviT kurapalatis
samefos saeklesio samamamTavro, ukve qarTuli saeklesio erTeuli.
amiT iqamde somxurenovanma avanis sakaTalikosos memkvide
eparqiebma aRadgines qarTulenovaneba.
saerTod, unda aRiniSnos, rom III msoflio krebaSi (431 w.) monawi-
le iberieli (urhaeli) qarTveli episkoposi ieremia unda yofiliyo
istoriuli arian qarTlis miwaze mcxovrebi iberielebis episkoposi,
anu is Sedioda ara mcxeTis (qarTlis) eklesiis iurisdiqciaSi,
aramed e.w. sparsuli qarTlis saepiskoposoTa iurisdiqciaSi. es e.w.
sparsuli qarTli mdebareobda ZiriTadad araqsisi xeobasa da vanis
tbisaken mimarTul miwa-wyalze. es iyo qarTvelTa istoriuli
sacxovrisi.
431 wels efesos III msoflio saeklesio krebis momzadebaSi mona-
wile qarTlis e.w. `sparsuli nawilis~ episkoposi ieremia (v. goila-
Ze, qarTlis samefo. avtoreferati doqtoris xarisxis mosapoveblad,
1998 w., gv. 20), rogorc mas uwodeben, `iberieli ieremia~ yofila
nestorianelTa winaaRmdeg mebrZoli (k. kekeliZe, etiudebi I. 51, 62).
wm. grigol feraZis cnobiT, konstantinopolSi yofila `didaqes~,
anu `12 mociqulTa moZRvrebis~ kanonikuri mwerlobis erT-erTi
adrindeli Zeglis _ Targmani, gadaRebuli 1923 wels, vinme
feiqriSvilis mier. feraZis azriT, igi gadaTargmnilia berZnulidan
qarTul enaze V s-Si, ieremia iberielis mier. es ieremia Tavis Tavs
ase uwodebs: `ieremia urhaeli qarTveli marTlmadidebeli,
yaribobis gamo Tavisianebsa da samSoblos daSorebuli~ (k. kekeliZe,
ieremia iberieli antinestorianeli moRvawe V saukunisa, Tbilisis
universitetis moambe, #9, 1928 w. gv. 187, 198).
`sparsuli iberiidan~ warmoSobili ieremia q. urhaSi iyo
gadasuli samoRvaweod.
SesaZloa, ieremia iberielis samSoblo `sparsuli iberia~ is
teritoriaa, sadac Semdgom avanis sakaTalikosos iurisdiqcia
ganivrco, rogorc vTqviT, es iyo iberielebis sacxovrisi.
sabolood, kidev erTxel aRvniSnavT, rom aq, mravlad cxovrobdnen
iberielebi, romelTa gamalebuli armenizacia mimdinareobda IV-V ss-
Si, mas Semdgom, rac am miwa-wyalze mZlavri somxuri eklesia
265
Camoyalibda. somxeTSi mcxovrebi iberielebi mudam cdilobdnen
eklesiurad rogorme gamoyofodnen somxur eklesias, rac mxolod
VI s-is Semdgom, sabolood ki VIII s-dan gaxda SesaZlebeli.
mamaTmTavar-patriarqi
daviT kurapalatis karze (X s.)
asoRikis cnobiT daviT kurapalatis karze iyo pirovneba
patriarqis wodebiT, magaliTad 1001 wels, rodesac daviTis
gardacvalebis Semdeg basili II mivida qarTvelTa qveyanaSi, erT-
erTi Sida SebrZolebis dros daixocnen taos didebulebi, maT
Soris iyvnen: `didi mTavarTmTavari patriarxi, oCopentres ori
Svili gabrieli da ioane, abulxabris SviliSvili Cordvaneli da
sxva mravalni~ (v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri
urTierToba 970-1070 wlebSi, 1969, gv. 76).
asoRikis cnobiT gardacvlili patriarqi taos didebulTa wres
ekuTvnoda.
iahia antioqielic aseve iZleva cnobas, rom daviT kurapalatis
karze namdvilad iyo kaTalikosi, romelic amave wres ganekuTvneba.
iahia antioqielis cnobiT, iqamde, ramdenime xniT adre `damarcxe-
bulma daviT kurapalatma kaTalikosi da didebulebi gagzavna bi-
zantiaSi, raTa maT erTgulebis fici miecaT basil keisrisaTvis~
(iqve, gv. 307).
maSasadame, sxvadasxva wyaro miuTiTebs, rom daviT kurapalatis
karze namdvilad iyo umaRlesi sasuliero pativis mqone piri
patriarqis an kaTalikosis wodebiT adgilobrivi warmoSobisa.
is basili II-sTan molaparakebisaTvis bizantiaSi gamgzavrebula,
xolo molaparakebis CaSlis Semdeg taoSi Semosul mters mouklavs.
daviT kurapalatis karze mcxeTeli kaTalikos-patriarqi
imyofeboda Tu adgilobrivi, taoSi Camoyalibebuli axali qarTuli
saeklesio-administraciuli olqis, axali qarTuli sakaTalikosos
meTauri?
iqneb daviT kurapalatma Tavis samefoSi administraciulad axali
qarTuli samitropolito olqi Seqmna, romlis meTaursac
266
mamaTmTavris wodeba hqonda afxazTa samefoSi Camoyalibuli
afxazeTis kaTalikosis msgavsd?
misi memkvidre xom ar iyo sakaTalikoso taxtze zaqaria
valaSkerteli? qarTuli wyaro miuTiTebs, rom zaqaria
valaSkertelsac hqonia `mamaTmTavris~ wodeba, rac, rogorc iTqva,
sityva patriarqis Sesatyvisia da Seesabameba samitropolito olqis
meTaurs.
zaqaria mamaTmTavari (iseve, rogorc 1001 wels mokluli taoeli
patriarqi) ganekuTvneboda taos (anu iberiis) ubrwyinvales
sagvareulos, kerZod zaqaria iyo grigol bakurianis biZis
Tevdrates naTesavi, aseve feris jojikis Zis naTesavi.
marTlac, wyaroebi iZleva SesaZleblobas imisa, rom davuSvaT
varaudi taoSi sakaTalikoso (samitropolito)-saeklesio olqis
Camoyalibebisa, amis varauds exmianeba faqti imisa, rom daviT
kurapalats Tavisi samefo srulyofili samoxeleo sistemiT
aRuWurvia: daviT kurapalatis karze iyvnen iseTi iSviaTi
moxeleTmTavrebi, rogoricaa _ `mweralTa mTavari~, an `meganZurTa
uxucesi~. aseve mis samefo karze yofila piri `mTavarTa mTavris~
wodebiT.
v. kopalians garkveuli aqvs, rom `somxeTis samefo karze
mTavarTa-mTavris tituls is piri atarebda, romelic pasuxismgebeli
iyo mefis winaSe yvela vasalis moqmedebaze~ (v. kopaliani,
saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi,
1969 gv. 34). masve eqvemdebarebodnen sagadasaxado moxeleebi, igive
piri niSnavda cixisTavebs. farnavazis dros aseTi moxele qarTlis
samefoSi iyo spaspeti, mas erisTavebi emorCilebodnen. aseTi moxele
(mTavarTamTavari) daviT kurapalatis karze yofila cnobili
didebuli jojiki, mas Tavisi sakuTari `meganZurTa uxucesi~ _
gvirpeli hyolia.
aseTi srulyofili samoxeleo ierarqiis arseboba samxreT taos
samefo karze kidev ufro gvafiqrebinebs, rom zaqaria
valaSkertelis tituli _ `mamaTmTavari~ ar iyo SemTxveviTi saxeli,
rom rogorc mTavarTamTavris mimarT vasalebs ekisrebodaT
pasuxismgebloba, aseve zaqarias (viTarca mamaTmTavris) mimarT
episkoposebs gaaCndaT pasuxismgebloba, anu is episkoposTa mTavari
anu samxreT taos administraciulad TavisTavadi saeklesio olqis
mmarTveli iyo. misi winamosaydreni unda yofiliyvnen taos mefis
karze myofi patriarqi da kaTalikosi, erTerTi aseTi patriarqi
267
unda yofiliyo ioane (SesaZloa, misi saxelia warwerili X s-is
parxalis eklesiis kedelze, is qarTlis anu iveriis patriarqi
yofila anu taos samefoSi arsebuli samitropolito olqis
meTauri).
taos samamamTavros sazRvrebi (X s.)
aSot didi bagrationi _ tao-klarjel bagrationTa winapari _
`nebiTa berZenTa mefisaTa~ flobda teritoriebs vidre qsnamde,
sumbat daviTis Zis matianiT ki _ vidre bardvamde.
misi STamomavloba or samTavro saxlTa Soris gadanawilda _
taosa da klarjeTisa.
taos Sto rezidenciad irCevs banas, ukve adarnase I kurapalatis
droidan (888-923), is iyo pirveli `qarTvelTa mefe~ (narkv. II, gv. 455),
klarjeTis Sto artanujis cixe-simagres.
rogorc aRiniSna, taos (anu qarTvelTa) samefoc or nawilad
iyofoda, erTs X s-is meore naxevarSi `qarTvelTa mefe~ bagrat II
regveni marTavda, meores ki daviT kurapalati.
safiqrebelia, rom bagrat II regvenis gardacvalebis Semdeg `qar-
TvelTa mefis~ wodeba daviT kurapalatma miiRo, viTarca
`sagvareuloSi uxucesma~, daviT kurapalatis gardacvalebis Semdeg
ki `qarTvelTa mefis~ wodeba miiRo `uxucesma~ gurgen magistrosma
(bagrat II-is Zem, Cans 1001 wels), misgan ki misma Svilma _ bagrat III-m,
romelic iqamde ukve iyo afxazTa mefe.
amier tao bagrat qarTvelTa mefes ekuTvnoda, xolo imier tao,
Crdilo basianiTurT, TorTomi da speri X s-is 60-iani wlebidan
daviT didi kurapalatis samflobelos Seadgenda~ (v. kopaliani,
bizantia-saqarTvelos urTierTobis istoriidan. gv. 111).
imier taos samefo damoukidebeli saxelmwifo iyo iseve, rogorc
amier taos samefo da afxazTa samefo da mas yvelaze didi
Zlierebis dro daviT kurapalatis Jams daudga X saukunis meore
naxevarSi. misi saeklesio-administraciuli olqi _ taos eparqia _
uSualod emijneboda lazikis eparqias, tao qarTuli eklesiis
nawili iyo, xolo lazikis eparqia _ bizantiurisa.
`samxreT-dasavleTidan taos samefo uSualod bizantiis imperiis
samflobeloebs emijneboda da misi sazRvari md. araqsze gadioda~
(georgika IV, gv. 271-272).
268
samxreT-aRmosavleTiT taos samefos Turquli modgmis xalxiT
dasaxlebuli somxeTis miwa-wyali emijneboda, sadac am dros
mahmadianuri saamiroebi iyo Seqmnili.
taos qarTvelTa samefo eklesiur-eparqialuradac or nawilad
iyo gayofili TavianTi sakuTari mmarTvelebiT.
amier anu Crdilo taoSi ori umTavresi saepiskoposo kaTedra
arsebobda _ iSxnisa da banasi, xolo samxreT taom, Tavisi
sazRvrebi vrclad gadawia araqsisa da vanis tbis mimarTulebiT,
rac aseve misi momcveli eparqiis sazRvrebis zrdasac ganapirobebda.
is TandaTanobiT samamamTavrod yalibdeboda q. valaSkertis
kaTedris meTaurobiT.
taos samefos nawilad iqca e.w. bizantiis `zemoni qveyanani~,
karinis olqi, iqamde bizantiasTan sadavo samxreT basiani, Cor-
mairis Temi Woroxis saTaveebTan, cixe sevuki araqsTan, apapunis
provincia. am provinciebsve moicavda samxreT taos qarTuli
samamamTavro, romelic iseTive damoukidebel qarTul
samitropolito olqad yalibdeboda daviT kurapalatis dros,
rogoric iyo magaliTad afxazeTis sakaTalikoso.
Tuki samxreT taos eparqia Camoyalibda viTarca samitropolito
olqi, ris safuZvelsac warmoadgenda taos damoukidebeli
saxelmwifos arseboba, misi sazRvrebi saeklesio wesebis Tanaxmad
unda damTxveoda kidec saxelmwifo-administraciul sazRvrebs.
maSasadame, taos samamamTavro moicavda im provinciebs, romelnic
Sediodnen taos samefoSi. eseni ki, rogorc aRiniSna iyvnen TviT
`tao, orive basiani (zemo da qvemo), karinis olqi arzrumiTurT,
Cormairis Temi, sevuki araqsis saTaveebTan, haqsisa da apapunis
provincia aRmosavleT evfratis zemo xeobaSi (saq. ist. narkvevebi, II,
gv. 478). mas saxelmwifo sazRvrebis gafarToebasTan erTad kidev
unda Semateboda axali teritoriebi vanis tbis dasavleT
sanapiromde.
samitropolito olqis (anu qarTulad samamamTavros) arseboba Ta-
visTavad gulisxmobs saeklesio olqis meTaur mRvdelmTavars,
romelsac uSualod eqvemdebareba Tavisi episkoposebi. aseTi
samamamTavro olqebi qarTul eklesiaSi kidev sxvebic arsebobda,
aseTebi iyvnen magaliTad, afxazTa sakaTalikoso da qarTlis
sakaTalikoso. afxazTa sakaTalikosoSi adgilobriv kaTalikoss
uSualod eqvemdebareobdnen sakuTari anu dasavleT saqarTvelos
episkoposebi, qarTlis kaTalikoss ki aRmosavleT saqarTvelos
269
episkoposebi, Sesabamisad, klarjeTis saepiskoposoebi mcxeTel
kaTalikoss eqvemdebareboda, Cans aseve gagrZelda Semdgomac.
taoSi damoukidebeli samefos warmoqmnam, Seqmna pirobebi imisa-
Tvis, rom am, e.w. bizantiuri `zemo qveynebis~ eTnikurad qarTuli
mosaxleoba eklesiurad daqvemdebareboda ara berZnul-bizantiur
anda somxur qalkedonur centrebs, aramed maTi saxelmwifos _ imier
anu samxreT taos saeklesio olqs, rasac saeklesio kanonebic
moiTxovda. albaT, am politikurma siaxlem safuZveli Cauyara taos
samamamTavros. misi umTavresi kaTedra iyo banaSi, Semdeg ki
valaSkertis saepiskoposo iyo. Cveni kvleviT valaSkertis kaTedra
mdebareobda ara sofel CanglSi, aramed amJamindel qalaq
valaSkertSi, saerTaSoriso savaWro gzaze.
unda vifiqroT, rom taos samamamTavro TavisTavadi
samitropolito olqis saxiT arsebobda friad mcire xnis manZilze,
(`zemo qveynebis~ taos samefoSi yofnis periodSi).
rogorc viciT e.w. `zemoni qveyanani~ bizantiam daviT kurapalats
gadasca daaxloebiT 979-980 wlebSi, xolo 20-22 wlis Semdeg, misi
damoukidebloba Sewyda da basili II-m am miwebis erTi nawilis
xelSi Cagdeba SeZlo. amis Semdeg cxadia Semcirda taos sazRvrebi,
`zemoni qveyanani~ daikarga.
unda vifiqroT, am miwebis suverenitetis dakargvis Semdeg misi
qarTuli marTlmadidebeli mosaxleoba bizantiam lazikis eparqiaSi
Seiyvana.
ase, rom albaT taos qarTuli samamamTavro daaxloebiT 20-22
weli arsebobda, taos suverenul samefoSi basilisa Tu romanoz
keisrebis dros misi mrevlis didi nawili lazikis eparqiaSi moeqca.
rogorc cnobilia, basili II-is Semdeg lazikis berZnuli
eparqiis (anu samitropolito olqis) sazRvrebi ganivrco
trapezuntidan vidre vanis tbamde. taos qarTuli samamamTavros
adgili am mimarTulebiT bizantiurma lazikis eparqiam daiWira
(iSxnis warweriT misi erT-erTi pirveli mRvdelmTavrisaTvis xeli
dausxams ara mcxeTel kaTalikoss, aramed trapezuntSi stumrad
Casul konstantinopolis patriarqs, albaT somxur eklesiasTan
davis gamo Tu miiCnies saWirod taos mesveurebma aseTi
demonstraciuli ceremoniali, amasve miuTiTebs oSkis warwera
basili II-is moxseniebiT).
`aRmosavleTis kaTalikosni~
270
romel qveyanas erqva Zvel saqarTveloSi `aRmosavleTi~,
romelsac TavisTavadi saeklesio xelisufali hyavda kaTalikosis
tituliT?
gvxdeba Tu ara wyaroebSi tituli `aRmosavleTis kaTalikosi~
anda `aRmosavleTis patriarqi~?
rogorc cnobilia, tao-klarjeTSi parxlis monastris warweraSi,
romelic Sesrulebuli aris mefe daviT kurapalatis (+1001) dros (X
saukunis 80-ian wlebSi) moxseniebuli aris `qarTlisa da yovlisa
aRmosavleTisa patriarqi iovane~ (v. silogava, patriarqi X s-is
saqarTveloSi, gv. 302).
amave periodSi zaqaria valaSkerteli Tavis anderZSi axsenebs
`patriarq asaTs~, romelic baneli pirvelierarqi anu taos
upirvelesi mRvdelmTavari yofila e. metrevelis azriT (e.
metreveli, narkvevi aTonis kulturul-saganmanaTleblo keris
istoriidan, 1996, gv. 177).
aRmosavleTis patriarqis garda wyaroSi Cven gvxvdeba tituli
`aRmosavleTis kaTalikosi~. wyaroTa monacemebi aSkarad miuTiTebs
rom sityva `aRmosavleTis~ qveS Cveni winaprebis mier igulisxmeboda
qarTveli xalxiT dasaxlebuli `zemoni qveyanani~, anu samxreT tao,
basiani da sxva mimdgomi mxareebi.
v.goilaZis kvleviTac `yovlisa aRmosavleTisa kurapalatis~
wodeba gulisxmobda flobas anda pretenzias im miwebze, romelic
daviT kurapalatis samefoSi Sedioda misTvis e.w. `zemo qveynebis~
gadacemis Semdeg (v. goilaZe, aTaswlovani sveticxoveli, 2011, gv.
196).
amave teritorias moicavda Tavis iurisdiqciaSi `aRmosavleTis
kaTalikosi~ basili II-is Semosevebamde.
grigol xanZTelis cxovrebaSi naxsenebi cnobili fraza, rom
`aRmosavalisa kaTalikosTa wm. mironi ierusalimiT mohyvandaT~,
gulisxmobda ara mcxeTis qarTlis anda ara afxazeTis
sakaTalikosos, aramed imiertao-basian-zemoqveyanaTa sakaTalikosos.
CamoTvlili mxareebisagan Sedgenil qveyanas erqva aRmosavleTi,
romelsac Tavisi qarTveli kaTalikosi marTavda. mas SeiZleba
vuwodoT qarTuli `aRmosavleTi~. maSasadame, tao-basianis
kaTalikosebs mohqondaT wmida mironi ierusalimidan.
qarTuli `aRmosavleTis kaTalikosebs~ mironi ierusalimidan
mihqondaT TavianT eklesiebSi, episkopos efremis RvawliT qarTuli
`aRmosavleTis kaTalikosebi~ SemdgomSi mirons iRebdnen ara
271
ierusalimSi, aramed mcxeTis qarTlSi, mironis kurTxeva qarTls
ganewesa, radganac qarTlia tao-basiani da yvela is mxarec, sadac
qarTul enaze aResruleba wirva locva.
kidev erTxel davsvaT kiTxva _ romel qveyanas erqva qarTvelTa
samyaroSi `aRmosavleTi~?
rogorc iTqva, ufro metad tao-basianis mxareebsa da agreTve im
qveynebs, romelnic daviT kurapalatma SemouerTa Tavis samefos.
am qveynebs bizantiaSi `zemoni qveyanani~ erqva, magram imJamad
hegemon afxazTa samefoSi mcxovreb qarTvelTaTvis es qveynebi
realurad aRmosavleTSi mdebareobdnen, amitomac Cans
`aRmosavleTs~ uwodebdnen kidec, ufro dasavleTiT mdebare
afxazTa samefo ki imJamad, Tbilisis arabTagan pyrobis gamo,
qarTuli saxelmwifoebriobisa da Semecnebis centrs warmoadgenda.
swored masTan SedarebiT, mis aRmosavleTiT mdebare mxares erqva
`aRmosavleTi~.
aRniSnuli qarTuli wyaroebis garda, ucxouri wyaroebic
miuTiTeben taos samefoSi patriarqisa da kaTalikosis wodebis
mqone pirebis Sesaxeb.
iahia antioqielisa da asoRikis cnobebiT mefe daviT kurapalatis
karze iyo umaRlesi rangis sasuliero piri patriarqisa da
kaTalikosis wodebiT. SemdgomSi valaSkertel episkopossac
`mamamTavris~ wodeba hqonda.
Cven gamoTqmuli gvaqvs mosazreba, rom daviT kurapalatis
samefoSi erT periodSi Camoyalibda TavisTavadi qarTuli
saeklesio-administraciuli erTeuli afxazeTis sakaTalikosos
msgavsi, romelsac Tavisi mmarTveli umaRlesi sasuliero piri
hyavda. Cans swored mas uwodebdnen qarTvelebi `aRmosavleTis
sakaTalikosos~.
daviT kurapalatis drois parxlis eklesiis warweraSi naxsenebi
`aRmosavleTis patriarqi ioane~ _ unda iyos ara mcxeTis patriarqi,
aramed mis daqvemdebarebaSi myofi taos samefos marTlmadidebelTa
mamamTavari anu `patriarqi~. misi saxeli iyo ioane.
ufro savaraudoa, rom `qarTli~ anu mcxeTis samwyso da
aRniSnuli `aRmosavleTi~ anu taos samefos samwyso, am periodSi
gaerTianda da erTiani mmarTvelobis qveS moeqca. TiTqos amas
miuTiTebs warwera:
272
rogorc iTqva, parxlis monastris warweraSi, romelic
Sesrulebuli aris mefe daviT kurapalatis (+1001) dros,
moxseniebuli aris `qarTlisa da yovlisa aRmosavleTisa patriarqi
iovane~. maSasadame, `qarTlisa da yoveli aRmosavleTis~ samwysoebi
ioanes dros gaerTianebulia, Tumca am warweraSi `qarTli~ da
`yoveli aRmosavleTi~ SeiZleba sinonimuri mniSvnelobiTac
ixseniebodes.
`meore iveriis~ anu `aRmosavleTis~ qarTul sakaTalikosos
avtokefaloba moupovebia ara konstantinopolidan, aramed
antioqiidan VIII saukuneSi, misi TavisTavadoba realobad iqca X
saukuneSi mefe daviT kurapalatis dros da gauqmda XI saukunis
dasawyisSi imier taos samefos gauqmebis kvaldakval basili II
bulgarTmmusvrelis mier.
davT kurapalitis samefos gauqmebis Semdeg taos anu
aRmosavleTis yofili eklesiis teritoria imperiam lazikis
eparqias anu trapezuntis samitropolitos miuerTa.
amis Semdgom, taos samRvdeloeba zaqaria valaSkertelis
meTaurobiT cdilobda mieRwia, rom yofili taos samefos miwa-
wyalze mdebare eklesiebSi, romelnic ukve bizantiis saeklesio
centrebs eqvemdebarebodnen, wirva-locva da RvTismsaxureba ara
berZnul, aramed qarTul enaze mainc yofiliyo.
am ideis aRsrulebis saqmes emsaxureboda is didi muSaoba, rac
gaswies imJamad aTonis wmida mTasa da imperiaSi mcxovrebma mamebma
berZnulidan qarTul enaze saRvTismsaxuro wignebis Targmnisas. v.
silogavas kvleviT daviT kurapalatis dros taoSi TavisTavadi
qarTuli saeklesio erTeuli Camoyalibda, romlis meTauris
ZiriTadi rezidencia banaSi iyo, misi titulebi iyo `mamaTmTavarTa
mTavari~ da patriarqi. `taos mflobelma daviT kuropalatma,
romlis samflobeloSic Sedioda banas eparqia, banis eparqiis
mmarTvelisaTvis patriarqis titulis miniWebiT, konstantinopolis
sapatriarqosagan eklesiis sruli damoukideblobis gzaze pirveli
nabiji gadadga~ _ wers v. silogava (v. goilaZe, aTaswlovani
sveticxoveli, 2011, gv. 158).
v. silogavas wyaroTa mravali Cveneba uflebas aZlevda, evarauda
taoSi TavisTavadi eklesiis arseboba, Tumca, am eklesiam
avtokefalia miiRo ara X s-Si konstantilopolidan, aramed VIII s-Si
antioqiisagan, mas avtokefaloba esaWiroeboda somxuri eklesiisagan
Tavis dasacavad. Tumca `meore iveria~ avtokefalobis miRebis Semdeg
273
valdebuli iyo mironi mieRo antioqiidan da ierusalimidan. daviT
kurapalatis epoqaSi is am valdebulebisaganac gaTavisuflda. amis
Semdeg mironis kurTxeva iveriaSi anu qarTlSive ganwesda.
aRmosavleTis sakaTalikosos miwa-wyali anu igive `zemoni
qveyanani~ marTalia qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, magram VIII s-mde,
rogorc iTqva, somxuri eklesiis iurisdiqciaSi iyo moqceuli,
misgan gaTavisuflebis Semdeg is wm. mirons ierusalimidan iRebda
TiTqmis saukunis ganmavlobaSi, magram qarTveli mamebis
mecadineobiT IX s.-dan axla ukve `qarTls~ (e.i. meore iveriaSi)
ganewesa mironis kurTxeva, radganac es e.w. `aRmosavleTi~ TviTonac
qarTlis nawils warmoadgenda iqaur taZrebsa da monastrebSi
gaCaRebuli qarTulenovani wirva-locvis gamo. pirvel iveriaSi anu
mcxeTis qarTlSi mironi uZvelesi xanidanve, am ambebisagan
damoukideblad, ikurTxeoda. taos anu iveriis eklesiis patriarqebi
yofilan 1. ioane; 2. asaTi; 3. savaraudod zaqaria valaSkerteli.
asaTi erT-erTi SebrZolebisas mouklavT bizantielebs.
`qarTlisa da yovlisa aRmosavleTisa
patriarqi iovane~
(parxlis monastris warwera mefe daviT kurapalatis (+1001) droisa)
efrem mcirem XI saukunis bolosTvis gamoaqveyna naSromi `uwyeba
mizezisa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina
moixsenebis~ (T. Jordania, qronikebi, I, 75-76). misma cnobebma
erTgvarad gaugebari gaxada giorgi mTawmindelis mier dalagebuli
cnobebi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb.
kirion meoris azriT VIII-XI saukuneebSi avtokefaliisaTvis
ibrZoda ara mcxeTis sakaTalikoso, aramed e.w. samxreT iveriis
274
eklesia anu tao-basianisa da mimdebare olqebis momcveli eklesia,
romelmac moipova kidec avtokefalia im dros. Cans am avtokefalias
aRwerda efrem mcire.
wm. kirion meorem 1906 wels gaarkvia, rom efremis cnobebi exeboda
ara mcxeTis sakaTalikoso eklesiis avtokefalias, aramed `meore
iveriis~ eklesiis avtokefalias.
meore iveria mdebareobda iq, sadac Semdgom bizantiam `iberiis
Temi~ daarsa, is moicavda miwawyals avanidan (anisisa da airaratis
nawilis CaTvliT) basian-taomde, istoriuli arian-qarTlis
miwawyals.
avani qalkedonituri TavisTavadi eklesiis centri iyo VII s-is
dasawyisSi.
avani punqtia amJamindel erevanTan, somxeTSi.
im epoqaSi, kerZod VII s-is dasawyisSi, sparseTis imperiis
sruliad gansakuTrebuli mxardaWeriT somxurma eklesiam SeZlo
albanelebisa da tao-basian-gugarqis iberebis eklesiuri
damorCileba da isini gadaaqcia somxuri eklesiis mrevlad.
am dros mravaleTnikuri somxuri eklesiis erTerTma ierarqma
ioanem gabeda da eklesiurad gamoeyo somxeTis sapatriarqos.
somxuri eklesia orad gaiyo. misi erTerTi centri gaxda aRniSnuli
punqti avani, mdebare araqsis marcxena sanapiroze mdebare vrcel
qveyanaSi, romelic yovelTvis da maT Soris konstantine
porfirogenetis drosac iberebiT iyo dasaxlebuli.
iqamde somxurma eklesiam swored es iberebi anu Woroxidan avana-
mde mcxovrebi qarTveli mosaxleoba gadaaqcia somxuri eklesiis
mrevlad.
avanis sakaTalikosos ucxoelebi, Cans, iverTa sakaTalikosos
uwodebdnen misi samwysos eTnikuri niSnis mixedviT. es sakaTalikoso
VII saukuneSive gauqmda, misi mrevlis didi nawili maleve daubrunes
somxuri eklesiis wiaRs da sadac isini sabolood gasomxdnen
albanelebis msgavsad.
ara mxolod qarTvelebi, albanelebic VII s-Si (gansakuTrebiT
arabTa Semosevebis Semdgom) kidev ufro Rrmad dauqvemdebares somex
sasuliero mmarTvelebs, magram sabednierod tao-basianis
qarTvelobam VIII s-is Semdeg, ZiriTadad IX-X ss-Si gadaigdo
somxuri eklesiis batonobis uReli da daubrunda erovnul, e.i.
qarTul saeklesio wiaRs, albanelebma ki es ver SeZles, maTi
275
erovnuli eklesia somxurma eklesiam STanTqa, albanurenovani wirva-
locva gauqmda da armenizebuli albanelebi ufals somxur enaze
adidebdnen. somxurenovneba mTel albaneTSi ganivrco.
rogorc aRiniSna, iverebis anu qarTvelebis erTma jgufma,
romlebic basianidan avanamde saxlobda albanelebis msgavsad
veRarasodes SeZlo somxuri sasuliero mmarTvelobis wiaRidan
Tavis daRweva, ramac sabolood es xalxi somxebad aqcia.
am process patkanov-maris gundi sapirispirod saxavda _
TiTqosda, am saukuneebSi mimdinareobda somxebis e.w. qarTizacia da
amJamadac maT mier SemuSavebuli `qarTizaciis Teoria~ batonobs
postsabWour saistorio da filologiur sivrceSi.
efrem mcires es cnoba, romelic mas antioqiis qronikebSi unaxavs
Seexeboda im iverebs, romelTac VII s-is dasawyisSi gabedes da
avanis sakaTalikoso daaarses somxuri eklesiisagan gamoyofis
mizniT.
avanis kaTalikosma ioanem somxuri eklesiisgan gamoyofa SeZlo
mxolod sarwmunoebrivi niSniT.
kerZod, avanis kaTalikosi ioane mxars uWerda qalkedonitur
aRmsareblobas, mis ierarqebTan da misi samrevlos morwmuneebTan
erTad, maSin roca somxuri sapatriarqo Zveleburad monofizitur
platformaze idga.
avanis kaTalikosebma isic ki moaxerxes, rom VII s-is dasawyisSi
daukavSirdnen antioqiis sapatriarqos da misgan moiTxoves aRiareba
iveriis am sakaTalikoso eklesiis Tavisuflebisa. magram Semdgom,
avanis sakaTalikosom kvlav dakarga Tavisufleba. male arabebi
Semoesivnen kavkasias, situaciis erTgvari dawynarebis Semdeg,
daaxloebiT, VIII saukunisTvis aRniSnuli mxaris iverielebis
nawilma, yofili avanis sakaTalikosos mrevlma, kerZod taosa da
basianis iverebma, kvlav SeZlos qalkedonitur niadagze
ganacalkevebdnen somxur sapatriarqos da damoukidebel saeklesio
olqad Camoyalibdnen. am dros maT, Cans, gaixsenes antioqiis
sapatriarqo da misgan kvlav moiTxoves aRiareba TavianTi
TavisTavadobisa.
ai, es antioqiuri cnoba Cavardnia xelSi efrem mcires da
gamouqveynebia. is wers _ ioane `wargzavnes antioqias da misTana
monazoni erTi mociquladca da sakurTxeveladca [e.i. VII s-is
dasawyisSi], rameTu ganwesebuli iyo kurTxeva antioqiiT
kaTalikosisa. da veRaravis xelewifeboda slvad gzasa antioqiisasa
276
[arabobis gamo]. amisTvis didi zrunva aqunda qarTvelTa. xolo
dReTa Teofilaqte antioqiel patriarqisa waravlines mociqulni da
mivides winaSi Teofilaqte antioqiel partiarqisa (745-751) da
miuTxres netarsa Teofilaqtes, viTarmed didsa WirsaSina arian
qristianeni, mkvidrni qarTvelTa soflebisani [igulisxmeba tao-
basian-valaSkert-avanis iverielebi], rameTu dRiTgan netarisa
anastasisa (602-610) mRvdelmowamisaTa (602-610) ara kurTxeul ars
siZnelisaTvis gzaTasa. xolo man hyo sazogado kreba da ganaCina
bWobiTa krebisaTa, mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da
episkoposTa TvisTa Tana raTa Sekrbebodes episkoposni samrevlosa
misisani da akurTxevden kaTalikossa JamiTi Jamad, romelTaca
saRmrToman madlman uCvenos maT da romelni gamoirCion da Tndes
mefesa da episkoposTa [igulisxmeba taos mefeebi] da ersa moyvasTa
mis eklesiisasa da Seuqmna maT aRwerili mosaxsenebeli Tavisa
TvisisaTvis _ mun Semokrebulisa krebisaTvis da xeldasxmul hyo
erTi orTa maT missa movlinebulTan monazonTagan, saxeliT ioane,
mis Jamisa kaTalikosad maTda. xolo amas antioqiis krebasa Sina
gapatiosnda da gaTavisuflda maTgan kaTalikosi, rameTu xelqveiT
aRar aris patriarqTa, aRarc akurTxevden, aramed Tvisni episkoposni
akurTxevdnen, da mieriTgan ganefina qveyanasa zeda viTarmed
gaTavisuflda krebasa Sina antioqiisasa~ (q. c., I, gv. 226).
am cnobaSi ar ixsenieba sityvebi `qarTli da mcxeTa~, ixsenieba
`iberielni~. iberielebi, rogorc cnobilia cxovroben ara mxolod
`qarTlSi~, aramed mis samxreTiTac, rogorc iTqva konstantine
porfirogenetis drosac ki mdinare araqsi erTmaneTisagan hyofda
iberielebisa da bizantielTa miwebs.
yvela eri taos samefos `iberias~ uwodebda, xolo mis axlo
mcxovreb qarTvelebs iberielebs. es areali anisidan arzrumamde
iberielebis istoriuli sacxovrisi iyo, amas miuTiTebs ara mxolod
is faqti, rom bizantielebma XI s-Si swored am miwebze anisidan
arzrumamde daaarses saxelmwifoebrivi erTeuli `iberiis Temis~
saxelwodebiT, amas miuTiTebs strabonis cnobac, rom Zveli
welTaRricxvis II saukuneSi armeniam iberielebs waarTves xorZena,
gogarena da pariades kalTebi. antioqias swored taos, anissa da
arzrums Sua mdebare qveynis iverielebisaTvis miuniWebiaT neba
sakuTari mRvdelTmTavris yolisa, romelic aRar iqneboda vinmes
xelqveiT da miuRweviaT SedegebisaTvis, rogorc iTqva ihaia
277
antioqieli da aristakes lastiverteci adastureben taos samefoSi
daviT kurapalatis karze `patriarqisa~ da `kaTalikosis~ yofnas.
ra damokidebuleba iyo mcxeTasa da avans Soris? miuxedavad
sarwmunoebriv-eTnikuri mTlianobisa, mcxeTas VII s-is dasawyisSi,
iseve rogorc VI s-Si ar SeeZlo daxmareboda avans, rame sakiTxis
gadaWrisas, radganac TviTonve iyo sparselebis Tu arabebis mier
sastikad devnili am dros. amitomac, avans antioqiis mxardaWera
esaWiroeboda. avanis samxreTi mxareebi odesRac pirvelqristianTa
epoqaSi antioqiis iurisdiqciaSi Sedioda rogorc provincia
`aRmosavleTi~.
jer kidev kirion kaTalikosma ganacxada 1906 wels `winasakrebo
sasinodo Sekrebaze~, rom iberiis eklesiis avtokefaliis Sesaxeb
cnobili efremiseuli cnoba exeboda ara zogadqarTul eklesias,
aramed `aRmosavlis~ anu tao-basianis mxareebis qarTul saeklesio
erTeuls.
avanis sakaTalikosos damxobis Semdeg iveriis anu tao-basianis
mxareebis eklesias Cans `aRmosavlis sakaTalikosos~ uwodebdnen,
radganac mas aRar gaaCnda gamokveTili saeklesio centri. es iyo
iverebiT dasaxlebuli vrceli regionebi, romlis ierarqebi zogjer
valaSkertSi, ufro ki Cans iSxansa da bana-olTisSi cxovrobdnen.
XI s-is `valaSkerteli mamamTavari~ zaqaria erT-erTi bolo
`kaTalikosi~ unda yofiliyo iveriis am mxareebisa, romlis
pirvelierarqi odesRac iyo antioqiaSi nakurTxi zemoaRniSnuli
`ioane~.
ioanedan zaqariamde bevrjer iveriis anu `aRmosavlis~ (ase erqva
am qveyanas politikuradac) sakaTalikoso taxti daqvrivebuli iyo.
es iverielebi erT-erT maT ierarqad moiazrebdnen nerse maSenebel-
qalkedonit kaTalikossac VII s-Sive.
mcxeTasa da `aRmosavlis sakaTalikosos~ Soris urTierTobis
sakiTxi dadga grigol xanZTelis epoqaSi.
am wmida mamis sulierma Svilebma gadawyvites wmida mironiT
gaeerTianebinaT iveriis ori didi eklesia _ mcxeTa da `aRmosavali~.
mas Semdeg, rac 726 wlis manaskertis saeklesio krebis Semdeg
somxuri eklesia sabolood daukavSirda monofizitobas, kvlav
aRorZinda idea iverielebis, anu qarTvelebis somxuri eklesiisgan
gaTavisuflebisa qalkedonuri aRmsareblobis safuZvelze. marTlac,
tao-basianisa da mimdgomi mxareebis iverielebi kidev erTxel
ganSordnen somxeTis eklesias, taos samefos daarsebam maTi
278
mcdeloba gamarjvebul saqmed aqcia _ Camoyalibda `aRmosavlis
sakaTalikoso~, Cans, maSinve dasmula kiTxva Tu visgan unda mieRo
mas mironi kanonieri gziT.
es rTuli sakiTxi ierusalimsa da antioqiaSi gadauWriaT _
`aRmosavleTis~ iverielebi winaT maTgan yidulobdnen mirons, maTgan
mohqondaT mironi.
grigol xanZTelis mowafeebma am saqmes sxva, erovnuli kuTxiT
Sexedes.
maT ibrZoles da antioqia-ierusalimisagan miiRes kanonikuri
ufleba raTa am iverielTa eklesiis `aRmosavlisa kaTalikosebs~
ara antioqia-ierusalimidan, aramed mcxeTidan mieRoT mironi:
`rameTu pirvelad aRmosavlisa kaTalikosTa mihroni ierusalimiT
mohqondaT, xolo efrem qristesmieriTa brZanebiTa mironis kurTxeva
qarTls ganawesa ierusalimis patriarqisa ganwesebiTa~ (giorgi
merCule).
anu `aRmosavlis~ iverielTa qveyanac `qarTlia~, radganac aq wirva
locvis ena qarTulia da ara somxuri. Sesabamisad, mironic aq
qarTlidan unda yofiliyo miRebuli. `aramed qarTlad friadi
qveyana aRiracxebis, romelsaca Sina qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis
da locva yoveli aResrulebis~ (giorgi merCule, grigol xanZTelis
cxovreba).
efrem mcireseuli cnobiT, mironis kurTxevis saqme ase yofila:
`mironis Sesasyidad qarTvelebs antioqiisaTvis unda eZliaT aTasi
komlis gadasaxadi.
mcire xnis Semdeg antioqiam aTasi komlis gadasaxadis nacvlad
iTxova aTasi drahkani yovelwliurad.
maleve antioqiam, berZenTa mefis SuamavlobiT, qarTvelebis 1000
drahkani gadasca ierusalimis sapatriarqos, axla ukve mironis
Sesasyidad Tanxa qarTvelebs ierusalimisTvis unda eZloT~
(mitropoliti anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis
istoria, 2009, gv. 509).
efremis wyaroSi naxsenebi ierusalimis patriarqi oresti da mefe
basili _ VIII-X saukuneTa moRvaweni.
maSasadame, realuri viTareba Cans aseTi yofila _ avanis, anu
iverTa sakaTalikosos TavisTavadoba aRiara antioqielma patriarqma
anastasi mRvdelmowamem (602-610). arabTa pirveli talRisa da 726
wlis manaskertis monofizituri krebis Semdeg xelgaxsnili
279
qalkedonitobis momxre iberielebi mTlianad ganSordnen somxur
eklesisas.
am iverebma, VIII s-is Sua wlebSi antioqieli Teofilaqte
patriarqisagan miiRes kidev erTi axali dadastureba saeklesio
TavisTavadobisa, magram erTi pirobiT _ mironi antioqiaSi unda
SeeZinaT 1000 drahkanis safasurisa.
es Tanxa Semdeg imperatorma ierusalims gadasca, xolo grigol
xanZTelis mowafis efremis dros qarTvelebs ierusalimisave nebiT
ufleba miecaT mironi mieRoT mcxeTidan, anu adgilzeve
ekurTxebinaT. saxeli `iovane~ memkvidreobiT gadaecemodaT
aRmosavleTis kaTalikosebs da maTTvis niSneuli iyo. magaliTad,
mraval afxazeTis kaTalikoss erqva saxeli iovakime, aseTi
samemkvidreo saxeli aRmosavleTis iverTa eklesiaSi iyo ioane.
saxeli ioane erqva avanis pirvel kaTalikoss ioane bagaranels,
efremis cnobiT, ioane iyo VII s-is dasawyisSi antioqiaSi nakurTxi
iverTa kaTalikosi. aseve, ioane iyo VIII s-Si nakurTxi kaTalikosi
da aseve, ioane ixsenieba davT kurapalatis epoqis parxlis eklesiis
warweraSi.
efrem mcires Sesaxeb iv. javaxiSvili (qarTveli eris istoria, I,
gv. 403-404) wers _ `efrem mcire Tavis cnobil gamokvlevaSi
`uwyebaTa mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina
moixsenebis~ sxva sakiTxTa Soris im problemasac Seexo `Tu odes
iwyes xeldasxmad, viTarmed ara Tvinier wesisa da brZanebisa~ cnoba
am sakiTxis Sesaxeb mas upovia `xronografsa Sina antioqias
aRwerilsa~ _ am cnobis mixedviT gamodis, rom VII s-is damdegidan
moyolebuli VIII s-is Sua wlebamdis qarTul eklesias da antioqiis
eklesias Soris kavSiri Sewyvetili yofila. am gancxadebis Tanaxmad
safiqrebeli xdeba, rom manamde, VII saukunis damdegamde, qarTuli
eklesiis saWeTmpyrobeli xeldasxmisTvis antioqiaSi midioda iqaur
patriarqTan~ (iv. javaxiSvili. qarTveli eris istoria I, gv. 40) am
`antioqiur xronografiaSi~ Semdegi yofila moTxrobili: VIII s-is
antioqiis patriarq Teofilaqtesa (745-751) da imperator konstantine
skoris (741-775) dros iberiidan antioqiaSi Casulma orma monazonma
ganacxada, rom anastas patriarqis (anastasi II (602-610) Semdeg maT
aRar ukurTxebiaT iberiis sayovelTao episkoposi (kaTalikosi).
Teofilaqtem (745-751) moiwvia saepiskoposoTa kreba, romelmac
gamosca werilobiTi nebarTva imisa, rom amis Semdeg iberTa
280
eklesiis episkoposebis mierve xeli dasxmoda iberTa kaTolikoss da
iqve akurTxes iberTa axali kaTalikosi.
es cnoba mraval gaugebrobas iwvevs mkvlevarTa Soris. Tu am
wyaros vendobiT TviT VIII saukunis Sua wlebSic ki qarTuli
eklesia avtokefaluri ar yofila.
sinamdvileSi ki, `antioqiuri qronografis cnoba~ exeba ara
mcxeTis sakaTalikoso eklesias, aramed avan-basian-taos iverTa
eklesias, romelic Tavs iTavisuflebda somxuri eklesiisagan.
ufro adre, wina wlebSi, vfiqrobdiT, rom es cnoba exeboda afxa-
zeTis sakaTalikosos (mitropoliti anania jafariZe, eklesiis
istoria, 2009, gv. 333), magram Cveni axali kvleva aCvenebs, rom
antioqiuri qronografi Seexeba avanis anu iberTa sakaTalikosos, e.i
tao-basian-valaSkert-avanis eklesias. grigol xanZTelis cxovrebaSi
moyvanili fraza, rom `aRmosavleTisa kaTalikosTa mironi
ierusalimiT mohyvanda~ _ unda gavigoT ase, rom mcxeTisa da
afxazeTis sakaTalikosoebis garda arsebobda kidev erTi qarTuli
sakaTalikoso _ `aRmosavalis-aRmosavleTisa~. aRmosavleTis anu
avan-valaSkert-taos kaTalikosebs antioqia-ierusalimis
sapatriarqosTan hqoniaT kavSiri, mironsac maTgan iRebdnen grigol
xanZTelis mowafe episkopos efremamde, romlis damsaxurebiTac
antioqia-ierusalims ucvnia `aRmosavleTis~ qarTul saeklesio
sivrceSi daruneba, anu mas ukve wm. mironi mcxeTidan unda mieRo.
iSxani _ avani
sofeli avani mdebareobda erevnis axlos mis Crdilo-
aRmosavleTiT (amJamad erevnis sazRvrebSia), xolo dvini erevnis
samxreT-aRmosavleTiT. avani marTlmadidebluri somxuri eklesiis
centri iyo, xolo dvini _ monofiziturisa.
588 (591) wlidan avanSi mdebareobda centri qalkedonuri somxuri
sakaTalikososi. is Seiqmna imperator mavrikes (582-602) mxardaWeriT,
somxeTis im nawilisTvis, romelic bizantiis SemadgenlobaSi Sevida.
erTaderTi kaTalikosi avanisa iyo ioane bagaraneli (+609), sparsTa
Semotevis Semdeg avanis kaTedra gaauqmes (602-603 ww.).
281
avanis arqiteturuli ansambli _ somxuri arqiteqturis miRwevad
miiCneva. misi mTavari nawili, Tu davujerebT mis mkvlevars
aruTinova-fidanians, aris jvris tipis eklesia (588-597), tetraqonqi
(msgavsia _ mcxeTis jvari da rifsime eCmiaZinSi). miiCneva, rom
kompoziciaSi aqvs gavlena eCmiaZinis taZris arqiteqturisa da
bizantiuri martiriumebisa (oqtagonebisa), aseve konstantinopolis
sofiis taZrisa. aq aris qalkedoniti kaTalikosis ezra I-is (630-641)
berZnul-somxuri warwerebi, 1219 wlis `somxebisa da qarTvelebis
aTabagebisa~ ivanesi (mxargrZelisa), 1285 wlis qarTveli daviT
ufliswulis, 1287 w. aTabag xutlubuRasi, avanis mosaxleoba XIII s-
is bolomde marTlmadidebluri iyo (prav. encikl., I, gv. 74).
avani, iseve rogorc iSxani, mdebareobda mxareSi, romelic
ZiriTadad dasaxlebuli iyo armenizebuli qarTvelebiT. amitomac,
avanisa da iSxanis `qalkedonitobis~ safuZveli iyo eTnikurad
qarTuli mosaxleoba, romelic cdilobda Tavis ZiriTad ers _ e.i.
qarTvelobas sarwmunoebiTac damsgavseboda. ase rom, avanis qarTuli
warwerebi da qarTuli arqiteqtura, ise, rogorc iSxanisa _
qarTuli da ara somxuri movlenaa. mimdinareobda ara `somxebis
gaqalkedoniteba-gaqarTveleba~, aramed `armenizebuli qarTvelebis~
dabruneba `erovnul-sarwmunoebriv~ wiaRSi.
mcxeTis jvris arqiteqtura iqmneboda TandaTanobiT, saukuneTa
manZilze. magaliTad, mirianis Zem revma mis jvars daadga `gumbadi~,
rac gaimeores albaT Semdegma arqiteqtorebma. maT Soris avanis
arqiteqtorma, radganac misTvis yovelive qarTuli qalkedonitobis
simbolos warmoadgenda. avans ar hqonda sarwmunoebrivi warsuli
anu is ar warmoadgenda qristianuli siwmidis mqone sarwmunoebriv
adgils. aq igulisxmeba is, rom mcxeTis jvris istoria wmida
ninosTan iyo dakavSirebuli. garda amisa, rac ufro mniSvnelovania,
IV s-Si jvris aRmarTvis Semdegve, moxda udidesi saswauli, jvars
daadga didi naTeli, mcxeTis mosaxleoba xedavda jvarze gadmosul
angelozebs, amave dros mTa iryeoda miwisZvris msgavsad da idga
sakmevlis suni. am saswaulma xeli Seuwyo qarTlis mosaxleobis
masobriv gaqristianebas. am jvars mieniWa didi saswaulTmoqmedi
Zala. aRadgenda avadmyofebs, acocxlebda mkvdrebs _ wm. ninos
cxovrebis Tanaxmad. yovelive es CvenTvis imiTaa saintereso, rom am
jvarze arqiteqturuli nagebobebis Seneba daiwyo IV saukunidanve,
kerZod, mefis Ze revs jvarma mkvdari Svili gaucocxla. amitomac,
man aRasrula Tavisi aRnaTqvami RvTisadmi da iqamde Ria cis qveS
282
mdebare jvari gumbaTiT gadaxura. sityva gumbaTs TviT wyaro
axsenebs. jvarze mTxveva da Sexeba, uSualod mis win locva _ xalxs
SeeZlo, radgan SexebiT iRebdnen jvris madls anu gumbaTiT da misi
damWeri kedlebiT jvari ki ar daifara mlocvelTaTvis, aramed
masze daidga eklesiis msgavsi nageboba Tavisi gumbaTiT. gumbaTis
aRmarTvas ki iTxovda jvris STambeWdavi simaRle. wyarosve cnobiT
jvari daamzades mTel aremareSi yvelaze gamorCeuli xisagan, ase,
rom is maRali iqneboda da misi gumbaTic Sesabamisi iqneboda.
bunebrivia, qristianobis ganmtkicebisa da misi saxelmwifoebriv
simaRleze ayvanis kvaldakval mcxeTis jvarze dadgmuli
arqiteqturuli nageboba ixveweboda, TandaTan ufro srulyofili
xdeboda. xis kedlebi qviT Seicvleboda da masze dadgmuli
gumbaTis formac gaumjobesdeboda. es procesi ki or _ V da VI
saukuneebs moicavda.
ase, rom mcxeTis jvris TavisTavadi da originaluri arqiteqtura
avanis taZris aSenebamde sam saukunes moicavda da mis formas
samaswlovani saeklesio tradicia hqonda.
mas Semdeg, rac arsen safarelis cnobiT, VI saukunis Sua wlebSi
nerse mijinis dros somxuri eklesia ganSorda marTlmadideblobas,
qarTuli eklesia da Sesabamisad, misi arqiteqtura qalkedonituri
sarwmunoebis simbolodac gadaiqca.
maSasadame, mcxeTis jvris arqiteqtura ukve VI s-is bolos
qalkedonitobis simbolos warmoadgenda.
am droidan am taZris aRdgena da mis qvis erTian ansamblad
gadaqceva samefo ojaxis zrunvis sagnad iqca. misi ukve tradiciuli
qalkedonuri arqiteqtura gaimeores avanis, martvilis, ninowmidisa
Tu rifsimes qalkedonitma mSeneblebma.
283
somxuri ganmartebiTi warwerebi
armeniis mier iberiis teritoriebis mitacebis gamo, xorZenasa da
pariadres mkvidri iberiuli (qarTuli) mosaxleoba gaqristianebis
Semdeg TandaTan somxuri eklesiis mrevlad gadaiqca somxuri
saeklesio eniT.
maTma erTma nawilma amis miuxedavad SeZlo qarTuli identobis
SenarCuneba, 726 wlis Semdeg armeniis am qarTvelebma Seadgines
somxur-qalkedonuri eklesiis raodenobrivad Zalze mniSvnelovani
nawili, xolo ufro CrdiloeTiT, basian-taosa da mimdebare
mxareebis qarTveloba dedaqarTuli eklesiis mrevlad iqca. axla
isini eklesiebSi ukve ara somxur, aramed qarTul wirva-locvas
ismendnen. yofil saeklesio somxurenovan qarTvelTa mier
qarTulenovnebis dabruneba Tavis etapebs moicavda. arsebobs
ramdenime saintereso magaliTi:
daviT garejis erT-erT monasterSi freskebze aRmoCnda somxuri
ganmartebiTi warwerebi, msgavsi somxuri minawerebi aRmoaCina i.
abulaZem miqael modrekilis krebulSi da sxvaganac.
qarTuli saeklesio kulturis am Zeglebze aRmoCenilma somxurma
ganmartebiTma warwerebma aRafrTovana `qarTizacia-gaqarTvelebis~
Teoriis skolis warmomadgenlebi, maTi TvalsazrisiT aseTi
somxuri warwerebis arseboba faqtia imisa, rom eTnikuri somxebi
qarTveldebodnen.
Cveni azriT, es Zeglebi aCveneben, rom mimdinareobda piriqiTa
procesi _ yofili armeniis eTnikuri qarTvelebi ibrunebdnen
erovnul anu qarTul-kulturul identobas, rac qvemoTaa aRwerili.
i. abulaZe ganmartavs Tu rogor `qarTveldebodnen~ somxebi tao-
klarjeTSi, is wers, rom efrem mcire `warmoSobiT im kuTxidan
iTvleba sadac somxuri ena da am enaze arsebuli mwerloba misi
moRvaweobis xanaze uwinares erT dros gavrcelebuli iyo garkveul
wreebSi. es kuTxea tao, sadac sakuTari eniT da mwerlobiT
arsebobda IX saukunemde somxuri mosaxleoba, romelic garkveuli
mizezebis gamo am saukunidan daadga gaqarTvelebis gzas eniTac da
kulturiTac~ (i. abulaZe, Sromebi. t. II, 1971, gv. 115).
i. abulaZe xmarobs sityva `gaqarTvelebas~.
284
i. abulaZis skolis TvalsazrisiT, taos somxebma IX-X saukuneebSi
daiviwyes mSobliuri somxuri ena, ris Sedegadac `gaqarTveldnen~.
Tumca am skolis azriT, `gaqarTvelebul~ somxebs mainc scodniaT
somxuri ena da mwerloba, romelsac iyenebdnen kidec, magaliTad
miqael modrekilis naSromis gadaweris dros.
miqael modrekilis iadgaris gadaweris dros (savaraudod 978-988
wlebSi) sxvadasxva gverdze sagalobelTa muxlebis ukanasknel
striqonze, adgil-adgil miuweriaT somxuri sityvebi an frazebi e.i.
zogierT qarTul sagalobels miwerili aqvs ramdenime sityviani
somxuri warwera. rogorc viciT sagaloblebi uamravia, xsenebuli
somxuri warwerebi ki sul 29 daiTvala i. abulaZem (i. abulaZe,
somxuri dialeqturi formebi, Sromebi. t. II, 1976, gv. 276).
es somxuri sityvebi zogierTi qarTuli sagaloblis bolos
miuweriaT maT, vinc gadawera miqael modrekilis iadgari. somxuri
minawerebi ganmartaven, Tu romel dResaswauls eZRvneba esa Tu is
sagalobeli. aRniSnuli 29-dan 15 minaweri pirdapir ganmartavs Tu
romeli dResaswaulis qarTuli teqstia minaweris win.
magaliTad, minaweri nomeri 8, `SobaY qristesi~ (somxurad),
aRniSnavs, rom am sityvebis wina teqsti qarTuli sagalobelia
qristeSobisa.
nomeri 11 minaweri, somxurad, aris `transliteracia imave stri-
qonze mis win mdgomi qarTuli sityvisa _ `brwyinvalesa~.
danarCeni 19 minaweri, am ukanasknelis msgavsad, maT win uSualod
mdgomi qarTuli teqstis bolo sityvas gadmoscems, mxolod ara
transliteraciiT, aramed TiTqmis zedmiwevniTi somxuri TargmaniT~
(iqve, gv. 277).
maSasadame, 29 minaweridan 20 aSkarad warmoadgens ganmartebas
imisa Tu ra qarTuli sagalobelia am somxuri minaweris win.
msgavsivea danarCeni 9 minaweric.
somxuri minawerebis daniSnulebaa ganumartos somxuri anbanis
mcodne mkiTxvels, Tu ra saxis qarTuli sagalobelia mis win.
maSasadame, zogierTi sagalobelis somxuri minaweri ganumartavs
somxuri wera-kiTxvis mcodnes, Tu ra saxisaa qarTuli sagalobeli.
visTvis iyo saWiro somxuri ganmartebiTi warwerebis arseboba?
pasuxi aseTia: saWiro iyo im eTnikur qarTvelTaTvis, romelTac
ainteresebdaT qarTuli sagaloblebi, magram ar SeeZloT
qarTulenovani teqstebis advilad wakiTxva, radganac maT
siymawvilidanve taosa da zogierT mimdebare mxareSi Seaswavles ara
285
qarTuli, aramed somxuri wera-kiTxva da amitom maT uWirdaT
qarTuli naweris wakiTxva-gageba.
SesaZlebelia Tu ara yofiliyo aseTi mkiTxveli?
diax, SesaZlebelia, Cvens istoriaSi iyo identuri magaliTebi.
magaliTad, me piradad mixilavs XIX saukunis qarTuli kondakebi,
romlebsac hqondaT am kondakTa Tavdapirvel mepatrone qarTvel
mRvdelTa mier gakeTebuli rusuli ganmartebiTi minawerebi
Sesrulebuli melniT an fanqriT.
visTvis iyo isini saWiro? im qarTveli sasuliero pirebisaTvis,
romelTac XIX saukuneSi daamTavres rusulenovani seminaria,
iswavles rusuli wera-kiTxva da Semdeg samsaxuri miiRes qarTuli
soflebis eklesiebSi, es qarTveli mRvdlebi gaWirvebiT
kiTxulobdnen qarTul, miT ufro xucur teqstebs, maT rusuli
ufro exerxebodaT, amitomac, isini wirva-locvisas, drois dazogvis
mizniT windawin rusul ganmartebiTi warwerebs ukeTebdnen vrcel
nabeWd qarTul teqstebs, sadac wirvis moqmedebaTa wesebi iyo
gadmocemuli.
aseTi qarTuli wignebi rusulenovani minawerebiT uamravi iyo
sabWoTa epoqaSi. Cven, XX s-is qarTveli sasuliero pirebi, aTeistur
anu sabWoTa epoqaSi, Zvel, XIX saukuneSi nabeWd wignebs vxmarobdiT.
imis gamo, rom imJamad aRar ibeWdeboda sasulieri wignebi, Cven
vsargeblobdiT XIX saukunis naxmari wignebiT, rogorc iTqva isini
im qarTveli mRvdlebisa iyvnen, romlebic rusuli wera-kiTxvis ukeT
mcodneni iyvnen vidre qarTulisa, rusulenovan seminariaSi
ganswavlis gamo.
avtokefaliis aRdgenisa da qarTulenovani wirva-locvis
dakanonebis Semdeg aTeisturi epoqac dadga, am dros ukve Zveli,
naxmari qarTuli wignebi gamoiyeneboda, maT ki rusuli ganmartebiTi
warwerebi hqondaT. Zveli samRvdeloeba garusebuli iyo im
TvalsazrisiT, rom maTTvis rusuli wera-kiTxva bunebrivi iyo,
qarTuli ki Semdeg naswavli. maT, rusul seminariaSi naswavl
qarTvel mRvdlebs, rTuli qarTuli teqstebis wakiTxva uWirdaT.
kidev erTi magaliTi, axlaxan batonma akaki bregaZem gamosca XIX-
XX ss qarTvel mRvdelmTavarTa qadagebani (`mwignobroba qarTuli~,
t. 16, 2013), masSia XIX s-is erT-erTi qarTveli mRvdelmTavris
(imJamad arqimandrit aleqsandre oqropiriZis 1861 wlis) Canawerebi,
romelic dasavleT saqarTveloSi moRvaweobda, is TviT ixdis
286
bodiSs Tavisi Zalze cudi qarTulisaTvis, enis cud codnas
abralebs rusul seminarias. maSasadame, am qarTvelma sasulieri
pirma rusuli kargad icoda, qarTuli ki cudad. rusulis
ucodinars imJamindel saqarTveloSi mRvdelmTavrad arc
daniSnavdnen, radganac misi qarTuli qveyana rusuli eklesiis
iurisdiqciaSi imyofeboda.
Cans, msgavsi viTareba iyo IX-X saukuneTa taoSi, iqamde es
qarTuli qveyana somxuri eklesiis iurisdiqciaSi imyofeboda.
gaTavisuflebis epoqaSi, anu IX-X ss-Si, qarTveli sasuliero pirebi
somxurenovani saswavleblebis dasrulebis Semdeg qarTul wignebSi
rTavdnen somxur ganmartebebiT warwerebs, radgan maT ukve
qarTulenovani liturgia moeTxovebodaT, am qarTvelebs ki
somxurenovani qalkedonuri saswavleblebi hqondaT damTavrebuli,
da albaT, qarTulze ukeT somxuri wera-kiTxva exerxebodaT.
VI-VIII saukuneebSi somxeTSi mravali qarTveli cxovrobda da
isini iqve swavlobdnen. erTi magaliTia kaTalikosi kirion I, cxadia,
man somxuri brwyinvaled icoda.
ismis kiTxva, romel enaze iRebdnen swavla-ganaTlebas taoeli
qarTvelebi vTqvaT VII saukuneSi, roca iq, taoSi, iSxanSi, somxuri
saepiskoposo kaTedra moqmedebda?
cxadia, mkvidri qarTveloba iyo bunebiTi mrevli taos
marTlmadidebluri somxuri saepiskopososi, romlis erT yvelaze
cnobil mRvdelmTavars, kaTalikos nerse iSxnels netarad
moixseniebdnen TiTqmis misi Tanamedrove qarTveli sasuliero
pirebi.
netari nerse iSxneli, marTlmadidebeli somxurenovani iSxanis
taZridan mwysavda taoel qarTvelebs, sxvadasxva kuTxis
samwysosTan erTad. aseT viTarebaSi, wirva-locvis ena cxadia iyo
somxuri, amitomac, Sesabamisad mTel taos saswavleblebSi qarTveli
ymawvilebi swavlobdnen ara qarTul, aramed somxur wera-kiTxvas,
emzadebodnen somxur eklesiaSi samoRvaweod, romelic imJamad
maTTvis sruliad misaRebi iyo am eklesiis marTlmadideblobis
gamo, iseve, rogorc XIX s-Si qarTl-kaxeTis qarTvelobisaTvis
Tbilisis sionis taZarSi rusulenovani wirva-locva iyo misaRebi.
viTareba, rogorc mravalgzis aRiniSna, mkveTrad Seicvala 726
wlidan, mas Semdeg, rac somxuri eklesia sabolood gaemijna
marTlmadideblobas da mtkiced miiRo monofizituri mrwamsi. am
momentma gamoafxizla taoeli qarTvelebi da ara marto isini,
287
saerTod iqamde somxuri eklesiis omforis (iurisdiqciis) qveS
moqceuli qarTveloba.
726 wlidan daiwyo mtkice nacionalizacia somxuri eklesiisa anu
somxur-qalkedonuri eklesiis wevri eTnikuri somxebi SeuerTnen
maTTvis ukve deda somxur monofizitur eklesias, xolo iqamde
somxuri eklesiis mrevli eTnikuri qarTvelebi cdilobdnen
gamosuliyvnen maTTvis ukve araerovnuli somxuri eklesiidan da
mikedlebodnen sakuTars _ qarTulerovnuls.
marTlmadideblobis moyvarul qarTvelebs axla saSualeba
eZleodaT qarTuli marTlmadidebeli eklesiis wiaRSi
damkvidrebuliyvnen. mTeli tao _ qarTul eklesiad iqca.
dedaqarTul eklesiasTan dabrunebis procesi, rogorc iTqva,
aRmtaci da sixarulis momgvreli iyo qarTvelebisaTvis ormagad,
radganac isini ukve rogorc erovnuli, aseve marTlmadidebeli
eklesiis wevrebi iyvnen. maT iqamde es sixaruli akldaT. Cans kargad
grZnobdnen, rom iqamde VI-VIII ss-Si marTalia iyvnen qarTvelebi,
magram somxuri saeklesio kulturis sferoSi imyofebodnen, Cans maT
aRelvebdaT is, rom qarTuli ena maTi mSobliuri ena kulturuli
da saxelmwifoebrivi sferoebidan gandevnili iyo, rasac miuTiTebs,
swored aRniSnuli qarTveli mxareebidan gamosuli qarTveli
berebis mier naloliavebi da gadawerili `qebaY da didebaY
qarTlisa enisaY~, romelSic qarTuli ena warmoCenilia, rogorc
mdabali, dawunebuli da damarxuli (Senaxuli, mouxmarebeli),
rogorc marTlac iyo qarTuli ena taoSi VI-VIII ss-Si.
erTi sityviT, VI-IX saukuneebSi, taodan da mimdebare qarTuli
provinciebidan gamosulma qarTvelebis nawilma qarTuli ena ki
icoda, magram naklebad icoda qarTuli wera-kiTxva, samagierod
naswavli da SeTvisebuli hqondaT somxuri mwignobroba, amitomac,
Cans maTTvis, IX da Semdeg saukuneebSic, qarTul wignebSi rTavdnen
somxur ganmartebiT warwerebs, raTa advilad gaegoT Sinaarsi anda
arsi romelime vrceli qarTuli teqstisa. vTqvaT vrceli
sagaloblis gverdiT keTdeboda somxuri ganmartebiTi warwera, rom
esaa ama da am wmidanis sagalobeli anda ama da am dResaswaulisa. es
aadvilebda maTTvis RvTismsaxurebas. Cven piradad msgavsi qarTuli
wignebi rusuli ganmartebiTi minawerebiTac gvinaxavs, rac zemoT
aRiniSna. ase rom msgavsi praqtika miRebuli iyo.
msgavsia daviT garejis erT-erTi monastris freskebis somxuri
ganmartebiTi warwerebic. hereTelma qarTvelebma taoeli
288
qarTvelebis msgavsad somxuri eklesiis uRlidan aseve X saukuneSi
daixsnes Tavi. maT, taoeli TanamoZmeebis msgavsad icodnen somxuri
wera-kiTxva, radganac siyrmidanve naswavli hqondaT da amave dros,
aRniSnul gardamaval momentSi naklebad icodnen qarTuli wera-
kiTxva. am eTnikuri qarTvelebisaTvis gakeTda kidec daviT garejis
erTerTi monastris freskebze warwerebi. magaliTad, jvarcmaze
waaweres somxurad `esaa jvarcma~ da a.S.
sabolood, unda vifiqroT, rom `qarTizacia-gaqarTvelebis~
Teoriis momxreebis, maT Soris ilia abulaZisa da sxvaTa analizi
ar asaxavs realobas. am somxur warwerebs e.w. gardamaval periodSi
akeTebdnen ara gaqarTvelebuli somxebi, aramed somxurenovani
eTnikuri qarTvelebi.
maT qarTvelobas isic miuTiTebs, rom zogierTi somxuri warwera
SecdomiT, aragramatikuladaa dawerili.
am bolo faqtma ilia abulaZes aRuZra fantazia, rom taoSi
cxovrobdnen ucnobi somxuri dialeqtis mqone somxebi, romlebic
qarTveldebodnen da TavianT dialeqtze werdnen somxurad. somxuri
kulturis istoriisaTvis faqti somxuri dialeqtis Sesaxeb ucnobia,
TviT somex mecnierTaTvisac ki.
i. abulaZe wers _ `iadgaris somxuri minawerebis enis gacnoba
udavod metyvelebs imaze, rom somxuris forma is mainc araa, rac
maSindeli saliteraturo somxurisaTvis iyo damaxasiaTebeli.
minawerebis ena ufro cocxali sametyvelo somxuri enis Tvisebebs
amJRavnebs, vidre samwerlo enisas. misi gadaxvevani saliteraturo
somxuri enis gramatikuli normebisagan dialeqtis damaxasiaTebel
niSnebze migviTiTeben fonetikisa da morfologiis dargSi.
ramdenadac es minawerebi tao-klarjeTSi sruldeba, imdenad
dialeqturi movlenebi, romlebic maTSi SeiniSneba, SeiZleba
miviCnioT somxuri enis taos dialeqtis damaxasiaTeblad X
saukunisaTvis~ (i. abulaZe, Sromebi, II, gv. 278).
i. abulaZe askvnis, rom X saukunisaTvis taoSi cxovrobdnen som-
xebi, romelTa enac iyo somxuris erT-erTi dialeqti, radganac, maT
mier Sesrulebuli somxuri minawerebi aragramatikuladaa
Sesrulebuli.
sinamdvileSi ki am minawerebs is qarTveli berebi asrulebdnen,
romelTac surdaT somxuri wera-kiTxvis mcodne qarTveli
berebisaTvis miewodebinaT informacia maT win mdebare qarTuli
teqstis Sinaarsis Sesaxeb. maSasadame, termini `somxurenovani
289
qarTveli~ ewodeba iseT qarTvels, romelmac icis qarTuli ena,
magram ganaTleba miiRo somxur saswavlebelSi, iswavla somxuri
wera-kiTxva, Tumca ki somxuri ena mainc ver aiTvisa srulyofilad.
maTTvis keTdeboda praqtikuli daniSnulebis ganmartebiTi
warwerebi.
qarTvelTa mier Sesrulebuli minawerebis avtorebs arc hqondaT
miznad literaturuli normebis dacva, maTi mizani iyo, rogorme
iqamde somxuri eklesiis wiaRSi moRvawe qarTvelebisaTvis gaecnoT
qarTuli teqstebi, romelTac gamoiyenebdnen praqtikuli
daniSnulebisaTvis mocemul momentSi.
taos mosaxleoba somxuri rom ar iyo da amitom maT VI-VIII ss-Si
kargad rom ar icodnen somxuri ena, amas miuTiTebs VIII s-is somexi
avtoris stefanos sivnielis cnoba, rom `taoSi arsebobs Taviseburi
metyveleba~ (iqve, gv. 281). Cven es cnoba migvaCnia dasturad imisa, rom
taoSi qarTvelebi cxovrobdnen, romelnic marTalia imJamad somxuri
eklesiis iurisdiqciaSi iyvnen moqceulni, magram mainc
`Taviseburad~, e.i. qarTulad, metyvelebdnen.
didi gaqceva somxuri eklesiidan
(gvirpelis sakiTxi)
vinc gaecnoba eqvTime da giorgi mTawmindelebis, giorgi mciresa
da sxvaTa Rvawls, raTa qarTuli wmida werilidan aRmofxvriliyo
somxuris yovelgvari nakvalevi, ris Sesaxebac miuTiTebda kidec
giorgi mcire, misTvis maincdamainc Zneli ar iqneba warmodgena
imisa, rom e.w. yofili `armeniis~ miwa-wyalze mcxovrebi qarTvelebis
mizani iyo rogorme ganeSorebinaT TavianTi Tavi somxuri
eklesiisagan, somxuri kulturisagan, somxuri tradiciebisagan, raTa
SeenarCunebinaT TavianTi erovnuli vinaoba. isini kargad xedavdnen,
rom maT Tvalwin kvlav grZeldeboda saukuneTa win dawyebuli
masobrivi procesi somxebSi qarTvelTa asimilaciisa.
X saukunis meore naxevridan samxreT iberiaSi imZlavra Zlierma
patriotulma politikurma dasma, romlis saTaveSi imier taos mefe
daviT kurapalati idga, qarTuli enis, qarTuli kulturis, qarTuli
saxelmwifoebriobisa da eklesiis didi moamage. marTalia is uSvilo
iyo, magram misi ideebi da miswrafebebi misi qveynis Taobebma aitaca
da sabolood ganaxorciela kidec. `wyaroebi aSkarad miuTiTeben,
290
rom daviTis qveSevrdomebi, saero Tu saeklesio pirebi, samSobloSi
Tu bizantiur samyaroSi, mtkiced atarebdnen daviTis ideebs~ _ wers
v. kopaliani (v. kopaliani, bizantiisa da saqarTvelos urTierToba,
1969, gv. 64).
taosa da samxreT iberiis mxareebidan gamosuli moRvaweebi
mxurvale SemarTebiT aSenebdnen qarTul kulturas, TavianT Tavs
`qarTvelebad~ moixsenebdnen da amasTanave mtkice TanmimdevrulobiT
uaryofdnen yovelive somxurs. miuxedavad amisa, n. maris Semdeg, maT
mainc somxebad moixsenieben, gansakuTrebiT somexi avtorebi
zogierT, meore xarisxovan cnobaze dayrdnobiT.
erTi aseTia cnoba: `movida gvirpeli, jojikis meganZurTa uxucesi
da moinaTla, rameTu somexi iyo da arseni uwodes~ (cxovreba
iovanesi da eqvTimesi, gv. 112).
am cnobaze dayrdnobiT, weren, rom eTnikurad somexi gvirpeli
monaTvlis Sedegad `gaqarTvelda~, amiT TiTqos eTnikur somexs
uwodes qarTveli. sinamdvileSi ki aseTi ram wyaroSi ar weria.
amasTanve unda aRiniSnos, rom im droisaTvis anu IX-XI
saukuneebSi taosa da mimdebare mxareebSi ar arsebobda `qarTuli
sarwmunoeba~ am sityvis pirdapiri mniSvnelobiT, piriqiT
qarTvelebis sarwmunoeba iyo berZnuli, anu qalkedonitur
marTlmadidebluri sarwmunoeba. qalkedonitoba, am regionSi,
sazogadod, gaidentebuli iyo berZnul eTnosTan da ara qarTulTan,
maSin, roca aRniSnuli droisaTvis am regionSi somxuri eklesia
warmoadgenda monofizituri sarwmunoebis yvelaze saxelovansa da
cnobil umZlavres keras, Sesabamisad, arsebobda `somxuri
sarwmunoeba~.
im dros `sarwmunoebiT somexi~ niSnavda somxuri eklesiis wevrs.
somxuri eklesiis wevrebi ki samxreT kavkasiaSi mravali arasomexi
iyo, aseve qarTvelebi.
rogorc cnobilia, sparselebica da arabebic bizantiuri
orientaciis qarTvelebs gacilebiT ufro metad devnidnen, vidre
monofizit somxebs, romelnic berZnuli sarwmunoebis
sawinaaRmdegod yvelgan da yoveli SemTxvevisas RaRadebdnen.
aqedan gamomdinare, sparselTa da arabTa mier somxuri
sarwmunoebis mqone pirebi ufro daculebi iyvnen, Sesabamisad, am
regionis (yofili persarmeniis) qarTvelTaTvis somxuri sarwmunoeba
mimzidveli iyo. politikur-socialuri viTarebisa da iZulebis gamo
am regionSi mravali qarTveli iRebda somxur sarwmunoebas. eTnikur
291
qarTvels, romelic somxuri eklesiis wevrs warmoadgenda `somexs~
uwodebdnen. erTi aseTi piri anu `sarwmunoebiT somexi~ eTnikurad ki
qarTveli unda yofiliyo taoeli gvirpeli.
Cans, zemoT aRniSnuli cnobis avtors surda daewera `movida
gvirpeli da moinaTla, rameTu somexi iyo sarwmunoebiT~ anu
gvirpeli iyo eTnikuri qarTveli, romelsac hqonda somxuri
sarwmunoeba, msgavsad imisa, rogorc eklesiurad iyvnen imier
taoeli qarTvelebi wina ramdenime saukune, im epoqaSi roca
iZulebulni iyvnen ecxovraT somxur saxelmwifoSi.
somxuri sarwmunoebisgan gaTavisufleba da erovnuli eklesiis
wiaRSi dabruneba taoelTa da samxreTel iberielTa didi nawilis
ocneba iyo, romelic maT aRusruldaT daviT kurapalatisa da misi
winaprebis dros.
samxreT iberiel qarTvelTagan qarTuli wera-kiTxva yvelam ar
icoda, radganac isini somxuri eklesiis zegavlenis wiaRSi
aRizardnen, Tumca ki Zalze cdilobdnen am naklis Sevsebas, grigol
bakurianisZis monasterSi am codnas yuradReba eqceoda _ `qarTuli
wera-kiTxvisa da enis mcodne~ berebi, tipikonis mixedviT sruli
wevrebi iyvnen monastrisa. ucodinarebs ki saswavlebelSi
aswavlidnen.
grigol bakurianisZis mier SemuSavebuli tipikonidan Cans, rom is
kargad arCevda erTmaneTisagan eTnikur kuTvnilobasa da
sarwmunoebas. magaliTad, roca aRniSnavs, rom Cven qarTvelebi varT
mxne mebrZolebi da iqve aRniSnavs _ `arasodes damizogavs sisxli,
bizantiis imperiis gaZlierebisaTvis arc CemTan myof naTesavebisa,
rom kargad yofiliyo maTi mefobis Zalaufleba... e.i. bizantieli
imperatorebisa. iSviaTad Tu vinme Cveni tomisagani sakuTar
sarecelze bunebrivi sikvdiliT momkvdara, yvelam sisxli daRvara
saberZneTis mterTa maxviliTa da xeliTo~ (georgika, V, 119). am
CanawerSi laparakia ara sarwmunoebriv orientaciaze, aramed
eTnikur vinaobaze da grigoli axsenebs kidec Sesabamis termins
`toms~, Cveni tomis qveS `Cven qarTvelebs~ _ eTnikur qarTvels
gulisxmobs da ara somexs.
samxreT iberiis, maT Soris tao-basianis mosaxleoba amtkicebda,
rom isini `naTesaviT qarTvelni~ iyvnen da ara `qalkedoniti
somxebi~, rogorc surT maTi warmodgena.
magaliTad, giorgi mTawmindeli, roca antioqiis patriarqs
ekamaTeboda da ambobda `ugunurad Segiracxies naTesavi qarTvelTa
292
da Tavni Tqvenni brZen da mZime giyofiano~, cxadia, sityva
`naTesavis~ qveS gulisxmobda erovnebiT qarTvels da ara `somex
qalkedonitebs~.
karinelma Tornike erisTavma da taoelma ioane mTawmindelma
iverTa monasteri `qarTvelTa naTesavisaTvis~ aages da ara
`qalkedoniti somxebisaTvis~, am ukanasknelT isedac mravali
saepiskoposo da monasteri hqondaT bizantiis imperiaSi, sadac
ganadidebdnen kidec somxur eTnoss.
VII saukuneSi, iseve rogorc iqamdec, mravali somexi iyo
marTlmadidebeli eklesiis wevri, magram isini somxebi iyvnen da ara
qarTvelebi. taoel didebulTa wres ganekuTvneboda patara
`ufliswuli~ eqvTime, romelsac TviT yovladwmida RvTismSoblis
CvenebiT daubrunda qarTuli enis codna, radganac mas is daaviwyda
bizantiaSi mZevlad yofnis wlebSi. maSasadame, misi mSobliuri
siyrmis ena iyo qarTuli da am enis codna daubrunda mas.
unda iTqvas isic, rom bizantia da misi imperatorebi ar
swyalobdnen qarTul eklesias, iseve, rogorc adre sparselebi da
arabebi. magaliTad, iberiasTan omis dros, rogorc aRvniSneT
imperatorebi ganarisxa qarTuli eklesiis patriotizmma. Sesabamisad,
isini sjidnen kidec qarTul eklesias, auqmebdnen qarTulenovan
saepiskoposoebsa da samrevloebs iberiis TemSi, maSin, roca imave
dros swyalobdnen somxur eklesias. lastivertecis aRwerili aqvs,
roca qarTvel episkoposebs bizantiaSi asaxlebdnen da sxva
qarTveli episkoposebi saxalxo oms meTaurobdnen bizantiis
sawinaaRmdegod, im dros somexTa patriarqebi didad aRzevebulni
iyvnen keisarTa mier.
v. kopaliani wers: `anisis warCinebulTa erTi nawili, romelTa
Soris pirveli kaTalikosi petrosi iyo bizantiis imperiis agentis
rolSi gamovida, keisars mxari dauWira da misi survilis
dakmayofileba moiTxova~ (iqve, gv. 106). keisris survili ki anisis
somxuri samefos dapyroba iyo. cxadia, radganac somexi patriarqi
aseT mZime dros mxars uWerda bizantias, keisaric loialurad iyo
ganwyobili somxuri eklesiis mimarT. saerTod herakle keisridan,
vidre basili II-mde da mis Semdegac, bizantiis imperatorebi arc Tu
iSviaTad somxuri eklesiis mfarvelebad warmoCndebodnen kidec.
amitomac somxeTSi miiCneoda, rom mravali imperatori iyo somxuri
warmoSobisa, maT Soris herakle keisari da makedonelTa dinastiac,
romlis warmomadgenelni iyvnen basili meore da konstantine VIII,
293
maT faqtiurad mospes samxreT iberiis qarTuli saxelmwifo, riTac
xeli Seuwyves politikuri TvalsazrisiT Turq-seljukebis winsvlas
bizantiisaken, xolo sarwmunoebrivi TvalsazrisiT iberiis TemSi
darCenili qarTvelebis kvlav armenizacias, anu maT ukan, kvlav
somxuri eklesiis wiaRSi dabrunebas. bizantielebma qarTuli
saeklesio institutebi am regionSi mospes (arsebobs mosazreba, rom
Tondrakeloba swored im olqebSi Camoyalibda, sadac erovnul
eklesias mowyvetili qarTvelebi cxovrobdnen, romelTac
aiZulebdnen gamxdariyvnen somxuri eklesiis wevrebi, maT ki irCies
raRac sxva sarwmunoebrivi gzis gamonaxva. jer kidev IX s-dan es
moZraoba dawyebula apahunikis mxareSi. safiqrebelia, rom mas Semdeg
rac es regioni Sevida daviT III kurapalatis qarTvelTa samefoSi,
albaT moZraoba Senelda, radganac SesaZloa aq qarTulma eklesiam
SeZlo moRvaweobis warmarTva, magram radganac maleve aq bizantia
gabatonda, moZraoba albaT kvlav ganaxlda. Tondrakelebi ar
eridebodnen arc arabebTan da arc bizantielebTan oms, radganac
oriveni mxars uWerdnen maTTvis miuRebel somxur eklesias).
294
kari mesame
qarTvelTa
saxelmwifoebrivi
erTeulebi istoriul
arian-qarTlSi
Tavi XI
`qarTvelTa samefosa~ da `iveriis Temis~
aRorZineba istoriul arian-qarTlis miwaze
somxuri saxelmwifoebrivi erTeulebis
dauZlurebis Semdeg
`qarTvelTa samefos~ daarseba (IX-X ss.)
295
(ioane drasxanakerteli, somexTa istoria, 1965)
ioane drasxanakerteli gvauwyebs _ `qarTvelTa didi kurapalati
adarnase smbat mefesTan yvelaferSi erTobis, siyvarulisa da
mSvidobis mtkice pirobas icavda. igi mTeli Tavisi SegnebiTa da
ZlierebiT, didi mokrZalebiT, rogorc mamas, anda amaze ufro
metadac emorCileboda mas... Tvals ar aSorebda mefes... da sakuTari
Tavic miando. amis gamo smbat mefe metad kmayofili iyo adarnaseTi
da moswonda igi. man didi mzrunvelobiT adarnase TavisTan miiyvana
da gaamxneva. Semdeg didi pativiTa da didebiT gvirgvini daadga mas,
Sesaferisi lamazi samkauliTa da saWurvliT Seamko mefis wesis
Tanaxmad, _ qarTvelTa qveynis mefed daadgina da mis Semdeg, Tavisi
samflobelos meore pirad daamtkica igi. miiRo ra samefo pativi, da
miaRwia warmatebas, adarnase ki ar gamedidurebula, aramed mudam
Tavmdablad eqceoda smbats~ (ioane drasxanakerteli, somexTa
istoria, e. cagareiSvilis gam. Tb., 1965, gv. 89-90).
Tanamedrove istorikosebis TvalsazrisiT Tavdapirveli
`qarTvelTa samefo~ moicavda artanujis klarjeTis teritorias.
magram es ase ar iyo.
somxuri wyaroebidan Cans, rom `qarTvelTa qveyana~ VI-VII ss-Si
moicavda `somexTa mefis~ im teritoriebs, romelnic qarTvelebiT
iyo dasaxlebuli, pirvel rigSi imier taos (saerTod taos) da
momijnave mxareebs. Tu es ase iyo, da `qarTvelTa qveyana~
Tavdapirvelad erqva imJamindel somxeTis samefoSi (anu yofil
arian-qarTlSi) mdebare taos, maSin SedarebiT gasagebi xdeba
somexTa smbat mefis qmedeba. imJamad somxeTis samefo da masSi
Semavali imier tao, romelsac aseve `iveria~ erqva, arabTa gavlenis
sferoSi Sedioda, xolo misi mezobeli klarjeTi _ bizantiiis
gavlenis sferoSi. klarjeTs qarTveli bagrationebi marTavdnen _
bizantiis vasalebi (klarjeTs qarTvelTa sakurapalato erqva).
somexTa mefeebi ki arabTa vasalebi iyvnen, imJamad arabTagan miiRes
kidec `mefis~ tituli da didi uflebebi.
rogorc iTqva, tao da misi momijnave mxareebi anu `iveria~ imJamad
somxeTis mefeTa samefoSi Sedioda, amitomac maT `somexTa da
qarTvelTa mefeebic~ erqvaT. maSasadame, klarjeTis qarTvelTa
qveyana bizantiis, xolo taos qarTvelTa qveyana arabTa gavlenis
sferoSi iyvnen.
296
Tavdapirvelad smbats taxtze asvlaSi daexmara adarnase,
mezobeli klarjeTis erTerTi mflobeli, samagierod, madlierebis
niSnad, mas smbatma samflobelod gadasca Tavisi samefos qarTuli
nawili (tao) da amave dros daadgina `Tavisi samefos meore pirad~
anu somxeTis vrcel samefoSi taos mmarTveli adarnase gaxda
somexTa saxelmwifos meore piri. maSasadame, klarjeTis qarTvelTa
sakurapalatos gverdiT amoudga taos qarTvelTa samefo.
aRsaniSnavia, rom Zvel drosac, bagratunebi arSakunianebis
samefoSi meore pirebi iyvnen. SemdegSic vaSden qarTvelTa (e.i. taos)
mTavari somxeTis ufalTa Soris erT-erTi upiratesi piri iyo.
termini `qarTvelTa samefo~, imJamad, IX-X ss-Si, mxolod taos
gulisxmobda, `qarTvelTa sakurapalato~ ki artanuj-klarjeTs, rac
Seexeba Sida qarTls, is imJamad danawilebuli iyo afxazeTisa da
kaxeTis samefoTa Soris, misi erTi nawili Tbilisis saamirosac
ekuTvnoda, amitomac is TavisTavadi politikur-administraciuli
erTeulis saxiT ar arsebobda, aqedan gamomdinare mas arc gaaCnda
politikuri saxeli: imJamad `iveria~ erqva ara Sida qarTls, aramed
taos administraciul olqs, romlis mmarTveliba (mefoba) aRmoCnda
klarjeTis kurapalatis xelSi. es orive Tanamdeboba _ mefoba da
kurapalatoba axla ukve erTi piris, adarnases ojaxis xelSi
gaerTianda da gadaecemoda kidec memkvidreobiT.
imxanad `kurapalatoba~ _ bizantiis vasalobas gulisxmobda, `qar-
TvelTa mefoba~ ki _ arabi xalifisagan gamomdinareobda.
arabTa xalifam IX-X saukuneebSi somexTa mefeebs uwyaloba
tituli `somexTa da qarTvelTa mefe~. am titulSi `qarTvelTa
samefos~ qveS igulisxmeboda ara Sida qarTli, aramed somxeTis
samefoSi Semavali qarTvelebiT dasaxlebuli tao-basiani. taos
mmarTvelebs iqamde ukve hqondaT `iverTa mTavris~ tituli, axla ki
arabTa mier ~qarTvelTa mefis~ titulis tarebis ufleba mieniWa
somexTa mefes, rac mas udasturebda, rom SeeZlo qarTvelTa
aRniSnuli mxareebis avtonomiuri marTva. erT-erTi bolo `somexTa
da qarTvelTa~ mefe iyo smba-ti, man ki qarTvelTa mefis tituli
gadasca adarnase qarTvelTa kurapalats.
am tituls atarebdnen:
aSot I 884 _ somexTa da qarTvelTa mefe;
smbat I 914 _ jer somexTa da qarTvelTa mefe, mere somexTa mefe;
aSot erkaTi 918/922/ _ somexTa da qarTvelTa mefe (safiqrebelia,
rom aSot erkaTma qarTvelTa mefis tituli miiRo saojaxo-
dinastiuri gziT, kerZod misi meore simamri yofila `qarTvelTa
297
didi mTavari sahaki~, romelsac, i. drasxanakertelis sityviT, aSoti
Tavis memkvidred gamoucxadebia).
maSasadame, qarTvelTa mefis tituli taos mflobelobas
gulisxmobda.
bagrat aSotis Ze bagrationma `qarTvelTa mefis~ tituli miiRo
colis mziTvis saxiT.
bagratis coli iyo `somexTa da qarTvelTa~ mefis aSot I
bagratunis dai, mas mziTvis saxiT gaayoles qarTvelebiT
dasaxlebuli imier tao-basiani, romelic imJamad somexTa samefoSi
Sedioda.
taos _ iverias anu `qarTvelTa qveyanas~ uwodebdnen somxebi,
bizantielebi da arabebi.
imier taos qarTvelTa qveyana, imJamad, rogorc aRiniSna, somxeTis
samefoSi Sedioda, amitomac armeniis (somxeTis) mefes arabTa
xalifam `somexTa da qarTvelTa mefis~ tituli mianiWa.
male am samefos gamoeyo `qarTvelTa~ anu taos samefo.
misi mefeebi atarebdnen tituls `qarTvelTa mefe~, amave ojaxis
wevrebi kidev ufro adridan atarebdnen tituls `klarji
xelmwifeebi~. rogorc iTqva, klarjeTTan erTad tao qarTvelTa
qveynis saxels atarebda.
tao, samTavros saxiT kidev ufro adridan arsebobda, bagrati
SesaZloa Tavdapirvelad `qarTvelTa mTavris~ tituls atarebda,
rac taos mflobelobas udrida (es ufleba man, rogorc aRiniSna
colis gziT miiRo), Cans, aseve misi vaJi _ daviTic, xolo daviTis
Svili adarnase II `qarTvelTa mefed~ ukve oficialurad iqna
aRiarebuli.
wina saukuneebSi `qarTvelTa mTavaris~ tituli SesaZloa taos
sxva sagvareulos hqonda, magram axla ukve es tituli klarjma
bagrationebma moipoves aSot kurapalatis Zis bagratisa da
SviliSvilebis dros.
298
am sqemidan Cans, rom adarnase meorem `kurapalatis~ tituli
miiRo aSot bagrationis xaziT, xolo `qarTvelTa mefis~ tituli
miiRo aSot bagratunis xaziT.
marTlac, kurapalatebi iyvnen bizantiis imperatoris vasalebi,
xolo bagratunebi, arabTa xalifas emorCilebodnen, maT `qarTvelTa
da somexTa mefis~ tituli miiRes arabi xalifasagan, viTarca
xalifebis vasalebma. `qarTvelTa mefis~ tituli gulisxmobda tao-
basianis anu iveriis miwis mflobelobas.
mefeebi samxreT-dasavleT saqarTveloSi
`qarTvelTa samefos~ saxelwodeba da `qarTvelTa mefis~ tituli
dakavSirebulia taosTan da basian-karinTan.
magaliTad, sumbat daviTisZis Txzuleba `qarTvelTa mefed~
pirvelad axsenebs adarnases, daviT I-is Zes _ `aman adarnase aRaSena
bana, xeliTa kvirike banelisaTa~ (`cxoreba da uwyeba
bagratonianTa~, 1990, gv. 48) es moxda IX saukunis bolos.
adarnase (mefobda 888-923) iyo SviliSvili bagrat I kurapalatisa
(+876) da, rogorc aRiniSna, Svili daviT I-isa (+881) mas hqonda `qar-
TvelTa mefis~ wodeba.
299
adarnase I ekuTvnoda aSot I-is (786-826) STamomavalTa taos Stos
(mxolod am Stos hqonda `qarTvelTa mefis~ titulis tarebis
ufleba).
aSot I-is STamomavalTa meore, klarjeTis Sto am tituls ar ata-
rebda. bizantiuri karic gansxvavdeboda am Stoebs da taos Stos
wevrebs ufro maRal tituls `kurapalatisas~ aniWebda, maSin, roca
klarjuli Stos zogierT wevrs `magistrosobiT~ akmayofilebda.
923 wlidan 958 wlamde adarnase I-is Svilebs _ daviT II-s, bagrat
I-s, aSot II-sa da sumbat I-s morigeobiT gadaecaT `qarTvelTa mefis~
tituli, anu isini (Zmebi) Cans, asakis ufrosobis Sesabamisad,
erTimeoris Semdeg atarebdnen am tituls. maT Svilebsac
(STamomavlobasac) Cans asakiT ufrosobis mixedviT mieniWaT ufleba
`qarTvelTa mefis~ wodebisa.
kerZod, sumbat I-is Svili bagrat II regveni 958-994 wlebSi iyo
`qarTvelTa mefe~, mis Semdeg ki maTi didi ojaxis (saxlis) Svili
bagrat pirvelis Ze daviT III kurapalati 994-1001 wlebSi iyo
`qarTvelTa mefe~.
aqedan Cans Semdegi, `qarTvelTa mefis~ tituli gadaecemoda ara
mamidan ufros Zes (rogorc mcxeTel mefeebs hqondaT aseTi wesi),
aramed gadaecemoda samefo saxlis (samefo ojaxis) wevrebs
ufrosobis mixedviT, es ufrosoba albaT ganisazRvreboda asakiT,
xnovanebiT.
`qarTvelTa samefo saxlis~ Tanabaruflebiani wevrebi iyvnen
adarnase I-is Svilebi da SviliSvilebi, e.i. daviT II, bagrat I, aSot
II da sumbat I, maTi Svilebi bagrat II regveni, daviT III kurapalati
da sxva is wevrebi am samefo ojaxisa, romelnic imJamad yvelaze
ufrosebi iyvnen xnovanebiT. roca maT Soris romelime
gardaicvlebida `qarTvelTa mefis~ tituli samefo ojaxis im wevrs
gadaecemoda, romelic asakiT yvelaze ufrosi iyo.
Zveli iberiis samefo saxlSi aseTive wesis arsebobis Sesaxeb
miuTiTebda straboni.
es wesi Cans asaxulia farnavazis cxovrebaSi, roca quji ucxadebs
farnavazs, rom `Sen xar Svili TavTa maT qarTlisaTa, Sen gmarTebs
ufloba Cemi~, anda `me var mona Seni~, aqedan Cans rom quji da
farnavazi erTi samefo saxlis wevrebi iyvnen, magram am dros saxlis
ufrosoba albaT asakis Sesabamisad farnavazs ekuTvnoda. radganac
300
farnavazis daY qujim SeirTo, SesaZloa marTlac quji asakiT
farnavazze ufro patara iyo.
yovel SemTxvevaSi aseTi wesis arseboba taos anu qarTvelTa
samefoSi cxadia.
rogorc aRiniSna `qarTvelTa mefoba~ gadaeca adarnase I-s da
Semdeg mis Svilebs morigeobiT. kerZod, jer qarTvelTa mefe gaxda
daviT II magistrosi (923-937 wlebSi), mis Semdeg 937-945 wlebSi
qarTvelTa mefe iyo misi Zma bagrat I magistrosi, amis Semdeg aSot
II kurapalati 945-954 wlebSi, 954-958 wlebSi ki sumbat I erisTavT-
erisTavi, am ukanasknelis Ze bagrat II regveni gaxda qarTvelTa mefe
958-994 wlebSi, 994-1001 wlebSi ki `qarTvelTa mefe~ iyo daviT III
kurapalati, romelic iyo bagrat II regvenis mamis `saxlis~ wevri,
anu bagrat II regvenis mamis Zmis (`qarTvelTa mefis~) bagrat I
magistrosis SviliSvili.
bagrat II-is Semdeg asakis mixedviT Cans `qarTvelTa mefoba~ unda
mieRoT bagrat II-is ZmaTa Svilebs ufrosobis mixedviT da radganac
adarnase II gardacvlili iyo, es tituli da taxti ergo mis Zes
daviT III kurapalats (ZmaTa Soris samefo taxtis gadacemis wesi
aRdgenila Semdeg muxranel bagrationTa ojaxSi. magaliTad, giorgi
XI-is Semdeg qarTlis taxti mis Zmas ergo, Semdeg ki sxva Zmebs. am
wesis aRdgenas, rogorc fiqroben, cdilobda darejan dedofali,
erekle II-is meuRle, raTa ufrosobis wesiT, ZmaTa Semdeg taxti mis
Svilsac rgeboda).
ismis kiTxva, ratom miiRo aSot I didis STamomavalTagan mxolod
erTma Stom `qarTvelTa mefis~ tituli? es tituli, mxolod taos
qveynis mflobelebs eniWebodaT da es tituli imavdroulad taos
mefobas niSnavda. saerTod, `qarTvelTa mefis~ wodeba taosTanaa
dakavSirebuli.
aSot I-is STamomavalTa taos Stos es tituli unda mieRo an
mcxeTeli xosroani mefeebis memkvidreobiT, anda sxva gziT.
fiqroben, rom mcxeTis xosroiani mefeebi taos ar flobdnen,
maSasadame saZebnia sxva gza.
savaraudod, `qarTvelTa mefis~ tituli aSotis ojaxSi mziTvis
saxiT Seitana aSotis Zis bagrat I-is meuRlem, somexTa mefis sumbat
aRmsareblis asulma. misi Zma, aSot I bagratuni namdvilad flobda
tituls _ `somexTa da qarTvelTa mefe~.
301
taos `qarTvelTa samefos~ legitimaciis Sesaxeb Cven cnobebi
SesaZloa moviZioT armeniis bagratuni mefeebis IX-X ss-is
titulaturidan: `somexTa da qarTvelTa mefe~.
ufro adre maT hqondaT tituli `somexTa da qarTvelTa
erisTavT-erisTavi~.
cnobilia, rom XII s-dan gaerTianebuli saqarTvelos mefeebsac
hqondaT msgavsi tituli `afxazTa, qarTvelTa, ranTa, kaxTa, somexTa
mefeebi, SahinSa da SirvanSa~, magram armeniis mefeebs gacilebiT
adre, arabobis dros hqondaT wodeba `somexTa da qarTvelTa mefe~.
es tituli TavisTavad gulisxmobs, rom misi mflobeli aerTianebda
somxebisa da qarTvelebis qveynebs.
sad mdebareobda is `qarTvelTa qveyana~, romelsac imJamad
armeniis mefe flobda? cxadia es iyo saqarTvelos romeliRac mxare.
CvenTvis sainteresoa, is Tu IX-X ss-Si armeniis mefeTa
titulaturaSi romel teritoriaze mdebare administraciuli
erTeuli igulisxmeboda `qarTvelTa qveynis (qarTvelTa
saerisTavos, qarTvelTa samefos)~ qveS?
Tu vityviT, rom aq igulisxmeboda mcxeTis qarTlis samefo, unda
iTqvas, rom arabobis Semdeg aseTi samefo aRar arsebobda, piriqiT,
TbilisSi Camoyalibda arabuli saamiro, romelSic mcxeTac
moiazreboda teritoriulad, ase rom, Tanamedrove Sida qarTlSi IX-
X saukuneebSi saxelmwifoebrivi erTeulis _ `qarTvelTa samefos~
saxiT ar arsebobda. arabTa saamiros dasustebis Semdeg Sida
qarTli `afxazeTis~ nawilad moiazreboda. uxtanesTan mcxeTis da
Tbilisis mimdebare qarTls `afxazTa qveyana~ ewodeba. mas `afxazTa~
mefeebi marTavdnen da ara `qarTvelTa~ mefeebi. maSasadame, armeniis
mefeTa titulatura `qarTvelTa mefe~, ar gulisxmobda Sida
qarTlis mmarTvelobas.
`qarTvelTa samefos~, rogorc wesi, am periodSi (X s-dan)
uwodebdnen tao-klarjeTis samefos, ufro zustad taos samefos. mas
bagrationi mefeebi marTavdnen klarjeTTan erTad.
kidev erTxel, rom vTqvaT `qarTvelTa samefos~ qveS
igulisxmeboda taos samefo.
iqneb armeniis mefeTa titulaturaSic `qarTvelTa mefe~
gulisxmeboda taos da aseve mimdebare qarTuli provinciebis
(basinis, karinis an vanandis) mflobelobas?
marTlac armeniis mefeebis tituli `somexTa da qarTvelTa mefe~
ar gulisxmobda Sida qarTlis flobas, radganac is sadavo
302
teritoria iyo, gansakuTrebiT saamiros dasustebis Semdeg iqca
sadavod.
armeniis mefeebis tituli `qarTvelTa mefe~ realur
administraciul erTeuls gulisxmobs da es unda yofiliyo `tao-
basiani~.
marTlac, es ase Cans aristakes lastivertecis naSromis
mixedviT. aristakes lastivertecisTvis `qarTvelTa qveyana~,
`saqarTvelo~ mdebareobda ara anisis CrdiloeTiT, aramed anisis
dasavleTiT. misTvis `qarTvelTa qveyana~ da `saqarTvelo~ moqceuli
iyo berZenTa da sparselTa qveynebs Soris. mizezi amisa iyo is, rom
marTlac, anisis CrdiloeTiT taSir-Zorakertis `somxuri samefo~
mdebareobda, xolo mis maRla, rogorc iTqva Tbilisis saamiro,
romelic ebrjineboda `kavkasieli mTielebis~ qveynebs.
Cven gvainteresebs, rogorc iTqva, IX-X saukuneebSi romel qve-
yanas uwodebdnen somxebi `qarTvelTa qveyanas~, `saqarTvelos~ da
`qarTvelTa samefos~. aristakes lastiverteci gamWvirvaled wers
imis Sesaxeb, rom `qarTvelTa~ qveynebi moqceulni iyvnen anisis
dasavleTiT, karinis (arzrumis) mxares da masSi taosTan erTad
basianic igulisxmeboda.
magaliTad, a. lastiverteci gadmogvcems aseT ambavs, giorgi
afxazTa mefem Seariga anisis mefis gagikis Svilebi _ `movida
afxazTa mefe giorgi da mSvidobianad Seariga isini. sumbats asakiT
ufrosobis gamo giorgim misca wili _ anisis cixe, mis garSemo
mdebare gavarebiTurT, xolo aSots _ qveynis Sida mxare, romelic
sparseTsa da saqarTvelos uyurebda. sumbati daTanxmda da dabrunda
Tavis qalaqSi~ (a. lastiverteci, istoria, 1974, gv. 44).
am istoriidan Cans, Tu sad mdebareobda im epoqis somxebisaTvis
`saqarTvelo~: sumbats mieca anisis qveyana, mis Zmas - aSots, anisis
qveynis samxreTiT mdebare armeniis `Sida mxare~, romelsac
dasavleTiT esazRvreboda `saqarTvelo~ (is `saqarTvelos
uyurebda~), aRmosavleTiT ki `sparseTi~ (`sparseTs uyurebda~). anu
`saqarTvelo~ (`qarTvelebis qveyana~) Sida somxeTis dasavleTiT iyo,
im Sida somxeTisa, romelsac CrdiloeTiT anisis mxare
esazRvreboda, aRmosavleTiT ki sparseTi (Sida somxeTs
CrdiloeTidan anisis mxare esazRvreba, dasavleTidan saqarTvelo-
qarTvelTa mxare (tao-basiani), aRmosavleTidan _ sparseTi).
maSasadame, aristakesis mier igulisxmeboda, rom `Sida somxeTis~
dasavleTiT mdebare basiani, tao da sxva mxareebi iyo `saqarTvelo~.
303
giorgi I-is samflobelo ki iyo anisis CrdiloeTiT mdebare `af-
xazeTi~ anu is rasac Cven amJamad vuwodebT `saqarTvelos~ arista-
kesisaTvis iyo `afxazeTi~, xolo basiani (da tao) misTvis iyo
`saqarTvelo~.
aristakesi mudam wers, rom basiani _ qarTvelTa qveyanaa,
magaliTad, basianis aRmosavleTiT mdebare Sirimnis brZolis
Sesaxeb a. lastiverteci gadmogvcems aseT ambavs, Sirimnis (somxurad
SRfa) brZolaSi qarTvelTa damarcxebis Semdeg, moxda bunebis
saswauli, kerZod daiWira Zalze didi yinvebi, iseTi, rom yinvis gamo
basilis jari ukuiqca da maTi qoneba adgilobriv mosaxleobas
darCa. sabolood, bizantiis imperatori `aSkarad mixvda, rom
mxolod uflis xels SeuZlia misTvis qarTvelebis qveynis gadacema,
rogorc mefeTa wignSi weria: `ver uZlos Zlierman kacman, ufalman
uZlur yos mxdomi Tvisi~, mefe daiZra jariT, ganvlo mravali
adgili, wavida da miaRwia Tavis qalaq konstantinopols. sami wlis
Semdeg man didi ZRveniT gagzavna afxazis Svili, TviTon ki igi
sasikvdilo senma Seipyro~ (a. lastiverteci, istoria, 1974, gv. 53).
maSasadame, marTalia basili bulgarTmmusvrelma daamarcxa qar-
Tvelebi tao-basianSi, magram mainc qarTvelTa qveyana sabolood mas
ar misca ufalma, radganac uflis mier movlinebuli yinvis gamo
basianidan iZulebiT dabrunda konstantinopolSi da mZevlad
wayvanili `afxazi~ mefis giorgi I-is Ze 3 wlis Semdeg ukan daabruna.
aq CvenTvis mTavaria, Tu romeli qveyana iyo qarTvelTa qveyana
aristakes lastivertecis mixedviT eseni iyvnen _ tao, basiani da
TviTon SRfas anu Sirimnis qveyana, romelic airaratis arSaruniqis
gavarSi, arSavirSi, araqsisa da aSurianis SesarTavSi mdebareobda,
am arealSi jer kidev cxovrobdnen qarTvelebi, romelTac ufali
SeewiaT basili II-is konstantinopolSi ukandaxevis dros yinvis
saxiT, amitomac wers aristakes lastiverteci _ am adgilebidan
yinvis gamo gaqceuli basili mixvda, rom `mxolod uflis xels
SeuZlia misTvis qarTvelTa qveynis gadacema~ (iqve, gv. 53).
maSasadame, `qarTvelTa qveyana~ (iverTa qveyana) qalaq anisis
dasavleTiT mdebareobda.
amitomac daarsa aRniSnul teritoriaze (anisis dasavleTiT)
basili II-is Zmam imperatorma konstantinem bizantiuri
administraciuli erTeuli `iberiis Temi~.
304
iberiis TemSi anisic ki Seiyvanes, marTlac anissa da mis garSemo
mravali qarTuli eklesia da qarTuli saepiskoposoc arsebobda,
rasac Cqmalavdnen sabWoTa istorikosebi.
am ukanasknelTa azriT `prozeliturma qarTulma eklesiam~
daiwyo aRniSnul qveynebSi (e.i. tao-basin-karin-airarat-SiraqSi)
somxebis `gaqarTveleba~ qalkedonitobis miRebiT. sinamdvileSi,
qarTul eklesias aseTi qmedebis survili arasodes hqonia, misi
gamarjveba emyareboda mkvidri mosaxleobis eTnikur qarTul
TviTSemecnebas, maT erovnul gamofxizlebas arabTa uRlis
gadagdebis Semdeg.
istoriuli iberiis miwa-wyalze (gugarqSi, xorZenasa da
pariadreSi), mcxovrebi qarTvelebi marTalia, TiTqmis aTasi weli
somxur-bizantiur-sparsul da arabul garemoSi imyofebodnen, magram
maT mainc SeZles erovnul-eTnikuri vinaobis SenarCuneba I
aTaswleulSi, amitomac Seqmnes kidec maleve `iberiis Temi~,
administraciuli erTeuli bizantiis imperiaSi. arzrum-tao-basian-
valaSkertSi qarTveloba kidev didxans cxovrobda, maT saboloo
gamusulmanebamde anu, XVII-XVIII saukuneebamde (erTi-ori qarTveli
mRvdeli aq XIX saukuneSic moqmedebda).
tao-basianis mflobel somex mefeebs IX-X ss-Si (am teritoriaze
qarTvelTa cxovrebis gamo) aseve hqondaT tituli `qarTvelTa
mefisa~, ufro adre ki `somexTa da qarTvelTa erisTavT-
erisTavebisa~. es tituli gulisxmobda somxeTis samefoSi Semaval
qarTvelebiT dasaxlebul tao-basian-karanis flobas.
armeniaSi Semavali `qarTvelTa samefos~ qveS, rogorc iTqva, ar
igulisxmeboda Sida qarTli da mcxeTa, aramed tao da basiani
mimdebare mxareebiTurT.
p. ingoroyvas kvleviT ufro adre, daaxloebiT VII s-saTvis, taos
mflobels hqonia `qarTvelTa mTavris~ tituli. misi saxeli vaSdeni
yofila. maSasadame, tao-basiani `qarTvelTa samTavrod~ VI-VII ss-Sic
iwodeboda, Tumca armeniaSi iyo moqceuli, Semdeg is `qarTvelTa
samefod~ iwoda kvlav armeneli mefeebis mflobelobis qveS.
SesaZloa, armeniis mefe sumbat aRmsarebelma, romelic albaT
aseve iwodeboda `somexTa da qarTvelTa mefed~, Tavis qaliSvils
mziTvad gaatana `qarTvelTa samefo~ (anu tao-basiani), es qaliSvili
ki SeirTo aSot I kurapalatis Zem bagrat I-ma, romelic 876 wels
gardaicvala. bagrat I-is Zeebs ewodaT `taos Sto~ da isini rogorc
aRvniSneT mis Semdeg iwodebodnen `qarTvelTa mefeebad~. maSasadame,
305
Tu aseTi mosazreba sworia, bagrat I-is STamomavlebs `qarTvelTa
mefis~ tituli ergoT dedisagan anu bagrat I-is meuRlisagan,
romelic somexTa mefis sumbat aRmsareblis qaliSvili iyo.
SesaZloa man mziTvis saxiT qmris, bagrat I-is, ojaxSi Seitana tao-
basianis mflobeloba titul _ `qarTvelTa mefesTan~ erTad da es
tituli misma Svilebma da STamomavlebma dainarCunes. I
aTaswleulSi es Cveulebrivi movlena iyo.
aSot kurapaltis Zis bagrat I bagrationis coli iyo `somexTa da
qarTvelTa~ mefis aSot I bagratunis dai (Svili sumbat aRmsare-
blisa~).
qarTvelTa mefis tituli
`somexTa da qarTvelTa~ mefis aSot I bagratunis daY (Svili
sumbat aRmsareblisa) SerTes bagrat aSotis Ze bagrations da mas
mziTvis saxiT gaayoles `qarTvelTa qveyana~ anu tao-basiani.
am naSromis gverd 315-ze moyvanili sqemidan Cans, rom adarnase
meorem `kurapalatis~ tituli miiRo aSot bagrationis xaziT, xolo
`qarTvelTa mefis~ tituli miiRo aSot bagratunis xaziT.
marTlac kurapalatebi iyvnen bizantiis imperatoris vasalebi,
xolo `qarTvelTa da somexTa mefis~ tituli bagratunebma miiRes
arab xalifasagan, viTarca xalifebis vasalebma. `qarTvelTa mefis~
tituli gulisxmobda tao-basianis anu iveriis miwis mflobelobas.
sxva sakiTxia is, Tu IX-X ss-mde ratom hqonda somxeTis mefes
tituli `qarTvelTa mefe~ ?
amis mizezi unda yofiliyo is, rom armeniam adridanve xelSi
Caigdo is miwa-wyali, romelsac odesRac `arian-qarTli~ erqva. mis
mefes, arsen beris sityviT, arian-qarTvelTa mefis tituli hqonda
anu mas `qarTvelTa mefe~ ewodeboda.
`qarTvelTa samefo~ anu arian-qarTli moicavda tao-basianis
nawilsa da mimdebare arzrumis regionis mxares.
SemdegSi, somxeTSi Semavali `qarTvelTa samTavro~ ZiriTadad
amave olqs moicavda, axla ukve mis mflobel somxeTis mefes
Sesabamisad ewoda - `qarTvelTa mefe~, rac am qveynis (tao-basianis)
mflobelobas gulisxmobda.
rogorc aRiniSna, es `qarTvelTa samefo~ IX saukunidan
artanujeli kurapalatebis xelSi gadavida da amis Sesabamisad
306
miiRes kidec `qarTvelTa mefis~ tituli klarjma xelmwifeebma. e.i.
maT xelSi gadavida taoc.
`somexTa da qarTvelTa mefe~
870-880 wlebisaTvis `somxeTSiac moikribes Zala adgilobrivma
erisTavebma. sxvebze ufro Zlieri iyo erisTavT-erisTavi aSot
bagratuni... mas `somexTa da qarTvelTa erisTavT-erisTavis~ saxeli
miuRia~ (iv. javaxiSvili, Txzulebani, tomi II, 1983, gv. 102).
iv. javaxiSvilis varaudiT aSot bagratunma `somexTa da
qarTvelTa erisTavT-erisTavis~ saxeli albaT imis gamo miiRo, rom
mas Sida qarTlSi ulaSqria, sadac afxazTa mefes SebrZolebia da
kidec gaumarjvnia, rogorc aRniSnuli tituli afiqrebinebs
mecniers. maSasadame, Sida qarTli somexTa mefis xelSi gadasula.
rogorc iTqva esaa varaudi, raime wyaro amas ar miuTiTebs. iv.
javaxiSvils rogorc iTqva mxolod aSotis `somexTa da qarTvelTa
erisTavT-erisTavis~ tituli afiqrebinebda amas.
Cveni azriT, ki `qarTvelTa erisTavT-erisTavis~ Tu `qarTvelTa
mefis~ tituli miuTiTebda ara Sida qarTlis, aramed tao-basianis
mflobelobas, marTlac `qarTvelTa mefis~ tituli maleve,
SemdgomSi taos mflobelebs hqondaT.
meore magaliTic gvaqvs, romelic Cvens mosazrebas garkveulad
aZlierebs. es magaliTia tituli tao-basianis mflobelebisa VI-VII
ss-Si. rogorc iTqva, p. ingoroyva Zvel somxur wyaroze dayrdnobiT
miuTiTebs, rom, am mxareebis mflobels VI-VII ss-Si `qarTvelTa
mTavris~ anu `iverTa mTavris tituli~ hqonda.
maSasadame, am titulis Sesabamisad tao-basianis mxareebSi VI-VII
ss-Si arsebobda politikur-administraciuli erTeuli `qarTvelTa
samTavro~ (SevadaroT, rom IX-X ss-Si iq iyo `qarTvelTa samefo~).
aRniSnuli `qarTvelTa samTavro~ arsebobda qveyanaSi, romelsac
xan `bizantiuri armenia~ xan ki `persarmenia~ erqva. VI-VII ss-Si tao-
307
basianis ufals `qarTvelTa mTavari vaSdeni~ erqva. vaSden
`qarTvelTa mTavars~ Tavis diswul hamamTan dava hqonia.
hamami qaldea-WaneT-zRvispireTis mflobeli yofila. vaSdeni ki,
rogorc iTqva, mis zemoT, zeganze gadaSlili da vrceli qveynisa,
tao-basianisa.
maSasadame, marTalia es qveyana armeniis nawilad iTvleboda
(igulisxmeba tao-basiani), magram mkvidri mosaxleobis eTnikuri
TviTsaxelis Sesabamisad `qarTvelTa samTavro~ erqva VI-VII ss-Si.
`qarTvelTa samTavro~, Cans, IX saukuneSi somexTa mTavris anu
erisTavT-erisTavis aSotis xelqveS moqceula. maSasadame,
Sesabamisad mas miuRia wodeba `somexTa da qarTvelTa erisTavT-
erisTavisa~ Semdeg ki wodeba `somexTa da qarTvelTa mefisa~
(daaxloebiT IX saukunis 70-ian wlebSi).
erTi Taobis Semdeg `qarTvelTa mefis~ tituli mieniWa adarnase I
kurapalats, qarTvel bagrationTa Stodan, qarTveli aSot I didi
kurapalatis SvilTaSvils, adarnase amave dros iyo taos
erTpirovnuli mflobeli. maSasadame, taos mflobeloba mis
mepatrones aZlevda uflebas hqonoda tituli `qarTvelTa mTavari~
anda `qarTvelTa mefe~, taos mflobeloba mis mepatrones uflebas
aZlevda `qarTvelTa erisTavT-erisTavis~ wodeba hqonoda.
Tu davubrundebiT qarTvel bagrationebs SeiZleba daisvas kiTxva,
rogor gaxda adarnase I taos mflobeli?
taos mflobeloba mas uflebas aZlevda `qarTvelTa mefis~
tituli etarebina. iyo Tu ara misi mama daviT I taos mflobeli?
Tu daviT I, romelic 881 wels mokles, ar iyo taos mflobeli
unda vifiqroT, rom misma Svilma adarnase I-ma aSot somexTa mefis
memkvidreebisagan miiRo samarTavad taos (e.i. `qarTvelTa~) qveyana,
xom ar miaTxova aSot somexTa mefis memkvidrem Tavisi qaliSvili
adarnase I-s da mziTevis saxiT miiRo tao siZem? diax, es ase yofila,
rac zemoTaa aRwerili.
aseve sakiTxavia, iyo Tu ara somexi bagrationi aSoti vaSden
`iverTa mTavris~ uflebrivi memkvidre, vaSden iverTa mTavris
samarTlebrivi memkvidreni iqneb qarTveli bagrationebi adarnase,
daviT I da misi mama bagrat I iyvnen?
308
bagrationTa legitimacia
grigol xancTeli _ `daviT winaswarmetyvelisa da uflisa mier
cxebulsa Svilad wodebulo xelmwifeo mefoba misni dagimkvidren
qristeman RmerTman, romlisTvisca amas mogaxseneb:
ara moakldes mTavroba SvilTa SenTa da naTesavTa maTTa
qveyanaTa amaT ukunisamde JamTa, iyvnen igini mtkiced ufrois
kldeTa myarTa da mTaTa saukuneTa da didebul iyvnen ukunisamde~
konstantine porfirogeneti _ `kurapalatis iberebi, amboben rom
isini urias (xeTelis) colis STamomavlebi arian, romelic daviT
winaswarmetyvelma Seacdina, misi Svilisgan STamomavloben,
daviTisgan rom SeeZina, isini RvTismSoblis naTesavebi arian, radgan
isic daviTisaganaa~.
juanSeri, qarTlis cxovreba _ maSin movida misa mTavari erTi,
romeli iyo naTesavisgan daviT winaswarmetyuelisa, saxeliT
adarnase, Zmiswuli adarnase brmisa, romlisa mama misi mzaxebul iyo
bagrationianTadve, da berZenTa mier dadginebul iyo erisTavad
areTa somxisaTa, da tyveobasa mas yruisasa STasrul iyo igi
SvilTa Tana guaram kurapalitisTa klarjeTs, da mun darComil iyo.
iTxova arCilisgan da rqua: `ukeTu inebo da myo me viTarca mkvidri
Seni, momec qveyana.~ da misca artani.~
latavri iyo aSot mefis daY, romelic miaTxoves farnavazian
arCil mefis Zes juanSers.
qarTlis cxovreba _ guram bagrationi (qarTlis mefe me-6
saukuneSi _ `xolo ese guaram iyo dediT xosroiani da mamiT
bagratoani. da ese bagratoanni SvilisSvilni da naTesavni arian ama
guaramisni~
ambavi bagratoanTa, sumbat daviTis Ze _ `da viwyoT yovelive
ambavi bagratoanTa, Tu viTar arian naTesavni daviT
winaswarmetyuelisani da solomonisni, anu viTar moiwivnes queyanasa
Cuensa. viwyoT adamiTgan, da warmovTquaT yoveli naTesaoba maTi~
...da eseni Svidni Zmani, Zeni amis solomisani, moiwivnes eklecs
winaSe raqael dedoflisa da misgan naTel-iRes.
da daSTes igini queyanaTa somxisiTisaTa, da mun dReindelad
dRemde Svilni mTavroben somxiTs.
309
da oTxni maTni Zmani movides qarTls. xolo erTi maTgani,
saxeliT guaram, ganaCines erisTavad, da ese ars erisTavi qarTlisa
da mamai bagrationTa. da ese bagratonianni SvilisSvilni da
naTesavni arian guaramisni.
xolo ZmaY misi, saxeliT sahak, warvida kaxeTs da daemzaxa igi
nerses.
da sxuani orni igi Zmani amaT, saxeliT asam da varzavard,
warvides kambeCans, da mokles maT sparsTa spasalari da daipyres
kambeCani, da dasxdes mun igini cxovrebad xornabujs. da ama Jamamde
Svilni maTni mTavroben mas Sina.
eseni warmovides ekleciT, romelni monaTla raqael dedofalma,
Zmani Svidni huriani, tyueobiT mosrulni queyaniT filistimiT, da
naTel iRes eklecs xeliTa raqael dedoflisaTa, romelman samTa
maTganTa ucvala saxeli, rameTu erTsa saxel-sdva muSel, da erTsa
bagrat, romel ars mama bagrationTa, erTsa abgavar, erTi Semoiyvana
siZed, da orni maTgani amzaxna somexT mefeTa.
xolo oTxni ese Zmani warmoemarTnes qarTls, viTa zemo vaxseneT,
da guram ganaCines erisTavad~.
mirdatis Zeni da bagrationebi klarjeTSi
310
vaxtang gorgasals meore colisagan, elenesagan SeeZina Ze,
mirdati da aseve asuli, romelsac wyaroebSi `daY mirdatisa~
ewodeba. SemdegSi `daY mirdatisa~ SerTes guram bagrations.
sikvdilis win vaxtang gorgasalma keisris asulisagan SeZenili
Svilebis samyofelad daadgina qarTlis samefos is teritoria,
romelic moqceulia egriswyalsa da klisuras Sua, radganac es
teritoria mziTvis saxiT moyva maT dedas, keisris qaliSvils
qarTlis mefeTa ojaxSi Sesvlisas, keisarma bizantiis es teritoria
qarTls gadasca keisris asulis xeliT.
vaxtang mefis anderZi ufliswul daCisadmi (momavali mefisadmi)
aseTi iyo _ `sazRvari afxazeTisa, romelic mocemul ars
egriswyalsa da klisuras Sua, igi TviT ZmaTa SenTa dedisa ars _
igi aqundes maT~ (q.c. I, gv. 204). daCis ZmaTa (gerTa) deda iyo keisris
asuli elene, misi mziTvi iyo teritoria egriswyalsa da klisuras
Sua.
marTlac, rogorc iTqva, keisris asuls teritoria klisurasa da
egriswyals Sua mziTvad mohyva da is SeuerTda qarTlis samefos. es
teritoria (klisurasa da egriswyals moqceuli) ergo saerisTavos
saxiT elenes Svilebs. am miwa-wyals ewoda `dasavleTi qarTlisa~,
radganac md. klisura qarTlis samefos ukiduresi sazRvari iyo
dasavleTiT.
vaxtangis anderZis aRsasruleblad _ `coli da orni Zeni
vaxtangisani wariyvanes erisTavTa da daipyres dasavleTi qarTlisa~
(q. c., I, gv. 204), e.i. faqtobrivad daeuflnen teritorias egriswyalsa
da klisuras Sua.
rogorc iTqva, egriswyalsa da klisuras Sua moqceul
teritorias `dasavleTi qarTlisa~ ewodeboda (q. c., I, gv. 204). maTi
erisTavebi iyvnen vaxtangis Svilebi leoni da mirdati.
leonis gardacvalebis Semdeg daCi mefem gadawyvita eTxova am
mirdatisaTvis, raTa mas gaecvala teritoria, e.i. moenacvlebina
Tavisi saerisTavo, marTlac _ `daCi mefeman gaucvala qveyana da
aRiRo mirdatisagan egris-wyalsa da klisuras Sua mirdatis
deduli sazRvari saberZneTisa da misca nacvlad javaxeTi
tasiskaridan vidre zRuamde sperisa da erisTavobda mun~ (q. c., I, gv.
205).
e.i. teritoria egris-wyalsa da klisuras TviT qarTlis mefe
daCim daiWira, rogorc samefo miwa-wyali, sanacvlod iqaur mirdat
311
erisTavs ufro samxreTiT _ taSiskaridan zRvamde moqceuli
teritoria gadasca saerisTavod.
klarjeTSi iqamde erisTavebi iyvnen artavazis STamomavlebi. maT
axla daemataT axali erisTavebi _ vaxtang mefis STamomavlebi, maT
`Svilni mirdatisni~ erqvaT.
VI s-Si `Svilni daCisani hmorCilebdes sparsTa, xolo Svili
mirdatisni daadgres morCilebasa berZenTasa~ (q. c., I, gv. 207).
VI s-Si qarTlis sparsTagan dapyrobis Jams _ qarTvel mefeTa
saxlis Svilebi _ `Svilni bakurisni darCes mTiuleTs kaxeTisasa da
naTesavni mirdatisni, vaxtangis Zisani, romelni mTavrobdes
klarjeTs da javaxeTs, igini darCes kldeTa Sina klarjeTisaTa~ (q.
c., I, gv. 217).
am umefobis Jams `ra ucalo iqmnes sparsni, maSin SeiTqvnes
yovelni erisTavni qarTlisani zemoni da qvemoni da wargzavnes
mociquli winaSe berZenTa mefisa da iTxoves raTa uCinos mefe~ (q.c.
I, gv. 217).
`maSin keisarma mosca mefed diswuli mirdatisi, vaxtangis Zisa,
berZnis colisagan, romelsa erqva guaram, romeli mTavrobda
klarjeTs da javaxeTs, mosca keisarman kurapalatoba da
warmogzavna mcxeTas~ (q. c., I, gv. 218).
bagrationebi vaxtang gorgaslis berZeni meuRlis STamomavlebis _
mirdatisa da misi dis genetikuri da legitimuri memkvidreebi iyvnen,
kerZod, mirdatis dis Ze iyo iberiis anu qarTlis samefos pirveli
kurapalati guaram I bagrationi _
`xolo ese guaram iyo dediT xosroiani da mamiT bagrationi. ese
bagratoanni Svilis-Svilni da naTesavni arian ama guaramisni~ (q. c.,
I, gv. 218). `ese guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda
berZenTasa~ (q. c., I, gv. 221).
mematianis cnobiT, sazogadod, vaxtang gorgaslis Zeebidan ori
Sto Camoyalibda _ baqarianebi da mirdatianebi.
baqarianebi marTavdnen qveyanas VI s-Si, roca sparselebma qarTli
daipyres. baqarianebma mefoba dakarges. qveyana umefod darCa.
sparseTSi areulobis dawyebiT isargebles qarTvelma didebulebma
da bizantiis keisars Txoves maTTvis mefe daeniSna.
marTlac, keisarma qarTlis mefed daniSna `mirdatis dis~ Svili _
guaram bagrationi.
aq Seusabamoba qronologiurad isaa, rom mirdati V s-Si
cxovrobda, xolo guaram kurapalati TiTqmis asi wlis Semdeg. ase
312
rom, `mirdatis da~ uSualod guaram I kurapalatis deda ver
iqneboda.
safiqrebelia, rom `mirdatis dai~ klarjeTSi SeirTo
adgilobrivma didebulma da am ojaxidan gamosuli qaliSvili
SemdgomSi SerTes guaram kurapalats.
yovel SemTxvevaSi, klarjeTidanaa warmomavlobiT guaram
kurapalati da misi ojaxi. mematianis cnobiT, kurapalati guaram II
bagrationi iyo _ `ocdamecxramete mefe qarTlisa~.
Tu ligan-klarjeTi lazikaa, berZnuli wyaroebiT cnobilia maTi
`basilevsebis~ saxelebi _ eseni iyvnen gubazi da waTe. xolo
qarTuli wyaroebiT klarjeTis erisTavi iyo artavazi.
am adgilobrivi didebulebis (waTes, gubazis da artavazis) oja-
xebidan unda yofiliyo guaram kurapalatis deda, TavisTavad
igulisxmeba, rom es ojaxebi Tavis droze mirdatTan, vaxtangis
ZesTan iyvnen damoyvrebulni. (SeiZleba `mirdatis dis~ wyalobiT
Sevida gubazisa da waTes ojaxSi `basilevsad~ wodebis legitimuri
ufleba).
Semdeg ki am ojaxis siZem _ guaramma (SesaZloa, aseve `basilevsma~)
miiRo qarTlis mefis wodeba, Tumca imperatorma mxolod
`kurapalatoba~ akmara. arabobis dros ki es ojaxi mcxeTidan kvlav
klarjeTs daubrunda.
Zveli lazikis mefeebis warmomavloba
WaneT-taos samefodan
lazebi da Wanebi zogjer erT tomad, zogjer ki erTmaneTis
mezoblebad warmodgebian bizantiel mweralTa mier, lazika WaneTs
moicavda da ufro zogadi erTeuli iyo.
313
lazTa ramdenime mefea dasaxelebuli wyaroebSi IV-V saukuneebisa,
Tumca ki iqvea naTqvami, rom arsebobda winandel lazTa mefeTa
genealogiuri siebi.
favstos bizantielis Txzulebidan SeiZleba gavigoT, rom lazTa
mefeebis qveS igulisxmeba WanTa mefeebi da WaneTis samefo, romelic
IV saukuneSic arsebobda.
Zveli lazeTis samefo mdebareobda ara dasavleT saqarTveloSi,
aramed istoriuli qarTlis samefos gareT da moicavda WaneTs,
mimdebare zogierT mxaresTan erTad, misgan gansxvavebiT, axali
lazeTis samefo klarjeT-ligans moicavda.
kerZod, favstosi wers, rom IV s-Si somxeTis mefes mimarTa taos
mflobelma manuel mamikonianma Semdegi sityvebiT: `Cveni winaprebi
Wenastanis mefeebi iyvnen... sisxlisRvris gamo davtoveT samSoblo da
movediT Tqvens karze mSvidobis saZebnelad~, e.i Wenistanis mefeebi
taos mflobelebi iyvnen.
p. ingoroyva imowmebs n. adoncs, rom `Wenastani~ aris WaneTi,
taos gverdiT.
favstosis cnobiT, WaneTis, anu lazeTis Zveli samefo, Cans, erT
periodSi imdenad Zlieri yofila, rom misi mefeebis Rirseba
aranaklebi yofila somexTa mefeebisaze.
amasTan dakavSirebiT manueli somexTa mefis winaSe ambobs _ `Cven
arasodes vyofilvarT Tqveni msaxurni (e.i. WaneTis samefo
damoukidebeli saxelmwifo iyo), aramed viyaviT Tqveni amxanagi (anu
RirsebiT Tanaswori) da iqneb Tqvenze metad saxelovannic~.
am cnobidan Cans, rom Zvel lazeTs, anu WaneTs IV saukunemde
hyavda saxelovani samefo dinastia.
am dinastiidan unda yofiliyvnen lazTa mefeebi waTe, gubazi da
sxvebi, Semdeg maT sammarTvelod klarjeT-liganic gadaecaT
(istoriuli WaneTis gareT VI s-is lazikaSi Sedioda fazisis anu md.
Woroxis SesarTavi da misi dasavleTi sanapiro, aRmosavleTis erT
nawilTan erTad Woroxis saTaveebis CaTvliT).
p. ingoroyva, somxur wyaroebze dayrdnobiT varaudobs, rom III
saukunisaTvis WaneTis samefo WaneTTan erTad moicavda taosac.
III saukuneSi samefo saxlis SigniT Sinauri SfoTis gamo tao
iqaurma mmarTvelma (WaneTis samefo ojaxis taos Stom) gadasca
somexTa samefos, anu tao dapyrobis gareSe Sevida somxeTis samefos
SemadgenlobaSi (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 490) da aseve
314
dapyrobis gareSe (daaxloebiT 500 wlis Semdeg) tao somxeTis mefem
ukan gadasca saqarTvelos _ aSot I kurapalatis Zes bagrat I-s
WaneTs _ qaldea/qarTea erqva, taos ki _ `qarTvelTa~ samefo.
maSasadame, orive am qveyanas-WaneTsa da taos anu `qaldeasa~ da
`qarTvelTa~ samefos TviTsaxelwodeba _ `qaldea~ _ `qarTu~ erTi
fuZidan amomavali sityvebia, aqedan gamomdinare es ori qveyana
albaT odesme erT mTlian samefos Seadgenda `qarTu~ saxelis
mqones (`arian-qarTli~-kolxeTi saxelTa fuZeebic /qarT-kol/
identurebi arian).
rogorc aRiniSna, favstos bizantielis saistorio TxzulebaSi
manueli Semdegi sityvebiT mimarTavs somxeTis mefes varazdats (374-
377ww.) `Cven arasodes vyofilvarT Tqveni msaxurni, aramed viyaviT
Tqveni amxanagni da iqneb Tqvenze metad saxelovanic, radgan Cveni
winaparni iyvnen mefeni WenastanSi, magram ZmaTa Soris ganxeTqilebis
gamo moxda didi sisxlisRvra, Cven davtoveT samSoblo da movediT
aq mSvidobis saZebnelad~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 489).
rogorc aRiniSna, Wanistans, anu WaneTs Tavisi mefeebi hyolia
ukve III saukuneSi, radganac manuels mefisaTvis miumarTavs 228-297
wlebSi (iqve, gv. 490).
favstos bizantielis es cnoba eTanadeba sxva berZen-bizantiel
avtorTa cnobebs, romlebic lazTa, anu kolxTa mefeebisa da tomis
Sesaxeb ambobdnen: `isini Zalze amayebi arian da qedmaRloben
kolxeTis Zveli didebis gamo~, favstosis cnobiTac, Wanebis mefeTa
STamomavali armeniis mefesTan ambobs: `Cveni dinastia Tqvenze metad
saxelovanic SeiZleba iyos~. es ori cnoba erTmaneTis identuria da
miuTiTebs kolxeT-lazeTis Zveli samefos Sesaxeb.
aqedan gamomdinare, SeiZleba davaskvnaT, rom Zveli lazikis anu
WaneTis dinastiis erTi frTa, Cans Siga areulobis gamo iZulebuli
gamxdara Tavi somxeTisaTvis Seefarebina da Tavisi samefos erTi
nawilis (taos) gadacemiT somexTa mxardaWera moupovebia, xolo
meore frTas WaneTis ZiriTadi nawili daukargavs V saukuneSi. am
dros bizantiis imperatori molaparakebia lazTa mefe gubaz I-s da
misTvis samefos erTi nawili CamourTmevia. am dros sazRvari punqt
xufaTze gadebula. sanacvlod, VI saukuneSi iustinianes dros
lazTa mefeebisaTvis mmarTvelobaSi gadauciaT klarjeT-ligani. ase
Camoyalibebula `axali lazikis~ samefo `Zveli lazikis~ saxelovani
dinastiis mmarTvelobiT.
315
bagrationebi baiberdidan klarjeTSi
bagrationebis sagvareulo (Tavdapirveli) cixe-simagre yofila
baiberdi- istoriul sperSi. n. adonci wers `viciT, rom kantoni
speri ekuTvnoda bagratid mTavrebs~ (n. adonci, armenia iustinianes
epoqaSi, 1908, gv. 122).
n. adonci cnobebs imis Sesaxeb, rom speri _ bagrationebis
Tavdapirveli mamuli iyo, iRebs Zveli somxuri wyaroebidan da
wyarod miuTiTebs `fausti~, V, 44; sebeosi, 139.
pontos zRvispireTSi Camosaxlebuli qarTvelebisaTvis
nabuqodonosors, xorenacis mixedviT, uflad daudgenia mihrdatis _
darehis (dariosis) STamomavlebi (m. xorenaci, somxeTis istoria,
1984, gv.107). es `pontospireTi~ moicavda vrcel mxares sinopidan
dasavleT saqarTvelos CaTvliT, trapezuntis olqs baiburdisa da
Semdgomi arzrumis CaTvliT. bagrationTa Tavdapirveli sacxovrisi,
rogorc iTqva, baiberdi yofila.
baiberdi CvenTvis imiTaa saintereso, rom aq yofila paipertis
saepiskoposo, Semavali trapezuntis samitropolitoSi. es
samitropolito ki, noticiebis mixedviT, lazikaSi yofila.
aqve, sperTan mdebareobda WaneTis mTianeTi. maTi saerTo berZnuli
saxeli `lazika~ yofila, VI s-Si iustinianem daipyro trapezuntis
Crdilo SavizRvispireTi da iq daaarsa qalaqi petra. ramac
safuZveli daudo spars-romaelTa omebs petrasaTvis.
g. meliqiSvilis Tanaxmad, kolxeTis barSi Casaxlebula
trapezuntis samxreT-aRmosavleT mTianeTis mosaxleoba-Wanebi
(sanebi?), berZnebi maT, Cans, _ lazebs uwodebdnen. maT albaT
bagrationebis cnobili sagvareulos warmomadgenlebic wayvnen
(Wanika baiberdTan axlos mdebareobda). es sagvareulo VI saukuneSi
iberiaSi gamefda droebiT, IX saukunidan ki cnobilia bagration
mefeTa klarjul-artanujuli da taouri saxlebi. safiqrebelia,
rom isini yvelani gamomdinareobdnen speris (baiberdis) fuZe
sagvareulo saxlidan.
kidev erTxel mivuTiTebT adoncis frazas _ `kantoni speri
ekuTvnoda bagratid mTavrebs~ (n. adonci, armenia iustinianes
epoqaSi, 1908, gv. 122) da is wyarod miuTiTebs `fausti~, V, 44; sebeosi,
139.
316
bagrationebs TavianTi gvari aRebuli hqondaT dedis
mxridan
`gadmovida arCil egrisiT da dajda nacixarsa xidrisasa. maSin
movida misa mTavari erTi, romeli iyo naTesavisagan daviT
winaswarmetyvelis, saxeliT adarnase, Zmiswuli adarnase brmisa,
romlisa mama misi mzaxebul iyo bagratonianTadve da berZenTa mier
dadginebuli iyo erisTavad areTa somxiTisaTa da tyveobasa mas
yruisasa STasul iyo igi SvilTa Tana guaram kurapalatisaTa
klarjeTs da mun darComil iyo. iTxova arCilisagan da rqua
`ukueTu inebo da myo me viTarca mkvidri Seni, momec queyana~ da
misca Sulaveri da artaani~ (qarTlis cxovreba, 1955, I, gv. 243).
qvemoT SevecadoT avxsnaT, rom adarnase mTavari, romelic mivida
mefe arCilTan, iyo daviT winaswarmetyvelis STamomavali mamis
mxridan, xolo dedis mxridan is iyo bagratoniani (bagrationi), anu
TviTon am mTavars da mis mamasac bagratoniani qalebi hyavdaT
SerTuli, maTi Svilebi dediT bagrationebi, xolo mamiT
`naTesavisagan daviT winaswarmetyvelisa~ anu ebraelebi iyvnen.
es Tvalsazrisi gamomdinareobs wyaroSi naxmari sityvidan
`mzaxali~. `damzaxeba~ _ niSnavs `damoyvrebas~ (`Zveli qarTuli enis
SeerTebuli leqsikoni~, 2008, gv. 102). mZaxali axlac colis (rZlis)
naTesavia.
`romlisa mama mzaxebel iyo bagratonianTadve~ _ niSnavs, rom
adarnase mTavris mamasac da TviT adarnasesac bagrationebis qalebi
hyavda SerTuli, anu bagrationebi adarnases `mzaxlebi~ _ anu
naTesavebi iyvnen dedisa da colis mxridan.
`berZenTa mier dadginebul iyo areTa somxiTisaTa~ niSnavs,
Semdegs _ artaani arCilis samefoSi Sedioda, klarjeTi `berZenTa~
uflebis qveS iyo, xolo danarCeni qvemo mxareebi (tao, TorTomi,
speri da a.S.) _ im momentSi `somxeTis ared~ iTvleboda (herakle
keisris wyalobiT), sadac bizantielTa nebiT mTavrobda adarnase,
daviT winaswarmetyvelis STamomavali.
arabTa Semosevebis Semdeg is (adarnase) moridebia arabebs da
klarjeTSi gadasula, sadac darCenila sacxovreblad.
317
aRmosavleT saqarTveloSi arCil qarTlis xosroiani mefis
dabrunebis Semdeg ki, misula masTan da misTvis uTxovia raTa mieRo
qveynis mkvidrad da Caericxa samefo erisTavTa wreSi.
arCilma Seusrula Txovna da misca samflobelod qarTlis
samefos artaanisa da Sulavris provinciebi.
maSasadame, adarnases ukve ufleba gaaCnda sam qarTul
provinciaze; 1. misi imJamindeli mamulebi bizantiis xeldebul
klarjeTSi iyo; 2. amave dros is iyo qarTlis samefos erisTavi; 3.
xolo misi Zirimamuli tao-speris mxareebi iyo.
klarjeTi, artaani, da tao _ bagrationTa qveynebad iqca.
maSasadame, adarnase mTavari, Tavdapirvelad, dadgenili iyo
`somxeTis areTa erisTavad~ (igulisxmeba imJamad armeniis qarTuli
mxareebi tao-speri da basiani), aqedan Semdeg arabobis gamo
gadasula klarjeTSi (bizantielTa xeldebul qveyanaSi).
klarjeTis mezobeli artaanisa da Sulaveris `qveynebi~ arCilis
samefoSi Sedioda. SemdegSi isini (es qveynebi) gadaeca adarnase
bagrations arCilis mier.
(aqedanaa Semdgomi titulebi `artanujeli xelmwife~, `klarjeli
xelmwife, `taoeli anu qarTvelTa mefe~, radganac tao iveriad
iwodeboda, rogorc somexTa, ise bizantielTa mier).
berZnuli sakariskaco titulebi
berZnuli sakariskaco titulebi ar hqondaT farnavazian-xosroian
mefeebs, magram VI s-dan is damkvidrda qarTul samefo karze, am
titulis mqoneTagan pirveli, iyo klarjeTis erisTavi guram
bagrationi, vaxtang gorgaslis siZe, romelic avida samefo taxtze.
mis Semdgom es titulebi (`kurapalati~ da sxva) vidre XII s-mde
hqondaT qarTvel mefe-erisTavebs.
Cemi azriT, es tituli iqamde hqondaT lazikis (e.i. klarjeTis)
basilevsebs (erisTavebs) da qarTlSi gamefebis Semdeg (igulisxmeba
guram bagrationi VI s-Si) is (tituli) SeinarCunes.
SesaZloa, aseTi bizantiuri titulebi abazg erisTavebsac hqondaT
(e.i. VI-VII ss.) da roca saqarTvelos taxtze avidnen Zveli ti-
tulebic dainarCunes).
SesaZloa, pirveli bagrationebi iyvnen legitimuri memkvidreebi
lazTa anu `klarjTa~ `mefeebisa~ anu im `lazTa mefeebisa~,
romelTac berZnul-bizantiuri samefo kari aniWebda samefo
318
titulebsa da sigelebs (amas unda miuTiTebdes pirveli bagrationi
mefeebis titulatura `klarjeli xelmwife~).
(Cans, am `legitimuri~ uflebiT aRWurvil-gamSvenierebuli guaram
I bagrationi Sevida xosroinTa samefo ojaxSi viTarca siZe vaxtang
gorgaslis dros, xolo SemdegSi ki bagrationebma arCil mefis
samefo saxlis memkvidreoba miiRes).
taoelebi `arian-qarTvelTa~ memkvidreebi
taosa da `zemo qveyanaTa~ mkvidri mosaxleoba odesRac `arian-
qarTvelebad~ iwodeboda, da am mxareebSi ZvelTaganve cxovrobda.
g. meliqiSvilis mtkicebiT arian-qarTlis samefo mdebareobda
iberiis im miwebze, romelic armeniam Zv.w. II saukuneSi miitaca
iberiisagan.
I saukuneSi, roca gaZlierda mcxeTis iberiis samefo, imdenad, rom
somxeTis samefo taxtze qarTvelebi adiodnen, albaT, es `zemo
qveynebic~ gaTavisufldnen somexTa batonobisagan.
yovel SemTxvevaSi VI-VII saukuneebSi aq yofila `iverTa samTavro~
vaSdenis meTaurobiT, maleve aq Camoyalibda `qarTvelTa samefo~.
faqti imisa, rom swored taosa da mimdebare regionebsa da mis
mosaxleobas uwodebdnen ucxoelebi `iberiasa~ da `iberebs~,
Tanamedrove saqarTvelos ki `afxazeTs~, miuTiTebs, rom
ucxoelebisaTvisac taoelebi qarTvelebi iyvnen. amitomac ewoda
kidec aq Camoyalibebul samefos `qarTvelTa samefo~. Cans, aRniSnul
miwa-wyalze mcxovreb `arian-qarTvelebs~ iberielebis saxeliT
icnobdnen ucxoelebi. es eTnosi cxovrobda aq istoriulad da maT
X-XI ss-mdec miuRweviaT.
319
amis Tqmis saWiroeba gamowveulia CvenSi gabatonebuli azris gamo,
romlis mixedviTac am mxareTa ZiriTadi mosaxleoba TiTqosda
eTnikuri somxebi iyvnen, romelnic `gaqarTveldnen~ da amiT
Seadgines am regionis qarTuli masa.
araa swori mtkiceba, TiTqosda taoSi Casaxldnen qalkedoneli
somxebi, `gaqarTveldnen~ da Semdeg ki ase vTqvaT jaWvuri reaqciis
saxiT `gaqarTvelda~ zemo qveynebis qalkedonuri somxuri
mosaxleobac.
sinamdvileSi procesi iyo piriqiT _ iqamde armeniaSi (bizantiur
Tu persarmeniaSi) moqceuli qarTveloba, romelic somxurma
eklesiam daiqvemdebara, arabobis epoqaSi nawilobriv gaTavisuflda
somxuri eklesiis uRlisagan, arabobis gamo somxebis Zalis
Sesustebis Semdeg iqaurma qarTvelobam aRidgina Tavisi identoba,
daibruna erovnuli saxe.
stefanos taronci (asoRiki) wers: `lmobierebiT daviT kurapalati
yvelas aRemateboda, misi wyalobiT damyarda mSvidoba somxeTsa da
iberiaSi~ (Асохик, 198, narkv. II, gv. 486). aq, cxadia, iberiis qveS taos
anu `qarTvelTa~ samefo igulisxmeba.
mkvidri mosaxleobis erTguleba (X s.)
daviT kurapalatis mier `zemo qveyanaTa~ floba miuTiTebs, rom am
qveyanaTa aznaur-didebulebi da, Sesabamisad, mkvidri mosaxleoba
warmoadgenda am `flobis~ politikur sayrdens.
imJamindeli socialuri viTarebis gamo romelime teritoriaze
mkvidri mosaxleobis erTgulebis gareSe aravis SeeZlo politikuri
nebis ganxorcieleba. magaliTad, roca bagrat IV-s siymawvilis
wlebSi didebuli taoeli aznaurebi `warvides saberZneTs~ anu
keisris mxareze gadavidnen (`gandges kualad aznaurni~, `warvida
CanCaxi faleli saberZneTs, misca cixe garylobisa, mierTo berZenTa~
da aseve sxvebi) - amis Sedegad taoSi Seirya bagrat IV-is
mmarTveloba, miTumetes, rom didebulebma `eric aaRelves da
aamoZraves~, anu taos mkvidri mosaxleobac berZenTa mxares
gadaixara. aman cxadia Searyia mefis mmarTveloba (Tu ara saba
mtbevari da ezra anCel episkoposebis gmiruli Tavdadeba, qveyana
320
daikargeboda) Sesabamisad, msgavsadve, Tu ara `zemo qveyanaTa~
xalxis erTguleba qarTvelTa mefis mimarT, daviT kurapalati am
qveynebs ver daiWerda.
marTalia, bizantiam daviT kurapalats dauTmo `zemoni qveyanani~,
magram daviTma es qveynebi realurad daiWira ara bizantielTa
daxmarebiT, aramed mkvidri mosaxleobis mxardaWeriT. es mxardaWera
da saocari erTguleba kargad aqvs aRwerili aristakes
lastivertecis. magaliTad, daviT kurapalatis gardacvalebis
Semdeg am qveynebSi gabatoneba inebes bizantielebma, mkvidrma
mosaxleobam maT winaaRmdegoba gauwia, ris gamoc bizantielebi
daundoblad da masiurad xocavdnen xalxs, ar indobdnen arc
moxucs, axalgazrdas, qals Tu bavSvs, mospes uamravi sofeli, daba
da qalaqi, daangries mTeli mxareebi da qveynebi.
cxadia, `zemo qveyanaTa~, mkvidr mosaxleobas SeeZlo imTaviTve
mimxroboda bizantielebs, ganecxadebinaT erTguleba keisris mimarT,
gamoexataT orguloba qarTvelTa mefis mimarT, bolos SeeZloT
bizantiuri jaris imediT ajanyebuliyvnen kidec qarTvelTa
winaaRmdeg, magram ara, mkvidri mosaxleobis erTguleba da
Tavdadeba qarTuli saxelmwifos mimarT mtkice iyo. da, piriqiT,
roca bizantielebma SemdegSi SeZles am mxareTa dapyroba, sakmaod
xSir ajanyebebs keisris winaaRmdeg qarTvelebi edgnen saTaveSi,
magaliTad feris jojikis Ze, zaqaria valaSkerteli da sxvebi.
riT iyo ganpirobebuli qarTvelTa mimarT e.w. `zemo qveyanaTa~
mosaxleobis erTguleba? Cveni azriT es imiT iyo gamowveuli, rom
zemo qveyanaTa mkvidri mosaxleobis umetesi nawili qarTvelebi
iyvnen da maTi erTguleba nacionalur safuZvels eyrdnoboda.
arsebobs sxva Tvalsazrisi, romelic gabatonebulia Tanamedrove
istoriografiaSi, rom mkvidri mosaxleoba iyo ara eTnikuri qarTve-
lebi, aramed e. w. qalkedoniti somxebi. Tu isini qarTvelebi ar
iyvnen da mxolod sarwmunoebis gamo debdnen Tavs qarTvelobis
mimarT, gana ufro Zvel marTlmadideblebad berZnebi ar miiCneoda?
zemo qveynebs xom qarTveli mefeebi sul ramdenime aTeuli weli
marTavdnen, isic didi gaWirvebiT, maT xan mahmadianebTan, xan ki
berZnebTan uxdebodaT brZola. amitomac ismis kiTxva, rogor moxda,
rom miuxedavad berZenTa mier `zemo qveynebis~ dapyrobisa da
mosaxleobis konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi
Sesvlisa, mainc am movlenaTa Semdeg, saukuneTa manZilze, aRniSnul
321
qveynaTa mkvidri mosaxleoba mtkiced qarTvelobda da
saepiskoposoebic. maSasadame, eklesiebic qarTuli hqondaT? erTi
aseTia vTqvaT valaSkertis qarTuli saepiskoposo, romelic TiTqmis
vidre XVII saukunemde arsebobda.
ganmaTavisuflebeli laSqroba xalxis mxardaWeriT (X s.)
989 wels barda fokas ajanyebis dacxromis Semdeg ajanyebis
Tanamonawile daviT kurapalati iZulebuli gaxda Tavisi
samflobeloebi basili II-isaTvis eanderZebina. magram, amis Semdegac
man ilaSqra vanis tbis mimarTulebiT da 990 wels aiRo Zalze
mniSvnelovani qalaq manaskerti, romelic, asoRikis cnobiT,
qarTvelebiTa da somxebiT daasaxla, radganac is damarcxebul
mahmadianebs miutovebiaT.
qarTvelTa xelSi vanis tbis mimdebare qveynebi XI s-is pirvel
aTeul wlebamde iyo.
am qveynebSi (armeniis iveriul zolSi) mravali qarTveli
marTlmadilebeli qristiani cxovrobda, romelTac TavianTi
samrevloebi, eklesiebi da saepiskoposoebic ki hqondaT, Cans, swored
isini iyvnen gaerTianebulni taos samamamTavroSi, erT-erTi udidesi
saepiskoposo am mxareebSi iyo valaSkertisa.
episkoposi valaSkerteli qarTuli eklesiis ierarqiaSi saukuneTa
manZilze Sedioda.
`marTalia, im politikuri marcxis gamo, mas rom 989 wels
SeemTxva, daviT kurapalati iZulebuli Seiqmna Tavisi samflobelo
bizantiis imperiisTvis eanderZa, magram albaT, mainc fiqrobda am
mdgomareobis gamosworebas da amis sakompensaciod 90-ian wlebSi
iwyebs im did dapyrobiT omebs, romelTa Sedegad xelT igdebs mTel
rig somxur provinciebs~ (narkv. II, gv. 487).
sabWouri epoqis istorikosebs am sakiTxSi ver daveTanxmebiT, rom
TiTqos qarTvelTa omebi am mimarTulebiT iyo `dapyrobiTi~, omebi
`somxuri provinciebs xelSi Casagdebad~.
322
daviT kurapalatis omebi vanis tbis mimarTulebiT iyo ara
dapyrobiTi, aramed ganmaTavisuflebeli.
is im Turqul tomebs ebrZoda, romelTac vanis tbis midamoebi
daipyres.
es teritoriebi qarTvelTa istoriuli samSoblos nawili iyo, am
adgilebTan ixila qsenofontem qarTvelTa tomebi, strabonis
cnobiT, am mxareebTan axlos mdebareobda xorZena, iqve gogarena da
pariadres kalTebi, romelnic armeniam iberiisagan miitaca.
mitacebis miuxedavad iq darCnen da saukuneTa manZilze
cxovrobdnen aqaur qarTul tomTa STamomavalni, romelTac daviT
kurapalatis qarTvelTa samefos gafarTovebam erovnul-qarTuli
identoba gamoucocxla. ase, rom am e.w. `somxur provinciebSi~
ZirZveli qarTvelebic cxovrobdnen da am mxareebSi qarTvelTa
gamarjvebebi aCvenebs, rom maTi ricxvi mcire ar yofila.
daviTis triumfaluri, moulodneli gamarjvebebis ZiriTadi
mizezi unda yofiliyo adgilobrivi qarTuli mosaxleobis
mxardaWera.
qarTuli warmoSobis mosaxleoba ormagad iyo aRfrTovanebuli
qarTuli jaris maT qveyanaSi SesvliT, radganac somxuri eklesiis
uRlisaganac Tavisufldebodnen da qarTul saxelmwifoebriobasac
ibrunebdnen.
isini iyvnen ara e. w. `somexi qalkedonitebi~ aramed eTnikuri
qarTvelebi, somxur-qalkedonuri eklesiis arasomxuri mrevli,
romelic eloda xelsayrel moments religiur-eklesiuri
Tavisuflebis mosapoveblad. es momenti ki maT daviT kurapalatis
dros daudgaT.
Tu ra uTanasworo iyo qarTvelTa brZola manaskertis, xlaTis,
berkrisa Tu arWeSis gasaTavisufleblad iqedanac Cans, rom
magaliTad manaskertisa da xlaTis gaTavisuflebis Semdeg
mahmadianebma 100 000-iani laSqari Sekribes qarTul jarTan saomrad,
qarTvelebma ki maT Zlies sul ramdenime aTasi jariskaciT (6000
mxedari gaigzavna feris jojikis Zis sardlobiT).
aseT gamarjvebas 100 000-ian jarTan qarTuli jari ver SeZlebda,
Tu ara adgilobrivi mosaxleobis mxardaWera.
valaSkertSi, sadac qarTuli saepiskoposo kaTedra idga,
mniSvnelovani odenobis qarTuli mrevlis cxovrebaze SeiZleba is
faqtic miuTiTebdes, rom manaskertis brZolebis dros daviT
323
kurapalatis laSqari valaSkertSi dabanakda, albaT imis gamoc, rom
aq Tavs daculad grZnobda mkvidri mosaxleobis keTilganwyobis
gamo, radganac somxuri mosaxleoba qarTuli jaris mimarT
keTilganwyobili ar iyo.
somxur mosaxleobaSi nergavdnen azrs, TiTqosda qarTuli jari
maT somxur saeklesio siwmindeebs bilwavda.
stefanos taronelma (asoRiki) gaavrcela cnoba, rom qalaq
xlaTis aRebisaTvis gacxarebuli omis dros qalaqgareT mdebare
mitovebuli somxuri eklesiebi qarTvelma jariskacebma `gadaaqcies
Tavlebad da sadgomebad iberielTa laSqrisaTvis~ (asoRiki, gv. 193,
narkv. II, gv. 487).
qarTvelebi am cxare ganmaTavisuflebeli omis dros, Cans, mainc
da mainc ar endobodnen somxebs, piriqiT, isini ar miaCndaT myar
dasayrdenad, es Cans, iqidan, rom, q. xlaTis somxuri eklesiebis
Tavlebad gadaqcevis Semdeg qarTveli jariskacebi ambobdnen _ `Cven
erTnair mniSvnelobas vaZlevT musulmanur da somxur salocavebs~
(iqve, gv. 193).
eklesiebis Tavlebad gamoyenebiT gaocebuli mahmadianebi qalaqis
kedlebTan mimdgar qarTvelebs uyvirodnen _ `ase scemT qristianebi
pativs qristianul salocavebs? amaze iberielebi pasuxobdnen - `Cven
erTnairad vuyurebT somxur eklesias da Tqvens meCeTs~ (asoRiki, gv.
193, narkv. II, gv. 487).
aqedan Cans, rom qarTuli jarisa da qarTuli
ganmanTavisuflebeli moZraobis dasayrdeni vanis tbis qveynebSi iyo
ara somxuri, aramed adgilobrivi qarTuli mosaxleoba.
asoRiki wers, rom daviT kurapalati `somexTa mowyale~ xelmwife
iyo, radganac is qristianebis qveyanas dampyroblisagan aTavisuf-
lebda.
Tavis mxriv mahmadianTagan gaTavisuflebuli mxareebis
qarTveloba Tavisufldeboda ara mxolod mahmadianebisgan, aramed
somxuri eklesiis batonobisaganac.
vanis tbis mimarTulebiT mcxovrebi qarTvelebisaTvis daviT
kurapalati ormagi ganmaTavisuflebeli iyo.
mkvidri qarTvelebis ricxvi ki am mxareebSi Zalze didi iyo,
razec, rogorc iTqva am mxareebSi qarTuli saepiskoposos arseboba
miuTiTebs, igulisxmeba CvenTvis cnobili valaSkertis kaTedra,
324
savaraudod aq CvenTvis ucnobi sxva qarTuli kaTedrebic unda
yofiliyo.
somxuri da mahmadianuri zewolisagan gaTavisuflebis Semdeg
aqauri qarTvelebi udidesi energiiT avsebdnen daviT kurapalatis
laSqars, es apirobebda qarTvelTa swraf marSs vanis tbis sanapiro
qveynebSi.
asoRiki wers, da mas eTanxmebian istorikosebi, rom daviT
kurapalati vanis tbis mimdebare gaTavisuflebul da SemoerTebul
qalaqebSi `qarTvelebsa da somxebs asaxlebda~.
ismis kiTxva, saidan unda moeyvana daviTs qarTuli mosaxleoba
aseT Soreul qveyanaSi? taodan?
tao TviTon iyo mcire qveyana, unda vifiqroT, rom mahmadianTagan
gaTavisuflebul qalaqebSi daviT kurapalati asaxlebda am
qalaqebis irgvliv mdebare soflebSi mcxovreb qarTul da somxur
mosaxleobas, qarTvelebi da somxebi ki iqve cxovrobdnen,
gaTavisuflebuli qalaqebis mimdebare soflebSi.
iqamde es qarTvelebi ar Candnen, radganac isini somxuri eklesiis
mrevlSi iricxebodnen, kurapalatis laSqrobebma ki maTi identoba
warmoaCina, amiT gulmicemulebma ukve daufaravad ganacxades, rom
isini ara somxebi, aramed eTnikuri qarTvelebi iyvnen, amiT unda
aixsnas qarTvelTa ricxovnobis saocari zrda taos mimdebare
qveynebSi da ara e.w. `somexTa gaqalkedonitebiT~ e.w. gaqarTvelebiT.
vanistbispira qarTvelobis bedi saqarTvelos politikur wreebs
didxans, aRelvebda, da mis gadaWras cdilobdnen yoveli
xelsayreli momentis dros. magaliTad, saqarTvelos gaZlierebam
XIII saukunis daswyisSi kvlav gaaqtiura es sakiTxi da gadawyda
vanistpispireTSi samxedro eqspediciis mowyoba. `1204-1210 wlebSi
qarTvelTa samxedro eqspediciebi umTavresad mimarTuli iyo vanis
tbis regionisaken~ (a. TvaraZe, V jvarosnuli laSqroba..., macne,
istoriis seria, 2012, 2. gv. 37).
Semdgom saukuneebSi, samcxe saaTabagos samTavromac miaRwia
valaSkertamde, Cans amave mizezis gamo, Tumca am droisaTvis
vanistbispireTis qarTvelobas ZiriTad mTlianad hqonda dakarguli
identoba da gasomxebuli iyo.
armeniis iberiuli zolis qarTvelobis armenizacia kidev ufro
daaCqara Tamar mefis epoqaSi Wyondidelobis institutis
damarcxebam da Zalovani struqturebis somex mxargrZelTa xelSi
gadasvlam.
325
mxargrZelT miecaT kidec armeniis iberiuli zolis mTavari
nawilebi samarTavad. am faqts gadamwyveti mniSvneloba mieca
araqsispira da vanistbispira iberielebis saboloo armenizaciisas.
326
Tavi XII
iberiis Temi
iberiis Temi (XI s.)
(p. ingoroyva)
1021-1023 wlebSi bizantiis imperatori basili bulgarTmmusvreli
saTaveSi Caudga Tavis jars, romlic trapezuntidan Sevida da
basianSi SeebrZola saqarTvelos mefe giorgi I-s. am omSi damarcxe-
bis gamo saqarTvelom dakarga `zemo qveyanani~. `am teritoriebidan
Seiqmna ori `Temi~ (olqi) bizantiis imperiis farglebSi: erTi _
Teodosiopolis Temi, romelic moicavda dasavleT evfratis xeobaSi
mdebare zonas (arzrumis mxare), meore olqi, romelsac
bizantielebma daarqves `iberiis Temi~, aerTianebda Tavis farglebSi
samxreT taos samflobelos, basianis mxares da arawanis xeobis
mimdgom raionebs~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954, gv. 526).
Tumca, arsebobs mosazrebac, rom iberiis Temis dedaqalaqi iyo
Teodosiopolisi, maSasadame, is iberiis TemSi Sedioda.
rogorc iTqva, arawanis (aRmosavleT evfratis) saTave vanis
tbasTan axloa.
iberiis da Teodosiopolis (erzrumis) Temebs Soris moqceuli
iyo bizanasa da olnutis saepiskoposoebi, aqve (bizanasa da olnuts
Sua) iyo xorZena, istoriuli mxare. is taronis provinciis Crdilo
sazRvarTan mdebareobda. xorZenas CrdiloeTiT ki manralia iyo.
manralia, somxuri VII s. geografiiT, samxreT egrisis qveynis mxares
erqva.
`iberiis Temi~ bizantiis SemadgenlobaSi 1023-1074 wlebSi iyo, 1068
wels iberiis Tems SeuerTda karis mxare (is karis somexma mefem
gagikma dauTmo bizantias), iberiis Tems SeuerTda anisic. andakis
saepikoposo karidan 60-ode km-iT iyo daSorebuli.
lazikis eparqia moicavda istoriul samxreT egriss (Semdgom qal-
deas Tems), aseve Teodosiopolisisa da iberiis Temebs.
327
iberiis Temi `bizantiis istoriis~ mixedviT
(История Византии, T. 2, М. 1967)
1967 w. moskovSi dastambul `bizantiis istoriis~ II tomSi naTqva-
mia: `imperatorma basili bulgarTmmusvrelma mniSvnelovnad
gaafarTova imperiis sazRvrebi Crdilo-aRmosavleTiT mcire aziaSi
_ armeniasa da iveriaSi. 990 wels man ilaSqra kavkasiaSi iveriis
mmarTvel daviTisa da bagratidebis winaaRmdeg, romlebic daexmarnen
barda fokas. bagratidebisa da daviTis gaerTianebuli jari
damarcxda. daviTma aRiara bizantiaze damokidebuleba da misi
Zalauflebis qveS mdebare miwebi imperators uanderZa. 1001 wels
daviTi gardaicvala. iveriis zogierTma didebulma ar ineba daviTis
anderZis cnoba da basili saswrafod kavkasiaSi gaemgzavra. taos
olqis didebulebi valdebulni iyvnen damorCilebodnen, Sida
iveriis arxontma uari ganacxada ecno es anderZi.
magram imperiis poziciebis ganmtkiceba iveriasa da armeniaSi
basilma mxolod Tavisi mefobis dasasruls SeZlo, 1021-1024 wlebis
laSqrobisas basili II-m ramdenjerme daamarcxa afxazeTis
mmarTveli giorgi, SeZlo aRekveTa misi mcdeloba Seekra samxedro
kavSiri al-xakimTan da ajanyebul samxedro didebulebTan, giorgi
iZulebuli gaxda ecno imperiisadmi damokidebuleba, mZevlad misca
imperators Tavisi Ze bagrati.
am laSqrobebis dros vaspurakanis mmarTvelma gadasca basils
Tavisi miwebi. 1020 wels gardacvlili anisis mefis gagik I-is Zem,
smbatma aseve dado basilTan xelSekruleba, imis msgavsad, romelic
basilTan adre dado daviTma.
am SematebaTa Sedegad, imperiis Crdilo-aRmosavleTiT warmoiSva
axali Temebi: vaspurakani, iveria da Teodosiopolisi~ (История
Византии, T. 2, М. 1967, стр. 225).
manralia da mardalia _ iberiis Temis
ZiriTadi nawilebi
(n. adonci, armenia iustinianes epoqaSi, 1908, rus. enaze)
n. mari Wan-lazebs iberebs uwodebda, megruls ki iveriul enas.
somxuri geografiiT, samxreT egrisSi Semavali olqebi manralia da
328
mardalia (basianis samxreT-dasavleTiT) iberiis Temis nawilebs
Seadgendnen.
somxuri geografiiT samxreT egrisis anu `egris~ qveyana moicavda
Wanikas, lazeTs, manralias da egrivs. n. adonci, istoriuli
geografiis sayovelTaod aRiarebuli mcodne, manraliasa da
mardalias olqebis mdebareobas Teodosiopolis-arzrumis
samxreTiT da samxreT-aRmosavleTiT gansazRvravda. rogorc ukve
aRiniSna, es mxareebi (olqebi) XI s-is bizantiuri iberiis Temis
centralur nawilebs warmoadgendnen, anu egri da samxreT iberia
erTmaneTs faravdnen. iqve iyo iberiis Temis sxva nawilebi, anu
samxreTis am mxareebSi iberia da egri (egrisi) erTmaneTs faravdnen.
iberiisa da egrisis igiveoba Zvel epoqaSi albaT arc iyo gasakviri,
radganac protoqarTuli enis da Semdeg misgan miRebuli e.w. zanur-
qarTuli enis diferenciacia gamyreliZisa da maWavarianis mixedviT
daiwyo axali welTaRricxvis dasawyisSi (`welTaRricxvaTa mijnaze~,
T. gamyreliZe, g. maWavariani, `sonantTa sistema~), anu egriselTa da
iberTa ena erTi da igive yofila jer kidev axali welTaRricxvis
dasawyisSi, SesaZloa, isini I aTaswleulSi erTmaneTis mimarT Zalze
axlo mdgom dialeqtebs warmoadgendnen, imdenad axlos myof, rom
maT qristianuli RvTismsaxurebisaTvis SemoiRes orive tomisaTvis
saerTo ena, romelsac amJamad `Zveli qarTuli ena~ ewodeba.
enobrivi mTlianobis gamo taos samxreTiT iberiis Temi da egris
olqi erT mTlianobas Seadgendnen ara mxolod geografiulad,
aramed eTnikuradac.
basianelni anu mesxni
qarTlis cxovrebis mixedviT (IX-XI ss.)
IX-XI saukuneebis saqarTvelos yovel saxelmwifoebriv
warmonaqmnSi mcxovreb qarTvelobas saxeli sakuTari kuTxis
mixedviT hqonda miRebuli. magaliTad, afxazeTis samefos xalxs
erqva - afxazebi, kaxeTisas _ kaxelni, taos da qarTlis `qarTvelTa
samefos~ xalxs _ `qarTvelni~, vis erqva mesxni IX-XI ss-Si?
aRsaniSnavia, rom aRniSnul saukuneTa wyaroebSi `mesxi~ gvxvdeba
mas Semdeg, rac basianis provincia Semovida qarTul politikur
329
samyaroSi. pirvelad es moxda taos mefis daviT kurapalatis dros,
romelmac `zemoni qveyanani~, anu Teodosiopol-basianis mxareebi Se-
moierTa. rogorc cnobilia, `mesxi~ am dros pirvelad iqna
moxseniebuli matiane qarTlisaisaSi _ `gamovida Teodosi
saberZneTiT, movida samcxes da dadga margis meres, uxmobda mesxTa
aznaurTa~ (q.c., I, gv. 270).
sityva `mesxi~ saxel `basianTan~ unda iyos dakavSirebuli
etimologiuradac, rogorc cnobilia `xi~ vinaoba-sadaurobis
mawarmoebeli sufiqsia _ kolxi, kaxi da sxva. basianis, anu fasianis
mcxovrebs `basxi~ _ mesxi unda rqmeoda (rogorc, es daamtkica p.
ingoroyvam afxazeTis mxareTa ganxilvis dros).
Semdeg sityva `mesxi~ ixsenieba bagrat IV-sTan kavSirSi, roca is
saberZneTidan dabrunda, movida, jer arzrum-basianis qveyanaSi,
radganac trapezuntidan gza jer iq adioda. aq mas daxvdnen _
`didebulni, erisTavni, aznaurni taoelni, mesxni da qarTvelni~ (q.
c., I, gv. 284).
aq `qarTveli~ niSnavs yofili `qarTlis samefos~ xalxs, taoelni
niSnavs yofili `taos samefos~ xalxs (taos bolo mefe iyo daviT
didi kurapalati), xolo mesxni ki unda niSnavdes basianis qveynis
xalxs, anu am SemTxvevaSi basianel didebulebs.
ratom unda Sexvedrodnen bagrat IV-s basianelebi, es provincia
xom mis mamas, giorgi I-s imperiam CamoarTva?
saqme isaa, rom miuxedavad damarcxebisa, giorgi I-s imperatorma
basilim SeTanxmebis Sesabamisad dautova calkeuli adgilebi da
soflebi `zemo qveynebSi~.
matiane wers _ `yves mSvidoba da daizavnes da misca giorgi
mefeman... qveyana, romeli hqonda daviT kurapalatsa taosa, basians,
kola-artanTa da javaxeTs. xolo romelime ama qveyanaTagan
eklesiani, sofelni da adgilni daulocna giorgi mefesa~ (q. c., I, gv.
288).
maSasadame, bagrat IV-is mmarTvelobis dasawyisSi saqarTvelos sa-
xelmwifos ekuTvnoda taosa, basiansa da kola-artaan-javaxeTSi
zogierTi eklesia, sofeli da adgili. am soflebisa da adgilebis,
aseve eklesiebis ricxvi, cxadia, arc Tu mcire iqneboda, radganac
isini TviT basili imperatorma `dauloca giorgi mefes~, anu locva-
ficiT miarTva. swored am adgilebis didebulebi, erisTavebi da
aznaurebi, (TavianTi Tanmxlebi laSqriT) Sexvdnen bagrat IV-s
bizantiidan dabrunebisas.
330
es adgilebi yofila taoSi, basianSi, da kola-artaan-javaxeTSi,
aqaurebs ki erqvaT `taoelni, mesxni da qarTvelni~, anu taodan _
taoelebi, basianidan mesxebi, kola-artan-javaxeTidan _ qarTvelebi,
anu am qarTvelobas saxelebi erqvaT TavianTi mxareebis momcveli
politikur administraciuli erTeulebis saxelebis mixedviT.
imJamad, Cans, es samxareo saxelwodebani jer kidev ar atarebda
Camoyalibebul eTnografiul niSans, aramed aRniSnavda mxolod
qveynis macxovreblebs, magram Semdgom saukuneebSi am saxelebma
kuTxur-eTnikuri niSani SeiZines.
saukuneTa politikuri sazRvrebis cvlilebebis Sesabamisad ku-
TxeTa mcxovreblebis saxelebic icvleboda. Sua saukuneebSi, mas
Semdeg, rac daiSala erTiani saqarTvelos saxelmwifo, `qarTvelni~
daerqvaT qarTlis samefos mcxovrebT, xolo mesxni daerqvaT samcxe-
saaTabagos mcxovrebT, magram X s-is dasawyisSi ase ar yofila, Cvens
wyaroebSi, rogorc iTqva, `qarTveli~ iyo kola-artan-javaxeli, e.i.
qarTvelTa samefoSi mcxovrebi, xolo `mesxi~ _ basianelni.
XI-XII ss-Si, rac gauqmda e.w. `qarTvelTa samefo~, `mesxis~
mniSvneloba gaizarda imiT, rom `mesxebs~ axla uwodebdnen samcxe-
tao-basianis mcxovrebT, bagrat IV-is drosve `gamoiyvana
mawyverelman mesxni Svelad mefisa... liparit Sekribna kaxni~ (q. c., I,
gv. 300).
aq `mesxi~ samcxe-taoel-javaxelia, kaxi ki kaxeTis mcxovrebi.
mesxni arian kalmaxisa da artanujis, misi mimdebare qarTuli
qveynebis mcxovrebni. `sula erisTavman kalmaxisagan, grigol
erisTavman artanujisagan SeaerTes sityva da Seiwvivnes maT Tana
sxvanica aznurni mesxni~ (iqve, gv. 301).
erTian saxelmwifoSi `qarTli~ mxolod Sida qarTls ewodeboda,
amitomac samxreT saqarTvelos mcxovrebni mesxebad iwodnen. `mesxni
aznaurni da zemosa kerZisani Zlierad dges axalqalaqs~ (q. c., I, gv.
306) _ igulisxmeba sultan arfasaranis Semosevebis dro. giorgi II
`gardmovida samcxes, moirTna mesxni~ (gv. 316).
daviT aRmaSeneblis dros, roca Turqebma tao-basiani daiWires,
maT winaaRmdeg ubrZana, anu `acnoba qarTvelTa da mesxTa, raTa
klarjeTs dauxvdnen paemansa~ (q.c., I, gv. 333). TviTon ki quTaisidan
laSqriT ganvlo zRvispiri xufaTis gziT Sevida klarjeTSi da
SeebrZola Turqebs basianSi.
maSasadame, saxeli mesxi IX-XII ss-Si jer kidev ar atarebda
satomo-eTnikur niSans, aramed ewodeboda sxvadasxva regionalur-
331
administraciuli erTeulis SigniT mcxovrebT zogad mesxeTis
sazRvrebSi.
anisi _ iberiis Temis erT-erTi dedaqalaqi, erevani _ `saqarTvelos qalaqi~
`iberiis TemSi, anu iberiis sakatepanoSi Sedioda imier tao,
Crdilo basiani, olTisi, TorTomi, kola, artaani, SavSeTi, javaxeTi
da e.w. `zemoni qveyanani~ _ araqs-evfratis auzSi mdebare vrceli
eTnikurad araerTgvarovani mosaxleobiT iyo dasaxlebuli
teritoria, romelSic mravalricxovnobis gamo dominantur eTnoss
iberebi anu qarTvelebi Seadgendnen. am Tems qarTvelTa siWarbis
gamo `iveriis fema~ anu Temi uwodes bizantielebma. am saxelis
miniWebis dros bizantielebi gaafTrebiT ebrZodnen iberebs daviT
kurapalatis memkvidreobisaTvis. es brZola ise iyo gamZafrebuli,
rom TviT imperatorebi winamZRvrobdnen iberiaSi mebrZol TavianT
jarebs. mravali marcxiTa da adgilobrivi mosaxleobis
winaaRmdegobiT gamwarebul basili II keisars isic ki ukadrebia,
`qarTlis cxovrebis~ cnobiT, rom Zelicxovlis wmida
saswaulTmoqmedi jvris mimarT upativcemuloba gamouCenia, miwaze
dausvenebia da sajarod ganucxadebia _ `arRara Tayvanis gce
ukunisamde~, Tuki am omSi qarTvelebi (iverebi) gaimarjvebeno~. ufro
meti, basili II-is saflavis warweraSi imperiisaTvis yvelaze
saZulvel xalxTa Soris iberebi yofilan dasaxelebuli. iberTa
saxeli, imJamad, arcTu kargad JRerda bizantiel xelisufalTa
yurSi. amis miuxedavad, isini iZulebuli gaxdnen TavianTi imperiis
erTerTi nawilisaTvis mainc `iberiis Temi~ ewodebinaT da
sabolood dapyrobil iberias bizantielebma `iberiis Temi~ uwodes.
imJamad maTTvis miuRebel saxels bizantielebi TavianT Tems ar
uwodebdnen, Tu ara iZuleba imisa, rom es miwa-wyli iberebisad anu
qarTvelebisad iwodeboda sayovelTaod. es miwa-wyali ZiriTadad
iberebiT iyo dasaxlebuli, radganac adgilobrivma mkvidrma
mosaxleobam am urTules epoqaSi moaxerxa TviTidentifikacia,
daufaravad aRiara Tavisi vinaoba, rom is eTnikurad iyo ara somexi,
aramed qarTveli anu iberi, marTalia, kulturulad garkveulwilad
armenizebuli, magram ara im doniT, rom Tavisi eTnikuri vinaoba ver
332
gaerkvia. ufo metic, iberebTan mebrZol bizantielebs adgilobrivi
mosaxleoba ebrZoda viTarca eTnikuri iberebi, da ara viTarca e.w.
`somexi-qalkedonitebi~. bizantielebisaTvis es omi iber xalxTan omi
iyo da ara omi marTlmadideblebTan, rogorc xataven aruTinova-
fidaniani da sxvani. am omisas bizantielTa winaSe mkvidri
mosaxleoba Tuki eTnikur somxebad waradgenda Tavis Tavs xocva-
Jletasa da ojaxis aoxrebas Tavs daaRwevda. am epoqis omebis
aRmweri a. lastiverteci kargad aRwers am iberiaSi iberebisa da
maTi sofel-qalaqebis rbeva-aoxrebas bizantielTa mier.
mogvianebiT iberiis Temis SemadgenlobaSi Sevida klarjeTis miwa-
wyali, xolo konstantine X monomaqosis dros (1042-55) _ Siraqis
samefo da qalaqi anisi, romelic iberiis Temis dedaqalaqad iqca
1045 wlisaTvis. aqac, rTuli viTarebis miuxedavad qarTvelebma anu
iberebma kargad gaarkvies, rom isini eTnikuri qarTvelebi iynen.
aseTi vinaobaaRorZinebuli xalxi mosaxleobis ZiriTad nawilad
iqca, amitomac maTi olqebic SeuerTes iberiis Tems, iberiis Tems
Crdilo-aRmosavleTiT esazRvreboda qarTvelTa da vanandis
samefoebi (qarTvelTa samefosTan sazRvari banis wyalze gadioda),
dasavleTiT bizantiis administraciuli erTeuli _ qaldiis Temi,
samxreT-dasavleTiT da samxreT-aRmosavleTiT taronisa da
vaspurakanis olqebi. Temma arseboba Sewyvita seljukTa Semosevebis
Sedegad 1072-1074 wlebSi (qse, 5, 1980, gv. 68).
iberiis Temis didi nawili iyo `daviT kurapalatis memkvidreoba~,
anu is miwa-wyali, romelic daviT III-m uanderZa keisars. daviT III-is
samemkvidreo samflobelos Seadgenda imier tao Crdilo
basianiTurT. 979 wels ajanyebuli barda skliarosis winaaRmdeg
gaweuli daxmarebisaTvis bizantiam daviTs gadasca `zemoni qveyanani
saberZneTisani, raTa Tavis sicocxlesa hqondin~ (g. mTawmideli).
XI s-is somexi istorikosis stefanoz taronelis (asoRiki)
cnobiT, es qveynebi iyo: cixe xaltoY-ariWi da masTan mdebare
klisura dasavleT evfratis xeobaSi, Cormairis Temi md. Woroxis
saTaveebTan, karini anu Teodosiopoli Tavisi TemiT, cixe sevuki
mardaliis kantonSi, md. araqsis saTaveebTan, harkisa da apaunikis
provinciebi aRmosavleT evfratis xeobaSi (qse, 3, 1978, gv. 340).
moskovSi dastambuli `bizantiis istoriis~ Tanaxmad, XI s-Si
trapezuntidan vanis tbamde bizantiam daaarsa axali
administraciuli erTeulebi _ `vaspurakanis Temi, iberiis Temi da
Teodosiopolis Temi~. iqamde arsebobda `qaldeas Temi~. lazikis
333
samitropolitod wodebuli bizantiuri saeklesio erTeuli
Sesabamisad moicavda aRniSnul mxareTa did nawils da isic XI s-Si
unda gafarToebuliyo am Temebze saeklesio iurisdiqciis
ganvrcobis Sedegad. rogorc aRiniSna, olnutis saepiskoposo
mardaliaSi, xorZena da bizana manraliasTan axlos, taronis
mimarTulebiT, andaki _ vanandSi (yarsis olqSi) iyvnen
ganlagebulni. es, yofili arian-qarTlis mxareebi, kidev didxans
iwodebodnen iveriad da saqarTvelod.
magaliTad, arsebobs sakmaod mravali somxuri wyaro, romlebSic
erevani saqarTvelos qalaqad iwodeba, XIV s-is somexi poeti da
xelnawerTa gadamweri terter erevanci, imJamad yirimSi mcxovrebi,
Tavis mSobliur qalaq erevans uwodebs `saqarTvelos qalaqs~, is
wers: `me, terteri, uRirsi mwerali... movedi saqarTvelodan, xor-
virapisa da eCmiaZinis mezobeli SesaniSnavi qalaqidan _ erevanidan~
(somxur xelnawerTa anderZebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1978,
gv. 23).
aqedan kargad Cans, rom erevani saqarTvelos qalaqad miiCneoda
TviT erevneli somxebis mier. aq igulisxmeba ara mxolod erevnis
mxare, aramed vrceli miwa-wyali _ araqsis regionSi.
mxolod erevnelebi miiCnevdnen TavianT qalaqs saqarTveloSi
mdebared, Tu amave, samxreTis regionis sxva qalaqTa mcxobrebnic?
am kiTxvas TiTqos pasuxobs qalaq baiburdSi mcxovrebi XIV s-is
somexi mwerali, is arzumidan anisisaken mimarTul teritorias `qar-
TvelTa qveyanas~ uwodebs.
qarTvelTa am qveyanas misi sityviT aseve erqva `aRmosavleTi~.
is wers _ `Teodosiopoli dacarielda. aseve gaudaburda
aRmosavleTi, e.i. qarTvelTa qveyana, sadac bevri amowyda~ (iqve, gv.
24). is asaxavs im realobas, roca es mxareebi iveriad iwodeboda.
iqamde, XI s-Si am regions (Teodosiopol-arzrumisa da anisis
CaTvliT) XI saukunisaTvis `iberiis Temi~ erqva, Semdgom ki, XII-XIV
saukuneebSi, erevani da sxva axlo qalaqebi, saqarTvelos
SemadgenlobaSi Sedioda, avani (amJamad erevnis erTerTi ubani), XI-
XV saukuneebSi, rogorc bizantiis imperiis dros, ise Semdegac
Sedioda iberiis Temis anda saqarTvelos SemadgenlobaSi.
erevnis mezoblad mdebare olqi siunqi (siskani) saqarTveloSi
Sedioda, rac imJamindeli somxuri wyarodan Cans.
334
somxur XIV saukunis xelnaweris minawerSia _ `daiwera siskanSi,
somexTa da qarTvelTa didi mxedarTmTavris burTelis
mbrZaneblobisas~ (iqve, gv. 23).
sanainis monasteri, XIV s-is somexi mwerlis cnobiT,
saqarTveloSi mdebareobda. is wers: `gvqonda SesaZlebloba aq,
sanainad xmobili salxineblis karze damkvidrebisa giorgis
mefobaSi, mis dros didi mSidobianoba iyo saqarTveloSi~ (iqve, gv.
26). e.i. sanaini saqarTveloSi mdebareobda.
aseTive viTareba iyo Semdg saukuneSic.
avani didxans iyo saqarTvelos SemadgenlobaSi da saqarTvelos
qalaqad miiCneoda, mizezi amisa is iyo rom misi regioni
qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, romelic sabolood somxuri
eklesiis mrevlad iqca. avanis eklesiis arqiteqtura, iseve rogorc
qalkedonuri rifsimes monastrisa, qarTuli stiliTaa aSenebuli,
mkvidri qarTuli mosaxleobis gemovnebisa da erovnuli
midrekilebebis Sesabamisad.
gogarena _ `hereTi~
(p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954)
somexTa kaTalikosi ioane X s-Si gogarenas uwodebda mTel
aRmosavleT saqarTvelos, mtkvris marjvena da marcxena sanapiroebs,
mis mosaxleobas ki iverebs (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 463).
es ramdenadme eTanadeba strabonis cnobas, rom gogarena
mdebareobda mtkvris `imier~, e.i. marcxena sanapiroze (straboni, XI,
XIV, 5).
straboni garkveviT wers, rom `gogarena mtkvris iqiT~
mdebareobda da is `armenielebma waarTves iberebs~, mtkvris marcxena
sanapiroze gogarenas garda, strabonisave cnobiT aseve mdebareobda
`Sua iberia~, anu `Sua qarTli~ (Sida qarTli).
maSasadame, strabonisave cnobebiT mtkvris iqiT mdebareobda
Tavisufali iberiis erT-erTi nawili e.w. `Sua iberia~ da misi
mezobeli aRmosavleTiT dapyrobili iberiis gogarena, isini
strabonis dros sxvadasxva olqebi iyvnen.
335
maSasadame, gogarena `Sua iberiis~ mezoblad mdebareobda mtkvris
iqiT. realurad aseTi teritoria iyo kaxeTis gverdiT mdebare e.w.
hereTi. anu Semdgomi Saqi, romlis iqiTac albaneTi iyo.
`sazRvari iberiasa da somxeTs Soris, strabonis cnobaTa
mixedviT, iwyeboda taos samxreTiT, nawilobriv gasdevda araqss
(basianis zonaSi), Semdeg mihyveboda `mosxis mTebs~ (e.i. wyalgamyof
mTebs, romelic gahyofs mtkvris xeobebs araqsis xeobidan), xolo
ufro aRmosavleTiT mtkvars (gogarenis seqtorSi)~ _ wers p.
ingoroyva (dasax. naSr. gv. 467).
misi sityviT, am sakiTxSi strabons eTanxmebian plinius sekunde
(23-79), romlis mixedviTac iberiaSi Sedioda taSiri da TrialeTi
pariadres (anu bambakis) mTebamde, plutarqe (46-126), romlis mixedviT
mtkvris saTave iberiis mTebSi iyo, klavdi ptoleme, romlis mi-
xedviTac iberiis sazRvrebSi Sedioda artaani (artanisa) da
qarTuli wyaro `moqcevaY qarTlisaY~, romlis mixedviT IV s-Si mefe
mirianis dros saeklesio mSenebloba daiwyo artaanis mxareSi _
eruSeTSi.
m. xorenaci qarTlis pitiaxSs arSuSas uwodebs `gogarenis
pitiaxSs~. somxuri geografiis cnobiT, gogareni Seicavda taSirs,
gardabans (Zors, kolbs, wofs da kangrs), TrialeTs, javaxeTs,
artaansa da klarjeTs~ (iqve, gv. 405-465). aqedan Cans, rom gogarena _
zogadi saxeli iyo qarTuli teritoriebisa, rogorc mtkvris erT,
ise meore mxares. strabonis dros is mtkvris iqiTa mxares erqva,
ioane kaTalikosis dros ki orive mxares.
zogadad Cans, rom gogarena aris qarTli, iberia, zogjer mtkvris
orive sanapiro. marTlac, sityva `gogarenaSi~ fuZiseuli Tanxmovnebi
`ggr~ eTnikuri qarTvelis gamomxatveli sityvebis saerTo fuZea ara
marto qarTulSi, aramed ucxourSic. magaliTad, georgien (grg),
gurj (grj), jurzan, gurzan (grz), saidanac miRebulia qarTvelTa
aRmniSvneli yvela dasaxeleba sxvadasxva enebSi _ georgia (grg),
gruzia (grz) da sxva. amave sityvaTa rigSia gugari (ggr), qarTuli
TviTdasaxelebebi guria, egrisi, argveTi (gr, rg), saerTod, Cans,
fuZiT gr (rg) da aseve ggr(grg) gamoixateboda saxelebi eTnikuri
qarTvelebisa da maTi qveynebis; erTi aseTi yofila gugarq.
klarjeTi, Zori Tu kolbi da sxva regionebi gugarqSi Sediodnen.
SemdgomSi gugarqi somxur samyaroSi mxolod mtkvris marjvena
sanapiros momcvel qveyanas erqva, misgan gansxvavebiT ki strabonis
gogarena mtkvris `iqiT~, anu marcxena sanapiroze mdebareobda.
336
maSasadame, sxvadasxva qveynebi iyvnen gogarena da gugarqi.
etimologiurad ki orive qarTvelTa qveyanas aRniSnavda.
337
Tavi XIII
iberiis Temis qarTuli samamamTavro
(lazikis eparqiis teritoriis zrda iberiis Temis daarsebis Semdeg)
`iberiis Temis~ olqebi da gzebi
arabTa Semosevebis Semdeg bizantiis imperiam miatova mcire aziis
mniSvnelovani nawili, magram saxalifos mouZlurebisas IX-X ss-Si
kvlav ganacxada pretenziebi Tavisi yofili teritoriebis mimarT.
aRsaniSnavia isic, rom zogjer bizantias ar yofnida Zalebi
muslimebis winaaRmdeg sabrZolvelad, aseT dros, jer kidev mtris
xelqveS myof teritoriebs, droebiTi sargeblobis saxiT aZlevda
qarTul samTavroebs.
bizantiam, magaliTad, samxreT taos mefes daviT kurapalats
barda skliarosis ajanyebisas daxmarebis sanacvlod gadasca
vrceli miwa-wyali, romelic ganfenili iyo olTisidan TiTqmis
vanis tbamde, meti wili am miwa-wylisa muslimTa xelSi iyo.
am miwa-wyliT dainteresebuli iyo qarTveloba, radganac miaCndaT
rom iq, maT Tanametomeni (eTnikuri, Tumca armenizebuli qarTvelebi)
kompaqturad cxovrobdnen.
saubaria teritoriebze sadac qsenofontem jer kidev
qristeSobamde V saukuneSi aRwera mravali qarTuli tomi, maT
Soris taoxebisa, fasianebisa, xalibebisa da karduxebisa.
taoxebisa da fasianebis sacxovris adgilze, rogorc fiqroben,
Camoyalibebula provinciebi tao da basiani. somexi avtoris
lastivertecis cnobiT, basiani X s-saTvis qarTvelebiT iyo
dasaxlebuli. tao, basiani da TorTomi ZiriTadi teritoriebi iyo
samxreT taos qarTuli saxelmwifosi, romelsac X s-is 60-iani
wlebidan daviT mesame kurapalati marTavda. am saxelmwifos
ucxoelebi, maT Soris berZeni da somexi avtorebi, uwodebdnen
338
`iberias (iverias)~, qarTvelebi ki `taos samefos~. misi dedaqalaqi
iyo olTisi.
zogadad, taos vrceli qveyana or nawilad, or samefod iyo ga-
yofili.
samxreT taos saxelwifos CrdiloeTiT arsebobda taos meore
qarTuli saxelmwifo. qarTveli mwerlebi, rogorc Cans, mas
uwodebdnen `qarTvelTa samefos~, misi dedaqalaqi iyo bana. am
samefoSi Sedioda Crdilo tao da mimdebare teritoriebi. X
saukunis 50-ian wlebidan mas marTavdnen bagrat meore `regveni~ da
Semdeg gurgeni _ masac `iberiis mefe~erqva.
iberiis anu taos es ori samefo, ori iveria, ori `qarTvelTa
samefo~ imier tao da amier tao erTmaneTisagan iyofoda mdinare
banas wyliT.
sxva samTavro iyo klarjeTi, romelsac adarnase aSotis Zis
STamomavlebi marTavdnen.
zogadad, am qarTuli politikuri erTeulebis sazRvrebi
bizantiasTan mtkiced iyo dadgenili, mag., konstantine
porfirogenetis cnobiT bizantiis sazRvari iberiasTan gadioda
mdinare fazisze anu araqsze. meore sasazRvro xazi ido Savi zRvis
pirze punqt xufaTTan (xofa).
sazRvarze ido xufaTi, parxali, TorTomi, basiani, tao da araqsis
miwebi.
qarTuli miwebi araqsis samxreTiTac ido, jer kidev skliarosis
ajanyebamde gacilebiT adre konstantine porfirogenetis dros.
`abnikis cixe fasianis anu araqsis samxreTiT iyo da, amrigad aSot
IV kurapalati araqsis samxreTiT mdebare miwa-wyals moiTxovda~ (v.
kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-
1070 wlebSi, 1969, gv. 18). es xdeboda X s-is dasawyisSi, radganac
aSot IV 954 w. gardaicvala.
saerTod, qarTvelebi mudam miiswrafvodnen md. araqsis da
evfratis saTaveebis momcvel teritoriebisaken, q. Teodosiopolis
(arzrumis) mimdebare mxareebisaken, radganac isini maTi istoriuli
samSoblos nawilebad miaCndaT.
konstantine porfirogeneti gaocebuli wers kidevac, rom qarTve-
lebs ar undodaT bizantiis `xelSi gadasuliyo Teodosiupoli am
qalaqis `siyvarulis gamo da imis gamo, rom Teodosipolis cixe ar
ganadgurebuliyo~ (georgika, t. IV, naw. II, gv. 266).
339
arabTa mouZlurebis Semdeg, rogorc mravalgzis aRiniSna,
bizantielebma gadawyvites xelSi CaegdoT uZvelesi qalaqi
Teodosiopoli (karnu-qalaqi) Tavisi mimdebare qveyniT, magram axla
ukve qalaqis mkvidrebi uwevdnen sastik winaaRmdegobas mtrebs.
bizantielebi TiTqmis naxevari saukune ibrZodnen qalaqis xelSi
Casagdebad, maT Soris usastikesi xerxebiTac, magaliTad, alya
Semoartyes qalaqs da gadawyvites SimSiliT amoexocaT moqalaqeebi,
mizans ver miaRwies, maT aRmoaCines, rom qarTvelebi TavianTi qajis
(kejes) cixidan farulad sursaTiT amaragebdnen qalaqs.
bizantielebma xangrZlivi molaparakebiT scades qarTvelTa
interesebis ganeleba. bolos darwmundnen, rom qarTvelebs
`uyvardaT qalaqi~, misi moqalaqeebi da saerTod karinis anu karnu-
qalaqis mxaris mosaxleoba.
es saintereso momentia, imiT, rom swored am mxareebSi ivaraudeba
istoriuli arian-qarTlis arseboba, es mxareebi Cans IX-X
saukuneebSi jer kidev qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, da swored
amis gamo `uyvardaT~ qarTvelTa laSqarsa da politikur moRvaweebs
es mxareebi da Teodosiopolis moqalaqeebi enanebodaT mtris mier
dasaxocad. sxvagvari `siyvaruli~ Zalze ucnaurad gamoCndeboda,
imdenad bunebrivi iyo Sua saukuneebSi xalxis xocva-Jleta da
miwaTa dapyrobani, maT Soris dapyrobac bizantielTa mier.
sxvadasxva avtorebis mier arian-qarTlis qveynad moiazreba tao,
basiani da maT samxreTiT mdebare qveyana, kerZod aqemeniduri
sparseTis me-18 da me-19 satrapiebis erTi nawili.
rogorc iTqva, es is qveynebia, sadac qsenofontem qarTuli tomebi
naxa araqsis xeobis gayolebiT, evfratis saTaveebis CaTvliT, vidre
TiTqmis vanis tbamde.
qarTul politikur erTeulebs am qveynebis mimarT gaaCndaT
interesi da swored es qveynebi gadasca bizantiam daviT III
kurapalats.
kerZod es qveynebi yofila:
1. dasavleT evfratis xeobaSi mdebare klisura da misi cixe
xaltoY-ariWi; 2. araqsis saTaveebTan mardaliis kantonis cixe
sevuki; 3. vanis tbis Crdilo-dasavleT raionebSi harkisa da apahunis
provinciebi; 4. samxreT basiani; 5. Teodosiopoli (arzrumi) Tavisi
TemiT, anu karini; 6. Woroxis saTaveebTan Cormairis Temi (v.
kopaliani, dasax. naSr. gv. 38).
rogorc aqedan Cans, daviT III kurapalats gadaeca vrceli te-
ritoriebi Woroxis saTaveebidan vidre vanis tbamde. es iyo
340
istoriuli miwa-wyali qarTuli tomebisa, savaraudod istoriuli
arian-qarTli.
am qveynebs XI s-is qarTuli wyaro uwodebs `zemoni qveyanani
saberZneTisani~.
v. kopalianis TvalsazrisiT is daviT kurapalats gadaeca ara
erTbaSad, aramed sxvadasxva wlebSi, kerZod pirvelad 965 wels erTi
nawili gadasca `berZenTa mefem~, meored ki gadasces `berZenTa
mefeebma~ 979 w.
es mefeebi yofilan jer kidev bavSvebi basili da konstantine.
gadacema, rogorc iTqva, gulisxmobda imasac, rom am miwa-wylis
erTi nawilis musulmanTagan ganTavisuflebis Semdgom qarTvelebs
ufleba hqondaT emarTaT is droebiT, daviT kurapalatis sicocxlis
periodSi, Semdeg ki ukan unda dabruneboda bizantias.
marTlac, xangrZlivi omebis Semdgom, bizantiam ukan daibruna
aRniSnuli miwa-wyali. mis qarTulobas sxvadasxva wyaroTa garda
miuTiTebs isic rom qarTvelebiT Zalze ganawyenebulma bizantiam am
mxareebs mainc `iberiis Temi~ uwoda.
am droisaTvis bizantiaSi iyo mravali administraciul-
politikur erTeuli, maT Soris XI s-is 20-30 ww. Camoyalibda axali
bizantiuri administraciuli erTeuli iberiis Temi.
aRniSnuli teritoriebis garda masSi Sevida aseve samxreT tao,
Crdilo basiani da TorTomi, anu is teritoriebi, romelsac iqamde
iberiis anu samxreT taos mefe daviT kurapalati flobda.
`iberiis Tems~ imdroindeli avtorebi ubralod iberias
uwodebdnen, masSi moiazreboda, rogorc iTqva, teritoriebi
mdebareni Woroxis saTaveebidan vidre TiTqmis vanis tbamde.
iqamde Tavisuflebis SenarCunebis mizniT iberiis Temis
mosaxleoba medgrad ebrZoda basili II bulgarTmmusvrels, da
Semdeg imperatorebs _ konstantinesa da romanozs.
aTeulobiT wlis manZilze mkvidri qarTvelobis winaaRmdegoba
imdenad didi iyo, rom lastivertecis cnobiT bizantielebi
daundoblad xocavdnen iberiel qalebsa da bavSvebs, moxucebsa da
axalgazrdebs, anadgurebdnen mTel soflebsa da qalaqebs ise, rom
didi nawili aRgaves pirisagan miwisa, samxreT taos dapyrobis
Semdeg axlad mitacebuli miwa-wylis xarjze bizantiis
xelisuflebam, rogorc iTqva, daaarsa iberiis Temi, anu iberiis
sakatepano, da iq mmarTvelad daniSna Tavisi moxele wodebiT _
katepani.
341
iberiis Temis mmarTveli (`katepani~) samxedro pativiT iyo
aRWurvili. mas zogjer iberiis mTavarsac uwodebdnen. misi
sammarTvelo qveyana, rogorc iTqva vrclad iyo gadaWimuli Woroxis
saTaveebidan vidre TiTqmis vanis tbamde. misi dedaqalaqi iyo
Teodosiopoli, an olTisi.
dasavleTiT iberiis Tems esazRvreboda aseve qarTvelebiT
dasaxlebuli xaldiis Temi (anu trapezuntis olqi).
bizantiis es olqebi sasazRvrod iTvleboda da iq bizantiuri
jari iyo ganlagebuli, kerZod maT am TemebSi variagebis jari
hyoliaT (v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri
urTierToba 970-1070 wlebSi, 1969, gv. 239).
iberiis Temi moicavda aseve arabobis epoqaSi yofili somxeTis
samefoSi Semaval e.w. `iverTa samTavros~ (VII s-Si, rogorc iTqva
iverTa mTavari yofila vaSdeni). aRsaniSnavia, rom dapyrobis Semdeg
bizantielebma anisic iberiis Tems SeuerTes, Cans, imis gamo, rom
konstantine porfirogenetis sityviT sazRvari bizantiasa da iberebs
Soris X s-Si md. araqze ido, bizantiuri dapyrobebis Semdeg maT
araqsis dasavleTic, e.i iberebis mxarec moicves. am mxares
mdebareobda anisi.
1047-49 wlebSi iberiis Temis mmarTveli yofila katakalon
kekavmenosi (iqve, gv. 245).
1054 wels Turq-seljukebi mesamed Seesivnen iberiis Tems.
garkveuli mosazrebiT bizantia xels uwyobda Turq-seljukebis mier
iberiis Temis dasustebas.
bizantia iberiis Tems imiTac asustebda, giorgi kedrenes
gadmocemiT, rom iq didZal gadasaxads akrefinebda `uRvTo
gadasaxadis amkreblebs, maTi meSveobiT agrovebda fuls usamarTlo
wyaroebidan~ (iqve, gv. 262). ase vTqvaT, Tanamedrove TurqeTis
Crdilo aRmosavleT mxare (iberiis Temi) TviT bizantielebis
winaswarganzraxuli Tu ugunuri politikis wyalobiT Turq-
seljukebis xelSi moeqca.
aRmosavleTis provinciebis da kerZod, iberiis Temis Sesaxeb
giorgi kedrene werda: `ganuwyveteli Tavdasxmebisa da Zarcva-
glejis gamo yvelaferi nadgurdeboda, amitom iberiis mdidari
qveyanac, romelmac ukve winaTac ganicada rbeva da dasustebuli iyo,
sabolood daeca da ganadgurdao~ (georgika V, gv. 82).
v. kopaliani aRniSnavs, rom imdenad gawamebulebi iyvnen
iberielebi bizantielebis mier, rom wyaros cnobiT isini TavianT
342
mtrebad Tvlidnen romaelebso, anu bizantielebsao (v. kopaliani,
saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi,
1969, gv. 263).
imperator konstantine dukas (1059-1067) dros bizantiis
aRmosavleTSi `yvelaferi ingreoda da nadgurdeboda TurqTa
Tavdasxmebis da Zaladobis gamo, iberiis mdidari qveyanac
ganadgurda~ (iqve, gv. 275). e.i. mas bizantielebica da Turqebic
anadgurebdnen.
maSasadame, iberiis Temi mdidari qveyana yofila, dadgenilia misi
simdidris wyaroebic, upirvelesi iyo masze gamavali saerTaSoriso
mniSvnelobis gza, romelic, basili II-s sityviT bizantias
sparseTTan aerTebda.
iberiis Temis Semosavlis mniSvnelovani wyaro iyo, is, rom
iberielebi (viTarca mxne mxedrebi) daqiravebuli jariskacebis saxiT
msaxurobdnen bizantiur armiaSi da maT qira eZleodaT. maTi ricxvi
didi iyo, magaliTad kedrenes cnobiT imperator konstantine
monomaxis dros 1053 wels bizantiis `iberiuli jari~ 50000
(ormocdaaTi aTasi) kacisagan Sedgeboda, rogorc iTqva, isini iyvnen
iberiis Temidan anu Woroxis saTaveebidan vidre vanis tbamde
gadaSlili qveynis mosaxleobidan gamosulni. maTi ricxvi kidev
ufro meti unda yofiliyo, radganac aRniSnuli mxolod is ricxvia
jariskacebisa, romelic imperatorma samsaxuridan daiTxova
aRniSnul wels (iqve, gv. 262). iberiis Temidan gamosul laSqars
bizantia zogjer saqarTvelos winaaRmdegac iyenebda (iqve, gv. 262).
qsenofontes cnobiTac fasianidan da mimdgomi qarTuli
qveynebidan daqiravebul jariskacebs jer kidev qristeSobamde V s-
Si iyenebdnen sparsul armiaSi, amitomac araa sakvirveli, rom
basianidan da mimdgomi qveynebidan (e.i. iveriis Temidan) daqiravebul
jariskacebs IX-X saukuneebSic iyenebdnen ucxo qveynebi.
magaliTad, imperator nikifore fokas 964 wels iberiul jarTan
erTad kilikiaSi ulaSqria _ `TiTqmis yvela did brZolaSi,
romelic ki am periodSi bizantias aRmosavleTis frontze
(mesopotamiaSi, selevkiaSi da sxv.) uwarmoebia qarTvelTa laSqari
iRebda monawileobas~ (iqve, gv. 23).
qarTvelebi ara mxolod imperatoris, aramed imperatorobis
mowinaaRmdege ajanyebuli bizantieli mxedarTmTavrebis jarSic
mniSvnelovan Zalas Seadgendnen. magaliTad, konstantinopolis
343
winaaRmdeg barda fokas ajanyebisas, `qarTvelTa qveiTi jari
Seadgenda saukeTeso laSqars~ (iqve, gv. 76).
mkvlevari vasilevski aRniSnavs, rom am ajanyebis CaxSobis Semdeg
`bizantiis armiaSi qarTvelebis adgili rusebma daikaves~ (v.
kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-
1070 wlebSi, 1969, gv. 77).
saerTod, barda fokasadmi mxardaWera gaxda mTavari mizezi
samxreT taos saxelmwifos ganadgurebisa da mis adgilze iberiis
Temis daarsebisa.
daviT kurapalatis samefo bizantiam SeierTa, Tumca amis Semdegac
gahyavdaT iberiis Temidan jariskacebi bizantiur armiaSi, rogorc
iTqva konstantine monomaxs marto 1053 wels 50000 iberieli
jariskaci dauTxovia samxedro samsaxuridan.
moqiravne jariskacebis qira iberiis Temis simdidris erT-erTi
wyaro iyo, umTavresi ki iyo is Semosavali, romelsac iRebda masze
gamavali saerTaSoriso gziT mosargeble vaWrebisagan.
iqamdec, iberiis Temis daarsebamde, maSin, roca aRniSnuli
teritoriebi samxreT taos anu daviT kurapalatis samefoSi
Sedioda, iq gaCaRebuli iyo Zalze mniSvnelovani aReb-micemoba
umetesad am gzis wyalobiT.
samxreT taos samefo iqamdec mdidari saxelmwifo iyo, magram X s-
is bolodan axali olqebis SemoerTebam misi politikuri da
ekonomikuri mdgomareoba kidev ufro gaaumjobesa.
am miwa-wyalze (Woroxidan da trabzonidan vanis tbamde) gadioda
`saxalifodan wamosuli udidesi savaWro gza, romelic mcire aziasa
da pontoSi miemarTeboda. am gzaze mravali savaWro centri iyo da
maT Soris yvelaze ufro cnobili _ arcni da karnu qalaqi, igive
Teodosiopoli, dRevandeli arzrumi. arcni Teodosiopolis axlos
md. evfratis ukidures saTaveSi mdebareobda, sadac aristake
lastivertecis cnobiT, udidesi simdidre modioda `zRviTa da
xmeleTiT~ (iqve, gv. 43).
arcni (arwe) udidesi da Zlieri savaWro centri iyo. is idga
mTavar savaWro gzaze, romelic konstantinopolidan (da
trapezuntidan) _ yarsis, anisisa da dvinis gavliT iranSi
miemarTeboda, mis Sesaxeb kedrenec werda: arcnSi vaWrobdnen
iranidan, indoeTidan da sxvadasxva mxridan Semosuli aziuri
saqonliT.
aranaklebi savaWro qalaqi iyo arzrumi.
344
saxalifodan da sparseTidan konstantinopolisken mimavali gza
jer gaivlida dvins, anissa da yarss. amis Semdeg, yarsis raionSi
gza orad iyofoda. erTi, CrdiloeTis Sto Sedioda artanujSi,
romelic udidesi savaWro kvanZi iyo, xolo meore, gzis samxreTi
Sto Sedioda arzrumSi, Semdeg orive es Sto isev erTiandeboda.
maTi SeerTebis punqti iyo trapizoni.
`es aniWebda trapizons udides mniSvnelobas. aRmosavleTSi
bizantiis imperiis yvelaze udidesi qalaqi ekonomikuri
TvalsazrisiT iyo trapizoni. mas mxolod konstantinepoli
aRemateboda ekonomikuri TvalsazrisiT~ (iqve, gv. 44).
arzrumisaken mimavali gzis gasaRebi iyo yarsi, xolo Tavis mxriv
arzrumi iyo konstantinopolis gasaRebi, radganac warmoadgenda
anatoliis strategiuli da savaWro gzebis centralur punqts (iqve,
gv. 44).
TiTqmis msgavsi mniSvneloba hqonda artanujs, sadac aseve
yarsidan Sedioda gza artaanis gavliT.
yarsSi ki, rogorc iTqva, gzebi Sedioda dvinidan, anisidan,
artanujidan da arzrumidan.
am qalaqTa Soris, konstantinopolis strategiul gzaze arzrumi
idga, romelsac X s-Si daviT kurapalati akontrolebda.
iberiis samefos SemadgenlobaSi gadmosul olqebs bizantiis impe-
riisaTvis udidesi ekonomiuri da strategiuli mniSvneloba hqonda.
`politikurma gaWirvebam aiZula bizantiis mTavroba droebiT da-
viT kurapalatis mflobelobaSi ecno es olqebi, magram moZlierebis
Semdeg gaafTrebiT daiwyo brZola am miwis isev misataceblad~ (iqve,
gv. 45).
maSasadame, saerTaSoriso gzebi aseTi iyo:
1) dvini-anisi-yarsi-artaani-artanuji-arTvini-Savi zRva;
2) dvini-anisi-yarsi-arzrumi-trapezunti.
am gzebiT zRvispira portebi uerTeboda dvins, iqidan ki
sparseTsa da saxalifos.
pirvel anu dvini-artanuj-Savi zRvis saerTaSoriso gzis erT
mniSvnelovan monakveTs klarji xelmwifeebi akontrolebdnen, xolo
meore _ dvini-trapezuntis saerTaSoriso gzisas taos mefeebi,
radganac maT xelSi iyo arzrumis Sesasvlelebi.
am gzaTa baJiT maT didi simdidre daagroves, SeZles
grandiozuli mSeneblobebis wamowyeba da dasruleba, maT Soris
banasa da oSkis saxelovani taZrebisa.
345
bizantiaSi am gzis gakontrolebas did mniSvnelobas aniWebdnen
da mas `gza sparseTisa~ erqva, radganac aerTianebda trapezunts
sparseTTan.
es gza viTarca strategiuli obieqti yvelaze metad ainteresebda
bizantias da cdilobda mis xelSi Cagdebas, radganac am gzas
basili keisramde qarTvelebi akontrolebdnen, amitom aristakes
lastivertecis sityviT Txovda kidec imperatori basili II mefe
giorgi I-s _ `sparseTis gzaze nu meRobebi~ anu iTxovda misgan
swored am strategiuli gzis gadacemas, rac cxadia mimdebare
qveynebis gadacemasac iTvaliswinebda.
gaZlierebis Semdeg basili keisars surda am gzis mTlianad
gakontroleba, amitomac basianis qveyanaSi Tavisi jarebiT Sesvlis
Semdeg saqarTvelos mefes giorgi pirvels, rogorc aRiniSna, elCad
gaugzavna valaSkerteli qarTveli episkoposi zaqaria da `tkbili
sityvebiT miwera... nu gadameRobebi gzaze, romelic sparseTisaken
midiso~ (a. lastiverteci, istoria, 1974. gv. 51).
es gzebi moqmedi iyo XIX saukunemde. germaneli mogzaurisa
mecnieris gustav rades aRweridan kargad Cans, rom Woroxis xeobaSi
gamavali saerTaSoriso gza erTmaneTTan aerTebda yarss baTumTan
da Sav zRvasTan.
am gzam saerTaSoriso mniSvneloba dakarga rusebis batonobis
dros XIX-XX ss-Si.
gustav rade wers: `arTvinma, rogorc savaWro centrma, romelic
uwin erTTmaneTTan akavSirebda erT mxriv, konstantinopolsa da
trapizons, meore mxriv yarssa da ardagans, rusebis gabatonebis
Semdeg, Tavisi mniSvneloba dakarga da es procesi amJamadac
grZeldeba, savaWro brunva adgilobrivi mcxovreblebis masobrivi
gadinebis gmo mniSvnelovnad Semcirda~ (g.saiTiZe, i.aRlaZe,
germaneli mecnieri da mogzauri gustav rade, macne, istoriis seria,
2012, 2, gv. 121).
is XIX s. 70-90 wlebSi mogzaurobda.
(Woroxis xeobis miseuli aRwera sruliad eTanadeba strabonis,
prokofi kesarielisa Tu agaTias mier aRweril lazikis aRweras.
magaliTad erTnairad aRiwereba is faqti rom cxenebis sakvebi
Zalze mcirea, amis gamo lazikaSi sparselebs 20000 cxeni daeRupaT,
gustav rade wers _ `cxenebisaTvis sakvebis SeZena gvindoda, magram
versad viSoveT~ (iqve, gv. 117) anda is wers`Woroxis xeobaSi sakvebis
Sovna uWirT~ (iqve, gv. 120). es sityvebi gvagonebs cnobas, rom
346
sarapanasa da akandaSi Rvino, puri da sakvebi uWirdaT. misi aRweriT
xalxiT datvirTuli navi (katarRa) artTvinidan baTumSi 5 saaTSi
Cadioda. rom Woroxi wyaluxvi iyo da arTvinTan Zalze
`yuriswamRebad~ xmaurobda (iqve, gv.122), iseve rogorc fazisi
sarapanasTan strabonis cnobiT. xalibTa `qaldus qveyana~ arian-
qarTlis safuZveli).
saerTod, daviT kurapalatis samflobelo, anu `qarTvelTa
samefos~ didi nawili (anu taos samefo) Zalze momgebiani da
Semosavliani saerTaSoriso gzebiT iyo daserili. klarjeTis
zRvispireTSi im sazRvao punqts, sadac mTavrdeboda artaanuj-
dvinisaken mimavali saerTaSoriso gza X saukuneSi SeiZleba
yofiliyo xufaTi (xofa), radgan mis axlo mdgari Zveli petras
cnobili simagre ukve VI saukuneSive daingra.
`zemoni qveyananis~ SemoerTebam aRamaRla taos samefos
ekonomikuri mdgomareoba. rogorc iTqva, SemoerTebul qveyanaze
gadioda imdroindeli aRmosavleTis erT-erTi mniSvnelovani
savaWro gza, romelzedac mdebareobda qalaqebi arcni, karnu qalaqi
(igive Teodosiopoli, arzrumi).
es savaWro gza saxalifodan artanujis gavliT dvinze gadadioda
da trapezuntamde miemarTeboda. am savaWro gzidan da qalaqebidan
samefos didi Semosavali Semosdioda~ (narkv. II. gv. 484, А. Манандян.
О торговле в городах Армении, gv. 215).
wina TavebSi aRiniSna, rom artanuj-dvinis damakavSirebeli gza
SavizRvispira portebs persarmeniasTan aerTebda VI saukuneSi, riTac
interesdeboda rogorc bizantiis ise sparseTis imperiebi. Sahi
xosro swored dvini-artanujis gziT unda Sesuliyo lazikaSi
petras cixesTan (prokofis lazika Woroxis xeobas moicavda
zRvispireTTan erTad).
prokofi kesarielis dros SesaZloa artanujs sxva saxeli erqva.
artanuj-dvinis savaWro gzas gulisxmobda konstantine
porfirogenetic, roca artanujis savaWro mniSvnelobis Sesaxeb
werda.
daviT kurapalatis drosac a. manandianisa da qarTveli
istorikosebis kvleviT artanuj-dvinis magistrali erT-erTi
mTavari monakveTi yofila, romelic saxalifos trapezuntTan
akavSirebda.
347
basili II-isa da sxva imperatorebis omebi
iberiis winaaRmdeg (1001-1054 ww.)
1001 wels gardaicvala daviT kurapalati, am cnobis miRebisTanave
imperatori basili II Tavisi laSqriT swrafi marSiT gamoeSura taos
samefos dasapyrobad, radganac daviTi Tavisi anderZiT mas utovebda
Tavis vrcel samflobeloebs.
daviT kurapalatis samefo, romelsac ucxoelebi iberias (iverias)
uwodebdnen, rogorc iTqva, moicavda samxreT taos, Crdilo basiansa
da TorToms, amis garda ki mas droebiT sargeblobaSi hqonda
vrceli miwa-wyali TiTqmis vanis tbamde _ dasavleT evfratis
xeobaSi mdebare klisura da misi cixe xaltoi-ariWi; araqsis
saTaveebTan mardaliis kantonis cixe sevuki; vanis tbis Crdilo-
dasavleT raionebSi harqisa da apahunis provinciebi; samxreT
basiani; Teodosiopoli (arzrumi) Tavisi TemiT, anu karini; Woroxis
saTaveebTan Cormairis Temi.
mTlianad es mxareebi axla ukve basil II-m daikanona.
`daipyra basili mefeman mamuli daviT kurapalatisa~ _ wers
sumbat daviTis Ze, amasTanave, aiZula qveynis aznaurebi TavianTi
sakuTari cixeebi bizantielebisTvis gadaecaT, didgvarianTagan
yvelaze gamoCenili patriotebi ki bizantiaSi gadaasaxla.
kedrene wers: `iberiaSi rom Cavida, micemuli memkvidreoba
daidgina... Tan waiyvana iberiis didgvarianebi, romelTagan
348
umTavresni iyvnen bakuriani, Tevdrate da fersi _ RviZli Zmebi,
romelnic patrikiosTa xarisxSi aiyvana~ (georgika, V, gv. 45).
rogorc iTqva, taoSi ori saxelmwifo iyo.
Crdilo taos saxelmwifos mefe gurgens, basilma SeunarCuna
damoukidebloba, ufro metic Sekra masTan zavi, romlis pirobiTac
gurgens Tavisi laSqriT ar unda ebrZola samxreT taos
gasaTavisufleblad, mas imperatorma magistrosoba uboZa. basils
Seegeba aseve gurgenis vaJi bagrati, romelic ukve iyo afxazTa mefe,
mas ufro meti pativi _ kurapalatoba uboZa.
kedrene Crdilo taos samefos _ `Sida iberias~ uwodebs (v.
kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-
1070 wlebSi, 1969, gv. 46).
`Sida iberiis~ anu Crdilo taos mefe gurgeni ver Seurigda udi-
des danakliss, rac qveyanas samxreT iveriis dakargviT miadga,
amitomac mTeli Tavisi laSqriT SeiWra olTisSi _ samxreT taos
dedaqalaqSi, magram basili II-m mas didi jari daaxvedra da kidev
erTxel dauzavda.
qveynis dakargva gansakuTrebiT aSfoTebdaT samxreT iveriis azna-
urebsa da didebulebs, amitomac basils maleve dasWirda xelmeored
laSqroba qveynis dasaufleblad. qarTveli aznaurebi bizantiaSi ga-
daasaxles da iq mamulebi dauriges (v. kopaliani, dasax. naSr. gv. 81).
rogorc iTqva dapyrobil samxreT iveriaSi bizantiam e.w. iberiis
Temi _ sakatepano daaarsa.
samxreT iberiis mosaxleoba, mkvidri qarTveloba, ver urigdeboda
samSoblos Tavisuflebis dakargvas, eseni iyvnen ara marto, rogorc
mematiane uwodebs mamaci taoelebi, basianelebi, aramed arzrumis
qveynis, (anu karinis) da sxva mxareebis qarTvelebi, magaliTad, ufro
adre karinSi mamulebi da monastrebi hqonia Tornike erisTavs, da
iq, karinis qarTul monastrebSi, mravali qarTuli wigni iwereboda.
karinis mimdebare mxareebidan iyvnen is qarTveli didebulebi,
romlebmac iberiis damoukideblobisaTvis Tavi dades.
lastivertecis Txzulebidan kargad Cans, rom ara mxolod
qarTveli didgvarovnebi da aznaurebi ibrZodnen bizantielTa
winaaRmdeg, aramed ubralo adamianebic. amitomac, mTel maT
soflebsa da qalaqebs mteri sastikad anadgurebda.
samxreT iberiis mosaxleobis ganwyobilebam da patriotizmma
erTgvari stimuli misca CrdiloeTiT mdebare saqarTvelos mefes
giorgi I-s (bagrat III Zes), esargebla imiT, rom roca basili II
349
dakavebuli iyo bulgarelebTan omiT, gaefarTovebina Tavisi
sazRvrebi da daaxloebiT 1013-1020 wlebSi bizantielebs xelidan
gamoglija yvela is cixe-simagre, romlebic adre daviT III
kurapalats ekuTvnoda.
bulgarelebis damarcxebis Semdeg basili II-m epistole gaugzavna
giorgi I-s da moiTxova aRniSnuli cixe-simagreebis dacla. uaris
miRebis Semdeg bizantiuri laSqari gaagzavna qarTvel mefesTan sao-
mrad.
`bizantielTa winaaRmdeg a. lastivertecis cnobiT, taoelebi
mamacurad ibrZodnen da uxtigis (olTisis axlos) brZolidan
bizantielTa laSqari gaaqcieso~ (v. kopaliani, dasax. naSr. gv. 91).
Tavisi laSqris am damarcxebam ganarisxa basili II, da is 1021 w.
piradad SemouZRva Tavis saimperio jars.
Tavis mxriv, saqarTvelos mefem giorgim Sekriba didi laSqari
bizantiis imperatorTan sabrZolvelad.
bizantiuri da qarTuli laSqari erTmaneTs Sexvda basianis
qveyanaSi da erTmaneTis pirispir dadgnen ramdenime dRis manZilze,
brZolis gareSe. am dros qarTulma sardlobam, rogorc Cans
Secdoma dauSva da ukan daxevis brZaneba gasca. aman mteri ufro
gaaaqtiura, is qarTvelTa laSqars ukan daedevna.
sasawyobo Senobebi, sursaTisa da iaraRis saTavsoebi qarTul
laSqars q. olTisSi gadauwvavs, raTa mters ar esargebla amiT.
ukan daxeuli qarTuli laSqris bolo nawilebs wamoewia
bizantiis mowinave laSqari, brZola gaimarTa palakacios tbasTan
sofel SirimnTan.
omis Sesaxeb xma giorgi mefes sakmaod gvian miuvida. is mivida
omis adgilas, sadac am dros basili mefec movida _ qarTlis cxov-
rebis cnobiT, `iqmna brZola didi, da mosrnes berZenni friad da
warmoiRes avari, ezom gagrZelda maT Soris brZola, romel
sivltolad ganemzada basili mefe~ magram, samwuxarod `sulmokle
iqmnes qarTvelni, morides da warmovides~.
mterma gaimarjva. basilim gagzavna jarebi sxva da sxva
mimarTulebiT da ubrZana maT aravin SeebralebinaT, arc moxuci,
arc axalgazrda, arc bavSvi, arc qali. ase daangria da mospo
Tormeti qarTuli qveyana.
iahia antioqielis cnobiT basilma Tvalebi daTxara orasi aTasze
met qarTvel mamakacs (v. kopaliani saqarTvelosa da bizantiis
politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi, 1969, gv. 95).
350
amasobaSi kaxeTisa da hereTis laSqriT gaZlierda giorgi I,
basili iZulebuli gaxda ukan dabrunebuliyo da trapizonSi gamo-
izamTra.
qarTul miwa-wyalze kvlav, xelmeored Semosul mters SeebrZola
saqarTvelos laSqari 1022 wlis 11 seqtembers arzrumTan axlos,
SerfTan _ lastivertecis cnobiT, magram qarTvelebi kvlav
damarcxdnen.
daido zavi, romlis Tanaxmadac daviT kurapalatis mTeli miwa-
wyali mterma miiTvisa.
erT dros ayvavebuli samxreT iberia ganadgurda, 1025 w. basili II
gardaicvala, magram man moaswro da mZevlad wayvanili mefe giorgis
Ze bagrati ukan daabruna.
yofili samxreT iberiis adgilas, rogorc iTqva, Camoyalibda
bizantiaSi Semavali iberiis Temi. miuxedavad amisa qarTvelebi am
TemSi mainc ganagrZobdnen damoukideblobisaTvis brZolas, amitomac
1025-1028 wlebSi imperatorma konstantine VIII-mac Tavisi laSqari
kvlav aoma iq mojanyeTa winaaRmdeg. es omi grZeldeboda imperator
romanozis drosac, 1028-1034 wlebSi.
valaSkerti da Tormeti qarTuli gavari (XI s.) a. lastivertecis cnobiT
1021 wels imperatori basili II didi jariT Semovida karinis
qveyanaSi qarTvelTa qveynis asaRebad, Tavdapirvelad elCi gaugzavna
saqarTvelos mefe giorgi I-s. es elCi iyo `qarTveli episkoposi
romelic qalaq vaRarSakertSi ijda, Seegeba mefes (e.i. imperators)
da daaimeda igi, rom rogorc ki ekeReacSi (e.i. ekelecSi) an karinSi
amoxval, giorgi Sen geaxlebao. mefem daijera episkoposis sityvebi
da darCa giorgis mosvlis molodinSi, xolo giorgim ver gabeda
wasuliyo mefis daZaxilze... roca CaiSala elCoba, mefe Zlier
ganrisxda da brZana cecxliT, maxviliTa da tyveobiT
gaenadgurebinaT didi daba-qalaqi okomi da mis garSemo mdebare
soflebi, aoxrda miwis savargulebi, brZana tyveebi waeyvanaT
qaldiis gavarSi, TviTon ki basianisaken gaemarTa da miaRwia
vanandis gavars, xolo giorgim miaRwia qalaq uxtiqs (e.i. olTiss)
351
ubrZana jarebs daewvaT lamazi nagebobebi, iavareyoT maTi saqoneli,
magram xalxisaTvis vneba ar mieyenebinaT (!), es rom Seityo mefem
(imperatorma) ufro ganrisxda... qveynis oTxive mxares jari gagzavna,
marbieli mohfina, mkacri brZanebiT moiTxova ar daendoT arc
moxuci da arc axalgazrda, arc yrma, arc srulasakovani, arc kaci,
arc qali da saerTod arc erTi asakisa. amgvarad man daangria da
aaoxra Tormeti gavari... vfiqrob, yovelive es Tavs gadaxdaT
nacvlad imisa, rom maT moglijes wmida kaTolike eklesiis karidan
samefo niSnis mqone jvris lursmnebi da Seuracxmyofelad
gaiZaxodnen - cxenebisaTvis nali unda gavakeToTo. ase samarTlianad
maT (!) Tavs daatydaT ubedureba, rac sazarel sanaxaobas qmnis...
ZuZumwovara yrmebs, zogs dedis mkerdidan glejdnen da qvebs
urtyamdnen, nawils ki dedis mkerdze aklavdnen SubiT... cxenis
CliqebSi agdebdnen... gaukacrielda keTilmowyobili qveyana~ (a.
lastiverteci, istoria, 1974, gv. 47).
a. lastivertecis cnobidan Zalze kargad Cans, rom basianis,
karinis, taosa da vanandis mosaxleoba qarTulia, radganac isini,
misi sityviT, samarTlianad daisajnen anisis eklesiis jvris
SeuracxyofisaTvis, anisis somxuri eklesiis jvari qarTvelebma
Seuracxyves, risTvisac mwared daisajnen. es `samarTlianad~
dasjilebi ki okomisa da mimdebare 12 gavaris mcxovrebni iyvnen. anu
okomisa da mimdebare 12 gavaris mosaxleoba qarTulia, aq
upirvelesad igulisxmeba karin-tao-basian-vanandis dasjili
qarTveloba. ase aRwers istorikosi.
qalaqi valaSkerti mdebareobda saerTaSoriso mniSvnelobis
gzaze, basianis aRmosavleT mxares.
am qalaqze gamavali gza erTmaneTTan aerTebda trapezuntsa
(bizantiasa) da sparseTs. X saukunis bolosaTvis aRmoCnda, rom am
gzis mniSvnelovani nawili qarTvelTa xelSi iyo, radganac isini aq
saxlobdnen _ basianSi, taoSi, valaSkertidan Teodosiopolamde anu
arzrumamde, Cans araqssa da murad-sus Suac.
giorgi I-isaTvis aRniSnuli teritoria ar iyo Soreuli mxare, is
iyo qarTvelebiT dasaxlebuli miwa-wyali, romlisaganac iRebda
kidec did Zalas, gansakuTrebiT mkvidri didebulebis (aznaurebis)
mxridan. magaliTad, momijnave, kidev ufro samxreTiT mdebare
turuberanis gavaris mmarTveloba jojik erisTavT-erisTavis
sagvareulos xelSi iyo moqceuli, isini iq mkvidrebi iyvnen, am
352
qarTvel patriotTa saxlis wevri iyo cnobili fersi jojikis Ze. is
iyo memamule vrceli miwebisa zemo araqssa da murad-sus Sua,
romelsac tvarwatafi erqva (e. metreveli, narkvevebi aTonis keris
istoriidan, 1996, gv. 32). iq, sadac qsenofontes qarTuli tomebi
Sexvda (araqssa da murad sus Sua). fersi jojikis Ze mudam
saqarTvelos interesebis damcveli iyo, uSiSari mebrZoli
bizantielebis winaaRmdeg,
jer kidev 1001 wels iberiaSi Tavisi pirveli laSqrobis Semdeg
imperatorma basilim konstantinepolSi gadaasaxla fersi (feris)
jojokis Ze da misi Zma Tevdrati sxva didaznaurebis ojaxebTan
erTad, imedi hqondaT, rom isini iq daiviwyebdnen samSoblos, magram
ara. fersi 1019 wels dabrunda mSobliur miwa-wyalze da daiwyo
ajanyeba imperiis winaaRmdeg, imdenad STambeWdavi, rom imperatoris
taxti sagrZnoblad Seirya, kerZod, qarTvelTa qveynis siRrmeSi
(basianSi) basili II-is jaris dabanakebis Semdeg mis zurgSi
momzadda didi ajanyeba imperatoris winaaRmdeg. keisris spaspetma
da barda fokas Ze warvezim iseTi didi jari Sekribes, rom imperiis
aRmosavleTi maT xelSi moeqca `didad SeZrwunda amisTvis basili~
(sumbat daviTis Ze, cxovreba bagrationTa, 1990, gv. 55). mojanyeTa
erT-erTi ZiriTadi Zala qarTveli aznaurebi rom iyvnen, iqedanac
Cans, rom gamarjvebis Semdeg basili II-m upirvelesad feris jojikis
Ze daasjevina sikvdiliT.
ajanyebis Caqrobis Semdeg a. lastivertecis cnobiT basili II-s
upirveles saqmed miuCnevia fersis da misi siZis andronikes Sepyroba
`moiyvanes xaRtoiariWis cixe-simagremde, karinis sazRvarze, maT
miaRwies cixesimagris pirdapir mdebare mindors, iq SeCerdnen,
moiyvanes fersi da andronike da Tavebi mohkveTes, es mefisagan iyo
nabrZanebi, radganac fersi da andronike TavianTi ajanyebis dros
afxazis mokavSireni iyvnen da aRuTqves mas am adgilamde mTeli
teritoriis micema, vinaidan jer kidev winaT es adgilebi daviT
kurapalats epyra~ (a. lastiverteci, istoria, gv. 50).
maSasadame, `qarTvelTa mTavari~ fersi anu feris jojikis Ze sxva
patriotebTan erTad miiyvanes karinis anu Teodosiopolis qveyanaSi,
radganac am qveynis gadacema surdaT maT `afxazTa~ mefisaTvis,
giorgi I-saTvis, da swored amitom basili II-m sagangebod aqve
dasaja isini.
rogorc iTqva, rom ar yofiliyo karineli qarTvelebis didi
mxardaWera, fersi jojikis Ze ver gadascemda am miwa-wyals
saqarTvelos (afxazTa) mefes.
353
am qveyanaSi mxolod ori Zala Canda (bizantiuri da qarTuli),
somexi patriotis a. lastivertecis naSromSi odnavi miniSnebac ki
ar aris imisa, rom iyo mesame _ somxuri Zala, romelsac Tavisi
politikuri neba an zraxvebi hqonoda karinsa Tu basianSi,
maSasadame, rogorc Cans, feris `qarTvelTa mTavari~ azrumis
(karinis) dasabruneblad ibrZoda, raTa saqarTvelos SemoerTeboda
is, viTarca kidev erTi qarTuli mxare.
rogorc iTqva, `qarTvelTa mTavris~ tituli hqonda aseve VII
saukuneSi vaSdens (`qarTvelTa mTavars~), rac memkvidreobiT
gadaecemoda mis ojaxs. SesaZloa, am ojaxis memkvidre iyo feris
jojikis Ze, Tumca imJamad misi qveyana (anu tao da mimdebare
mxareebi) somxuri eklesiis iurisdiqciaSi iyo moqceuli. somxuri
eklesiis udidesi nawili VII s-Si qalkedonituri iyo, amitomac
somxuri eklesiis mrevlisa da ierarqiis erT nawils maSin eTnikuri
qarTvelebi Seadgendnen, gansakuTrebiT taosa da mimdebare
mxareebSi.
saeklesio iurisdiqciaTa cvlileba (XI s.)
ivane javaxiSvilis mier gamoTqmulia mosazreba, rom bizantiuri
administraciuli erTeuli _ iveriis anu iberiis Temi daaarsa
imperatorma konstantinem, romelic romanozis Semdeg mefobda.
`bagrat IV-is Tanamedrove keisarma konstantinem bizantia-
saqarTvelos sazRvrebs gansakuTrebuli yuradReba miaqcia da
daucxromlad cdilobda TandaTanobiT rogorme gamoeglija
saqarTvelosaTvis monapire qveynebi. man daaarsa iveriis Temi -
sakatepano, romelic Tavdapirvelad daviT kurapalatis
samflobelosagan Sedgeboda, magram mere sxva miwebic miemata~ (iv.
javaxiSvili, Txzulebani, t. II, 1983, gv. 137).
am momentidan, Tu ufro adredan ara, mTlianad Seicvala
saeklesio iurisdiqciac. kerZod, bizantiuri administraciuli
erTeulis iveriis Temiis daarseba TavisTavad gulisxmobda imas,
rom am miwaze qarTuli eklesiis adgils iWerda konstantinopolis
sapatriarqo. maSasadame, valaSkertis an banas qarTuli samamamTavro
ukve eklesiurad aRar iyo uflebamosili iveriis Temis miwa-wyalze,
354
mis adgils axla daiWerda konstantinopolis romelime
samitropolito.
iveriis Temi, rogorc aRiniSna moicavda daviT kurapalatis
samflobeloebs, kerZod, imier taos, basians, mis mimdebare vrcel
qveynebs vidre vanis tbamde, maT Soris valaSkertsac, dasavleTiT ki
albaT arzrumsac. am miwa-wyalze marTlac mravali qalkedonuri
saepiskoposo iyo, romelnic konstantinopolma dauqvemdebara
`lazikis eparqias~.
konstantinopolis sapatriarqos lazikis eparqiis centri
trapezunti iyo, axla misi sazRvrebi gaizarda, moicva iberiis
Temic, anu vrceli miwa-wyali vidre vanis tbamde.
imer taos teritoriebis meti wili `iberiis TemSi~ Sevida,
Sesabamisad gamoiyvanes qarTuli eklesiis iurisdiqciidan da
dauqvemdebares konstantinopolis patriarqs.
iberiis Temis Camoyalibebam Secvala bizantiuri iurisdiqcia,
kerZod es axali administraciuli erTeuli eklesiurad gadauciaT
lazikis eparqiisaTvis, anu trapezuntis samitropolitosaTvis.
Sesabamisad, iberiis Temis daarsebis Semdeg konstantinopolis
sapatriarqos lazikis eparqiaSi Sevida vrceli miwa-wyali mravali
saepiskoposoTi vanis tbis mimarTulebiT, iqamde isini Sedioda
daviT kurapalatis samefos tao-valaSkertis qarTul
samamamTavroSi.
saba mtbevari, ezra anCeli, baneli ioane da zaqaria
valaSkerteli (XI s.)
355
(qarTulenovani samitropolito olqi bizantiis imperiaSi
(1001-1025 ww.)
qarTveli mRvdelmTavrebi, episkoposebi da TviT kaTalikos-mama-
mTavrebic aqtiurad monawileobdnen bizantia-saqarTvelos omisas
mxareTa dasazaveblad.
1021 wels trapezuntSi gamosazamTreblad dabanakebulma basilim
da saqarTvelos mTavrobam gadawyvites dazaveba, kerZod giorgi I
daTanxmda daeTmo daviT III kurapalatis sruli memkvidreoba.
bizantias dazaveba surda, giorgi I zavs daTanxmda iZulebiT.
zavis garantorebad basilim airCia saqarTvelos eklesiis
meTaurebi.
imperatorma giorgi I-is elCebs Tan gaayola Tavisi
warmomadgenlebi, raTa maTi TandaswrebiT qarTvelTa eklesiis
meTaurebs piroba CamoerTmiaT giorgi I-isaTvis, rom is aRar
ibZrolebda daviT kurapalatis memkvidreobisaTvis.
maleve basili II-is winaaRmdeg bizantiaSi moewyo didi ajanyeba
barda fokas Svilis nikiforesa da anatoliis mmarTvel qsifes
meTaurobiT. saqarTvelos mTavroba miemxro ajanyebulebs.
maSasadame, miRweuli zavi dairRva.
radganac zavis garantori qarTuli eklesia iyo da zavis
darRvevis gamo basili II aRar endoboda mas, miTumetes, rom ufro
adre, iberiaSi Semosvlis win aristakes lastivertecis TqmiT
keisarma mefe giorgisTan gaagzavna valaSkerteli qarTveli
episkoposi zaqaria, winadadebiT, xeli aeRo daviT III-is
memkvidreobaze _ `tkbili sityvebiT werda mas, rom rac
memkvidreobiT Seni araa, xeli aiRe imaze, nu damibrkoleb gzas
sparseTiskeno~.
valaSkertelma episkoposma zaqariam daarwmuna mefe giorgi I
daTanxmeboda basilis moTxovnebs, CamoarTva mefes xelwerili, rom
is uTmobda basils Tavisi winapris daviT kurapalatis
memkvidreobas da sixaruliT wavida imperatorTan, magram gzaSi mas
daewia mefe giorgis malemsrboli da moiTxova werilis ukan
dabruneba.
xelmocaruli zaqaria valaSkerteli episkoposi arc imperatorma
Seiwynara, piriqiT, cilic daswama, TiTqos is ajanyebulebs
emxroboda. sabolood ki nawyenma basil meorem dasaja qarTveli
356
episkoposi imiT, rom Camoacila valaSkertis kaTedras, Tavis
qveyanas da sacxovreblad konstantinopolSi gaamgzavra.
lastivertecis cnobiT zaqarias imperatoris brZanebiT enac amo-
glijes, sxva cnobiT ki zaqarias ena mokveTes ara 1021 wels, aramed
Semdeg, daaxloebiT 1025 wels sxva ajanyebaSi monawileobis gamo.
garda basilisa, arc sxva imperatorebi swyalobdnen imJamad
qarTul eklesias.
imperator konstantines brZanebiT 1027 (1028) wels imperiis
laSqarma moarbia samxreT iberiis qveyana da zogadad didi safrTxe
Seuqmna saqarTvelos saxelmwifoebriobas _ mematianes sityviT
`gandges kvalad aznaurni da warvides igini saberZneTs~ es imas
niSnavs, rom qveynis didebulebisa da aznaurebis erTma nawilma
bizantiis saxelmwifos gadasca sakuTari mamulebi da miwa-wyali da
cixe-simagreebi da romelTa sanacvlodac imperiaSi miiRes sxva miwa-
wyali da sasaxleebi, ase rom qveynis Sua gulSic bizantiis imperias
samarTlebrivad gauCnda sakuTari miwa-wyali, mamulebi da cixe-
simagreebi. sumbat daviTis Zis cnobiT bizantielebs wvrili eris
erTi nawilic, anu glexobac mimxrobia, xolo saqarTvelos mefem
Tavisi laSqari moarida mters, saqarTvelos
saxelmwifoebriobisaTvis aseT umZimes dros qveynis dacvis wminda
saqme Tavis xelSi aiRo qarTulma eklesiam, kerZod SavSeTis
episkoposma saba mtbevarma da meore episkoposma, aseve Zalze
saxelovani kaTedris mRvdelmTavarma ezra anCelma.
episkoposebma saba mtbevarma da ezra anCelma Tavis xelSi aiRes
qveynis Tavdacvis organizaciis saqme, aaSenes Tavdacvis centri,
didi cixe-simagre e.w. `sveti~, da marTlac RvTis SewevniT SeiZleba
iTqvas moxda namdvili saswaulebrivi movlena _ bizantiis laSqarma
da maTma meTaurma nikita parakimanosma, romelsac konstantine
keisris mier saqarTvelos winaaRmdeg brZola evaleboda, ver SeZles
qarTveli episkoposebis mier mowyobili TavdacviTi xazis garRveva.
mterma ver daimorCila `sveti~, anu rogorc aRvniSneT, ver SeZles
episkoposebis mier aRmarTuli cixe-simagris damorCileba.
sumbat daviTis Ze wers, rom svetsa mas Sina myofni `viTarca
erTgulni da WeSmaritni martvilni saRmrToni TavTa TvisTa
ganwirvides da sisxlTa dasTxevdes sityvisaebr mociqulTasa da
ganZlierdebodes~.
saba mtbevari ase amxnevebda Tavis mebrZolebs `numca Segvityueben
Cven liqnani ese da safaseni mswraflwarmavalni, aramed movigoT
357
madli erTgulebisa da gvirgvini axovanebisa~. aqedan Cans, rom ara
mxolod ubralo mebrZolebsa da `wvril ers~, aramed TviTon
episkoposebsac ki bizantieli agentebi pirdebodnen did simdidres
Ralatis sanacvlod, iseve rogorc zemoT xsenebuli aznaurebi da
didebulebi moxibles bizantiaSi qonebis micemiT.
sabednierod, amjerad qarTulma eklesiam gaimarjva da
bizantielebi iZulebulebi gaxdnen daeTmoT.
yovelive zemoT aRniSnulma basili keisari, Semdeg ki konstantine
VIII da saerTod bizantiuri mTavroba ganawyo qarTuli eklesiis
winaaRmdeg, rac gamoixata qarTuli monastrebis berebis devniT
bizantiis imperiaSi XI s-is I naxevarSi.
qarTuli eklesia da qarTuli sasuliero pirebi gansakuTrebulad
idevnebodnen bizantiis mier dapyrobil daviT III kurapalatis
egreTwodebul samemkvidreo miwa-wyalze, anu arzrumidan vidre vanis
tbamde, amis magaliTia zaqaria valaSkerteli episkoposis devna da
amis magaliTi unda iyos aseve baneli episkoposi iovanes saberZneTSi
wasvla. baneli episkopos iovanes bizantiaSi miwveva emsgavseba XIX
s-Si qarTlis kaTalikosis anton II-s ruseTSi miwvevas da
gadasaxlebas.
rogorc aRiniSna, XI saukunis 20-ian wlebSi bizantielebma daviT
kurapalatis samemkvidro miwa-wyalze, misi dapyrobis Semdeg,
daaarses iberiis Temi.
iqamde, rogorc cnobili aris, taoSi, da mis xeldebul miwebze,
arsebobda qarTuli samrevloebi, qarTuli monastrebi da qarTuli
saepiskoposoebi - amier taoSi banas cnobili samRvdelmTavro
kaTedra, imier taos samefoSi, rogorc Cans, msgavsi Rirsebisa da
didebulebis mqone qarTuli samRvdelmTavro kaTedra iyo qalaq
valaSkertSi.
qalaqi valaSkerti (Tanamedrove elaSkerti) mdebareobda basianis
sazRvarTan axlos, erT-erT umTavres saerTaSoriso savaWro gzaze,
ufro metic am qalaqTan ikvreboda savaWro gzebis kvanZi. q.
valaSkertSi, magaliTad daibanaka daviT kurapalatma, rodesac is
vanis tbisaken gaemgzavra manaskertisa da arWeSis
gasaTavisufleblad mahmadianTa batonobisagan.
valaSketeli episkoposi zaqaria cnobili qarTveli saeklesio
moRvawe iyo. rogorc aRvniSneT, is 1021 wels basili II-m gaagzavna
giorgi I-Tan mosalaparakeblad.
358
wyaroebSi sakmaod xSirad valaSkertel episkoposs ewodeba aseve
mamaTmTavari. is aseve yofila baneli svingelozi.
mamaTmTavari, saeklesio samarTlis terminia da aris Targmani
sityvisa patriarqi.
`mamaTmTavaris~ maRali sasuliero wodeba taos damoukidebeli
saxelmwifos SemTxvevaSi, Cans, gulisxmobda samitropolito olqis
meTaurobas.
rogorc viciT samitropolito olqis meTaurs, anu mitropolits
Tavis xelqveviT hyavda episkoposebi, romelTa kurTxevis uflebac
mas hqonda. aseTi iyo pirvelqristianuli eklesiis mowyobis wesi.
aseTi gagebiT saqarTvelos sapatriarqoSi, ZiriTadaT, ori
samitropolito olqi arsebobda: qarTlis sakaTalikoso da
afxazeTis sakaTalikoso, oRond maT meTaurebs ara mitropoliti,
anda arqiepiskoposi, aramed kaTalikosi (sayovelTao episkoposi)
ewodeboda.
IX-X ss-Si, saqarTvelos eklesiis sazRvrebis zrdis kvaldakval,
axalwarmoqmnil qarTul saxelmwifoebriv erTeulebSi qarTuli
samitropolito olqebic yalibdeboda magaliTad erTi aseTi iyo
afxazeTis sakaTalikoso _ TavisTavadi qarTuli saeklesio-
administraciuli erTeuli, rogorc Cans XIV-XV saukuneebSi Crdilo
kavkasiaSi daRestanSi Camoyalibebula meore aseTi saeklesio
erTeuli xunZeTis sakaTalikoso, moRweulia misi meTauris saxeli _
`xunZeli kaTalikosi oqropiri~. rogorc Cans mas daqvemdebarebaSi
sakuTari saepiskoposoebic hyavda, albaT waxurisa, anwuxisa da sxva,
anu xunZeTis sakaTalikoso, afxazeTis sakaTalikosos msgavsad
warmoadgenda berZnuli gagebiT samitropolito olqs.
Cven gamovTqvamT Tvalsazriss, rom SesaZloa daviT III
kurapalatis vrclad gadaSlil miwa-wyalze olTisidan arzrumamde
da vanis tbamde viTarca damoukidebel samefoSi Camoyalibda axali
qarTuli saeklesio erTeuli, samitropolito olqis statusis
mqone, iseTive rogorebic iqamdec iyvnen, vTqvaT qarTlis
sakaTalikoso, anda afxazeTis sakaTalikoso, xolo am axali
samitropolito olqis meTaurs gaaCnda ara wodeba kaTalikosisa,
aramed mamaTmTavrisa.
Cven vfiqrobT, aseTi xanmokle rom ar yofiliyo daviT
kurapalatis samxreT taos samefos arseboba, aRniSnuli qarTuli
samitropolito olqi arzrumidan vanis tbamde albaT realur saxes
miiRebda, magram rogorc Cans misi arseboba gagrZelda sul
359
ramdenime aTeuli weli da zaqaria valaSkertelTan erTad gaqra
asparezidan.
aRniSnul teritoriaze, rogorc vTqviT, Semdeg bizantiuri
`iberiis Temi~ Camoyalibda, romlis miwawyalze, daviT kurapalatis
yofil samefoSi iqamde arsebuli qarTuli marTlmadidebluri
saepiskoposoebi bizantiam SeuerTa lazikis, anu trapezuntis
samitropolito olqs.
albaT, iberiis Temis daarsebamde atarebda zaqaria valaSkerteli
mamaTmTavris tituls e.i XI s-is 20-25-ian wlebamde.
eqvTime mTawmindelis mier Targmnil da zaqaria valaSkertelisa-
Tvis gadaweril sjuliskanonis minawerebSi ikiTxeba `ufalo ieso
qriste adide wmida mamaTmTavari zaqaria valaSkerteli~, da
`RmerTo adide zaqaria mamaTmTavari aqa da saukunesa~ (T. Jordania.
qronikebi, t. I, gv. 155).
T. Jordanias cnobiT yofila aseve sxva wignis minaweri `qriste
adide orTave Sina cxovrebaTa zaqaria mamaTmTavari, banaeli
svingelozi~ da aRniSnavs, rom zaqaria valaSkerteli unda
gamdxariyos banel svingelozado. SesaZloa zaqaria valaSkerteli
da baneli svingelozi sxvadsaxva piri iyo.
v. kopaliani wers `Tu zaqaria valaSkerteli iyo maSin roca mas
ena mohkveTes, amis Semdeg is baneli svingelozi ver gaxdeboda.
rogorc Cans zaqarias ena mohkveTes ara 1021 wels, aramed 1025 wels,
radganac skilice zaqarias 1025 wlis SeTqmulebis monawiled, da
amis gamo dasjilad Tvlis (v. kopaliani, dasax. naSr. gv. 115).
SesaZloa 1021 wlamde valaSkerteli zaqaria 1025 wlamde baneli
svingelozi gaxda, albaT konstantinepolSi misces mas es sapatio
wodeba mas Semdeg rac iovane banelma episkoposma banas kaTedra
datova.
amasTan dakavSirebiT mniSvnelovania v. kopalianis mosazreba _
`SeiZleba danamdvilebiT iTqvas, rom zaqaria ara saqarTvelos
samefoSi Semavali saeklesio obieqtis mamaTmTavari aramed, qarTuli
provinciis, magram bizantiis imperiis mier dapyrobili romeliRac
saeklesio centrisa da misi mrevlis mamaTmTavaria~ (v. kopaliani, sa-
qarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi,
1969, gv. 116).
Cven veTanxmebiT am mosazrebas da migvaCnia, rom zaqaria iyo
mamaTmTavari daviT kurapalatis samefos marTlmadidebeli
mrevlisa, xolo mas Semdeg rac 1001 wels es samefo daipyro
bizantiam, bizantia erT xans kidev iTmenda am dapyrobil qveyanaSi
360
am qarTuli saeklesio olqis arsebobas, Tumca ki misi mamaTmTavari
konstantinepolSi iyo gadasaxlebuli, xolo 1025 wlidan zaqarias
dasjis Semdeg qarTuli samitropolito olqi gauqmda da iberiis
Temis marTlmadidebeli mrevli gadaeca trapezuntis, anu lazikis
mitropolits.
am gadacemamde, anu 1001 wlidan 1025 wlamde TiTqmis meoTxedi
saukunis ganmavlobaSi bizantiaSi moRvawe qarTveli sasuliero
pirebi yoveli RonisZiebiT Tavdadebuli SromiT cdilobdnen
rogorme SeenarCunebinaT taos yofil teritoriaze eklesiis
qarTulenovneba, raTa aRniSnuli miwa-wylis eklesiebsa da
saepiskoposo kaTedrebSi wirva-locva yofiliyo kvlav
qarTulenovani. rogorc Cans berZenTa mxridan es wamowyeba did
winaaRmdegobas awydeboda, berZnebs ar SeeZloT pirdapiri uariT
qarTveli mrevlisaTvis qarTulenovani wirva-locvis akrZalva,
amitomac eZebdnen sababs. gamoCenilan `mayvedreblebi~, romlebic
amtkicebdnen, rom qarTuli wminda werili ar iyo sworad
Targmnili, rom mas raRac monofizituri biwi gaaCnda, radganac
somxuri redaqciebidan iyo Targmnili.
giorgi mcire, Tavis `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~ aRniSnavs
kidec, rom qarTuli saeklesio literaturis nawili namdvilad iyo
Targmnili somxuridan. unda vifiqroT, rom aTonis mTis wmida
mamaTa mTeli SemarTeba, raTa berZnulidan eTargmnaT saeklesio
literatura mizanmimarTulad emsaxureboda iberiis TemSi
qarTulenovani RvTismsaxurebis SenarCunebis saqmes, raTa
qarTulenovani wirva-locva ar aekrZalaT, raime momizezebiT, da mis
nacvlad ar daenergaT berZnulenovani wirva-locva.
giorgi mcires sityviT, braldebaTa gamo, iverTa monasterSi,
aTonis wminda mTaze, eqvTime mTawmindelma wamoiwyo didi Sroma,
raTa qarTuli wminda wignebi SeejerebinaT da gaesworebinaT imJamad
miRebuli berZnuli redaqciebis mixedviT. am Sromas eweoda radenime
Taoba, magram, pirveli, eqvTime mTawmidelisa da zaqaria
valaSkertelis Taobis SemarTeba am mxriv gasaocari iyo.
sabolood mainc, samxreT taos qarTuli samefo iqca berZnul
`iberiis Temad~, saidanac gaZevebuli iqmna qarTuli saeklesio
ierarqia da is eklesiurad konstantinopolis sapatriarqos lazikis
eparqiis nawilad iqca.
zaqaria mamaTmTavari aqtiurad TanamSromlobda aTonis mTis
mTargmnel mamebTan, raTa Tavis eparqiis mrevlisaTvis `ubiwo~
361
qarTulenovani liturgikuli literatura SeeTavazebina, rom amiT
berZen `mabralobelTa~ guli moego, magram politikuri mizezebis
gamo misi Sroma amao aRmoCnda, mis mrevls qarTulis nacvlad
berZnulenovani wirva-locva dauweses.
Cans, Crdilo taos umTavresi saeklesio centri banac iberiis
Temma SeierTa.
am didi saeklesio marcxis Semdegac, roca qarTvelma mamebma ver
SeZles `iberiis TemSi~ qarTulenovani eparqiis SenarCuneba (Tundac
konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi), isini ukve
iRvwodnen raTa danarCeni saqarTvelos mrevls mainc SeenarCunebina
erovnul-eklesiuri TavisTavadoba.
unda iTqvas, rom XI s-is 20-50-iani wlebSi qarTuli eklesiis Tav-
dadebuli brZola saqarTvelos TavisuflebisaTvis mtrulad
ganawyobda bizantiis saxelmwifo da saeklesio centrebs qarTuli
eklesiis mimarT.
mTel bizantiis imperiaSi dawyebuli devna qarTuli sasuliero
pirebisa da monastrebisa gagrZelda 1054-1057 wlebamde da ZiriTadad
Sewyda bagrat IV-s konstantinepolSi Casvlis da molaparakebaTa
damTavrebis Semdeg.
`iberiis TemSi~ qarTulenovani
eparqiis gauqmeba (XI s.)
saeklesio iurisdiqcia, rogorc wesi, asaxavs politikur
cvlilebas. Sesabamisad, taos samefos gauqmebam da misi
teritoriebis bizantiis imperiaSi Seyvanam saeklesio iurisdiqciac
Secvala.
iqamde taos qarTuli eparqia Tavisi qarTulenovani saepiskoposo
kaTedrebiTa da monastrebiT brwyinavda mTel qarTul eklesiaSi,
magram, mas Semdeg, rac taos `qarTvelTa samefo~ gaauqma bizantiis
imperiam da mis teritoriaze Tavisi administraciuli erTeuli
`iberiis Temi~ daaarsa, Seicvala saeklesio iurisdiqciac.
axla ukve taos yofil samefoSi, romelic vrcel `iberiis Temad~
gadaiqca, qarTuli eklesiis adgili konstantinopolis sapatriarqom
daiWira.
362
`iberiis Temis~ qarTuli eklesia-monastrebi konstantinopolis
iurisdiqcias, kerZod lazikis samitropolitos daeqvemdebara.
konstantinopolis iurisdiqciaSi yofna cxadia iTvaliswinebda
berZnulenovan wirva-locvas, magram es mkacrad savaldebulo ar iyo
pirvel etapze mainc.
rogorc masala miuTiTebs, qarTveli mamebi XI saukunis 20-30-ian
wlebSi (da Semdegac) ibrZodnen imisaTvis, raTa bizantiaSi Semavali
`iberiis Temis~ eparqia yofiliyo qarTulenovani, rom
konstantinopolis sapatriarqoSi Sesul am miwa-wyalze eklesia-
monastrebSi qarTulenovani wirva-locva SenarCunebuliyo, Seabamisi
qarTulenovani wignebiT, galobiTa da sxva wesebiT.
erTi sityviT, qarTvel mamebs surdaT, konstantinopolis
sapatriarqos `iberiis Temis~ eparqia qarTulenovani yofiliyo. am
ideis mTavari sulisCamdgmeli da ganmaxorcielebeli iyo
valaSkerteli qarTveli episkoposi zaqaria. marTalia igi
konstantinopolSi iyo gadasaxlebuli imperator basili II-is mier,
magram Cans inarCunebda saeklesio Tanamdebobebsa da xarisxebs, Cans,
is svingelozadac iwodeboda.
konstantinopolis patriarqis mekare beri _ svingelozi maRali
wodeba iyo da rogorc wesi eniWeboda sxvebTan erTad iberiel
didgvarovnebs (patrikiosma Tornike erisTavma barda skliarosTan
gamarjvebis Semdeg svingelozis wodeba miiRo), Cans zaqaria
valaSkerteli iberieli didgvarovani iyo da daimsaxura es wodeba.
zaqaria valaSkerteli konstantinopolSi didad iRvwoda, raTa
iberiis Temis eparqia qarTulenovani yofiliyo da man did
warmatebasac miaRwia, magram XI s-is 30-ian wlebSi imperatoris
winaaRmdeg SeTqmuleba dabralda, risTvisac daisaja.
unda vifiqroT, rom zaqaria valaSkertelis dasjis Semdeg, e. i.
XI s-is 30-50-iani wlebidan `iberiis Temis~ eparqia ukve uSualod
daeqvemdebara trapezuntis samitropolitos da gaerTianebuli iqna
lazikis berZnulenovan eparqiaSi. amiT `iberiis Temis~, ase vTqvaT,
kulturuli avtonomiuroba gauqmda.
magram, amas Znelad eguebodnen qarTveli mamebi da XI saukunis
pirvel naxevarSi, gardamaval etapze, bizantia-saqarTvelos zavis
dadebamde (1054-1057 wlebamde), Tavdauzogavad iRwodnen `iberiis
Temis~ saeklesio qarTulenovnebisaTvis.
maT winaaRmdeg `iberiis Temis~ berZnulenovnebis mosurne
bizantiel sasuliero pirebs namdvili omi hqondaT gaCaRebuli
363
kulturis sferoSi. kerZod, bizantieli mamebi moiTxovdnen
qarTulenovani wignebis, wmida werilis amoRebas iberiis Temis
saeklesio praqtikidan, radganac, maTi mtkicebiT qarTuli wignebi
arasworad iyo Targmnili, miuTiTebdnen, rom isini Targmnilni
iyvnen somxuri redaqciebis e. i. biwieri, araswori, Seryvnili
teqstebidan, amis Sesaxeb vrclad weren aTonis mTis mamaTa Rvawlis
aRmweri mwerlebi.
amis gamo, XI saukunis mTeli pirveli naxevari mieZRvna qarTuli
redaqciebis berZnulis mixedviT Casworebas. mTargmnelobiTi
muSaobis saTaveebTan idgnen taoeli, zogadad `iberiis Temidan~
gamosuli qarTveli mamebi. berZnulis mixedviT Targmna-redaqtirebis
es procesi daiwyo gansakuTrebiT keisar basilis tao-basianSi 1001
wels laSqrobis Semdeg, radganac maSin ukve Seerya taos qarTul
eparqias safuZveli.
samwuxarod, didi, grandiozuli SemoqmedebiTi samuSaos
Sesrulebis miuxedavad ver moxerxda SenarCuneba `iberiis Temis~
eparqiis qarTulenovnebisa. marTalia, misi zogierTi eklesia-
monasteri kvlav qarTulenovani tipikoniT moqmedebda, magram
sabolood mTlianad `iberiis Temis~ eparqia berZnulenovani gaxda.
`iberiis Temis~ miwa-wyali, rogorc iTqva, miuerTes lazikis ber-
Znul eparqias, romlis samitropolito centri trapezuntSi mdeba-
reobda. e.i. 1001 wlidan 1030-ian wlebamde es eparqia qarTulenovani
iyo, xolo 30-70-ian wlebSi TandaTan berZnulenovnad iqca.
iqamde, basili II-is SemoWramde, 1001 wlamde, imier taos
`qarTvelTa samefoSi~ Semavali miwa-wylis sasuliero centrad
gamocxadda q. valaSkerti (p. ingoroyva. giorgi merCule, 1954, gv. 67-
68) da valaSkerteli episkoposi faqtiur mitropolits
warmoadgenda, romelic meTaurobda taos mier axladSemoerTebuli
qveynebis qarTul eklesia-monastrebs, Tavis mxriv, es qarTuli
eparqia mcxeTas eqvemdebareboda ukve X s-is 70-iani wlebidan.
valaSkertis eparqiis iurisdiqciaSi Cans Sedioda qarTvelTa mier
gaTavisuflebuli miwa-wyali _ `zemoni qveyanani~ Sesulni taos
samefoSi.
am vrceli mxareebis mkvidrma qarTvelma mosaxleobam gaTavisuf-
lebisTanave gadaigdo somxuri saeklesio uReli da daubrunda de-
daqarTul eklesias, romelsac mowyvetili iyo saukuneTa manZilze.
maTi sulieri mamebi, eTnikurad aseve qarTvelebi, Cans iqamdec,
gaTavisuflebamdec, zrunavdnen, raTa maT mrevls ar daekarga erov-
364
nul-qarTuli identoba, TviTSemecneba da qalkedonuri sarwmunoeba.
ase ukve Semzadebulma qarTulma mrevlma Seadgina mTeli sisavse
valaSkertis eparqiis mravalricxvovani samwysosi.
es SeuZlebeli iqneboda Tu ara mrevlis saojaxo
qarTulenovneba da maTi didi survili dabrunebodnen dedaeklesias.
daviT kurapalatma maTi didi xnis ocneba aRasrula. daviT
kurapalatis dros, isini qarTuli saxelmwifos moqalaqeebad iqcnen,
iq moRvawe sulierma qarTvelma mamebma ki ganagrZes iqamde, didi
xniT adre dawyebuli saqme.
saubedurod, es didi erovnul-eklesiuri aRtkineba umowyalod
Cakla bizantiis jarma da imperatorma basil II-m, romelic 1001 wels
Sevida taoSi, daviT kurapalatis memkvidreobis misaRebad.
1018 wels basil II meored SemoiWra saqarTveloSi kidev ufro
didi jariT, qarTuli jari ukuiqca, mterma kola-artaani da
javaxeTi gaanadgura basianTan da taosTan erTad. 1022 wels daido
qarTvelTaTvis mZime zavi. imperiaSi daiwyo qarTveli berebis,
saerTod qarTvelebis devna. e. xinTibaZis sityviT, saimperatoro
karze iberTa saxeli imperiis orgul mterTa saZulvel saxelebs
Soris ixsenieboda.
basili II-s am dapyrobil iveriis miwebze Seuqmnia samxedro-
administraciuli erTeuli `iberiis sakatepano~, igive `iberiis Temi~,
mis erT-erT mmarTvels `matiane qarTlisa~ uwodebs `aRmosavleTis
katabans~, romelsac iqamde mZevlad wayvanili yrma bagrat IV
konstantinopolidan amier taoSi daubrunebia.
`iberiis TemSi~, anu e.w. `aRmosavleTSi~ zogierTi istorikosis
TvalsazrisiT, Sedioda _ imier tao, Crdilo basiani, olTisi,
TorTomi, da aseve kola, artaani, SavSeTi, javaxeTi da aseve is
vrceli miwa-wyali, romelic Sedioda araqs-evfratis xeobebSi.
v. goilaZis azriT am qveynebis mierTebisTanave imperiis eklesiam
Tavisi iurisdiqcia gaavrcela maTze, amis gamo misi azriT oSkis
cnobili taZaric ki am periodSi imperiis eklesiaSi Sedioda, (v.
goilaZe, bizantiis aRmosavluri politikis asaxva qarTul
epografikaSi, 2008, gv. 122).
bizantiis imperiis eklesiaSi Sesula daviT kurapalatis samefos
mTeli teritoria (iqve, gv. 125).
imperiis SemadgenlobaSi es qarTuli teritoriebi darCenila 1001
wlidan 1072-74 wlebamde _ Turq-selCukebis mier maT dapyrobamde.
365
valaSkerti, romelic iqamde imier taos samefos sasuliero
centri iyo _ konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcias
daeqvemdebara oSkis taZarTan da sxva qarTul eklesia-monastrebTan
erTad (ix. iqve, gv. 137). Tumca isic unda iTqvas, rom 1018 wlamde
bizantiis batonoba am miwaze ar iyo myari, aq isev igrZnoboda
qarTuli saxelmwifos xeli.
XI saukunis 30-ian wlebamde, rogorc iTqva, qarTveli sasuliero
pirebi cdilobdnen SeenarCunebinaT bizantiis imperiaSi Sesuli am
miwa-wylis eklesiebis qarTulenovneba. qarTuli wmida werilis
xelaxalma redaqtirebam, berZnul redaqciebTan Sedarebam, TiTqmis
naxevari saukune moicva.
sabolood ki mainc iberiis Temis eparqia berZnulenovani gaxda
zogadi TvalsazrisiT, Tumca eklesia-monastrebis arcTu mcire
nawilma SeinarCuna qarTulenovneba.
daviT kurapalatis yofili samefos qarTuli saepiskoposoebis
mrevli Semdgom saukuneebSic qarTuli eklesiis wevrad darCa Turq-
selCukebisa da osmalebis batonobis drosac ki, aseTebi iyvnen ara
mxolod oSkisa, banasa Tu xaxulis, aramed valaSkertisa da
arzrumis da sxva qarTveli saepiskopsoebis mrevlic.
valaSkertis samamamTavro da lazikis samitropolito (XI
s.)
ZiriTadi saeklesio administraciuli erTeulis _
samitropolitos meTaurs anu mitropolits, rogorc cnobilia,
Tavis uSualo daqvemdebarebaSi hyavs sakuTari episkoposebi. aseTi
saeklesio erTeulebi saqarTveloSi, rogorc iTqva, iyo qarTlisa
da afxazeTis sakaTalikosoebi (kaTalikosi iseTive saeklesio
xelisufali iyo, rogoric berZnul eklesiaSi aris mitropoliti).
sazogadod, msoflio pirvelqristianul eklesiaSi
samitropolito olqTa iurisdiqcia vrceldeboda mis momcvel
adgilobriv politikur-administraciul erTeulebze, eseni iyvnen
Tavis droze romauli provinciebi, Semdeg bizantiuri teritoriuli
politikuri erTeulebi.
366
saqarTveloSic afxazeTis sakaTalikosos iurisdiqcia
vrceldeboda afxazTa samefos farglebSi, mcxeTisa _ danarCeni
saqarTvelos farglebSi.
valaSkertis samamamTavros, anu valaSkertis `samitropolito
olqis~ iurisdiqcia, Cans, vrceldeboda taos samefos (imier taos)
farglebSi. taos samefo Tavdapirvelad moicavda imier taos,
Semdgom, daviT kurapalatis dros mas miuerTda vrceli miwebi e.w.
`zemoni qveyanani~, gadaWimuli TiTqmis vanis tbamde. maSasadame, am
miwa-wylis momcveli `taos samefo~ iyo valaSkertis `mamamTavris~
iurisdiqciis qveS. sxva sityviT rom vTqvaT, saqarTvelos eklesiaSi
iyo imdeni sakaTalikoso erTeuli, ramdeni politikuri erTeuli
anu `samefoc~ arsebobda qveyanaSi, Tumca kaxeTis samefos SigniT
arsebobda Tu ara aseTi `samitropolito~ CvenTvis ucnobia, aq
SeiZleba iyos gamonaklisi, radganac kaxeTs Tavdapirvelad
qorepiskoposebi marTavdnen viTarca saero-saeklesio xelisufalni,
qorepiskoposebi ki mcxeTeli kaTalikosis xelqveiTebi iyvnen. Cans,
kaxeTis saqorepiskoposo Zveli qarTlis samefos saeklesio
iurisdiqciaSi iyo. afxazeTSi viTarca TavisTavad samefoSi _
saeklesio iurisdiqcias adgilobrivi mitropoliti, anu kaTalikosi
axorcielebda, afxazeTis gareT msgavsi politikuri erTeulebi,
rogorc iTqva, iyo qarTlisa da taos samefoebi. maSasadame, Cveni
azriT, taos sazRvrebSi Camoyalibda taos qarTuli saeklesio-
administraciuli erTeuli _ taos samamaTmTavro, romlis
iurisdiqcia TiTqmis vanis tbamde ganivrco.
`naTesaviT qarTvelni~ (grigol bakurianis Ze)
iberiaSi mosvlisas basili keisarma zavi Sekra Sida iberiis
mmarTvelTan da bizantiaSi mZevlebad `waiyvana iberiis
didgvarianebi, romelTagan umTavresni iyvnen bakuriani, Tevdrate da
fersi, RviZli Zmebi~ _ wers kedrene (georgika, V, gv. 45).
SemdegSi cnobili didebuli, iberieli didgvarovani _ grigoli -
iyo erT-erTi am gadasaxlebulis _ bakurianis Ze.
grigoli TviTonve aRniSnavs Tu vin iyo is _ `var RviZli Svili
netari bakurianisa, brwyinvale erisTav-erisTavisa, warmoSobiT var
367
aRmosavleTis mxareebidan iberTa ubrwyinvalesi gvaridan~ (georgika,
V, gv. 99).
Tavis erovnuli warmomavlobis, Tavisi qarTvelobis Sesaxeb
grigoli petriwonis monastris tipikonSi aRniSnavs _ Cven varT
mamaci qarTvelebi da gamovlili gvaqvs yovelgvari samxedro
cxovrebao _ `romelni ese mkvidr varT monastersa amas Sina...
qarTvelni varT naTesaviT mxneni da mxedrobaTa Sina aRzrdilni~.
grigol bakurianis Ze amayobda Tavisi qarTuli warmoSobiT,
qarTvelebs mxne anu mamac ers uwodebda, samxedro saqmeSi
daxelovnebuls (SeiZleba isic vifiqroT, rom grigolma,
mxedarTmTavarma, Tavis monasterSi Sekriba ukve moxucebuli
(demobilizebuli) qarTveli jariskacebi, romelTac beroba
gadawyvites).
Tanamedrove somexi mecnierebi grigols eTnikur somxad miiCneven,
romelsac TiTqosda `naTesaviT qarTveli~ marTlmadideblobis gamo
erqva.
petriwonis tipikonSi, iseve, rogorc yvelgan, sityva `naTesavi~
erovnul vinaobas, eTnikur warmomavlobas aRniSnavs da ara
sarwmunoebriv orientacias. grigoli wers `varT qarTvelni
naTesaviT mxneni~. is mxne anu gmiruli, heroikuli suliskveTebis
mqone eris, `qarTvelTa naTesavis~ wevria da ara heroikuli
konfesiisa. konfesias `mxnes~ aravin uwodebs, rac Seexeba erebs,
zogi heroikuli, meomruli suliskveTebisaa, zogi ki ara.
v. kopaliani aRniSnavs, rom grigols (maSasadame, aseve Tevdrates,
ferss, bakurians, zaqaria valaSkertelsa da sxvebs) qarTvelad
miiCnevdnen TviT maTi Tanamedrove somexi avtorebi _ stefanoz
tarneli, maTe edeseli, aristakes lastiverteci (is grigolis
naTesav zaqaria valaSkertels `qarTvels~ uwodebs), sxva
avtorebidan iahia antioqieli, skilice, kedrene da sxvebi (v.
kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-
1070 wlebSi, 1969, gv. 307).
ana komnene grigols somexs uwodebs, Cans imis gamo, rom
grigolis mamuls _ taos, basians, vanands Tu karins zogadad
`armeniis~ olqebad miiCnevdnen ukve mis Semdeg, rac pariadre,
xorZena da gogarena armeniis mefeebma iberebisagan miitaces jer
kidev qristeSobamde. grigoli im iberTa Rirseuli STamomavali iyo,
romelnic ukve armeniad wodebul regionSi cxovrobdnen.
368
grigolis ojaxis yvela wevri saqarTvelosaTvis Tavdadebuli
iyo.
erT-erTi iyo bizantiaSi gadasaxlebuli feris jojikis Ze, is
cdilobda rogorme CamoeSorebina saimperatoro taxtidan basili,
romelmac daipyro samxreT tao da mospo iq qarTuli
saxelmwifoebrioba. feriss unari Seswevda da SeZlo kidec basilis
sawinaaRmdego did ajanyebaSi aqtiuri monawileobis miReba. is
marTlac ajanyda. grigolis biZas feris jojikis Zes
samSoblosaTvis Tavganwirvis gamo `Tavi warekveTa~ bizantiis
imperatoris brZanebiT.
ajanyebis damarcxebis Semdeg, daaxloebiT 1022 wels, feris
jojikis Ze basilma daasjevina Tavis sakuTar mamulTan axlos
karinis qveyanaSi. ajanyeba iseTi didi masStabis iyo, rom basilis
samxedro banaki `SiSma da Zrwolam moicva~.
1025 wels samSoblos gasaTavisufleblad mowyobil sxva
ajanyebaSi monawileobisaTvis dasajes grigolis ojaxis wevri
zaqaria valaSkerteli episkoposi. Tavis mxriv is iyo aseve iberiis
TavisuflebisaTvis dasjili _ `Tevdrate patrikiosis naTesavi~.
amave ojaxidan iyvnen Tevdrates ZmisSvilebi, samSoblos
damoukideblobisaTvis SemdgomSi ajanyebuli cnobili pirebi
giorgi da varazvaCe. Tevdrates, rogorc viciT ori Zma hyavda
bakuriani da ferisi, bakurianis Svilebis saxelebi cnobilia,
amitomac fiqrobs v. kopaliani `iqneb fersis Svilebi arian giorgi
da varazvaCe~ (v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri
urTierToba 970-1070 wlebSi, 1969, gv. 174).
imperatori romanoz argvirosis sawinaaRmdego SeTqmulebaSi
monawileobisaTvis kedrenes sityviT 1028 w. `Teodosi patrikis
ZmisSvilebi giorgi da varazvaCe garozges da saxalxod
gamoyvanilni gadaasaxles~ (iqve, gv. 172).
kopaliani eTanxmeba n. skabalanoviCs da miiCnevs, rom konstantine
VIII-s mier dasjili zaqaria valaSkerteli naTesavi unda yofiliyo
giorgisa da varazvaCesi.
aRsaniSnavia, rom romanozis winaaRmdeg ajanyebaSi
monawileobisaTvis dasajes agreTve mesame winamZRvari iverTa
monastrisa giorgi maSenebeli (giorgi ukeTuri). k. kekeliZe
fiqrobda, rom zemoT aRniSnul giorgi da varazvaCe ara ori, aramed
369
erTi piri iyvnen, igive giorgi maSenebeli, rasac ar eTanxmebian sxva
mkvlevarebi, radganac maT miiCneven ara sasuliero, aramed saero
pirebad.
iberiis Tavisuflebis ZiebisaTvis ase daisajnen mravalgzis
ajanyebuli saxelovani qarTveli didebulebi, grigolis naTesavebi.
dapyrobis Semdgom bizantiam ver upatrona da mtrisagan ver
daicva samxreT iberia.
piriqiT `mxne iberielTa~ damarcxebam Turq-seljukebs gza
gauxsna konstantinopolisaken.
samxreT taos samefos yofili miwa-wyalis aoxrebiT mters gza
gaexsna trapezuntisa da bizantiis siRrmeebisaken.
aseT dros, Cans, bizantiaSi maRali Tanamdebobis qarTvelebi
cdilobdnen daeTanxmebinaT saimperatoro kari, raTa kvlav
saqarTvelos SemadgenlobaSi dabrunebuliyo samxreT iberiis
nawili mainc.
erTi aseTi moRvawe yofila grigol bakurianis Ze, romelic
piradad eaxla banaSi saqarTvelos mefe giorgi II-s da mas bizantiis
saxeliT gadaeca qalaq kari (yarsi).
mematianis cnobiT, grigol bakurianis Zis xelSi yofila imJamad
olTisi (samxreT taos yofili dedaqalaqi) da aseve arzrumi (karnu
qalaqi).
giorgi II-s kari (yarsi) gadaeca misi mimdgomi qveyniT anu
vanandiT.
ufro adre, daviT kurapalatis epoqaSi qarTvelTa samefo
saocari siswrafiT gaizarda, misi sazRvrebi TiTqmis vanis tbamde
gadaiwia, rogorc iTqva, es SeuZlebeli iqneboda evfratis
saTaveebisa da vanis tbis dasavleTiT mcxovrebi mosaxleoba rom ar
yofiliyo eTnikuri qarTveloba, romelTac surdaT da natrobdnen
qarTul saxelmwifoSi cxovrebas.
qarTvelebis ricxvi aRniSnul regionebSi Zalze didi rom iyo,
iqedanac Cans, rom am movlenis axsnas Cveni Tanamedrove somexi
istorikosebi imiT uZebnian, rom isini e.w. `qalkedoniti somxebi~
iyvnen, romelnic TiTqosda `gaqarTveldnen~. sinamdvileSi ki, isini
iyvnen pirdapiri STamomavalni fasianebis, qaldebisa da taoxebis im
qarTuli tomebisa, romelnic qsenofontem am adgilebSi ixila
qristeSobamde 400 wliT adre da romelTa erovnul-eTnikuri
370
qarTuli identoba mkveTrad gamoikveTa daviT kurapalatis epoqaSi,
rac grigol bakurianis drosac grZeldeboda.
qarTuli saepiskoposoebi
yofili mesxeTis miwebze
(XII-XVI s. `qronikebis~ mixedviT)
samxreT iberiis didma nawilma XI-XII ss-Si SeZlo im didi
Wrilobebis moSuSeba, romelic mas miadga bizantiis imperatorebisa
da Turq-seljukebis SemosevaTa Semdeg. qarTveloba kvlav
gamravlda da mravali saepiskoposo Camoayaliba. saeklesio
Canawerebis mixedviT esenia:
1. `iSxnelis samwyso gurjiboRazis aqeT sula TorTomi, taos
qvemoTi, artanujis Tavi (sakrulavi hqvian, imas aqeTi), daRmiT
orjoxis mTis aqeTi, sula sakavkasiZeo-sakavkasi(Z)o, ispiri,
trapizonis mTas gadmoRma.
2. anCelis samwyso, samwyals aqeTi xancxas. (xancTas) da opizas
Sua daxatula, amis qvemoTi niglis-xevi, gadaRma da gamoRmarTi,
goniis samZRuramdin.
3. mtbevaris samwyso, daxatulas zedaTi, ankerTs aqeTi, sula
SavSeTi, miWixianT batonis kaTalikosis yofila, im qveynis
episkoposis iasaulic is yofila. aWara dandalos zeviTi mas
hqonebia da dandalos qvemoTi aWara quTaTelis samwyso yofila.
4. wurwyabelis samwyso, xursiZis saxli, sula bocoT-xevi,
xerTvisis qveiTi, _ misia.
5. wyarosTvelis samwyso, zevTi, da imas zeiT palakacio kolis
samZRvramdin, mtkuars aqeTi artani.
6. eruSnelis samwyso, talaSos zeiTi, sula artana, kolis
samZRvramdin.
371
7. valaSkertelis samwyso, yazevans zeiTi, valaSkeTis aqaT, xinusi
da devabonis aqeTi (T. Jordanias SeniSvna _ xinusi _ baiburTis
axlos).
8. anelis samwyso sula zariStiani da Sirvoini da baRasbereTi
9. karelis smwyso sula kari da kolisa da olTisis samzRuris
gardmoRma ggeCviani da kaRzevani.
10. banelis samwyso sula bani, taoskari, fanaskerti, parizis
xeoba, sula olTisi da namurakani.
11. dadaSnelis samwyso sula kola da xortevani, yarasalzed mid-
gomamdin.
am episkoposTa mwyemsi da upiratesi saqarTvelos kaTalikosi amis
xelaT yofilan~ (qronikebi, II, 1897, gv. 53-54).
yofili iberiis Temis mimdebare qarTuli saepiskoposoebi
(XIV-XVII ss.)
yofili `iberiis Temis~ qarTveloba airaratSi, SirakSi, vanandSi,
taosa, kolasa da artaanSi XIV-XV saukuneebSi kvlav aRorZinda da
eklesiurad mravali qarTuli saepiskoposo daaarsa am mxareebSi,
kerZod XIV-XV saukuneebis xelnaweris mixedviT eseni iyvnen _ vanis
tbis Crdilo-dasavleTiT _ yofil iberiis TemSi, istoriuli arian-
qarTlis miwaze:
1. airaratSi valaSkertis qarTuli saepiskoposo. misi sazRvrebi
iyo _ `yaRzevans zeviT, valaSkeTs aqeT xinuri, devaboinis aqeTi;
2. SirakSi _ aneli _ anisis qarTuli saepiskoposos sazRvrebi iyo:
`sula ziriStiani da Siravoni da maRasbereTi~;
3. vanandSi kareli (yarsis) qarTuli saepiskoposos samwyso iyo:
`sula kari da kolisa da olTisis sazRvris gardmoRma gagCevani da
kaRzevani~;
4. taoSi baneli episkoposis samwyso iyo fanaskerti, parizis
xeoba, olTisis qveyana da narumakani;
5. kolaSi dadaSneli episkoposis _ `kola, xortevani yarasalzed
midgmamdi~;
6. artaanSi eruSneli episkoposisa _ artaani taloSidan kolas
sazRvramde;
372
7. palakacioSi wyarosTavelisa _ palakacios tbidan artaani
kolamde.
qarTvelTa mkvidrobas da Zireulobas yofil `iberiis TemSi~
miuTiTebs is, rom miuxedavad mtrebis gamanadgurubeli Semosevebisa
karinis (arzumis), TorTomis, taos, vanandis (karis), basianis da
mimdebare mxareebis kuTxeebSi trapizonidan _ vanis tbamde
(valaSkerti) qarTuli saepiskoposoebi uwyvetad arsebobdnen XV-
XVII saukuneSic ki. aRniSnulTa garda m. TamaraSvilis cnobiT
sxvebic arsebobdnen:
a) a. lambertis cnobiT qarTuli saepiskoposo XVII saukuneSi md.
evfratTan iyo, misi sakaTedro taZari yovladwmida RvTismSoblis
saxelobisa yofila, `arqanjelo lamberti 1633-1653 wlebSi werda:
`arzrumis qalaqis maxloblad axlac qarTuli soflebia. TviT am
qalaqSi ijda qarTveli episkoposi _ arzrumelad wodebuli~
(`moambe~, 1900, 4).
b) arTvinSic iyo qarTuli saepiskoposo, misi sakaTedro taZari
mociqul barTlomes saxelze yofila nakurTxi, saerTod
aRsaniSnavia, rom tao-klarjeTSi samxreT saqarTvelos
ganmanaTleblad mociquli barTlome miaCndaT.
g) sperSic ijda qarTveli episkoposi, misi mTavari taZari
mociqul andrias saxelobis iyo.
d) gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi, rom XVII saukuneSi arzrumSi da
mis regionSi, Cans, meore qarTveli episkoposic ijda, misi taZari
mociqul Tomas saxelobis iyo.
e) olTisSi, romelsac somxebi uxtiks uwodebdnen amave saukuneSi
kvlav ijda qarTveli episkoposi, misi taZari mociqul petres
saxels atarebda.
v) a. lambertis cnobiT mis dros saepiskoposoebi iyo eruSeTSi,
kumurdoSi, iSxanSi, dadaSenSi, karSi (yarsSi), anisSi (anSi), tbeTSi,
is CamoTvlis aseve amave regionis sxva saepiskoposoebs, romelTa
saxelebi damaxinjebulia, eseni iyvnen sxalteli, azikieli, anJeli,
sxaltbeli, wurwyabeli, isemeli da sxva (m. TamaraSvili, qarTuli
eklesia dasabamidan dRemde, 1995, gv. 469). cxadia, yvela isini samcxe-
saaTabagos samTavroSi Sediodnen, zogi ki mis gareT iyo, erTi
sityviT, im miwa-wyalze, romelic XI s-Si `iberiis Temad~ iwodeboda.
Cans sxalTeli, aZikveli, sxaltbeli, wurwyabeli.
a. lambertis cnobiT guriaSi ninowmideli episkoposi mjdara,
Tumca aq albaT xonowmidels gulisxmobda.
373
a. lamberti saqarTveloSi imyofeboda 1630-1649 wlebSi. mis garda
gelasi kesarielic wers, rom wmida ninos mier da mis dros
iberielebma da lazebma erTdroulad miiRes qristianoba, mas
eTanxmeba movses xoreneli, romelic wers, rom wmida ninom iqadaga
`klarjeTidan _ masquTebamde~. XVII s-Si devnili lazikis ierarqebi
werdnen, rom lazeTSi iverTa ganmanaTleblis saxelobis eklesiac
iyo. lazTa mitropoliti iverTa ganmanaTlebels lazeTis
ganmanaTlebladac miiCnevda, Tumca iq mociqulebis barTlomesa da
andrias avtoriteti Zalze maRali iyo, radganac maT mouvliaT es
mxareebi. lazikis mitropolitis cnobiT, wmida ninos of-rizes
kaTedra dauarsebia.
unda iTqvas isic, rom Cans iveriis Temis daarsebamdec,
konstantinepoli akontrolebda nawilobriv taosac, es iqedan Cans,
rom giorgi I-is sikvdilisTanave, roca Zalze mcirewlovani bagrat
IV taxtze avida, amiT isargebles taoelma orgulma didebulebma
`warvides aznaurni taoelni saberZneTs, vaCe kariWis Ze da baneli
episkoposi ioane da maT Tana simravle aznaurTa taoelTa~ (matiane
qarTlisa, gv. 254).
es wasvla gulisxmobda imas, rom cixe-simagreTa mqone aznaurebi
am TavianT qonebas da miwa-wyals aZlevdnen imperators, sanacvlod
ki misgan iRebdnen mamulebs imperiis Sida provinciebSi.
maT Soris yofila baneli episkoposi ioanec.
misi wasvla gulisxmobda Tu ara banas taZris da misi eparqiis
gadacemas imperiisaTvis es gaurkvevelia, es momxdara 1027-1028
wlebSi.
banas taZarSi, TiTqmis maleve jvari TviT mefes bagrat IV-s
dauweria. bagrats iq samefo gvirgvini daudgams.
Tu bana marTlac `waRebuli~ iyo anu Tu is bizantiis saeklesio
iurisdiqciaSi gadaiyvanes, is maleve ukan daubrunebiaT
qarTvelebisaTvis, ukanve daubrunebiaT saqarTvelos saeklesio
iurisdiqciaSi. imperatoris naTesavi elene dedofali bagrat IV-s
miaTxoves, qorwili da gvirgvinis kurTxeva aRsrulda banas
didebul taZarSi 1029-1030 wlebSi.
banas da valaSkertis kaTedrebi swored am epoqaSi, bizantia-
saqarTvelos omianobis dros gaerTianebuli yofila da mas erTi
mRvdelmTavari zaqaria valaSkerteli igive baneli marTavda Tu ki
zaqaria namdvilad iyo baneli svingelozi.
374
valaSkerti, rogorc iTqva, did saerTaSoriso gzaze idga.
safiqrebelia, rom basianSi giorgi I-sa da basili II-s jarebs Soris
SebrZoleba aRniSnuli gzis kontrolis mosapovebladac moxda
(arSaruniqis gavaris punqt SRfaSi, matiane qarTlisais SirimnSi).
savaWro gza didi Semosavlis wyaro iyo qarTvelTaTvis,
bizantielebisaTvis ki strategiuli mniSvneloba hqonda, radganac
basili II sparseTis mimarTulebiT afarTovebda Tavis imperias.
375
Tavi XIV
`Zveli qarTuli ena~`Zveli qarTuli ena~
Zveli qarTuli ena _
salaparako norma regionebSi
Zveli qarTuli mwerlobis ZeglebSi ar igrZnoba kuTxuroba,
mxareebisTvis niSandoblivi metyvelebis (enakavebisa Tu
dialeqtebis) gavlena. rogorc iTqva, romel regionSic unda iyvnen
isini dawerilni (afxazeTSi, egrisSi, svaneTSi, argveTSi, guriasa Tu
tao-klarjeT-kaxeT-hereTSi) _ yvelgan enobriv-gramatikuli norma
erTnairia, erTi da igivea.
kuTxur-regionalur warmomavlobas enobriv-stilisturad ar
asaxavs qarTuli werilobiTi Zeglebi.
regionaluri warmomavlobis miuxedavad Cvenamde moRweul Zveli
qarTuli mwerlobis yvela ZeglSi daculia erTi da igive enobrivi
norma.
ra iyo amis mizezi?
mizezi, Cans, iyo is, rom IV-X ss-Si (da Semdeg) qarTuli ena jer
kidev ar iyo daSlili dialeqtur doneze, amitomac saliteraturo
normis dacva (da misi Seswavla) ar iyo saZnelo saqme kuTxeebSi
moRvawe mwerlebisaTvis (isini xom ZiriTadad berebi iyvnen, umetesad
safiqrebelia, arcTu mainc da mainc ganswavluli).
Zveli qarTuli ena dialeqtur doneze daSlili rom yofiliyo I
aTaswleulSi (an mis maxlobel xanaSi), es uTuod aisaxeboda
mwerlobaSi.
magaliTad, XX saukuneSi Cven gvyavda sagangebod, umaRles
saswavleblebSi ganswavluli mwerlebi, miuxedavad amisa, isini
TavianT naSromebSi mainc amJRavnebdnen TavianTi kuTxeebis
metyvelebaTaTvis damaxasiTebel niSnebs, magaliTad, galaktion
tabiZes aqvs _ `gadiwera Cemi leqsi~ (unda iyos gadaiwera), vaJa-
fSavela da TviT akakic, romelic gmobda literaturaSi kuTxuri
metyvelebis danergvas, TavianT SemoqmedebaSi avlendnen TavianTi
376
kuTxeebis salaparako normebs, Tu aras vityviT otia ioselianze, o.
CxeiZesa, e. TaTaraiZesa da sxvaTa Sesaxeb. ratom?
mizezi amisa aris is, rom XX saukuneSi dialeqtur doneze
qarTuli ena mkveTrad iyo dayofili, ramac saliteraturo
mwerlobaSic gaJona. es magaliTi gviCvenebs Semdegs:
Zvelad dayofili rom yofiliyo qarTuli ena (e.i. Zveli
dialeqtebi Zalze ganviTarebulni rom yofiliyvnen), es uTuod
aisaxeboda Zvel qarTul literaturaSi, sadac amis niSan-wyalic ki
ar Cans.
marTalia, k. kekeliZem daamkvidra Tvalsazrisi, rom haemetoba
anda xanmetoba TiTqosda dialeqturi normis asaxva iyo, magram,
safiqrebelia, rom xanmetoba da haemetobac iyo saerTo sazogado
saliteraturo movlena. e.i. xanmetobis dros xanmeti iyo mTeli
literatura, anu xanmetoba mTeli xalxis salaparako enis norma
iyo, roca xani Seicvala haeTi, haemetoba iqca saliteraturo
normad, anu is ar iyo romelime kuTxis movlena, aramed mTel
qveyanaSi salaparako enis norma iyo, enis ganviTarebis Sedegi.
meore magaliTi, rasac patriarqi ilia II miuTiTebs xolme, aris
is, rom Zveli qarTulis normebi da leqsika amJamadac daculia
kuTxeebSi, magaliTad, imereTSi gavrcelebuli sityva `tylipi~-
Zveli qarTulia (elenTa _ axali qarTuli sityvaa), Zveli qarTulis
sityvebi `kveri, kveJo~ _ imereTSi axlacaa gavrcelebuli (axal
qarTulSia- CaquCi), aseve sityva `kuro~ (axali qarTulis buRa) da
sxva.
amJamadac, rogorc mTis, ise baris kiloebis uamravi gramatikuli
warmoTqma da leqsikuri erTeuli _ Zveli qarTulidanaa darCenili,
rac miuTiTebs, rom Zveli qarTuli odesRac am kuTxeebis
salaparako norma iyo.
zanur-qarTuli enobrivi erToba
zanur-qarTuli enobrivi erTobis Sesaxeb ZiriTadad arsebobs sami
Tvalsazrisi.
1. akad. g. meliqiSvilis naSromebis mixedviT (romelic mkafiod
aisaxa `saqarTvelos istoriis narkvevebSi~) kolxeTis ena iyo
qarTul-zanuri. zanur-qarTuli enobrivi erTobisaTvis Zveli
377
welTaRricxvis XII-VI saukuneebi iyo Sualeduri xana, es periodi
emTxveva kolxuri kulturis ayvavebis xanas, amitomac qarTul-zanur
erTobas aseve kolxuri periodi ewodeba, igulisxmeba XII-VI ss.
am periodis dasasruls Seexeba g. maWavarianis da T. gamyreliZis
mier `sinantTa sistemebSi~ (1984) gadmocemuli Teoria, rom qarTul-
zanuri enobrivi erTobis daSla daiwyo ara qristeSobamde VI
saukuneSi, aramed ufro gvian `Zveli da axali welTaRricxvebis
mijnaze~. Zveli da axali welTaRricxvebis mijnis qveS cxadia unda
vigulisxmoT I-II saukuneebi qristeSobis epoqa.
am dros qristianuli sarwmunoebis gavrcelebisas, wm. saxareba
zepirad iTargmneboda. saxarebis zepiri Targmanis ena mTel
istoriul saqarTvelos miwa-wyalze zanur-qarTuli ena yofila,
amis mizezi iyo zanur-qarTuli jer kidev dauSleli enobrivi
erToba. anu rogorc aRmosavleT, ise dasavleT saqarTveloSi I-III
saukuneebSi imJamad moRvawe uamravi mqadagebeli saqarTvelos xalxs
erT enaze acnobdnen wmida werils, es ena ki jer kidev dauSleli
zanur-qarTuli iyo, rac Semdeg maleve safuZvlad dadebia Zvel
qarTul saeklesio-saliteraturo enas, romelzec iTargmna wmida
werili.
2. meore Tvalsazrisi gamoTqva arqeologma o. jafariZem, romlis
mixedviTac qarTul-zanuri erToba arsebobda ufro adre
TrialeTuri da ara kolxuri kulturis xanaSi, qarTul-zanuri
erToba misi azriT TrialeTuri kulturis dasasruliT unda
daTariRdes (o. jafariZe, arqeologiuri gaTxrebi TrialeTSi, 1969,
gv. 232-235).
3. mesame Tvalsazrisi ekuTvnis T. miqelaZes. is kolxur kulturas
megrul-Wanur (zanur) eTnikur samyaros ukavSirebs. misi azriT,
qarTul-zanur erTobis daSla ara ugvianes Zv. w. II aTaswleulis
damdegs unda momxdariyo (ix. miqelaZe, Ziebani kolxeTisa da
samxreT-dasavleT SavizRvispireTis uZvelesi mosaxleobis
istoriidan, 1974).
misgan gansxvavebiT, Cveni Tvalsazrisi mTlianad eTanxmeba akad. g.
meliqiSvilisa da g. maWavarianis Teorias, romelTa mixedviTac
zanur-qarTuli enobrivi erToba arsebobda farnavazis mier Zveli
qarTuli erTiani saxelmwifos Camoyalibebis epoqaSi da is mxolod
maSin iwyebda dialeqtur doneze daSlas. ufro metic, im enobrivi
reformebis Semdeg, romelic Zveli qarTuli saistorio wyaroebis
cnobiT gaatara mefe farnavazma, moxda enobrivi mTlianobis
378
saxelmwifoebrivi dafiqsireba, zanur-qarTuli gadaiqca saxelmwifo
da kulturis enad da mas ewodeba `Zveli qarTuli ena~.
anu Zveli qarTuli ena iyo e.w. zanur-qarTuli jer kidev
dauSleli ena.
wyaroTa mixedviT farnavazis samefos formirebaSi aqtiurad
monawileobda egrisis mosaxleoba. zan-qarTuli ena, anu Cveni
TvalsazrisiT igive Zveli qarTuli ena, gadaiqca saxelmwifo
savaldebulo enad da amasTanave is dafiqsirda viTarca erTaderTi
RvTismsaxurebis da kulturis ena.
Zveli qarTulis pirvandeli formebi xanmeturi da hemeturi _
ufro axlos idga zanur-qarTul enasTan, vidre Cveni Tanamedrove
qarTveluri dialeqtebi.
megrul-lazuri dialeqti rom saliteraturo zogadqarTuli enis
saTaveebTan idga, amas TiTqosda arqeologiuri Ziebac miuTiTebs.
arqeolog virjilio korbos mier md. iordanis napirze, beTlemis
CrdiloeTiT 1952 wels aRmoCenili monasteri wyaroebSi iwodeba
`lazTa monastrad~ (e. mamisTvaliSvili, qarTvelebi da bibliuri
samyaro, gv. 85).
`lazTa monasteri~ V saukunis 40-ian wlebSi augia petre iberis
moZRvars ioane lazs.
VI s-Si, prokofi kesarielis cnobiT, iustinianes ganuaxlebia
`lazTa monasteri ierusalimis udabnoSi~ (georgika, II, 1965, gv. 223).
e. mamisTvaliSvilis mosazrebiT wmida miwis am monasterSi ioane
lazTan lazeTidan Casuli ber-monazvnebi iyridnen Tavs (e.
mamisTvaliSvili, qarTvelebi da bibliuri samyaro, 1998, gv. 85).
lazTa monasteri imiTaa saintereso, rom aq aRmoCnda qarTuli
damwerlobis yvelaze adrindeli Zeglebi, lazTa monastris
qarTuli warwerebi arian dRemde aRmoCenil qarTul warweraTa
Soris yvelaze uZvelesni, isini naxevari saukuniT win uswreben
dRemde yvelaze Zvelad miCneul bolnisis warwerebs (g. wereTeli,
uZvelesi qarTuli warwerebi palestinidan, 1960, gv. 29).
ierusalimis udabnos lazTa monasterSi aRmoCnda oTxi qarTuli
warwera.
ismis kiTxva, ratom aRmoCnda lazTa monasterSi qarTuli
warwerebi?
saerTod, qarTuli ena istoriuli saqarTvelos yvela kuTxeSi (da
lazeTSic) erTaderTi saliteraturo, saxelmwifo, kulturis,
saeklesio da administraciis enas warmoadgenda, magram, radganac
379
Cvens epoqaSi, XX s-Si, gaCnda tendencia imisa, rom sxva kulturis
nawilad warmoadginon egris-lazeTi, saWiroa am kiTxvis dasma.
am kiTxvis pasuxis Ziebisas Cven SeiZleba gavixsenoT ori
kesarielis, kerZod prokopi kesarielisa da gelasi kesarielis
cnobebi lazeTis enisa da eklesiis Sesaxeb.
magaliTad, prokofi kesarielis cnobiT lazeTis qveynis cnobil
qalaqs, romelsac berZnulad erqva `kutaia~, lazur enaze ewodeboda
`quTaTisi~. maSasadame, prokofi kesarielis cnobiT `quTaTisi~
lazuri sityvaa, lazebis enis Sesabamisad nawarmoebi, magram es
sityva Tavisi sufiqsebiT aris Zveli qarTuli enis mixedviT
nawarmoebi, es miuTiTebs rom qarTuli saliteraturo ena da
lazuri dialeqti prokofi kesarielis dros uaRresad Zalze axlos
idgnen erTmaneTTan. prokofis cnoba mniSvnelovania, sazogadod,
Zveli qarTuli saliteraturo ena ki igive saeklesio enaa,
romelzec iTargmna wmida werili da daiwyo wirva-locva
saqarTveloSi.
lazebis saeklesio enac Zveli qarTuli unda iyos, radganac
gelasi kesarielis cnobiT iberebma da lazebma `tyve qalis~, anu
wmida ninos mier miiRes qristianoba.
e.i. gelasi kesarielis am cnobiT wmida nino lazebis
ganmanaTlebeli iyo, amasTanave, is iyo erTiani qarTuli eklesiis
damaarsebeli, erTi eniTa da saeklesio tradiciebiT.
Cans, wmida ninos dros lazuri jer kidev ar iyo bolomde
gamoyofili fuZe qarTuli enisagan.
marTalia, amJamad miRebulia Tvalsazrisi, rom zanur-qarTuli
enobrivi erToba daiSala qristeSobamde ramdenime saukuniT adre,
magram, rogorc iTqva, ar unda iqnas daviwyebuli g. maWavarianis is
Tvalsazrisi, romelic gamoTqva wignSi `sonantTa sistema~, rom
zanur-qarTuli enobrivi mTlianoba welTaRricxvis mijnaze jer
kidev arsebobda, anu axali welTaRricxvis dawyebisas, I-II
saukuneebSi qristianobis qadagebisas zanur-qarTuli enobrivi
mTlianoba jer kidev arsebobda.
III-IV saukuneebSi wmida werilis adgilobriv enaze zepirad
qadagebis epoqaSi, Cans yvela qarTuli tomisaTvis gamoyenebuli iqna
imJamad yvelasaTvis gasagebi jer kidev erTiani ena - es unda
yofiliyo zanur-qarTuli saerTo ena, romelsac SemdgomSi ewoda
`Zveli qarTuli ena~ da gadaiqca saliteraturod.
380
zanur-qarTuli saerTo ena, romelsac SemdgomSi ewoda `Zveli
qarTuli ena~ Cans, saeklesio oficialur enad gadaiqca IV
saukuneSi, roca zepiri saliteraturo ena iqca damwerlobis enad.
mosazrebas, rom wmida werilis qarTuli Targmanebis Caweris
dros gamoyenebuli iqna mTel imJamindel qarTul samyaroSi
gavrcelebuli e.w. zanur-qarTuli anu Zveli qarTuli saerTo ena,
ganamtkicebs is faqtebi, rom V saukunis ierusalimis lazur
monasterSi aRmoCnda ara lazuri dialeqtiT Sesrulebuli
warwerebi, aramed saliteraturo qarTuliT, aseve faqti imisa, rom
ioane lazi V saukunis dasawyisSi, Cvil petre ibers wmida werils
aswavlida qarTuli eniT.
wmida petre iberiis cxovrebis mixedviT 411 wels dabadebuli
petre iberi mZevlis saxiT waiyvanes konstantinopolis saimperatoro
karze 423 wels sul 12 wlis asakisa.
am droisaTvis mas ioane lazis daxmarebiT ukve zepirad hqonda
Seswavlili wmida werili qarTul enaze, swored am enas SeiZleba
vuwodoT `qarTul-zanuri~, radganac es ena mTel qarTul samyaroSi
gamoiyeneboda.
misi cxovrebis aRmweris cnobiT berZnuli ena da mwerloba petre
ibers Seuswavlia konstantinopolSi, xolo Semdeg ierusalimSi
Seuswavlia asuruli ena da mwerloba. aqedan Cans, rom petre ibers
samSobloSi wmida werili Seswavlili hqonda ara berZnul da
asurul enebze, aramed qarTulad. saerTod, qarTuli enis meoxi da
qomagi iyo petre iberis samefo ojaxi. movses xorenacis cnobiTac,
petres papa bakuri idga saeklesio qarTuli damwerlobis
ganvrcobis saTaveebTan. lazTa monasterSi aRmoCenili qarTuli
warwerebi ganamtkicebs am mosazrebas.
maSasadame, ioane lazi, rogorc mematiane wers, `3 wlis asakidan~
petre ibers aswavlida qarTuli eniT, is sagangebod unda moewviaT
lazeTidan ufliswulis aRsazrdelad.
aq, Cven SeiZleba davsvaT kidev erTi kiTxva, ufliswulis
aRsazrdelad iberiis samefo karze lazeTidan miiwvevdnen Tu ara
iseT moZRvars, romelmac saukeTesod ar icoda qarTuli ena? cxadia,
ioane lazi qarTulis SesaniSnavi mcodne iyo, imdenad, rom
ufliswuls zepirad Seaswavla wmida werili qarTul enaze, Semdeg
ki mis monasterSi qarTulad SesaniSnavi warwerebi aRbeWdes.
ioane lazis qarTulenovnebis mizezi, rogorc iTqva, unda
yofiliyo is, rom zanur-qarTuli enobrivi erToba I-V saukuneebSi
381
jer kidev SenarCunebuli iyo. imJamad lazuri da vTqvaT, qarTl-
kaxuri, Zalze axlo dialeqtebs warmoadgendnen erTmaneTis mimarT.
maSasadame, megrul-lazuri iseve idga zogadqarTuli saeklesio-
saliteraturo enis saTaveebTan, rogorc sxva kuTxeTa dialeqtebi.
qarTuli saliteraturo-saeklesio ena ar warmoadgenda qarTl-
kaxeTis mosaxleobis dialeqtze aRmocenebul enas, rogorc axla we-
ren, aramed zogadqarTul saerTo-saeklesio enas, romelic
lazeTSic iseve gasagebi iyo, rogorc vTqvaT kaxeTSi.
rogorc iTqva, am mosazrebis gamoTqmis uflebas iZleva Semdegi
faqtebi:
1) ierusalimis lazTa monasterSi aRmoCenili uZvelesi IV-V
saukuneebis qarTuli warwerebi, yvelaze pirvelni qarTul
warweraTa Soris. e.i. qarTuli warwerebi lazTa monasterSi, cxadia
lazi berebisa da mlocvelebisTvis keTdeboda da maT qarTuli
icodnen.
2) gelasi kesarielis cnoba, rom `tyve qalma~ anu wmida ninom
moaqcia `lazebi da iberebi~, e.i. lazebis gamaqristianebeli iyo
wmida nino, zogadqarTuli eklesiis damaarsebeli, amis asaxva iyo
is, rom Zveli saqarTvelos yvela kuTxeSi, maT Soris svaneTsa,
afxazeTsa Tu samegreloSi, iseve rogorc aRmosavleT saqarTveloSi
arsebobda erTaderTi saeklesio, anu wirva-locvis ena, romelzec
iTargmna wmida werili.
3) erTaderTi lazuri sityva, romelic Semonaxulia berZnul wya-
roebSi `quTaTisi~, prokofi kesarielis cnobiT lazuri enis
Sesabamisad iyo nawarmoebi, sinamdvileSi is zogadqarTuli sityvaa.
rac safuZvels iZleva mosazrebisa, rom zanur-qarTuli enobrivi
erToba jer kidev ar iyo daSlili VI saukuneSi. zanur-qarTuli
enobrivi erTobis gamo iyvnen qarTulenovanni egris-lazeTidan
gamosuli saeklesio moRvaweebi da didi mamebi _ ioane lazi da
ioane minCxi, Wyondidelebi da sxvani, aTeulobiT da aTasobiT mama,
Semoqmedni zogad qarTuli kulturisa.
qarTuli kulturis mkvlevarTa mier faqtiurad dRemde
miviwyebulia udidesi Rvawli wmida werilis pirveli qarTveli
mTargmnelebisa, gasaocari mTargmnelobiTi Sroma IV-V ss-is wmida
moRvaweebisa, romelnic idgnen qarTuli sasuliero mwerlobis
saTaveebTan.
maTi Rvawli erTgvarad gadaCrdila X-XI saukuneebis mTargmnelTa
didma muSaobam.
382
unda iTqvas, rom TviTon X-XI saukuneebis didi mTargmnelebi _
giorgi mTawmindeli, efrem mcire da sxvebi Zalze afasebdnen IV-V
ss-is pirvelmTargmnelTa namuSakevs.
1500 welia dRemde, rac qarTul eklesiaSi kvlav gamoiyeneba
teqstebi Targmnili `pirveliTganve~ anu IV-V saukuneebSi, isini
TiTqmis ucvlelad movidnen Cvenamde da dResac gamoyenebulni arian
saeklesio saWiroebisaTvis. eklesiaSi medaviTnis mier wakiTxuli
teqstebi (Jamnis wigni Tu sxva) ZiriTadad IV-V ss-dan modian
TiTqmis ucvleli saxiT.
eqvTime da giorgi mTawmindelebma xelaxla ki ar Targmnes wmida
werili, aramed pirvelmTargmnelTa teqstebi Seadares da
dauaxloves X-XI ss-Si bizantiis eklesiaSi gamoyenebul berZnul
redaqciebs.
IV-V ss-is pirvelmTargmnelTa didi pleadis wevrebi unda
yofiliyvnen ioane lazi, moZRvari petre iberisa, TviTon petre
iberi, TiTqmis maTi Tanamedrove, iberiis samefo karze moRvawe
pirebi da Cans ierusalimSi, petres garemos wevrebi.
somexTa mier wmida werilis Targmna imave epoqaSi, IV s-is bolosa
da V s-is dasawyisSi, daiwyo.
miiCneva, rom mesrop maStocma somxuri anbani 405 wels Seqmna.
daaxloebiT amave dros albaT ukve intensiurad muSaobdnen wmida
werilis qarTulad gadmosaRebad.
qarTvel pirvelmTargmnelTa didi pleadis wevri anda SeiZleba,
meTauric iyo ioane lazi, unda vifiqroT, rom mis monasterSi
ierusalimSi aRmoCenili warwerebi amas adasturebs _ isini SeiZleba
marTlac pirveli iyvnen qarTul saeklesio warweraTa Soris. 414
wlidan is ukve qarTul wmida werils aswavlida petre ibers.
lazTa monastris satrapezos iatakis mozaikur warweraSi
naxsenebi pirebi _ antoni, aba da iosia, safiqrebelia, wmida werilis
qarTveli mTargmnelebi iyvnen.
ierusalimis lazTa monasterSi aRmoCenili teqsti aseTia:
`SewevniTa qristesiTa da meoxebiTa wmidisa TevdoresiTa Seiwyalen
antoni, abai da iosia, momsxmeli amis sefisai da ded-mamai iosiaisi,
amen~.
miiCneva, rom monasteri aSenebuli yofila wmida Tevdores sa-
xelze, winamZRvari yofila antoni, mozaika ki daumzadebia (mousxams)
iosias (e. mamisTvaliSvili, qarTvelebi da bibliuri samyaro, 1998,
gv. 86).
383
Cveni azriT, romelic adreve gamovTqviT, aq moxsenebuli pirebi
antoni, abaY da iosia unda yofiliyvnen wmida werilis qarTveli
pirvelmTargmnelebi, petre iberis mama-papebis samefo karis sxva
moRvaweebTan erTad (ix. mitropoliti anania `ioane lazi~ da `petre
iberi marTlmadidebeli episkoposi~).
aseTi varaudis gamoTqmis uflebas iZleva is, rom jer kidev XIX
s-Si am warweris aRmoCenamde pirvelmTargmnelebis saxelebs TiTqmis
amave TanmimdevrobiT gadmocemdnen, oRond maT umatebdnen `daviTis~
saxels. xolo petres papis bakur mefis karze qarTuli anbanis
SeqmnisaTvis da saliteraturo-saeklesio enis SemuSavebisaTvis ga-
weul Rvawls aRwerdnen movses xorenaci da sxva somexi avtorebi
IV-V saukuneebisa.
antoni da abaY sxvadasxva pirebi unda yofiliyvnen.
ara anton abati, aramed antoni da abaY.
ZvelqarTuli saxeli abai saqarTveloSi cnobili iyo, misganaa
gvari abaiSvili. iosia ki unda yofiliyo ara mozaikis momsxmeli
xelosani, aramed qtitori, romlis safasiTac (TanxiTac) moisxa
iataki.
saerTod, xelosnebis saxelebs Zvel teqstebSi adgils ar
uTmobdnen, miT ufro aseT gamoCenil adgilas, xolo qtitorebis
moxsenieba, miT umetes Tu isini cnobili adamianebi iyvnen, miRebuli
wesi iyo.
maSasadame, Cven unda vifiqroT, rom petres papis bakur mefis
karze IV s-is bolodanve gaCaRebuli iyo mTargmnelobiTi muSaoba. am
saqmisaTvis samefo karze unda miewviaT ioane lazi, xolo roca
ufliswuli daibada _ ufliswulis aRmzrdelad anu gansaswavlad
dainiSna is (ioane lazi), rogorc am saqmis _ axladfexadgmuli
qarTuli literaturis _ specialisti.
marTlac, 411 wlisaTvis, qarTuli saeklesio literatura sul
axali Camoyalibebuli unda yofiliyo (411 wels, rogorc iTqva
daibada petre iberi). Zvel somxur wyaroebSi, rogorc iTqva,
Semonaxulia cnobebi, rom qarTuli saeklesio anbanis da qarTuli
saeklesio enis CamoyalibebisaTvis muSaoba mimdinareobda IV s-is
bolosa da V s-is dasawyisSi qarTlis samefo karze.
bakuri _ petres papa dedis mxridan, aseve buzmariosi buz-mihri
mamis mxridan iveriis mefeebi iyvnen swored am dros, maT uTuod
Rvawli miuZRviT qarTuli wmida werilis Targmnis saqmeSi, Cveni
384
azriT amitomac arian isini moxsenebulni lazTa monasterSi sxva
pirvelmTargmnelTa msgavsad.
petres mama _ buzmariosi cxadia, am saqmis xelisSemwyobi
iqneboda, deda _ bakurduxtTan erTad (buzmariosi _ Cans, Zvel
saqarTveloSi cnobili saxeli iyo, adigenis raionis sofel udeSi
dafiqsirebulia toponimi `buzmareTi~, petres saxeli ki maruani
yofila siymawvileSi, saxel maruanisgan SeiZleba iyo nawarmoebi
gvari _ maruaSvili, saerTod ki, saxeli maruani igive miriani unda
iyos _ iberiis samefo karze miRebuli saxeli).
ase, rom `lazTa monasterSi~ Cven unda gvqondes pirvelqarTvel
mTargmnelTa saxelebis CamonaTvali. maTi moxseneba am monasterSi
saWirod miuCneviaT, radganac maTi pleadis wevri unda yofiliyo
monastris damaarsebeli ioane lazi. maTi RvawliT giorgi
mTawmindelisa da giorgi mcires sityviT _ `pirveliTaganve gvqondes
werilnica da sarwmunoebai WeSmariti da marTali~.
wmida werilis qarTuli pirvelTargmanebi WeSmariti da marTali
yofila, amitomac X-XI ss-is `mTargmnel-redaqtorebs~ isini ar
SeucvliaT. am teqstebma dRemde ucvlelad moaRwies da saeklesio
msaxurebaSi amJamadac gamoiyenebian.
k. daneliam, gamoCenilma enaTmecnierma, gamowvlilviT Seiswavla
XI s-is dasawyisSi `Targmnili~ teqstebi da mivida daskvnamde, rom
sinamdvileSi XI s-Si xelaxla ki ar iTargmna berZnulidan qarTul
enaze wmida werili da sxva saeklesio teqstebi, aramed moxda Zveli,
ukve arsebuli qarTuli Targmanebis (teqstebis) Sedareba-
redaqtireba imJamindel berZnul redaqciebTan da amis Sedegad
miRebul iqna eklesiisaTvis `kanonikuri~ teqstebi. maSasadame,
eqvTime da giorgi mTawmidelebi, maTi epoqis wmida mamebi iyvnen ara
mTargmnelebi am sityvis pirdapiri gagebiT, aramed mxolod
redaqtorebi. `am faqts mxolod danaxva unda~ - werda am faqtSi
absoluturad darwmunebuli k. danelia, radganac man es teqstebi,
rogorc iTqva enaTmecnierulad gamowvlilviT Seiswavla.
aRsaniSnavia, rom giorgi mTawmideli Tavis anderZSi swored am
faqts aRniSnavs, rom is iyo ara `axlad mTargmneli~ wmida
werilisa, aramed mxolod `Semmowmebeli~ anu redaqtori romelic
`awamebda~, adarebda erTmaneTs ukve arsebul Zvel qarTul teqstebsa
da imdroindel berZnul redaqciebs.
erTmaneTTan `Sewameba~ anu Sedareba cxadia udides codnasa da
Sromas iTxovda mSromel-redaqtorisagan. giorgi mTawmidelis
385
anderZis ori redaqcia arsebobs, erTi redaqcia (Seuryvneli teqsti
anderZisa) daucavs samegreloSi, moqvSi dacul saxarebas, aseve
breTis, axalcixisa, eCmiaZinisa da ubisis saxarebebs. am Seuryvnel
anderZSi naTqvamia _ `ese wmidai oTxTavi ara Tu axlad gviTargmnia,
aramed friadiTa iZulebiTa ZmaTa vieTme, berZnulTa saxarebaTa
Segviwamebia friadiTa gamowvlilviTa~. am anderZidan sruliad
aSkarad Cans, rom giorgi mTawmidelma ki ar Targmna _ am sityvis
Semdegdroindeli gagebiT wmida oTxTavi, aramed mxolod `Seawama~
anu Seadara berZnul redaqciebs da Caaswora maT mixedviT.
Semdgom saukuneebSi aRniSnul wmida mamebs siyvaruliT
uwodebdnen `mTargmnelebs~.
maTi xelidan gamosuli wmida werilis redaqciebi iqca
oficialur saeklesio teqstebad, amitom pativiscemisa da
siyvarulis niSnad maT `mTargmnelebis~ aRniSnuli wodeba
daimkvidres.
Cans, am damokidebulis gamo, SemdegSi romeliRac gadamwers am
Tvalsazrisis Sesabamisad `Seusworebia~ giorgi mTawmidelis
anderZi, kerZod misgan amouRia zogierTi sityva, ramac warmoSva
anderZis axali teqsti iseTi saxisa, romelic dResdReobiT ufro
gavrcelda.
amJamad, ratomRac imaleba anderZis pirvelsaxe, romelic
Seryvnilad miiCneva.
sinamdvileSi giorgi mTawmideli TviTon uxsnis mkiTxvels Tu
ratom ar esaWiroeboda Zvel qarTul teqstebs xelaxla Targmna.
misi Zalze dabejiTebuli mtkicebiT daaxloebiT IV-V ss-Si
Sesrulebuli Zveli qarTuli Targmanebi `wmidadaa Targmnili~
Tavisi drois mTargmnelebis mier. amis gamo pirvelmTargmnelTa
xelidan gamosuli teqstebi iyvnen `keTilni~ anu misaRebi
eklesiisaTvis, maS ratom dasWirda am `wmidad da keTilad~
Targmnil teqstebs Sedareba berZnul redaqciebTan XI s-is
dasawyisisaTvis? am kiTxvas TviTon scems pasuxs giorgi mTawmideli.
giorgi mcires sityviT, `friadi iZulebiT~ giorgi mTawmidels
gauwevia udidesi Sroma, romelic ase saWiro iyo imJamindeli
qarTuli eklesiisaTvis, raTa cilismwameblebs (`mabraloblebsa da
mayvedreblebs~) avtoriteti ar SeebRalaT qarTuli wmida
werilisaTvis. giorgi mTawmidelis sityviTac, mis gverdiT yofilan
sasuliero pirebi `Zmanni~, romelTac dabejiTebiT uTxovniaT gaewia
es Sroma.
386
erTi sityviT, giorgi mTawmidelma iRvawa qarTuli wmida werilis
avtoritetis amaRlebisaTvis, daumtkica yvelas, rom is iseTive
Rirsebisa iyo, rogorebic iyvnen yvelaze kargi berZnuli redaqciebi
misi droisa. Tumca ki miaCnia rom ufro Zveli, pirvelqarTuli
Targmanebi Zalze kargi Targmanebi iyvnen _ is wers anderZSi _
`Cvenni yovelni saxarebani pirveliTgan wmidad Targmnilia da
keTilad _ xanmetnica da sabawmidurnica~ (n. papuaSvili, axali
aRTqmis qarTuli Targmani, 2007, gv. 92).
maSasadame, giorgi mTawmideli didad afasebda qarTvel pirvel
mTargmnelTa skolis muSaobas. es skola, rogorc iTqva, Camoyalibda
IV s-is bolosa da V s-is dasawyisSi, somxuri wyaroebis cnobiT
bakur mefis karze. anu petre iberis papis ojaxi iyo mecenati,
sponsori da damkveTi im didi muSaobisa, romelic esaWiroeboda
axalfexadgmul qarTul saeklesio mwerlobas, romelic am ojaxis
Tvalwin yalibdeboda.
movses xorenacis sityviT, qarTvelTa samefo karze SemoukrebiaT
qveynis sxvadasxva kuTxidan qarTuli enis mcodneebi.
sxva wyarodan Cans, rom maT Soris erTerTi rCeuli yofila ioane
lazi _ radganac swored is airCies axalgazrda ufliswulis aR-
mzrdelad, anu sityvierebis maswavleblad.
marTlac, man patara petres zepirad Seaswavla axalTargmnili
wmida werili.
es iyo, ase vTqvaT _ pirveli aprobacia pirvelmTargmnelTa
moRvaweobis Sedegis dasadgenad.
misi cxovrebidan Cans, rom petres marTlac keTilad Seuswavlia
wmida werili, imdenad, rom SemdgomSi yvelas aocebda wmida
werilis codniT konstantinopolis saimperatoro karze.
qarTuli saeklesio damwerlobac pirvel nabijebs dgamda petres
siymawvilis wlebSi.
saqme is iyo, rom Tu ki mesrop maStocs mravali Zieba dasWirda
somxuri anbanis aso-niSnebis moxazulobis mosaZebnad, qarTvel
mamebs ar esaWiroebaT amdeni Zieba _ qarTlis samefo karze iqamde
saukuneTa manZilze iyenebdnen e.w. armazul damwerlobas.
armazuli damwerlobiT Sesrulebuli warwerebi aRmoCenilia
vanSi, borSi (dasavleT saqarTveloSi), mcxeTaSi da sxvagan. es iyo
finikiuri damwerlobidan warmoSobili arameuli damwerlobis erT-
erTi saxe.
rogorc Cveni Tanamedrove mkvlevarebis (r. patariZe) naSromebidan
Cans, Cvens pirvel wmida mamebs mouZebniaT arameuli damwerlobis
387
pirveli saxe, anu am anbanis saukeTeso varianti. da Cveni fiqriT, is
daudviaT safuZvlad qarTuli saeklesio damwerlobisaTvis.
magaliTad, asomTavruli `a~, aris arameuli anbanis pirveli aso-
niSani, romelic igive saxisaa, maT Soris gansxvaveba isaa, rom
arameuli `a~ swori xazebis urTierTgadakveTiTaa miRebuli, xolo
asomTavrulis `a~, igive xazebia, oRond damrgvalebuli saxisa.
arameuli anbanis samkuTxedebi _ asomTavrulSi wreebiTaa
gadmocemuli. magaliTad, aso-niSani `bani~ arameulsa da qarTulSi
erTidaigivea, oRond arameulSi `bani~-s muceli samkuTxedis formis
mqonea, xolo qarTulSi is mrgvalia.
cxadia, qarTul saeklesio anbanSi saWiro iqneboda ramdenime aso-
niSnis damateba, Tumca, SesaZloa iqamdec, armazulSi es aso-niSnebi
arsebobda kidec.
yovel SemTxvevaSi, armazulis Tavdapirveli deda-saxe (Zveli
arameuli) unda yofiliyo safuZveli qarTuli saeklesio anbanisa.
maSasadame, qarTvelma pirvelTargmanebma ioane lazisa da petre
iberis yrmobis epoqaSi SeZles armazul-arameuli damwerlobis
safuZvelze asomTavrulis Seqmna, amasTanave qarTulad Targmna
wmida werilisa da aseve misi Cawera qarTulive, ukve qarTuli
saeklesio asoebiT.
aqedan Cans, rom ioane lazi idga zogadqarTuli saliteraturo
enisa da qarTuli saeklesio damwerlobis saTaveebTan.
rogorc aRiniSna, amis mizezi unda yofiliyo is, rom ioane lazis
dros aRmosavleT saqarTvelos xalxis metyveleba Zalze axlos
idga imJamindel megrul-lazurTan, iseve, rogorc saqarTvelos
sxvadasxva kuTxeebis metyvelebebTan. saerTo saliteraturo ena is-
is iyo isaxeboda da ibadeboda ioane lazis SromiT.
enaTmecnierulad aseve iyo evropisa da aziis sxva regionebSic.
magaliTad, IX-X ss-Si rodesac kirilem da meTodem slavurad
gadmoiRes wmida werili, slavuri saerTo enas warmoadgenda
zogadad slavebisaTvis, mxolod Semdeg XIV-XV ss-saTvis TandaTan
Caisaxa slavur enaSi ukrainuli, belarusuli, da e.w.
`velikorusuli~ (moskovuri) ena-metyvelebani, dasavleT slavebSi
Semdgom Camoyalibda serbuli, bulgaruli da sxva enebi. ase, rom
slavuri wmida werili enobrivad saerTo iyo Semdeg Camoyalibebuli
ukrainelebis, belarusebis, da sxva slavuri xalxebisaTvis.
msgavsadve laTinuri ena, romelzec iTargmna pirvel saukuneebSi
wmida werili, iqca safuZvlad Semdeg Camoyalibebuli franguli,
388
espanuri, italiuri Tu ruminuli enebisaTvis. maSasadame, jer
iTargmna laTinurad wmida werili, xolo Semdgom Camoyalibda
laTinuri enis safuZvelze sxvadasxva xalxebis enebi, amitomac am
xalxebisaTvis laTinur enaze wirva-locva pirvel xanebSi, sanam am
xalxebis enebi Tanamedrove saxes miiRebda, sruliad gasagebi iyo.
cxadia, am erTgvari zogadi wesisagan ar unda yofiliyo
gamonaklisi qarTulic.
IV-V ss-Si zogadqarTul enaze iTargmna wmida werili, romelic
gasagebi iyo yvela kuTxis qarTvelTaTvis, radganac es ena imJamad
mSobliuri da gasagebi iyo yvela kuTxis mcxovrebisaTvis, mxolod
Semdeg saukuneebSi am kuTxeebis metyvelebani gadaiqca
erTmaneTisagan daSorebul dialeqtebad. e.i. ioane lazis dros
lazeTisa Tu kaxeTis qarTveloba metyvelebda erTmaneTisaTvis
gasageb saerTo enaze, romelzec iTargmna wmida werili da
romelsac SemdgomSi ewoda Zveli qarTuli saliteraturo ena.
mxolod Semdeg saukuneebSi, rogorc iTqva daSordnen erTmaneTs es
metyvelebani.
enebi swrafad viTardebian, amitomac gvaqvs Zveli berZnuli, Zveli
somxuri, Zveli qarTuli da a.S. Cven erTmaneTs vadarebT Tana-
medrove megrulsa da Zvel saeklesio-saliteraturo enas. rogorc
viciT Tu arsebobs Tanamedrove megrul-lazuri, unda yofiliyo
Zveli megrul-lazuric.
ra saxisa iyo is (megrul-lazuri) 1600-1500 wlis win, ioane lazis
dros? Cveni TvalsazrisiT, rogorc mravaljer aRvniSneT, IV-V
saukuneebSi megrul-lazuri Zalze axlos idga saliteraturo Zvel
qarTulTan. amitomac ioane lazi, albaT mSobliur dialeqtze
dayrdnobiT sxvadasxva kuTxeebis mamebTan erTad ayalibebda
saliteraturo-saeklesio enobriv normas, raTa gasagebi yofiliyo
rogorc mTis, ise baris morwmuneebisaTvis, qveynis rogorc erT, ise
meore kuTxeSi.
Cvens Tvalsazriss, rom ioane lazis epoqaSi megrul-lazuri
saliteraturo qarTulis erT-erT safuZvels warmoadgenda
ganamtkicebs Zvel matianeTa da wyaroTa cnobebi. magaliTad,
`moqcevaY qarTlisaY~-s cnobiT, aleqsande makedonelis epoqaSi
arian-qarTlis mefis Ze azoni samxreTidan wamouZRva samxedro
elitis mravalsulian ojaxebs, romelTac Camoayalibes saxelmwifo
_ `qarTlis samefo~. amave wyaros cnobiT mis SemadgenlobaSi
389
Sedioda egrisi _ dasavleT saqarTvelo, radganac am saxelmwifos
Crdilo-dasavleTi sazRvari gadioda md. egriswyalze.
sad mdebareobda arian-qarTlis samefo, saidanac CrdiloeTiT, maT
Soris egrisSi, Casaxlda axali qarTuli saxelmwifos Semqmneli
azonis samxedro elita? vaxuSti batoniSvilis cnobiT klarjeTi
azonis mamuli qveyana iyo, misi mimdebare mxareebiT. e.i. arian-
qarTli moicavda klarjeTs, qaldeas, tao-basiansa da im mezobel
kuTxeebs.
lazebis qveynis _ `qaldeas~ da `qarTlis~ etimologia erTi da
igive unda iyos, radgan orive sityvis fuZeSi Tanmxovnebia `qld~ da
`qrT~, cxadia, es erTi fuZea, radganac kanonzomieria gadasvlebi l-
r, d-T. lazTa (WanTa) qaldeas Semounaxavs arian-qarTlis qveynis
saxelis fuZe `qarT~.
Zvel wyaroebSi `samegrelo~ da `sofeli megrelTa~ erqva
trapezun-qaldeas regions, sadac pirvelad iqadaga andria
pirvelwodebulma. am qveynis anu qaldeas xalxis ena Semoinaxa
saliteraturo Zvelma qarTulma enam.
XX saukuneSi, sabWoTa okupaciis dros, saqarTveloSi Sesabamisma
samecniero wreebma gaabatones Tvalsazrisi, TiTqosda Zvel qarTul
saliteraturo enas IV-V saukuneebSi safuZvlad daedo qarTl-
kaxuri dialeqti.
es Tvalsazrisi Zireulad gansxvavdeboda saqarTveloSi iqamde
aTaswleulTa manZilze arsebulisagan, rom Zveli qarTuli saerTo
ena iyo qarTuli eklesiis mrevlisaTvis, romlis iurisdiqciaSic
yoveli qarTuli Temi Sedioda afxazeT-svaneTidan araqsamde da
Semaxiamde. qarTvelTa garda am faqts ucxoelebic aRniSnaven,
arqanjelo lamberti wers samegreloSi gamoiyeneba qarTuli wignebi,
`romelic dawerilia maTis namdvilis, Zveleburisa da wmida eniT. am
enisagan maTi mdabiuri ena ise ganirCeva, rogorc Cveni mdabiuri
laTinuridan ganirCeva~ (arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera,
2011, gv.185). is wers: `saqarTvelos samefo gavrcelebuli iyo Tav-
rizamde, arzrumamde da kafamde, romelic xersonesSia. am mxriT
saqarTvelo Seicavda Tavis samflobeloSi afxazebs, anu abasqebs,
Cerqezebs da jiqebs anu Ziqebs. saqarTvelos samefos rom aseTi
sivrce eWira, amis cxadi kvali dResac ipoveba iq. arzrumis qalaqis
maxloblad axlac moipoveba qarTuli soflebi. uwindel droSi
TviT am qalaqSi ijda qarTveli episkoposi, arzrumelad wodebuli.
kolxidis gareT, afxazebisa da jiqebis qveyvebSi mSvenieri taZrebi
390
dganan qarTulad aSenebulebi da qarTulis zedwarwerebiT. iranis
mxriTac, TviT Tavrizamde, rogorc qarTuli eklesiebis, ise
qarTuli soflebis cxadi kvali dResac sCans~ (iqve, gv. 30).
lazikis samitropolitos
Zveli mosaxleobis ena
xelnawerTa erovnuli centris fondebSi daculia XV-XVI
saukuneebiT daTariRebuli qarTuli xelnaweri (# 3475), romelsac
aqvs berZnulenovani minawerebi, romelnic Sesrulebulia ara
berZnuli, aramed qarTuli asoebiT.
xelnaweri, rogorc n. maxaraZem gamoikvlia, Sesrulebulia
samxreT saqarTvelos im nawilSi, romelic osmalebma miitaces da
Sesabamisad, misi marTlmadidebeli mosaxleoba konstantinopolis
sapatriarqos iurisdiqciaSi aRmoCnda (n. maxaraZe, liturgikuli
praqtika da pontouri dialeqtis gavlenis sfero, bizantia, qarTuli
wyaroebi, 2010, gv. 303).
iqamde bizantiis qaldeasa da iberiis Temebis miwawyalze
mcxovrebi es mrevli, daaxloebiT XIII-XVI saukuneebSi kvlav
dedaqarTuli eklesiis wiaRs daubrunda, magram Semdeg, osmalTa
batonobis epoqaSi, isini xelmeored, kvlav, berZnuli eklesiis
iurisdiqciaSi aRmoCndnen.
xelnaweridan da misi minawerebidan Cans, rom osmalTa epoqaSi,
qaldea-WaneTsa da, aseve, samcxe-saaTabagos samxreT nawilSi
qarTulenovan mrevls da mis samRvdeloebas daukanones
valdebuleba, raTa maT wirva-locva da RvTismsaxureba aRar
hqonodaT qarTulad, aramed berZnulad.
am valdebulebis gamo zemoT aRniSnuli xelnaweris mepatrone
qarTulenovani mRvdeli, romelsac berZnuli ar codnia, iZulebuli
gamxdara xmamaRla, mrevlis gasagonad warmosaTqmeli locva _ e.w.
`asamaRleblebi~ warmoeTqva berZnul enaze, am dros ki mas xelSi
eWira kondaki, sadac es berZnuli asamaRleblebi Cawerili iyo
qarTuli asoebiT. e.i. am mRvdelma berZnuli wera-kiTxva ar icoda,
amitom berZnulenovani asamaRlebeli qarTuli asoebiT dawera da
wirvis dros xmamaRla waikiTxa.
391
xelnaweridan, Cans, rom wirvis dros is, e.w. `saidumlo locvebs~
kvlav qarTulad kiTxulobda, xolo asamaRleblebs ki berZnulad
warmoTqvamda, aseve kvereqsebs. berZnuli asamaRlebeli ki, rogorc
iTqva, qarTuli asoebiT hqonda dawerili.
mkvlevarma, xelnaweris SeswavliT, daadgina, rom am regionis
mrevlica da samRvdeloebac qarTulenovani iyo, oRond maT
sacxovrebel garemoSi ukve axali ena, e.w. pontouri berZnuli ena
ikvalavda gzas.
mkvlevaris mier moZiebuli monacemTa erToblioba mowmobs faqts,
rom am garemoSi axali ena-metyveleba isaxeba, romlisTvisac ukve
`pontoika~ anu pontos dialeqti mSobliuri xdeboda.
es regioni istoriuli qaldea-WaneTia, gumuSxanes regioni,
saidanac ayrili mosaxleoba XIX saukuneSi saqarTveloSi
Camosaxlda. maT imJamad ukve `berZnebs~ uwodebdnen, magram maT
yofil saeklesio qarTulenovnebas is faqtic miuTiTebs, rom maT
WaneTis sofel imeradan Tan Camoitanes qarTulenovani Zvirfasi
saxareba, sxva qarTul saeklesio wignebTan erTad. yofili Wanebi
berZnebad iqcnen, qarTulenovani wirva-locva, niSani mTeli maTi
istoriuli regionis qarTulobisa _ daviwyebul iqna. isini
memkvidreni iyvnen pariadres mTianeTis iberebisa.
strabonis mier naxsenebi pariadres, xorZenasa, gogarenasa da mi-
mdgomi olqebis mosaxleobis anu Zveli iberebis ena unda yofiliyo
sustad diferencirebuli fuZe-qarTuli (e.w. fuZe-qarTveluri) ena,
anu is ena, romelic safuZvlad daedo Zvel qarTul saliteraturi
mwerlobas _ amis gamo Zveli qarTuli enis codna amave regionSi
mdebare taos, basianisa da mezobeli mxareebis mcxovrebTaTvis, am
mxareebidan gamosuli qarTvelebisTvis, bunebrivi iyo.
amis anareklia is, rom am da mimdgomi mxareebidanac gamosuli
moRvaweebis somxurenovan TxzulebebSi qarTulenovnebis naSTebia
SemorCenili.
magaliTad, grigol parTelis arabulenovan cxovrebaSi qarTuli
sityvebi gvxvdeba, iseve, rogorc daviT uZlevelis naSromebSi.
aRsaniSnavia, rom qarTuli sityvebi aRmoCnda aseve, somxur xalxur
sagmiro epos `daviT sasuncSi~, misi ZiriTadi plastebi VIII-X ss-s
ganekuTvneba (Caiweres 1874 w.) da asaxavs 4 Taobis sagmiro saqmeebs.
rogorc aRiniSna, XI saukuneSi bizantiam aRniSnuli miwa-wyali
CamoaSora saqarTvelos. iqauri qristiani marTlmadideblebi
ganaSora mcxeTis deda eklesias da Seiyvana konstantinopolis
392
sapatriarqos lazikis samitropolitoSi, magram am qmedebiT
bizantiis imperiam, iseve, rogorc VI-VII ss-Si, ZirTadad
TavisdauneblieT, xeli kvlav Seuwyo qarTvelTa Soris somxuri
identobis ganvrcobas, radganac iqauri qarTveloba faqtiurad
somxur-qalkedonituri eklesiis iurisdiqciaSi moeqca.
armenizaciis procesis Tavidan asacileblad iqaurma qarTvelobam
mxolod is moaxerxa, rom eklesiurad ganSorda somxur centrebs da
lazikis samitropolitos somxur-qalkedonitur saepiskoposoebSi
gaerTianda.
iqaur qarTul samrevloTa bazaze Camoyalibda lazikis, anu
trapezuntis samitropolitoSi qalkedonuri saepiskoposoebi _
olnutisa, xorZenasi, bizanasi, andakisa da sxva, xolo vanis tbis
irgvliv iyo somxuri mrevlis qalkedonuri saepiskoposoebi wm.
nikolozisa, arWeSisa, berkrisa, vanisa da sxva.
qarTulenovnebis naSTebi armeniaSi
somxeTi erTenovani qveyana ar yofila, aq gavrcelebuli yofila
sxvadasxva enebi, kerZod, korduelTa ena, albanelTa ena, sivnielTa
ena, xoiTelTa (artinis) ena, orTielTa ena, dasavleT WaneTisken ki
`ar ismoda somxuri ena~ (p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 499).
VIII s-is somexi mwerali stefanos sivnieli werda, rom somxeTis 7
mxare somxeTis sanapiroebze, enobrivad ganirCeoda Sida
somxebisagan, radganac am mxareebSi adgilobrivi enebi (`mosazRvre
dialeqtebi~) yofila gavrcelebuli. es mxareebi yofila tao (imier
tao), speri (zemo speri), xoiTi _ sasunis mxare, arcaxi, sivnieTi,
korduena (korWea) da sxvebi. korduenaSi am droisTvis, p. ingoroyvas
393
sityviT, qurTuli yofila gavrcelebuli, Tumca ki korduena Zveli
qarTuli qveyana iyo n. adoncis sityviT. taosa da sperSi qarTuli
ena yofila gavrcelebuli. xoiTel-sasunelTa ena orTaelTa enad
iwodeboda da `artani~-s saxeliTac iwodeboda (Sdr. artaanelTa,
anu qarTuelTa ena). zemoT aRniSnuli es mxareebi lazikis
samitropolitos farglebSi aRmoCnda, misi mrevli ZiriTadad
identoba da vinaoba Seryeuli qarTveloba iyo, romelic xan somxur,
xan ki berZnul enobriv garemoSi moeqca.
Crdilo, Sua da dasavleT armenia karduxebisa da xalibebis
epoqaSi (Zv. w. V-IV ss.) qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli, amitomac
aq mdebare vrceli miwa-wyali pariadres mTianeTidan, xorZenasa da
gogarenas CaTvliT iberebis sacxovrisi iyo.
rogorc aRiniSna, strabonis cnobiT, mxolod qristeSobamde II
saukuneSi SeZlo imJamad gaZlierebulma armeniam iberebisagan
mietacebina maTi samSoblos mniSvnelovani nawili _ pariadres
mTiswineTi, xorZena da gogarena.
es teritoria armeniis nawilad gadaiqca.
miuxedavad amisa, qarTulenovnebis naSTebi mainc Jonavs am
mxareebidan gamosuli zogierTi somexi moRvawis Txzulebidan da
TviT xalxuri Semoqmedebidanac ki. magaliTad, qarTulenovnebis
naSTebi gvxvdeba:
a. daviT sasuncis cxovrebaSi, sadac gvxvdeba Semdegi qarTuli
sityvebi: nena, amirani, biWi, kakaba, iqvea lazizmebi (v. goilaZe,
asurel mamaTa samSoblo, 2002, gv. 39);
b. qarTulenovnebis naSTia agaTangelozis wm. grigolis cxovrebis
arabul TargmanSi;
g. vanis tbispira mxaris qarTulenovnebas mianiSnebs asureli
mamebis qarTulenovneba. v. goilaZis azriT, isini am mxareebidan
iyvnen;
d. daviT anRaTis wignSi gvxvdeba qarTuli sityva.
armeniaSi am qarTulenovan naSTebs Cveni mecnierebi `qarTizaciad~
Tvlian.
Tu ase Zlieri iyo qarTizacia da man SeZlo mesxeTis (tao-
klarjeTis) sruli `gaqarTveleba~ imdenad, rom dResac, XXI s-is
dasawyisSi, taoeli glexebi qarTulad laparakoben, maSin, roca tao
erTian saqarTveloSi sul 2-3 saukune iyo, ratom ver gaxda es
394
SesaZlebeli zogierT mxareSi, sadac qarTuli ena, eklesia da
kultura uwyvetia dRemde?
amitom iseTi sityvebi, rogoricaa biWi (buSis mniSvnelobiT, es
sityva gvxvdeba daviT sasuncis cxovrebaSi) goWi (es sityva gvxvdeba
grigol parTelis cxovrebis arabul TargmanSi) da sxva, aris
xalxis Sida enobrivi samyarodan gamosuli da ara kulturuli
zemoqmedebis, anu qarTizaciis Sedegi.
enis SenarCunebis mizezebi
trapezunt-arzrum-valaSkertis arealSi mcxovrebma mkvidrma
qarTulma mosaxleobam SeZlo qarTulenovnebis SenarCuneba, rac
gansakuTrebiT gamovlinda arabobis dasrulebis Semdgom IX-X ss-Si.
arabebis Semosevamde aRniSnuli miwa-wyali erTmaneTs Soris
gainawiles bizantiisa da sparseTis imperiebma da mas armeniis
nawilad miiCnevdnen, radganac IV-V ss-Si somxeTis saxelmwifoSi
Sedioda.
radganac qristeSobamde II saukuneSi es miwa-wyali armeniam
iberias Camoacala, Sesabamisad bizantielebmac da sparselebmac
TavianT mier dapyrobili qarTuli miwebis nawili Seiyvanes e.w.
`dasavleT armeniaSi~, sxva nawili `maRal armeniaSi~, nawili ki
`persarmeniaSi~ da a.S.
miuxedavad dampyrobelTa xSiri cvlisa, arzrum-tao-valaSkertis
regionis mkvidrma qarTvelebma mainc SeZles qarTulenovnebis
SenarCuneba, amis erT-erT mizezs asaxelebs v. goilaZe, Tumca sxva
regionTan dakavSirebiT is wers: `SuamdinareTi da vanis tbis
395
irgvliv mdebare raioni, marTalia araerTi dampyroblis da
saxelmwifos xelSi iyo, magram, rogorc Cans, ama Tu im teritoriaze
Sesuli da gabatonebuli ucxo eTnikuri elementi, yovelTvis ver
axerxebda damxvduri mosaxleobis asimilacias. maTi moTaveobiT
Seqmnili saxelmwifos dacemis Semdeg Zveli mosaxleoba arsebobas
ganagrZobda, da ara Tu eTnikur Segnebas, zogjer enasac mSobliurs
inarCunebda rogorc cnobilia, ase moxda aRmosavleT mcire aziaSi
Zv. w. XIII s-is damlevs xeTebis saxelmwifos daRupvis Semdeg
muSqebma Tavisi eTnikuri saxe da ena SeinarCunes, albaT ase moxda
SuamdinareTSic. asureTis imperiis dacemis Semdeg, rogorc `Zveli
msoflios istoriaSia~ miTiTebuli, `ar momxdara raime
mniSvnelovani eTnikuri cvlileba! daiRupa mxolod asiriuli
sazogadoebis zeda fena, nawilobriv qalaqelebi. soflis
mosaxleoba darCa Tavis adgilas da maTi STamomavlebi cxovroben
Crdilo eraySi dRemde, Tumca aqaduri ena didi xnis win dakarges~
(Zveli msoflios istoria, t. II, moskovi, 1982, rus. enaze. gv. 42. v.
goilaZe, asurel mamaTa samSoblo, 2002, gv. 49).
msgavsadve, arabTa batonobis dasasrulisTanave, yofili dasavleT
armeniisa da agreTve persarmeniis mkvidrma mosaxleobam (taos,
basiansa da mimdebare regionebSi) warmoaCina, rom isini SesaniSnavad
flobdnen qarTul enas, ufro metic, maT gaaCndaT qarTuli
identoba, Tumca ki ganaTlebuli qarTveloba flobda somxur enasa
da wera-kiTxvas. amJamad maT, usafuZvlod, `somexi-qalkedonitebis
erT gaqarTvelebul nawilad~ miiCneven.
somexi qalkedonitebis ena
bizantiis imperiaSi somex-qalkedonitTa monastrebsa da
eklesiebSi wirva-locva da saerTod RvTismsaxureba mimdinareobda
somxur enaze. amis Sesaxeb arsebobs wyaroebi. magaliTad, wmida saba
ganwmedilis monasterSi, romelic somxeTidan Sors, antioqiaSi
mdebareobda, RvTismsaxurebis enad somxebisaTvis somxuri iyo
nebadarTuli.
somexi-qalkedonitebi somxeTis patriotebi iyvnen da maTTvis Zal-
ze Zvirfasi iyo erovnuli kultura da somxuri eklesiis
396
tradiciebi. amitomac mtkiceba maTi e.w. `gaqarTvelebisa~ maTi
patriotizmis Seufaseblobaa.
`gaqarTvelebis~ Teoria mxolod politikuri mizniT Camoyalibda
XX saukunis dasawyisSi somxuri nacionaluri interesebis
dasakmayofileblad. aRniSnulis Sesaxeb TviT somexi avtorebi weren
`pravoslavnaia enciklopediaSi~:
`somexi qalkedonitebi TviTon TavianT Tavs Tvlidnen saak
parTevis, mesrop maStocis da nerse didis memkvidreebad (da ara
farnavazisa, kirionisa da grigol xanZTelisa, mitr. anania). somxuri
ena somex-qalkedonitTa saRvTismsaxuro ena iyo im SemTxvevaSic ki,
roca isini Sekedlebulni iyvnen berZnul monastrebs (maS rogorRa
xdeboda maTi `gaqarTveleba~? mitr. anania), magaliTad, `somexTa
saqmeebis moTxrobebis~ Tanaxmad, VI saukuneSi saba ganwmedilis
monasterSi somxebs nebas rTavdnen RvTismsaxureba mSobliur enaze
hqonodaT, imis Semdegac ki, rac somxeTSi gaimarjva
antiqalkedonurma mimarTulebam, somexi-qalkedonitebi mainc
inarCunebdnen mSobliur enas da mas iyenebdnen samisionero
miznebisaTvis (amis Sedegad SeZles maT VI-VII ss-Si taosa da sxva
qarTul Tavisuflebadakargul olqebSi gabatoneba da iSxnis
kaTedris daarseba qarTvel-qalkedonitTa Soris. mitr. anania),
magaliTad, iosebi, konstantinopolis marTlmadidebluri somxuri
Temis wevri, romelmac konstantinopolSive Seiswavla somxuri ena
da mwignobroba, 991w. Targmna berZnulidan mokle wliuri svinaqsari
konstantinopolis eklesiisa, romelic man Seavso somxuri wyaroebis
cnobebiT da gagzavna somxeTSi. somex-qalkedonitTa wreebidan
gamovida aseve berZnulidan gamomavali Tveni XI s-sa, somexi-
qalkedonitebi monawileobdnen somxuri literaturis Seswavlasa da
ganviTarebaSi~, _ wers pravoslavnaia enciklopedias statiaSi v.
aruTinova-fidaniani (pravoslavnaia enc. t. III, 2001, gv. 328).
aRsaniSnavia, rom qarTuladac iTargmneboda somex-qalkedonitTa
mdidari somxurenovani literatura, aseve somex-qalkedonitTa
dogmatur-saRvTismetyvelo polemikuri traqtatebis Semcveli
wignebic (iTargmneboda qarTul enaze) (iqve, gv. 328). somxur-
qalkedonuri agiografiuli, egzegetikuri da filosofiuri
literaturis qarTulad Targmna mimdinareobda rogorc V-VIII, ise
IX-X ss-Sic (iqve, gv. 328).
qarTulTan SedarebiT, somxur-qalkedonituri literatura
siRrmiTa da sisavsiT gamoirCeoda. amis mizezi iyo is, rom berZnuli
397
da siriuli qalkedonuri teqstebi somxur enaze ZvelTaganve
fundamenturad iyo gadmoRebuli.
aTonis mTis berebi aRniSnavdnen kidec, Tu ra mwirad miaCndaT
TavianTi epoqis mSobliuri literatura da iRwvodnen eTargmnaT
sxvadasxva enebidan.
armeniis iberiuli zolis mosaxleobis erTi nawili somxur-
qalkedonuri eklesiis mrevli iyo, maTi armenizacia mimdinareobda
da ara qarTizacia.
aqedanac Cans, rom somexi qalkedonitebi somxebadve darCnen da
SeuerTdnen maTTvis mSobliur somxur eklesias, xolo imJamindel
somxeTSi mcxovrebi eTnikuri qarTvelebi yovel gzas eZebdnen, raTa
mSobliur qarTul eklesiis wiaRs dabrunebodnen.
Zv. lazuris da Zv. qarTulis erTianobis mtkicebulebani
bizantiur epoqaSi qaldea erqva bizantiis administraciul olqs
anu Tems WaneT-lazikaSi.
trapezuntis mimdebare mxareebs iqamdec erqva qaldea. is
ZiriTadad dasaxlebuli iyo WanebiT.
es qveyana sainteresoa Tavisi saxelwodebiT.
rogorc cnobilia, qaldea jer kidev qristeSobamde aTaswle-
ulebiT adre erqva SuamdinareTis erTerT olqs, SemdgomSi `qaldu~
urartuelebma TavianT mTavar `RmerTs~ uwodes, magram maTgan, anu
semituri qaldisagan gansxvavdeboda qarTuli `qaldu~, romelic,
rogorc Cans, ufro luviur-frigiul samyarosTan iyo
dakavSirebuli.
gordu, qordu, qaldu _ frigiel samyaroSi sakmaod
gavrcelebuli saxelebi iyo.
saxeli `kardu-karduxi~, vanis tbasTan mcxovreb qarTvelur toms
erqva.
karduxebis qveyanaSia saZebni is Zveli iberia, saidanac
qristeSobamde VI saukuneSi nabuqodonosors (babilon-mesopotamiis
mefes) gadmousaxlebia iberebi pontos zRvispireTSi, trapezuntis
regionSi, romelsac daerqva kidec saxeli _ qaldea.
`iberiel-megreli Stos tomebis sakuTar saxelebSi erTi da igive
qveynis saxeli gvxvdeba. igi aris qarTu anu kardu. raki am qveynis
398
saxeli orive Stos tomebis saxelwodebaSi moipoveba, ueWvelia igi
qarTvelebis Tavdapirveli samSoblo unda yofiliyo.
samSoblos xsovna mesame Stos warmomadgenels, svanebsac aqvT
SerCenili - es karTu, anu qarTu ganTqmuli qveyana qaldea aris~ (iv.
javaxiSvili `qarTveli eris istoria, I, 1981, gv. 403-404).
WaneTs _ qaldeas, mis xalxs ki qaldevelebs uwodebdnen.
iv. javaxiSvilis azriT sityva `qaldeveli~ miRebulia qarTvelTa
fuZe qveynis `qarTu~-s saxelidan (aqedanvea `qarT~-ueli da svanebis
sasoflo Temebis `xalde~ da sxva msgavsi saxelebic). saxelebi
`galat~, `galatu~ saxelebi aseve mcire aziaSi gadmosaxlebul
kelt-galatebsac gaaCndaT.
aRsaniSnavia, rom prokofi da sxva Zveli berZen-romaeli avtorebi
ar axseneben sityva `egriss~, radganac saxelebi `egrisi, guria,
argveTi~ da sx. momdinareoben erTi saerTo fuZidan `gur~, `gor~,
rac etimologiurad Zalze axloa fuZe `kol~-Tan, am fuZidanaa
nawarmoebi `kolxi~ da `kolxida~, md. enguris Zveli saxelwodeba
`eguri~, aseve egrisis Zveli saxelwodeba `eguri~. Cans saxelebi
eguri da kolxida erTmaneTis mimarT identurni iyvnen.
fuZe `gur~ saerTo mniSvnelobisa unda yofiliyo.
fuZe `gur~, rogorc iTqva, albaT igive `kol~ (kolxida) fuZea.
amave fuZidanaa Cans argueTi, guria, egurisi (egrisi).
amave `gr~ fuZidanaa `gardmani~, `gardabani~, `agaraki~, `garisi~
(amJamad TeTriwyaro), algeTi, liganisxevi (lig-rig) da sxva.
amave fuZidan (`rg~, `gr~) unda iyos nawarmoebi qarTvelTa
aRmniSvneli eTno saxelebi _ `georgia~, ~georgien~, `gurj~ `gurZ~.
ase, rom `kolx~ dakavSirebulia `qarT~ da qarTvelTa qveynis
saxelebTan (gurgaq, georgien, georgia, gurZistan). gadasvlebiT g-k-q;
l-r; o-a (magaliTad, kol _ qar);
Zveli avtorebi dabejiTebiT miuTiTeben, rom SavizRvispirze
(Semdegdroindel afxazeTSi) cxovrobda `kerketebis~ tomi, xolo
Crdilo kavkasiaSi tomi `georgebi~, Cemi azriT `kerketebi~ igive
`gerg~, `georg~ tomia. Zalze cdebodnen qarTveli sabWoTa
mecnierebi, roca amtkicebdnen, TiTqosda `kerketebi~ igive
`Cerqezebi~ arian etimologiuri TvalsazrisiT. aq ucnauri isaa, rom
Turquli sityva `Cerqez-Carqaz~ araa Zveli warmoSobisa da Sua
saukuneebSia dafiqsirebuli. maSin roca etimologiurad `kerketi~
yvelaze ufro axloa `gerget~ - `gerg~ `georg~ `gogar~ fuZeebTan
(Sed. `gergetis mTa~ yazbegis r-Si).
399
sabWoTa istoriografia XX s-Si amtkicebda, rom TiTqosda
`kolxi xalxi~ sxva eTnosi iyo, xolo `qarTvelebi~ sxva,
etimologiuri Zieba sxvas aCvenebs.
enobrivadac lazebis anu `kolxebis~ ena da danarCeni
qarTvelebis ena erTidaigive unda yofiliyo, axlos mdgomi Zvel
qarTulTan.
rogorc zemoT iyo gamokvleuli, am gancxadebis Tqmis uflebas
iZleva prokofi kesarielis cnoba, rom lazebis eniT cixe-simagre
kotaions erqva `quTaTisi~.
prokofi wers: `am mxares Camoudis erTi mdinare, saxelad reoni,
mis sanapiroebTan Zveladve kolxebs augiaT cixe, ... maSin am cixes
kotiaions uwodebdnen elinuri eniT, amJamad ki mas lazebi quTaTiss
eZaxian, berZnuli enis ucodinarobiT mosdiT, rom am saxelwodebis
namdvili saxe Seryvnes. ase aqvs es moTxrobili arianes.
sxvebi ki amboben, Zvel droSi am adgilas qalaqi iyo da kvitaioni
ewodebodao, aqauri iyo aieti, ris gamoc poetebi mas kvitaiels
eZaxdnen, kolxidis qveyanas ki kvitatidso ... quTaTisis maxloblad
ki aris erTi metad magari cixe, saxelad uqimerioni~ (georgika, II.
gv. 196).
maSasadame, lazebma, TavianTi enis bunebis Sesabamisad, awarmoes
im cixis saxeli, romelsac berZnebi kvitaions uwodebdnen. lazebma
TavianT enaze mas uwodes `quTaTisi~. Cven viciT, rom es sityva
nawarmoebia Zveli qarTuli enis Sesabamisad _ quTaTisi (sufiqsi
`aT~, rogorc, magaliTad _ baRdaTi, gelaTi, mamaTi, da sufiqsi
`isi~, rogorc magaliTad Tbilisi, dmanisi, Zmuisi da a.S.), aqedan
safiqrebelia, rom lazuri ena igive iyo rac Zveli qarTuli ena,
yovelSemTxvevaSi es ase yofila I saukuneSi arianes dros, im
drosac Turme am cixes lazuri enis Sesabamisad `quTaTisi~ erqva da
VI s-Sic prokofis drosac. es faqti amtkicebs imas, rom Zveli
lazuri da Zveli qarTuli erTi ena iyo anda erTi enis axlo
dialeqtebi.
fuZe qarTuli ena naklebad iyo diferencirebuli arianesa da
prokofis dros, diferenciacia Semdgom gaRrmavda, Sesabamisad
qarTuli qristianuli kulturisa da wmida werilis Targmnis
epoqaSi (IV-V ss-Si) fuZe qarTuli ena aerTianebda iberebsa da
lazebs. isini erT enobriv da kulturul sivrces qmnidnen IV-V ss-
Si. Zveli qarTuli ena maTi (lazebisa da iberebis) saerTo
400
kulturis ena iyo, amitomac `quTaTisi~ erTdroulad lazuri da
Zveli qarTuli sityva iyo.
Zv. lazuri da Zv. qarTuli enis erTianobis, erTi bunebis gamo,
rogorc iTqva, moRvaweobdnen erTad ioane lazi da petre iberi
ierusalimSi. swored qarTul enas aswavlida petre ibers misi
aRmzrdeli ioane lazi saqarTveloSive 6 wlis asakidan
(mTavarepiskoposi anania, `petre iberi marTlmadidebeli episkoposi~,
2002, gv. 8).
radganac `quTaTisi~ Zveli qarTulis enobrivi normebiTaa
nawarmoebi, magram prokofi mas `lazur enad~ aRiqvams, unda
vifiqroT, rom VI saukunisTvis jer kidev ar iyo dasrulebuli
lazur-qarTulis diferenciacia da arsebobda saerTo fuZe ena,
romelic erTdroulad iyo lazurica da qarTulic. rogorc
aRvniSneT, am mosazrebis gamoTqmis uflebas albaT isic iZleva, rom
g. maWavarianis mixedviT zanur-qarTulis diferenciacia I
aTaswleulSi daiwyo (sonantTa sistema), Cans aRniSnul regionSi am
diferenciaciis procesi VI s-Si jer kidev ar iyo dasrulebuli.
amiT unda aixsnas albaT is movlena, rom Cven uamravi zanuri
toponimi da hidronimi gvaqvs guriasa da samxreT saqarTveloSi.
sinamdvileSi SesaZloa isini jer kidev gaudiferencirebeli zanur-
qarTulis enobrivi naSTebia. dasavleT saqarTvelos saeklesio
qarTulenovneba I aTaswleulSive (mag. ioane minCxis qarTulenovneba)
gamowveuli unda yofiliyo imiT, rom es ena aq yvelas esmoda,
radganac aqauri adgilobrivi metyvelebani warmoadgendnen saerTo
kulturis enis erT-erT safuZvels.
kolxi da glexi n. maris mixedviT
`lazi~ eTnonimia, romliTac berZeni avtorebi moixsenebdnen sa-
mxreT-aRmosavleT SavizRvispireTis mosaxleobas. es sityva
cnobilia ukve I-II saukuneebidan.
aRniSnuli regioni, rogorc cnobilia dasaxlebuli iyo
qarTveluri tomebiT.
rogorc cnobilia, qarTul istoriul wyaroebSi sityva `lazika~
ar gvxvdeba. is yovelTvis iTargmneboda (`sofeli megrelTa~ an
401
`samegrelo~) da igulisxmeboda trapezuntis sanaxebi, sadac,
somxuri wyaroebiT, `egris~ olqi iyo ganlagebuli.
maSasadame, sityva `lazika~ qarTuli samyarosaTvis ucxo iyo misi
sufiqsis -`ik~ gamo. marTlac, Cveni azriT, sityva `lazika~
nawarmoebia somxuri enisaTvis damaxasiaTebeli sufiqsiT `ik~, iseve,
rogorc `utik~, `alznik~, `parsaik~, `korsaik~ da sxva. Tumca misi
fuZe `laz~-qarTulia. strabonis cnobiT am fuZe `laz~-iTaa
nawarmoebi xalibebis aRmniSvneli eTnonimi `alazonebi~ da maTi
qveynis saxeli _ `alazonia~.
xalibebi anu alazonebi mravalricxovani xalxi iyo.
maTi zogierTi sacxovrisi SemdegSi somxebma daimkvidres. maT
Soris unda yofiliyo somxuri provincia saxelwodebiT _ `alznik~.
sityva `lazik~ SesaZloa iyos `alznikis~ variacia. aRsaniSnavia, rom
XI s-Si `alznik~-Si ganlagebuli iyo lazikis saepiskoposoebis erTi
jgufi.
kidev erTxel SeiZleba aRiniSnos, rom trapezuntis mxareebisaken
mcxovrebi qarTuli tomebis eTnonimebSi gvxvdeba qarTvelTa
aRmniSvneli eTnofuZe `gr~ sxvadasxva variaciebiT, magaliTad,
beqirebis tomi cxovrobda trapezuntidan afsarosamde da maT
qveyanas `beqirias~ uwodeben.
trapezunti mdebareobda regionSi, romelic `makroniad~
iwodeboda.
trapezuntis dasavleTiT farnakia `tibareniad~ iwodeboda.
yvela tomis saxelSi gamoiyofa zemoT aRniSnuli fuZe _ `gr~,
`qr~, `kr~, `bgr~.
beqirebi - beqir = bqr =bgr
makronebi - makron = kr = gr
tibarebi - tibar = ibar = br
beqirebi cxovrobdnen iq, sadac Semdeg Zidritebi, romelsac
Semdeg ewoda `lazika~.
amave eTnofuZiT unda iyos nawarmoebi cnobili eTnosaxelebi
`kolxi~ da `kolxida~.
`n. mari qarTuli sityva `glexis~ Sesaxeb dasZens _ socialuri
termini glexi Sesatyvisi somxuri `greh-ik-isa~, mdabiuri wodebrivi
saxeli. glexisagan warmoiqmna `glaxaki~, `glaxa~. `glaxa~ igive
`kolxia~, aRniSnavs glexs an monas~ (i. abulaZe, Sromebi, t. II, 1976,
gv. 168).
402
n. mari wers `ZiriTadi socialuri terminebi kavkasiaSi aris
eTnikuri warmoSobisa, udablesi fena qarTvelebsa da somxebSi
iwodeba kolxebis saxelis mixedviT qarTulad `glexi~, somxurad
`grexiki~ (n. mari, baTumi, ardagani, yarsi, petrogradi, 1922, gv. 31
(rusul enaze).
`glexi~ Seicavs fuZe-Zir `gl~ anu `gr~-s am fuZiT ki iwodebodnen
qarTvelebi (georgien, gugarqi, egrisi, guria da a.S.) `qarTlis cxov-
rebis~ mixedviT maT zeda fenad iqcnen e.w. `makedonelebi~ anu `arian-
qarTvelebi~. `moqcevaYs~ mixedviT, Sesabamisad, mkvidri qarTvelebi
ki iqca qveda fenad _ glexad. ase, rom glexs kavSiri aqvs ara
mxolod sityva `kolxTan~, aramed zogad qarTul eTno fuZesTan
`gr~, `gl~-sTan. es eTno-fuZe TiTqmis yvela qarTuli tomis saxelSi
Cans, magaliTad, georgien, gurZ, margveli, guruli, egreli,
provinciebi _ gogarena, gugarq, garisi, gardabani da sxva.
403
kari meoTxe
arian-qarTlis warsuli
Tavi XV
argonavtebi da amiraniani
aia-kolxida da pelasgur-kavkasiuri identoba
XX s-is dasawyisSi lingvistma berjix groznim gaSifra xeTuri
lursmuli damwerloba da waikiTxa xeTebis dedaqalaqis mdidari
samefo arqivi. am dokumentebSi Canda, rom xeTebis mezoblad
arsebobda saxelmwifo haiasa, zogierTi mkvlevaris azriT haiasas
adgilmdebareoba urartusas emTxveoda. is arzrumis platozec
Canda.
radganac somxeTs haiastans uwodeben, saxelma `haiasam~
aRafrTovana somexi mecnierebi, axla maT saSualeba eZleodaT, rom
ukve Zv. w. XIV s-dan emtkicebinaT mcire aziaSi somxuri
saxelmwifoebriobis arseboba. radganac iqamde miiCneoda, rom
somxuri kvali mcire aziaSi mxolod Zv. w. VI s-dan Canda.
iqamde, haiasas qveS igulisxmeboda Zv. w. VI s-dan urartus
mezoblad mdebare patara somxuri saxelmwifo, romelmac isargebla
urartus dasustebiT, daiwyo mis winaaRmdeg brZola, sabolood
mospo da misi adgili daiWira.
xeTur warwerebSi sityva `haiasas~ amokiTxvis Semdeg, somexi
mecnierebi amJamad amtkiceben, rom TiTqosda, haiasas memkvidre iyo
urartu da haiasa aris urartus Tavdapirveli, namdvili saxeli, rom
404
urartu-haisasa haikebis anu somxebis qveyana iyo, rom Sesabamisad
urartuelTa ena iyo somxuri. aseTi mosazreba sxva wyaroebiT ar
dasturdeba, is usafuZvloa.
Cveni fiqriT, qristeSobamde II aTaswleulis haiasas qveynis qveS
unda igulisxmebodes ara haikebis qveyana, aramed berZnul wyaroebSi
cnobili qveyana `aia~ anu aia-kolxida. is (aia-kolxida) amave
regions Woroxisa da evfratis saTaveebs moicavda zRvispirTan
erTad.
aia-kolxida saxelovani da cnobili qveynis saxiTaa mocemuli
Semdegi drois gadmocemebsa da miTebSi, romelTac Tavisi safuZveli
unda hqonoda.
miCneulia, rom homerosis (Zv.w. IX-VIII ss.) `odisea~ pirvelad
ixseniebs qveyanas saxeliT _ `aia~, es kolxeTis pirvandeli
saxelwodebaa. homerosma ar icoda saxeli `kolxida~, Cans imis gamo,
rom mis epoqaSi kolxeTis adgilas mdebare qveyanas saxeli `aia~
erqva. `odiseaSi~ homerosi geografiul saxel `aias~ sam adgilas
axsenebs (simRera X, XI, da XII). `odiseas~ mixedviT `aiaie~
mdebareobda mzis amosvlis mxares, `okeanis~ (ase uwodebda
zogierTi antikuri wyaro Sav zRvas) aRmosavleTiT. `aia~ berZen
mwerlebs, Cveulebriv, kolxeTSi mdebare qveynad miaCndaT,
zogierTis komentirebiT homerosi `kolxikes~ nacvlad xmarobda
`aias~, rogorc adgilis aRmniSvnel saxelwodebas, rac imas
miuTiTebs, rom `haiasas ~ samefos gaqrobis Semdeg misi saxeli `aia~
darCa, rogorc adgilobrivi geografiuli saxeli.
herodotec `aias~ kolxeTTan aigivebs. is wers `xomaldiT
miscures aia-kolxidaSi, mdinare fazisTan~.
miiCneva, rom `aia-kolxidaSi~ `aia~ niSnavs `kolxidis~ uZveles
saxels.
herodotes mixedviT mis droindel `kolxidas~ winaT,
argonavtebis epoqaSi, saxelad `aia~ erqva. asevea apolonios
rodoselTanac. misTvis aia kolxeTis sinonimia. zogi mwerlisaTvis
aia kolxeTis nawili, misi erT-erTi qalaqia, maSasadame, isinic aias
kolxeTTan akavSireben. Tavis mxriv albaT, SesaZlebelia termin
kolxeTis dakavSireba sityva qaldeasTan.
Cven qvemoT vikvlevT, rom amiranis (da zogierTi sxva) qarTuli
miTi TiTqmis zustad emTxveva im berZnul miTebs, romelnic kolxur
samyarosTanaa dakavSirebuli (miTi argonavtebisa da miTebi
promoTes Sesaxeb). amiranis miTis naSTebi SemorCenili iyo vrcel
405
terioriaze _ vanis tbasTan mdebare sasunis mTebidan vidre
afxazeTis CaTvliT Crdilo kavkasiamde. aia-kolxidis kulturis
vrceli areali ekontaqteboda berZnul-balkanur samyaros. maT
erTnairi miTebic ki hqondaT.
erT-erTi luviuri miTis Tanaxmad, rogorc aRiniSna, mokvdav-
aRorZinebadi RvTaeba telefinus simbolo (niSani) _ eias xeze unda
CamoekidaT misdami msxverplSewiruli cxvris tyavi (sawmisi), anu,
oqros sawmisis miTi ara mxolod kolxeTSi, aramed ufro adre
luvia-muSqebis qveyanaSi iyo cnobili.
saerTod, yamaris xasiaTi miagavs argonavtebis miTis kolxeTis
mefis asulis medeas xasiaTs, kerZod, yamari medeas msgavsad
Ralatobs Tavis ojaxs, Tavis mamas da mihyveba saqmros. argonavtebis
miTis siuJetis mixedviT iasons daedevneba medeas mama, am dros medea
exmareba iasons da akvlevinebs Tavisianebs, aseve, msgavsad _ yamari
exmareba amirans, raTa man mamamisi (e.i. yamaris mama) moklas _ `maRla
nu ki scem spilosa, dabla Semohkar rbilosa, daeWrebian ZarRvebi
daecemian Zirosa~ _ urCevs yamari amirans, Tu rogor moklas
mamamisi. yamaris mama ambobs amis gamo: `uyure bozsa qalasa qmari
irCia mamasa~ da swored aseTivea medeas xasiaTi. SesaZloa, is
berZnuli miTebi, romelnic kolxeTis Sesaxeb SeiTxza _ mosxebis
(muSqebis) qveyanasTan iyos dakavSirebuli.
marTlac, `mosxebi _ kolxuri tomia~ _ werda am epoqasTan
yvelaze axlos mdgomi qristeSobamde VI saukunis avtori hekatos
mileteli.
Cveni kvleviT, `mosxebi~ igive kolxebi, igive qaldebi iyo, is
eTnosubstrati, romeliTac Camoyalibda qarTveli xalxi da
romlidanac warmoiSva qarTvelTa tomebi e.w. `qarTebi~, `zanebi~ da
`svanebi~. misi miTebi aia-kolxidas miTebia, mcire aziisa da kavkasiis
qarTul samyaroSi gavrcelebuli.
f. haasis mier dadgenilia, rom mcireaziaSi gavrcelebuli rwmena-
Sexedulebebi da miTebi identuria antikur samyaroSi cnobili
zogierTi miTisa.
Cveni TvalsazrisiT iasonisa da medeas miTi garkveulwilad
identuria amiranisa da yamaris Tqmulebisa, romelic Cans
mcireaziis mkvidr qarTvelTa winaprebSi iyo gavrcelebuli, anu aia-
kolxidis vrcel samyaroSi, romlis erTi nawili Semdgom urartum
moicva.
406
iazoni da amirani
amirani yvela qarTul qveyanaSi iyo cnobili, vanistbispireTidan
kavkasiis mTebs iqiT, Cans, is gavrcelebuli iyo arian-qarTlSic, aq
unda hqonoda urTierToba qarTul da balkanur samyaros.
aqamde yuradReba aravis miuqcevia im saocari faqtisaTvis, rom
qarTuli eposis gmiris amiranisa da argonavtebis meTaur iazonis
ambebi ara Tu saocrad emsgavseba erTmaneTs, aramed identuricaa,
kerZod amirani da iazoni erTi sqemiT moqmedeben:
1. iazoni midis medeas mamis samefoSi;
amirani midis yamaris mamis koSkSi;
2. medeas mama adamian-RmerTia, zevsis STamomavalia, magiuri Zalis
mqonea - Tesavs kbilebs da amodian veSapebi,
aseTive bunebisaa amiranis sacolis mamac _ `yamars mama caSi
hyavs~ _ wvimis da amindis momcemia;
3. medea uRalatebs sakuTar mamas da midis Tavisi ojaxidan,
aseve yamaric lanZRavs Tavis mSoblebs da midis mamis saxlidan _
nawyeni mSoblebs eubneba _ `misusurebdiT danasa~.
4. medeas Tavisi mamis saxlidan malulad miaqvs saganZuri _
oqros sawmisi,
yamarsac malulad miaqvs Tavisi ojaxidan simdidre _ jadosnuri
jam-WurWeli.
5. iazons daedevneba medeas mama;
aseve amirans daedevneba yamaris mama.
6. orive qali (yamari da medea) aswavlan TavianT qmrebs rogor
daamarcxon misive (qalis) axlonaTesavebi;
yamari amirans aswavlis rogor daamarcxos mamamisi _ `maRla nuki
scem spilosa, dabla Semohkar rbilosa, daecemian ZarRvebi,
daecemian Zirosa~;
msgavsadve, iazoni medeas daxmarebiT amarcxebs mis Zmas arfsirtes
da hklavs.
6. iazoni Tavis megobar TanamolaSqreebTan erTad midis medeas
qveyanaSi,
407
aseve amiranic Tavis megobar-TanamolaSqreebTan badrisTan da
usupTan erTad midis yamaris qveyanaSi.
8. iazoni klavs gveleSaps, amirani hklavs veSaps.
9. iazonic da amiranic oqros mflobelebi arian, iazons aqvs
oqros sawmisi, amirans aqvs oqros kbili.
10. iazonic da amiranic TanamolaSqreebTan erTad ieriSiT iReben
koSks an maRali simagris kedels (iazonis molaSqreni). (ukarebo
brolis koSks, romlis kari iq Cndeba, sadac amirani wixls dakravs).
unda arsebobdes argonavtebisa da amiranis eposebis gmirebis
moqmedebaTa msgavsebis sxva niSnebic.
maSasadame, amirani da azoni erTi sqemiT moqmedeben:
1) amirani midis yamaris mamis koSkSi,
azoni midis medeas mamis (aietis) samefoSi;
2) yamars mama caSi hyavs _ wvimis da amindis momcemia,
medeas mamac msgavsi gmiria, Tesavs kbilebs da amodian veSapebi;
3) yamari lanZRavs Tavis mSoblebs da midis mamis saxlidan.
ambobs _ `misusurebdiT danasa~, Tan miaqvs ganZi _ WurWeli,
medeac midis mamis saxlidan, miaqvs ganZi _ sawmisi;
4) amirans daedevneba yamaris mama,
iazons daedevneba medeas mama;
5) rac yvelaze mTavaria, orive es qali aswavlian TavianT qmrebs
Tu rogor daamarcxon misi axloblebi anu colis axlo naTesavebi.
yamari Tavisi sakuTari mamis mokvlis xerxs aswavlis amirans,
ambobs: `maRla nu ki scem spilosa dabla Semohkar rbilosa
daeWrebian ZarRvebi, daecemian Zirosa~.
am xerxiT, yamaris RalatiT, amirani klavs yamaris mamas.
medeac aswavlis iazons rogor moklas misi Zma arfsiste. am
xerxiT medeas RalatiT, iazoni amarcxebs medeas Zmas;
6) amirans hyavs TanamolaSqre megobrebi (argonavtebi) da maTTan
erTad midis yamarTan,
iazons hyavs TanamolaSqre megobrebi (badri da usupi) da maTTan
erTad midis medeasTan;
7) iazonic amarcxebs gveleSaps da amiranic;
8) iazonic da amiranic oriveni oqros mflobelebi arian, erTs _
oqros sawmisi aqvs, meores _ oqros kbili;
straboni, aseve sxva berZen-romaeli istorikosebi midebs, Crdilo
somxebs, albanelebsa da iberelebs, aseve kavkasiis zRvispira tomebs
miiCnevdnen argonavtebisa da medeas STamomavlebad.
408
amiranisa da iazonis gmirobis ambebis msgavseba ar unda iyos Sem-
TxveviTi.
rogorc Cans, balkaneTidan kavkasiisaken gadmosaxlebaTa dros
frigielebs, pelsagebs da sxva tomebs da ufro adre piriqiT,
kavkasielT balkaneTSi, Tan gadahqondaT gmirebis ambebic.
luviaSi - vanisa da urmiis tbasTan mcxovrebi karduxi _
gordienebi Cans gadasaxldnen trapezuntisken daaxloebiT
qristeSobamde VIII-VI saukuneebSi. amas unda erqvas iberebis
gadasaxleba da es unda iyos asaxuli Zvel avtorTa cnobaSi, rom
nabuqodonosorma libielebis (luvielebis) mezobeli iberebi
gadaasaxla [Cans, karduxebis (gordienebis) qveynidan] pontos
zRvispireTSi, trapezuntisaken.
iberebi da pelazgebis gmirebi albaT amitom emsgavsebian
erTmaneTs.
e.i. karduxebis qveynidan anu luviidan nabuqodonosorma
mosaxleoba gadaasaxla trapezuntisken SavizRvispireTSi.
amirani iasonia, xolo medea _ yamari
f. haasis TvalsazrisiT Zveli mcireaziuri rwmenebi Semdgom
sicocxles berZnul antikurobaSi poulobdnen (n. abakelia, medeas
miTologiuri saxis interpretaciisaTvis, krebuli _ eTnografiuli
Ziebani, 1988, gv. 5).
iazons Tavisi gmirobisaTvis `qalRvTaeba~ medeas daxmareba
dasWirda.
f. haasis mier dadgenilia rom aseTi miTebi mcireaziaSi iyo
gavrcelebuli, saidanac SeaRwia antikur samyaroSi, Sesabamisad
gamoyofs da erTmaneTis gverdiT ayenebs wyvilebs inarasa da
xufasias, medeasa da iazons, n. abakeliam maT rigSi Caayena dali
(nadirTpatroni) da monadire _ qarTuli miTebis personaJebi.
409
Cveni TvalsazrisiT iasonisa da medeas miTi garkveulwilad
identuria amiranisa da yamaris Tqmulebisa, romelic Cans
mcireaziis mkvidr qarTvelTa winaprebs Soris iyo gavrcelebuli.
f. haasis cnobiT centralur anatoliaSi gavrcelebuli yofila
miTi gvel iluanqaze, romelic ebrZvis amindis RvTaebas.
amindis RvTaebas ki, Tavis mxriv exmareba qalRmerTi inara.
mas (inaras) surs daamarcxos iluanqa, risTvisac Tavis mxriv
masac esaWiroeba mokvdavi xufasias daxmareba.
xufasia da inara amyareben satrfialo kavSirs, inara aZinebs
gvels. miiCneva, rom es mcireaziul (xaTur-protoxeTuri) miTi
safuZvelia iason-medeas ambisa.
Tqmulebis erTi versiiT iasons ylapavs gveleSapi `am epizods, f.
haasis aRniSvniT, aseve vxvdebiT qarTuli `promeTeosis~ erT Tqmu-
lebaSi, romelSic gveleSapi amirans ylapavs~ (iqve, gv. 8).
Cveni azriT, amiranis TqmulebaSi yamaris mama, amindis RvTaeba
unda iyos, radganac mas SeuZlia `tarosis Secvla~ - misi cxenebis
Cliqebis mier aCqafebuli wylis nami wvimad iqceva.
f. haasis azriT, paralelebi aSkaraa _ inara da medea aZineben
urCxuls, orive uaxlovdeba mas uSiSrad, orives kavSiri aqvT oqros
sawmisTan,
Cveni azriT, saxelebi inara da yamari emsgavsebian erTmaneTs
(yinara _ yamari), aseve saxelebi `xufasia~ da `aram-xutu~ (xufasia _
xutu) (amirans megrel-lazur samyaroSi aramxutu erqva).
haasi erTmaneTs akavSirebs xufasias da iazons.
f. haasis azriT, amirani qarTuli promeTeosis gmiria.
Cven, Cveni mxriv, amiranis Tqmulebas argonavtikasTan vakavSirebT.
mogvyavs mravali magaliTi iasonisa da amiranis, medeasa _ yamaris
msgavsebisa.
amiranis Tqmuleba (misi pirvelsaxe) erT-erTi wyaro unda
yofiliyo argonavtebis miTisa. amiraniani da argonavtika erTi
saerTo Tqmuleba-warmodgenis nayofia.
gamoiTqva mosazreba, rom miTebi oqros sawmisis Sesaxeb
mcireaziulma migraciulma talRam Seitana balkaneTSi, Semdgom ki
Zv. w. 750 wlidan ukan, kolxeTSi, Semoitanes berZenma kolonistebma.
410
amirani da argonavtebi
zogierTi ucxoeli mkvlevaris azriT, argonavtebisa da oqros sa-
wmisis Tqmuleba xeTur-aRmosavlur anatoliaSi iyo gavrcelebuli,
aRsaniSnavia, rom amiranis Tqmulebasa da argonavtebis miTs erTi
siuJeti aqvT. kerZod, rogorc iTqva:
1. amirans ylapavs gveleSapi da kidev ufro Zlieri gamodis misi
muclidan, man daniT gauWra Signidan muceli gveleSaps.
zemo svaneTSi sofel lenjeris mTavarangelozTa eklesiis gare
kedelze gamoxatulia amiranis brZola veSapTan, mas aqvs aseTi
warwera _ `odes amiran veSapma STanTqa, veSapi mokla da gamovida~.
iazonsac ylapavs drakoni da medeas daxmarebiT muclidan
gamodis.
2. iazoni megobrebTan erTad miemarTeba samogzaurod.
amiranic megobrebTan erTad (badri da usupi) miemarTeba
samogzaurod (salaSqrod). svaneTis imave eklesiis garekedelze
daxatulia amiranis megobrebi _ `badri, sefedavle da usupi~.
am mogzaurobis dros iazoni amarcxebs gigant ciklops, amave
eklesiis kedelze gamoxatulia Tu rogor Wris gigant devs amirani
Tavs, mis gverdiT misi megobrebia SubiTa da fariT SeiaraRebuli;
3. amiranis sacole yamari Ralatobs Tavisi ded-mamis ojaxs, mamis
uCumrad mihyveba amirans, Semdeg ki akvlevinebs sakuTar mamas.
iazonis sacole medeac akvlevinebs sakuTar Zmas da amarcxebinebs
sakuTar mamas.
4. amiranis sasimamros magiuri Zala aqvs _ aminds cvlis, misi cxe-
nebis CliqebiT aCqefebuli wylis nami awvimebs.
iazonis sasimamrosac aseve magiuri Zala aqvs _ spilenZis
Cliqiani xarebi hyavs, Tesavs kbilebs da amodian jariskacebi.
5. amiranis sacoles (yamars) _ WurWleuli aumxedrdeba, isini
zecaSi mijriT garbian raTa Seatyobinon asulis Ralati mamas.
iazonis sacole iparavs yvelaze Zvirfas oqros sawmiss.
(rogorc Cans `oqros sawmisis~ identuri amiranianSi aris
`saWurWle~ _ `WurWeli~).
6. iazonis ambavSi apolonios rodoseli axsenebs `kvitaieli
aietis koSkebs~, sityva `koSki~ amiranianSic gvxvdeba _ algeTis
xeobaSi, `brolis koSkia~, romelsac karebi ara aqvs. mas uvlis
garSemo amirani, Semdeg wixls kravs da koSkis kedels Seangrevs.
iazonic gadalaxavs kedel-godols.
411
daskvna: argonavtebis miTi aris ara realuri ambavi, aramed miTi
pelazgur-Tesaliuri da misi monaTesave xalxebisa, romelTa
ricxvSic Cans, qarTvelTa winaprebic Sediodnen. an qarTvelTa
winaprebma gaitanes balkaneTSi es miTi.
saxeli `amirani~ Semdeg Seerqva gmirs. cecxlTayvanismcemlobis
epoqaSi mas albaT `ahrimani~ ewodeboda _ `boroti suli~.
amiranis mamis saxeli `sulkalmaxi~ _ `kolxs~ gvagonebs, mas
erqva.
sul-kalmax-i
kolxi
aia _ kolxida, SesaZloa aia-qaldeasac niSnavdes.
qarTulSi `q-g-k~ da `d-t-T~, aseve `a-o~ gadasvlebi iZleva
safuZvels vifiqroT, rom sityva `kolxi~, SesaZloa JRerda aseve,
rogorc `qalxi~, `qaldi~. sufiqsebi `xi, ti, Ti, di~ simravles
aRniSnavs da identuria. amitomac SesaZloa sityvam `kolxi~, mogvces
sityva _ `qalxi~, `qaldi~.
etimologiurad sityvebi kolxi da qaldi erTmaneTis identuria.
haiasas qveynis qveS SesaZloa igulisxmebodes aia-kolxida anu aia-
qaldea.
qaldea SemdegSi erqva trapezuntis regions, istoriul kolxeTSi,
gacilebiT adre ki urartus. qaldebis tomi, qsenofontis cnobiT,
Savi zRvidan vidre TiTqmis vanis tbamde cxovrobdnen. ase, rom
`qald~ termini uwyvetad cocxali iyo am regionSi (Savi zRvidan
vanis tbamde) saukuneTa manZilze. misi saxeli kolxididan
urartumde qmedebda.
rogorc vTqviT, urartus qaldea erqva da ara haiasa.
amasTanave, `aia~ fuZe-Ziri JRers urartus TviTsaxelwodebaSi _
`biaianili~, bi-aia-nili, sadac `bi~, SesaZloa prefiqsi iyos
mravlobiTobis aRmniSvneli. `nili, ili~ _ qarTuli sufiqsebia.
`haiasas~ qarTul samyarosTan kavSirs unda miuTiTebdes am
terminis sufiqsi `sa~. miiCneva, rom terminSi _ `haiasa~, sifiqsi `sa~
aris xeTuri warmomavlobisa da aRniSnavs rasac qarTuli `eTi~.
magram imaves aRniSnavs aseve qarTuli `sa-si~ (Tbilisi, quTaisi,
ubisa, kvaisa, jvarisa da sxva).
`haiasa~ _ `aia-kolxida~, igive aia-kardu, kolxida-qaldu, qaldea
unda iyos, anu saxeli vrceli qveynisa trapezuntidan-vanis tbamde.
412
413
Tavi XVI
arian-qarTlis winaistoria
(aia-kolxida da arian-qarTli)
`haiasa~ _ `aias qveyana~ (Semdgomi kolxida)
`haiasa~, `haiasa_acci~ (azzi) _ iyo saxelmwifo, romelic
moixsenieba xeTur lursmnul teqstebSi Z.v.w XVI-XIII saukuneebSi.
xeTologTa umetesoba haiasas aTavsebs SavizRvispirze Woroxisa
da evfratis saTaveebTan.
haiasis qveynis arseboba msoflio samecniero sazogadoebisaTvis
cnobili gaxda XX s-is dasawyisisaTvis, mas Semdeg rac gaiSifra
xeTuri warwerebi, am siaxles didi rezonansi hqonda da Secvala
iqamde arsebuli warmodgenebi msoflios Zveli istoriisa.
sityva haiasas da somexTa TviTsaxelwodebis `hai~-s msgavsebam
somex mecnierebs Camouyaliba amJamad somxeTSi damkvidrebuli
Tvalsazrisi, rom haiasis qveyana iyo somxuri saxelmwifo da
haiaselebi protosomxebi iyvnen.
es Tvalsazrisi msoflio samecniero wreebSi saeWvod miiCneva.
Tumca gavrcelebuli aris somxeTSi (da Cans saqarTveloSic,
rogorc amas uCvenebs qarTuli sainterneto statiebi somxeTisa da
somxebis eTnogenezis Sesaxeb).
somxebs haiasasTan akavSireben Zalze cnobili somexi mecnierebi.
Cveni azri ki gansxvavebulia _ aRniSnul teritoriaze (Woroxis
saTaveebidan vidre Sav zRvamde, sadac XIV s-Si mdebareobda haiasa),
berZnuli wyaroebis Tanaxmad (qristeSobamde XIII-XII
saukuneebisaTvis) mdebareobda saxelmwifo saxelwodebiT `aia~ da
swored misi saxelia asaxuli xeTur wyaroebSi.
Sesabamisad, haiasa unda iyos aias saxelmwifo, romelsac
SemdgomSi kolxeTi ewoda.
rogorc cnobilia, kolxeTis Zveli saxeli aris `aia~, sadac, mefe
aietis dros, Savi zRvis sanapiros moadgnen argonavtebi da miTis
414
mixedviT moitaces oqros sawmisi. herodote wers: `elinebma grZeli
xomaldiT micures aiaSi, kolxidaSi, mdinare fazisTan, moitaces
mefis asuli medea~ (I. 2).
marTalia `aia~ da argonavtebi miTebis sferos ganekuTvnebian,
magram, xeTuri wyaroebis `haiasa~ swored aRniSnul adgilas mdebare
saxelmwifo aRmoCnda, TiTqmis imave saxelwodebiT, es Cven SeiZleba
miviCnioT erT-erT dadasturebad imisa rom miTSi aRwerili ambebi
aireklavda istoriul realobas.
Cvens eramde XII saukunisaTvis, rogorc Cans, haiasa daiSala da
misi teritoria daipyres.
am periodSi haiasas teritoria SeiZleba daiaenis nawilad Cai-
Tvalos.
cnobilia, rom Cvens eramde XIV saukuneSi haiaselebi SeiWrnen
xeTebis teritoriaze da gadawves misi dedaqalaqi, romlis Semdegac
Tavis sazRvrad aqcies qalaqi samuxa. haiasa drodadro debda
samSvidobo zavs xeTebis samefosTan da xeTebs uxdida xarks.
lursmnuli firfitebidan cnobilia ramdenime haiaseli mefis
saxeli. rodesac xeTebis samefo taxtze avida mefe dudxalia III
haiaselebis winaaRmdeg gaigzavna mxedarTmTavari, memkvidre mefisa.
imJamad haiaselebi Tavis qveyanaSi ifaravdnen ltolvilebs
xeTebis teritoriidan, mxedarTmTavars daevala maTi da qalaq
samuxas ukan dabruneba.
haiasas mefem xeTebis mxedarTmTavarTan dado samSvidobo
xelSekruleba da dauzavda.
xeTebis mefem haiasas mefes colad misca Tavisi dai, im pirobiT,
rom haiasas mefes aekrZaleboda xeTebis samefo saxlis sxva
qalebTan raime saxis urTierToba.
samSvidobo SeTanxmeba Semdgom dairRva da haiasas beladi Tavs
daesxa xeTebis erT-erT olqs, Tavis mxriv xeTebmac alya Semoartyes
haiasa-accis cixe-simagre uras. brZolebi gagrZelda. xeTebis erT-
erTma mefem gadalaxa pontos mTebi, gavida Savi zRvis sanapiroze da
aiRo iq mdebare haiaselebis qalaqi aripse, iqedan gaemarTa accis
centrisaken, haiasis qveyana damorCilebul iqna.
rogorc iTqva, haiasis qveynis arsebobis Sesaxeb mecnierebma
Seityves mxolod xeTur-lursmnuli damwerlobis gaSifvris Semdeg,
XX saukunis dasawyisSi. iqamde urartus saxelmwifos, eTnossa da
kulturas protoqarTvelebTan, qarTvelTa TviTsaxelwodebis fuZe
`qaldTan~ akavSirebdnen, armenielebs ki am arealze mxolod Zv.w. VI
415
saukuneSi gamoCenilebad miiCnevdnen, romelTac urartus
protoqarTvelTa memkvidreoba gaiTavises.
am Teorias aviTarebdnen wm. ilia marTlis epoqis gamoCenili
evropeli mecnierebi. iliam es faqti asaxa Tavis `qvaTa RaRadSi~,
sadac mkacrad gaakritika cnobili somexi istorikosi q. patkanovi
da, rogorc werda: `misi Segirdi niko mari~, tendenciuri
kvlevebisaTvis.
i. WavWavaZis Sefasebam gaaRiziana n. mari, man miznad daisaxa
sakadrisi pasuxiT Tavisi samecniero Rirseba daemtkicebina. am
miznis miRwevas man mravali aTeuli weli da mravali naSromi
miuZRvna. sabolood, mis kvleva-Ziebebs farTo asparezi mieca
sabWoTa kavSirSi XX s-is 20-30-ian wlebSi mis sicocxleSive. amave
periodSi is da misi mimdevrebi gaaxara xeTur warwerebSi ara
qaldis (qarTvelTa eponomis), aramed haiasas (somexTa eponomis)
saxelis amokiTxvam. radganac es faqti SeiZleboda gamoyenebuliyo
sawinaaRmdegod ilias mtkicebisa, rom urartu qaldis e.i
qalduelebis, qarTvelebis qveyana iyo. axla, xeTuri warwerebi maT
saSualebas aZlevda, faqtebze dayrdnobiT sazogadoebisaTvis
daemtkicebinaT TavianTi miukerZoebloba.
am aRmoCenam aRafrTovana n. maris gavlenis sferoSi momuSave
mecnierebi, radganac xeTurma warwerebma maT saSualeba misca
`mecnieruli pasuxi~ gaecaT qarTveli `moxalise
istorikosebisaTvis~, rom armenielebi ara Zv.w. me-6 saukuneSi
gamoCndnen urartusTan, aramed ukve Zv.w. 14 saukunidan mkvidrobdnen
iqamde qarTul samyarod miCneul qveynebSi, da maT ara mxolod
Worox-evfratis saTaveebTan, aramed mcire aziis sxva regionebSic
sakuTari saxelmwifoebi hqondaT, da ufro metic, maT axla ukve
daiwyes mtkiceba, rom urartu TviTve iyo protosomxuri
saxelmwifo. Tavdapirvelad ki n. maris mimdevarma mecnierebma
gamoaqveynes didtaniani wignebi da gamokvlevebi, rom urartus ar
erqva qaldea, rom urartus xalxs ar erqva qaldevelebi, rom aseTi
Tvalsazrisic ki didi Secdoma iyo da miuRebeli samecniero
TvalsazrisiT, axla maT daiwyes mtkiceba, rom yvelaferi piriqiT
iyo da xeTur warwerebSi haiasa erqva Worox-SavizRvispireTis
saxelmwifos Zv.w. XIV s-Si.
jer kidev haiasas qveynis raobis gaazrebamde sxvadasxva wyaroebis
urTierTSejerebiT g.gozaliSvilma gamoTqva azri, rom qveyanas Wo-
roxis saTaveebidan vidre Semdgom droindel trapezuntamde erqva
416
saxeli `gaia~, `aia~, `miwa _ qveyana~ (g. gozaliSvili, miTridate
pontoeli 1965 gv. 8,9).
Zalze mniSvnelovania gozaliSvilis azri, rom iqamde, sanam
aRniSnul miwa-wyals ewodeboda kolxida, mas erqva saxeli `gaia~,
gozaliSvilis es azri SemdegSi praqtikulad daadastura xeTuri
warwerebis analizma, maTSi marTlac aRmoCnda qveyana saxelwodebiT
haiasa.
xeTologTa mier aRiarebulia, rom am terminSi `haiasa~, fuZea
`haia~ xolo `sa~ aris xeTuri sufiqsi, gamoyenebuli qveynis saxelis
sawarmoeblad, igivea rac vTqvaT inglisurSi `lend~, `land~, anu
haiasa niSnavs, haias qveyanas, unda aRiniSnos, rom amave sufiqsiT
`sa~, `si~, qarTulSic aRiniSneba geografiuli saxelebi, magaliTad:
Tbilisi, quTaisi, bolnisi, kvaisa, jvarisa, ubisa, gorisa, dRnorisa,
perevisa, sxva soflebisa da qalaqebis saxelebi.
maSasadame, Cveni azriT, haiasa igivea, rac berZnul miTologiis
aia, aias qveyana, romelsac Semdgom kolxida uwodes.
aRniSnaven, rom lursmnul warwerebSive moixsenieba haiasas
maxloblad mdebare qveyana saxelwodebiT `giuriani~, `iuria~ an
`guria~, am qveynis saxeli zustad ar ikiTxeba (magram mas rogorc
aRiniSna erqva giuriani, iuria an guria) (Дъяконов, И. М. Предисторя
Армянского народа, глава II, Исторя Армянского нагоря в эпоху бронзи и
раннего железа, ст. 43/46).
qvemoT, sxvadasxva statiaSi mivuTiTebT, rom aia-kolxida igivea
rac haiasa-qaldi, arian-qarTli, rom etimologiurad erTmaneTis
identurebi arian terminebi haiasa, aia da ariani (aia, Cans aqedan
sityva _ ariani, aia-ariani), aseve qaldi da kolxida (qal-kol, `d~
da `x~ mravlobiTobis gamomxatveli identuri niSnebia).
diakonovi Tavis am naSromSi ramdenjerme aRniSnavs, rom qaldebi,
qarTul (qarTvelur) enovani tomi iyo, is aseve aRniSnavs, rom n.
marma strabonis mier moxseniebuli haliZon-qaldebi qarTul
samyaros daukavSira, xolo Tavis mxriv qaldebis tomi iyo haiasas
Semdgom warmoqmnili urartus mravaleTnikuri saxelmwifos erT-
erTi Semadgeneli tomi.
Cven aseve erTmaneTs vukavSirebT Zvel qarTul termin arian-
qarTlsa da zemoT aRniSnul haiasa-qalds. termini qarTveli igivea
rac qaldueli, Tavis mxriv qaldu iyo urartus xalxTa uzenaesi
RvTaeba.
417
Cven vfiqrobT, rom haiasas unda daukavSirdes termini `aia~ da
aseve troas qveynis meore saxeli `ilioni~, `ilia~ (aqedan homerosis
iliadas, poemisa da gmirebis saxelebi).
amasTanave, ilions etimologiurad unda daukavSirdes strabonisa
da sxva Zveli avtorebis mier aRniSnuli terminic _ `haliZoni~
(ali(Z)on _ alion _ ilioni).
vfiqrobT, rom sityva haliZonSi `h~ da `Z~ meryevi da cvalebadi
Tanxmovnebi iyvnen da zogjer arc ki gamoiTqmodnen, amitomac aseT
SemTxvevaSi, sityva aliZonidan sityva alianis an da ilionis miReba
SesaZlebelia, alianidan SemdgomSi SesaZlebelia miviRoT sityva-
alia(aria), aia.
`daiaeni~, `diaoxi~, `biainali~ da sxva aRniSnul terminebSi mudam
gamoyenebuli xmovnebi `aia~ ucvlelad gadadioda amave regionSi
warmoqmnili saxelmwifoebis saxelebSi _ `aia~, `ilia~, `gaia~,
`giuria~, `haiasi~, `daiaeni~, `diaoxi~, `taoxi~, `biainali~, maTSi,
rogorc iTqva, mudam meordeba erTi da igive fuZe-xmovnebi, es aris
`aia~ (aRsaniSnavia, rom megrulSi, Sesabamisad protoqarTulSi,
qveyanas, miwa-wyals, teritorias ewodeba `qiana~).
aia
gaia
haiasi
daiaeni
diaoxi
taoxi
biainali
ilia -ilioni,
alia -aliZoni
giuria da sxva.
zogjer am xmovanTa (igulisxmeba aia) Soris Cndebian sonantebi
(sonorebi) _ `l~, `n~ da `r~, da viRebT amave regionSi cnobil
saxelebs, magaliTad: nairi, ariani, da sxva. amasTanave aRniSnuli
`l~ da `n~ unda iyvnen e.w. `rbili l~ da `rbili r~, rac
damaxasiaTebelia qarTulisaTvis.
rbili `r~ da `l~ xSirad moismoda, rogorc `i mokle~, anda arc
ismoda, Sesabamisad magaliTad termini ilioni, moismoda, rogorc
iiani, an iia, alioni (aqedan aliZonebi), rogorc ariani, aiani, aia.
maSasadame, Tu asea, maSin aliani, ariani da aia erTida igive
terminebia, saxeli im qveynisa, romelsac Semdgom kolxida ewoda.
418
rogorc termin `nairSi~, aseve termin `arianSi~ Cven SegviZlia
gamovyoT xmovnebi `aia~, aseve Tanxmovnebi `r~ da `n~, isini, rogorc
iTqva, SeiZleba iyvnen rbili `l~, rbili `r~. termini `haiasa-acci~-Si
`acci~ zogjer iwereba rogorc `azzi~, safiqrebelia, rom am or
`zz~-s Soris idga `rbili l~, maSin miviRebT cnobil termins
`alzi~ (aqedan aqauri tomis saxeli alizoni anu aliZoni). es
saxeli (`alzi~) Semdgom saukuneebSi erqva qveyanas vanis tbis
siaxloves. SeiZleba vifiqroT, rom yofili haiasa-azzis qveyanaSi e.w.
zRvis xalxis dasaxlebis Semdeg azzi anu alzi (igive aliZoni)
xalxis erTi nawili ufro aRmosavleTiT gadasaxlda da Seqmna
alzis olqi. (aRsaniSnavia, rom termini haliZoni SesaZloa
safuZvlad daedo mweral arianes mier naxseneb qveynis saxels
`xorasmions~. is wers, rom aleqsandre didTan mivida xorasmionis
mefe farasmani, romelsac konfliqti hqonda kolxebTan. saxeli
xorasmioni _ horasmioni (xorazm) _ horasm=horasm=harasm=
halasm=halazm=halaZm=halaZn=halaZon=xalizon. an xorazm=xalizon.
Tu aseea xorasmionis samefo alaZonebis tomisa yofila. kolxebisa
da xorasmielTa omi Sida konfliqtad unda CaiTvalos).
aRniSnuli saxelebi da terminebi ar aris xelovnurad
mofiqrebuli, aramed dasturdebian am teritoriaze (Savi
zRvispireTidan TiTqmis vanis tbamde) sxvadasxva epoqaSi
warmoqmnili saxelmwifoebisa da qveynebis saxelebSi, romelnic
saistorio wyaroebiTaa dadasturebuli.
Cveni azriT, rogorc iTqva, trapezuntidan vidre vanis tbamde
gadaSlil mTianeTs unda ewodos `arian qarTlis~ mTianeTi,
sxvadasxva saukuneebSi aq Camoyalibda sxvadasxva saxelmwifo,
romelTa terminologiaSi mudam meordeba erTi da igive xmovnebi _
`aia~.
unda iTqvas rom amave mTianeTSi Zalze xSirad gamoiyeneba
terminebi kolxi, xalitu da qaldi, Tavis mxriv es terminebic
erTmaneTTan unda iyvnen dakavSirebuli.
rogorc viciT, Tanxmovnebi g, k, q protoqarTulSi gamoiTqmoda
erTi TanxmovniT, aseve Cven SegviZlia vTqvaT rom erTi saSualo
TanxmovniT gamoiTqmoda d,t,T da xmovnebi a,o. Tu Cven aRniSnul
terminebSi, kolxsa da qaldSi aRniSnul Tanxmovnebs SevcvliT
Tanaidenturi TanxmovnebiT, anu `k~-s Tu SevcvliT `q~-Ti, `o~-s
SevcvliT `a~-Ti, maSin sityva kolxidan SeiZleba miviRoT sityva
`qalxi~.
419
rogorc cnobilia `xi~ gamoxatavs mravlobiTobas, iseve rogorc
eb (b), T, d Tanxmovnebi, amitomac sityva kolxSi sufiqs `xi~-s
Secvla SesaZlebelia sufiqsiT d TanxmovniT, maSin sityva kolxi
`qalxidan~ SesaZloa miviRoT sityva `qaldi~ da `qalitu~ (xalitu).
marTlac, qaldelebi erqva kolxeTSi mcxovreb aliZonebs, aseve,
Cans, urartus mravaleTnikur qveyanaSi mcxovrebTac, maT mTavar
`RmerTs~ amitomac urartus _ qaldis qveyanac erqva, aqedanvea
xalitu.
sabolood, unda vTqvaT, rom haiasas qveyana iyo
protoqarTvelebis saxelmwifo, aia_kolxida romlis xalxmac
Semdgom Woroxis saTaveebidan araqsamde da vanis tbamde xalitusa
da `nairis~ qveynebi warmoqmna, xolo Semdgom urartus _ qaldus
qveyanas daudo safuZveli, Zveli kolxebis anu imJamindeli qaldebis
uzenaesi RvTaebis (qaldis) meTaurobiT, vfiqrobT mTeli es miwa
wyali iyo arian-qarTli, uZvelesi aia-qaldu.
rogorc aRvniSneT, cnobili xeTologebis mier gamokvleulia, rom
termin `haiasaSi~ fuZe Ziria `haia~, xolo `sa~ warmoadgens xeTur
sufiqss, am sufiqsiT (asa, isi), xeTurSi aRiniSneboda qveyana. ase
rom `haiasa~ niSnavs `haias qveyanas~, uamravi mcdelobaa, rom sufiqsi
`sa~ rogorme daukavSiron imave mniSvnelobis somxur sufiqss `k~-s,
an da iranul `stan~-s, magram uSedegod, Tumca amis dasamtkiceblad
gamoqveynebulia mravali naSromi, Tumca, am naSromebSi arsad
miuTiTeben rom `sa~, `isa~, `asa~ qarTul enaSi imave mniSvnelobiT
gamoiyeneboda, rogorc xeTurSi `sa~, rogorc inglisurSi `land~ da
iranulSi `stan~, rom qarTulSi `isa~ da `asa~ aRniSnavs qveynis,
soflis Tu qalaqis saxels.
ase, rom termini haiasa iyo `qveyana haia~, es sityva qarTuli
sufiqsiT `sa~ _ ase gamoiTqmoda _ `haiasa~ (anu qveyana haia), igivea
rac berZnuli miTebis cnobili qveyana `aia~, romelsac Semdeg
kolxida ewoda.
e. w. somxeTis zeganze istoriulad arsebuli
saxelmwifoebi
(i. diakonovis mixedviT)
420
arian-qarTli, savaraudod, mdebareobda vanis tbidan arzrum-Sav
zRvamde mdebare teritoriaze, romelsac, i. diakonovi Tavis wignSi
(`somexi xalxis winaprebis winaistoria~) somxeTis zeganis anu
mTianeTis nawilad miiCnevs da wers, rom uZvelesi saistorio
monacemebi somxeTis mTianeTis Sesaxeb gvxvdeba xeTur wyaroebSi,
Cvens eramde XIV s-dan, sadac ixsenieba saxelmwifo haiasa-acci
xeTebis samefos yvelaze CrdiloeTiT (kaskebis satomo kavSiridan
aRmosavleTiT).
dRemde daudgenelia am ori saxelis `haiasa~ da `accis~
urTierTdamokidebuleba, isini iyvnen erTmaneTTan dakavSirebuli
ori Tu erTi sazogadoeba.
gavrcelebulia mosazreba, rom haiasa unda veZioT erzinjanisa da
arzrumis axlos evfratis saTaveebTan, magram cnobilia, rom xeTebis
mefe mursil II-is dros accis erT-erTi yvelaze mTavari cixe-
simagre aripsa idga zRvis napirze, miiCneva, rom haiasa mis iqiT
mdebareobda. diakonovis azriT acci mdebareobda pontoSi mdinare
xartiSis regionSi, am SemTxvevaSi, ambobs is, haiasa SeiZleba
movaTavsoT Woroxis xeobaSi Tanamedrove baiburdTan da Semdgom
misi Zalaufleba gavrcelda evfratzec.
diakonovis azriT, dRemde moRweuli haiaselebisa da accelebis
sakuTari saxelebi da aseve maTi RmerTebis da maTi dasaxlebuli
punqtebis saxelebi sruli damajereblobiT SeuZlebelia
mivakuTvnoT romelime CvenTvis cnobil enas, cdilobdnen maT
dakavSirebas xuritulTan da aseve CvenTvis ucnob indo-evropul
enasTan, magram yvela warmodgenili etimologia masalis simciris
gamo Zlier uimedoa, cdiloben mis dakavSirebas xeTebis anda
Crdilo-dasavleT kavkasiis enaTa jgufebTan. asea Tu ise
haiaselebis mikuTvneba, romelime enaTa jgufTan gadauwyveteli
sakiTxia. aseve dausabuTebeli aris misi mikuTvneba somxur
enasTanac. is wers: `es nakleb damajerebelia~.
accis samxreTiT evfratis saTaveebTan mdebareobda cuxma,
asiriulad suxmu. mdinare arawan (muradsu)-evfratis SesarTavTan
mdebareobda isuva (asiriulad iSua), romelic iyo am raionSi
mniSvnelovani qveyana, qvemoT samxreTisken evfratis aRmosavleTiT
mdebareobda tegarma (Tegarma), aqedan xeTebis samflobelo iwyeboda.
aqve maxloblad iyo xurebis qveyana, rac miTanis sinonimadac
miiCneoda, maTi sakuTari saxelebidan zogierTi miiCneva xuritulad,
nawili ki luviurad (Cveni azriT, rogorc iTqva, nabuqodonosoris
421
mier gadasaxlebuli `libiis gverdiT~ mcxovrebi iberebis qveS unda
igulisxmebodes luviis qveynis gverdiT mcxovrebi iberebi), aqve
mdebareobda qveyana alzi. misi mdebareoba lokalizdeba mdinare
tigrosis Senakadebis saTaveebTan isuvas aRmosavleTiT mdinare
arawanis dablobze.
asiriuli analebi Cvens eramde XIII saukuneSi ixsenieben qveyanas
an toms (ufro sworia tomTa kavSiri) uruatri anu uruatru, vanis
tbis raionSi.
termini `nairi~ aRniSnavda ufro daSorebul mTian olqs,
romelic moicavda e.w. armeniis mTianeTs da samxreT kavkasias.
Cvens eramde XIV saukuneSi `accis~ xalxi SeiWra xeTebis
samflobeloSi (mdinare Ralisis zemowelze) da Tavis sazRvrad
aqcies qalaqi samuxi, es moxda xeTebis mefe xatusil III-is dros
(1275-1250), sxva mefeebis drosac Cans msgavsi procesebi grZeldeboda,
mefe tutxalia III-is dros haiasam droebiT morCileba gamoacxada,
Tumca maT winaaRmdeg damsjeli laSqrobebic grZeldeboda.
tutxalia III ebrZoda haiasas mefeebs karanniss da laniss, teqsti
ambobs, rom brZola moxda kummaxis qvemoT, SemdgomSi xalSekruleba
daido haiasas mefe xukkanasTan.
haiasasTan samSvidobo xelSekrulebis dadebis Semdgom xeTebi
miTans miuaxlovdnen, sadac kandidatebi erTmaneTs taxtisTvis
ebrZodnen, aman misca saSualeba xeTebis mefes evfratis saTaveebidan
daufaravad SeWriliyo miTanSi, maT platsdarmad miiCneva tegarma.
alzic moeqca xeTebis gavlenis qveS, sabolood xangrZlivi
brZolebis Semdgom miTanis samefo ganadgurda. erT xeTur teqstSi
naTqvamia _ `miTani ukve aRar arsebobs, asurisa da alzis xalxebma
is gaiyves~.
(Cven davamatebT, rom saerTod mTeli am vrceli olqis saxelebi
da terminologia Tavisi JReradobiT saocrad miagavs qarTuls,
magaliTad saxelebi dudxalia (tutxalia), samuxi da sxva mravali,
es saxelebi TiTqosda Tanamedrove qarTuli saojaxo-saubno-
xalxuri sityvierebidan aris aRebuli, pirTa es saxelebi, SeiZleba
iTqvas, rom axlac ki ismis im zedmetsaxelebSi, romelTac
mezoblebi da maxloblebi arqmeven qarTvel bavSvebs skolamdel
periodSi _ saxelebi titia, minua Tu tutxalia, amJamadac ki
mogesmebaT imereTisa Tu kaxeTis SukebSi (minua _ erqva erTerT
urartuel mefes, `mita~ _ frigia-muSqebis mefe midasis adgilobrivi
422
saxelia, `titia~ _ mxedarTmTavarisa, `tutxalia~ _ xeTebis mefesa,
pixunia _ kaskebis (haiasas mezobeli) qveynis beladis saxelia, rac,
rogorc iTqva, qarTveli bavSvis zedmetsaxels gavs da a.S. TiTqmis
yvela saxeli haiasa_urartus vrceli regionisa _ qarTuli
JReradobisaa. msgavsi Cans haiasas mefeTa saxelebi _ mariia, karanni,
xukkana, anania).
diakonovis sityviT haiasas saxelebis qarTulTan msgavsebis
Sesaxeb miuTiTebia kapaniancs, romelmac Tavis wignSi `haiasa _
somexTa akvani~ (erevani, 1947) sagangebod gamoikvlia etimologia
haiasas sakuTari saxelebisa da miiCnia, rom is iyo narevi tipis ena,
romelic Sedgeboda qarTuli elementebisaganac (gv. 247). mas ar
eTanxmeba i. diakonovi (dasax. naS. gv. 31/46).
i. diakonovi ganagrZobs, rom miTanis damxobis Semdeg, isargebles
ra imiT, rom haiasas (accis) mefe ananiasi SeiWra erTerT xeTur
olqSi da iqidan tyveebi gaitaca, xeTebma omi daiwyes haiasas
winaaRmdeg. haiaselebma isic ki SeZles, rom aiRes xeTebis cixe-
simagre, sabolood xeTebma dakarges tegarma da Ralisis zemowelis
olqis miwebi (evfratis dablobi tegarmas maRla).
mxolod omis meoTxe wels xeTebis mefe mursilisi II piradad
gaemarTa haiasa-accis winaaRmdeg da miaRwia SavizRvispireTamde
arpisis cixe-simagremde, aiRo is da accis centr tukkamasaken gaswia.
accis qveyana xeTur saxelmwifos SeuerTda.
amave epoqaSi asureTis mefe salmanasar I (1280-1260 Zv.w.) _ piradad
gaemarTa uruatrisa da sxva maxlobeli tomebis winaaRmdeg, aiRo
cixe-simagre saxelwodebiT `arinna~, rac Zalze waagavs qarTul
termins `ariani~. aseve ibrZoda Subarebis (e.i. xuritebis) mTieli
tomebis `babxebis~ winaaRmdeg.
erTerTi asirieli mefe ebrZoda nairis qveynis 43 tomis `mefeebs~.
`nairi~ _ siriul teqstebSi armeniis mTianeTs erqva (rogorc iTqva,
am naSromSi mas Cven arian-qarTlis mTianeTs vuwodebT).
xeTebis samefos dacema ukavSirdeba Zv.w. XII s-Si e.w. `zRvis
xalxebis~ Semosevebs. jer kidev egviptis faraoni ramzes III (Zv.w. XIII
s-is dasawyisi) miuTiTebda, `vercerTma saxelmwifom ver SeZlo win
aRdgomoda maT~ (am qveynebs Soris moxseniebulia `arcava~, romelic
mcire aziis dasavleTiT mdebareobda, Cveni azriT, SesaZloa am
saxeliT (arcava) moixseniebodes haiasas qveyana `acce~. Tu acce _
igive arcavaa, SesaZloa Semdgomi `arze~-`arwe~ misgan iyos
423
nawarmoebi, am dasaxelebiT I aTaswleulSi mravali punqti
saxeldeboda aRniSnul regionSi (arzrumi, erzinjani, arwe da sxva).
zRvis xalxebSi igulisxmebian balkaneTidan gadmosuli aqavelebi
da sxva tomebi, maT Soris frigielebic, romelnic Trakiidan fexiT
Sevidnen mcire aziaSi, aqavelebi ki zRviT.
berZnuli tradicia miiCnevda, rom mcire aziaSi mdebare troa
warmoadgenda mikenis mTavar mters. egviptelebi troelebs eTnikurad
dardanelebad miiCnevdnen, romlebic xeTebs exmarebodnen egvipte-
lebTan omisas. homerosis eposSi, romelic Cans Cvens eramde X-IX
saukuneebSi Camoyalibda, SemorCa zogierTi saxeli XIII-XII saukuneTa
troelebisa, romelTa qalaqi dawves mikenelma berZnebma 1200
wlisaTvis (troas aseve erqva `ilioni~).
xeTebis mefe tutxalia IV-is (Zv.w. 1250-1220) dros aqeas mefe SeiWra
mcire aziaSi da daiWira sanapiros qveynebi, Tavis mxriv xeTebic
cdilobdnen am qveynebis dabrunebas Tavis gavlenis sferoSi, maT
Soris ixsenieba `arcavi~.
homerosis eposis Tanaxmad troas omamde ramdenime xniT adre
troas mefe priamosi, viTarca frigielTa mokavSire, ebrZoda
`amazonebs~ md. sangarias (Tanamedrove saqarias) sanapiroze.
Cveni fiqriT, radganac amaZonebisa (amazonebisa) da alazonebis
(qaldebis) saxelebi identuria, amitomac amazonebi unda yofiliyo
erTerTi qalduri tomi. erTerTi cnobiT amazonebi qaldebis tomis
mamakacebi iyvnen, romelnic grZel Tmebs atarebdnen da amitom
qalebad miiCnevdnen. qaldebs _ qarTulenovan tomebad Tvlian TviT
i. diakonovi da n. mari, amitomac SeiZleba vifiqroT, rom berZnebs
roca `qaldebis~ tomis saxels, ase vTqvaT, uTargmnidnen, sityva
qaldSi, `qal~ miCneuli iqna sityvis fuZe-Zirad, qarTuli `qalis~
(Женщина) Sesatyvisad, xolo sufiqsi `d~ mravlobiTobis niSnad.
`qaldi~, anu `qalebis tomi~ (Cans ase iTargmna qarTulidan
berZnulad qaldebis am meomari tom alazonebis _ `amazonebis~
saxeli).
Trakiel-frigielebi evropidan mcire aziaSi Sevidnen helespontos
gavliT, amitomac maT brZola uxdebodaT qaldebTan, anu
amazonebTan, aq mosaxleebTan.
qarTuli ena miekuTvneba e.w. nostratiul enaTa ojaxs, romelsac
miakuTvneben winaindoevropul, qarTvelur, uralur, altaur da
elamo-dravidul enebs.
424
Cans, qarTul-qarTveluri enebi winareindoevropulTan erTad erT
enobriv sivrces qmnida. winareindoevropuli zogierT regionSi
indoevropulad formirda.
safiqrebelia, III-II aTaswleulSi, kavkasiidan evropaSi
gadasaxlebuli winareindoevropuli qarTveluri elementi, ukan,
mcire aziasa da kavkasiaSi dabrunda Zv.w. XII saukunis Semdeg
frigiul-Trakiuli indoevropuli tomebis talRebis saxiT, sadac
zogjer Setakebebic hqondaT qaldebTan da sxva adgilze darCenil
qarTul tomebTan, zogjer ki erTiandebodnen saerTo mtris
winaaRmdeg.
xeTebisaken saomrad sxva mxridanac (kavkasiidanac) daZrulan
qarTuli tomebi. diakonovis azriT frigielebTan erTad xeTebs
Seuties kavkasiidan gamosulma qarTulma tomebma, jer kidev troas
omamde xalxTa pirveli talRa balkaneTidan Sevida mcire aziaSi,
xalxTa meore talRa ki samxreT kavkasiidan.
rogorc Cans, kavkasiidan xalxTa gadaadgileba aseve or periodSi
mimdinareobda _ Cvens eramde III aTaswleulsa da Zv. w. XIII-XII
saukuneebSi.
Cvens eramde III-II aTaswleulebSi kavkasiidan balkaneTis gavliT
gadasaxlebuli qarTveluri tomebi samxreT evropaSi transformir-
dnen da frigielTa saxeliT ukan, mcire aziaSi, dabrundnen Cvens
eramde daaxloebiT XIII-XII ss-Si. am dros mcire aziaSi maT
SeuerTda kavkasiidan gamosuli axali nakadi qarTveluri tomebisa.
sabolood ki, mcire aziaSi maTi konsolidaciis Sedegad
Camoyalibda sxvadasxva erovnebebi, maT Soris qarTuelTa erovnebac.
i. diakonovi wers: XII s-is dasawyisSi Trakiul-frigiuli tomebi
mcire aziis centrSi gabatondnen da Cvens eramde 1165 wlisTvis
miaRwies evfratis zemowels, sadac SemdgomSi frigielebi
adgilobriv mosaxleobasTan erTad saukuneTa manZilze
cxovrobdnen.
safiqrebelia, rom es Tanacxovreba maTi TanametomeobiTa da
erTenovnebiT iyo gamowveuli. frigielebis nawili mosxebadac
iwodeboda. mosxebi ki, Zv. w. VI s-is avtoris hekatos miletelis
cnobiT kolxuri tomi iyo. kolxebis qarTulenovneba i. diakonovs
saeWvod ar miaCnia.
hekate wers _ `mosxebi, kolxuri xalxia, mitanelebis mezobeli~
(Fragmenta Historicorum Graecorum, 1,1, Fragm. 228).
425
mitanelebTan mcxovrebi frigieli mosxebi kolxur xalxad
iTvleboda, anu mcire aziaSi mosxebisa da kolxebis kvlav
urTierTSereviT SesaZlebeli gaxda Tanamedrove qarTveli xalxis
eTnogenezi frigielebis Semosvlis Semdeg (Tavis mxriv terminebs
kolxsa da qalds etimologiuri Tanxvedra unda hqondeT, anu
kolxebis sxva saxeli SesaZloa qaldi iyo). Cans, ukve Cvens eramde
XII s-dan daiwyo qarTvelTa erovnebis Casaxvis procesi.
kolxebi, rogorc iTqva igive qaldebi anu qalduelebi
(qarTvelebi) arian. kolxebs _ `qaldebs~ jer kidev straboni
uwodebda, roca is haliZonebis qaldelobas miuTiTebda. haliZonebi
ki kolxeTis mTavari tomi iyo.
i. diakonovi wers, rom pontos qaldebisa da qsenofontes
qaldebis erTidaigiveobis Sesaxeb miuTiTa n. marma da b.
piotrovskim.
straboni imeorebs homerosis sityvebs, rom troelTa
dasaxmareblad gaemarTnen halizonebi alibes qalaqidan, sadac
`vercxls moipoveben~.
iTvleba, rom alibes qveyana nikopolisis maxloblad mdebareobda
(ix. diakonovi, gv. 38/46). aq unda igulisxmebodes giumuSxanes
regioni, sadac vercxls gvianobamde moipovebdnen da is,
mitropolit timoTes (gabaSvili) cnobiT, qarTveli mefeebis
istoriul miwa-wyals warmoadgenda
i. diakonovi wers _ `kolxebis qarTvelurisadmi kuTvnileba
ueWvelia~ (gv. 10/46), aseve wers _ `qarTulenovani qaldi-xalibebi~
(gv. 10/46) _ TavSi, romelsac ewodeba _ `xeTebis samefos dacema,
Trako-frigielebisa da qarTveluri tomebis winwaweva~.
rogorc iTqva, xeTebis mier haiasas samefos ganadgurebisTanave
mcire aziis miwa-wyalze xeTebisa da sxva didi saxelmwifoebis
winaaRmdeg erTdroulad daiZrnen qarTveluri tomebi samxreT
kavkasiidan da frigiuli tomebi balkaneTidan, maT Tavis mxriv
xeTebis saxelmwifo gaanadgures da i. diakonovi amis Sesaxeb wers
paragrafSi _ `qarTveluri tomebis winsvla-gadaadgileba~.
`mcire aziaSi Trako-frigiuli eTnosis gamoCenis droisaTvis (an
odnav mogvianebiT) Crdilo-aRmosavleT mcire aziisaken samxreT
kavkasiidan moZraobas iwyeben qarTveluri tomebi. ukve homerosis
poemebi icnoben am olqSi haliZonebs, SesaZlo `qaldaelebs~ anda
`qaldebs~ (urartuli xalitu), ar agverios babilonis `qaldeebSi~
wers diakonovi).
426
qaldebi damajereblad eTanadeba dasavlur-qarTul xalxs Wanebs
(lazebs), amjeradac pontoSi mcxovrebT.
amrigad, am raionSi qarTulenovani elementi dadasturebulad
igulisxmeba daaxloebiT Zv.w. IX saukunedan (`iliadas~ daweris
miaxloebiTi dro).
SeiZleba vifiqroT, rom is (qarTulenovani elementi) aq ufro
adre gamoCnda.
daismis kiTxva, arsebobda Tu ara qarTulenovani anda qarTulTan
axlo mdgomi elementi kaskebis SemadgenlobaSi Zv.w. XIII s-is bolos?
aseve ismis kiTxva, dasavleTiT qarTuli tomebis gadaadgileba
xom ar unda daukavSirdes acci-haiasas kavSiris daSlas XIII
saukunis bolos?
SesaZloa, swored am amoZravebiT (gadaadgilebiT) iyo gamowveuli
XII s-is pirvel naxevarSi kaskebis galaSqrebebi centralur mcire
aziasa da zemo evfratis dablobze.
asiriuli wyaroebi am dablobze SeWril tomebs xan `xeTis
qveynis~ kaskebs uwodeben, xan ki abeSaielebs. diakonovis azriT _
`es bolo eTnonimi SeiZleba afxazebis winaprebs daukavSirdes.
afxazur-adiReuri tomebis aseTi gadaadgileba SeiZleba
daukavSirdes qarTuli tomebis kolxidasa da pontoSi
gadaadgilebas~.
wyaroebi mowmoben, rom Zv.w. XII s-is bolos Woroxis xeobaSi
axali mniSvnelovani samefos _ daiaenis (urartuli diauxis)
arsebobis Sesaxeb, maT aigiveben mogviano berZnuli wyaroebis
taoxebs.
diaoxis eTnikuri kuTvnileba bolomde ar aris garkveuli.
g. meliqiSvili maT xuritebis tomad miiCnevs. aseve diakonovic.
daiaenma iarseba VIII s-is bolomde, wyaroebSi dadasturebulia
daiaenis dasavleTiT mcxovrebi qarTulenovani qaldi-xalibebi,
isini aq unda gamoCeniliyvnen ufro adre, jer kidev daiaenis
daarsebamde, savaraudod Zv.w. XII saukunis dasawyisSi.
Zv.w. VI s-dan pontoSi dadasturebulia mosxebis tomi, romelTac
qarTulenovan tomad adastureben. diakonovis sityviT, misi
saxelwodeba SeiZleba mowmobs mis Zvel kontaqtebs frigielebTan.
SeiZleba mosxebi aq jer kidev daiaenis samefos warmoqmnamde
gamoCdnen da isicaa SesaZlebeli, rom mosxebic igive xalibebi
iyvnen.
427
berZnulma tradiciam Semoinaxa legenda kolxidaSi `oqros
sawmisisaTvis~ aqeelTa gemis `argos~ micurvisa (jer kidev troas
omamde erTi TaobiT adre).
kolxebis qarTvelebisadmi mikuTvneba eWvs ar iwvevs.
argonavtebis legenda popularuli gaxdeboda berZnebis Sav zRva-
ze gamoCenis epoqaSi, anu arauadres IX saukunemde. saeWvod miiCneva
sityva `kolxidis~ arseboba XIII s-is bolosaTvis (periodSi,
romelSic legenda aTariRebs xomald argos naosnobas), magram is
ueWvelad arsebobda IX-VIII saukuneebSi Cvens eramde.
rogorc g. meliqiSvilma aCvena farTo mniSvnelobiT es termini -
`kolxida~ im droisaTvis moicavda ara mxolod md. rionis xeobas,
aramed aRmosavleT pontosac Woroxis xeobiT.
diakonovi aRniSnavs, rom kolxebisa da aseve sxvadasxva mcire
tomebis pontoSi gadaadgileba _ SeiZleba daTariRdes Woroxis
xeobaSi daiaenis samefos ganadgurebis Semdgomi periodiT (Zv.w. VIII
s. meore naxevridan) (am tomebSi igulisxmebian _ makronebi,
mosinikebi, biZerebi da SesaZloa mosxebi, diakonovi svams kiTxvas,
iyvnen Tu ara isini qarTulenovanni).
amrigad, monacemebis mTeli wyeba (ara pirdapiri, aramed iribi
monacemebiT), TiTqosda adastureben, rom erTdroulad
(balkaneTidan evfratis saTaveebamde) Trakiel-frigieli tomebis
svla mimdinareobda qarTulenovani tomebis Semxvedri moZraobis
fonze (kolxidasa da pontoSi Zv.w. XIII saukunis bolodan da XII s.
dasawyisidan X-VII saukuneebamde).
`Zv.w. I aTaswleulis SuaSi mcire aziis eTnikuri suraTi
mTlianad Seicvala~ _ wers i. diakonovi (gv. 10/46)
diakonovis aRniSnuli mosazrebebidan mniSvnelovania, rom is
imeorebs g. meliqiSvilis azrs, rom kolxebi troas omis
periodisaTvis cxovrobdnen ara mxolod rionis xeobaSi, aramed
isini aseve cxovrobdnen pontosa da Woroxis xeobaSi.
homerosis mier naxsenebi alibedan troasaken mimavali aliZonebis
laSqari strabonis mier qaldebad iwodeba da isini kolxur tomad
miiCneva.
qaldebis qarTulenovnebis Sesaxeb, rogorc aRvniSneT, diakonovi
sxvadasxva adgilas miuTiTebs. qaldebisagan qarTveli xalxis
warmomavloba Sesabamisad mas ar eeWveba, amasTanave, rogorc iTqva,
Cvens eramde VI saukunis avtoris hekate miletelis Tanaxmad,
mosxebi kolxuri tomi iyo.
428
kolxebis qarTulenovnebas rogorc aRvniSneT diakonovic
miuTiTebs, amasTanave, misi azriT, mosxebic qarTulenovani tomi
unda yofiliyo.
qaldebma, igive mosxebma da igive kolxebma, diakonovis azriT,
jer kidev Cvens eramde XII saukunis Semdgom, daiaenis saxelmwifos
warmoqmnamde, SeaRwia evfratis xeobasa da mcire aziis centralur
olqebSi, Sesabamisad es tomebi unda yofiliyvnen wevrebi nairis
qveynebis tomTa gaerTianebisa da Semdgom mniSvnelovani wili unda
SeeqmnaT urartus tomTa kavSirSi.
diakonovi, iseve rogorc sxva avtorebi, kaskebsa da abeSalaiebSi
eZeben afxazTa winaprebs da aseve afxazur-adiReur tomebs, maTi
Tvalsazrisi mxolod zogierTi eTnonimisa da satomo saxelis
msgavsebas efuZneba.
afxazTa winaprebad miiCneva aseve xeTebisa da urartuelebis
tomebi, miuxedavad imisa, rom xeTuri Tu urartuli enebi jer kidev
3-4 aTasi wlis win gaqrnen da faqtiurad isini dRemde Seuswavlelni
arian.
zogierTi mkvlevari maT (urartulsa da sxva mkvdar enebs)
egreTwodebul sino-kavkasiur enaTa jgufs miakuTvnebs, romelSic
gaerTianebulia CineTis, tibetisa da cimbiris xalxis zogierTi ena,
maT ricxvSi aTavseben Crdilo kavkasiis zogierT enasac.
amasTan dakavSirebiT unda iTqvas, rom zogierTi Crdilo-
kavkasiuri ena namdvilad SeiZleba Sediodes sinur-tibetur-
cimbirul enaTa jgufSi, amis mizezi unda iyos Semdegi faqti: axali
welTaRricxvis XIV saukuneSi didma dampyrobelma Temurlengma
sagangebod ilaSqra Crdilo-kavkasiaSi, mospo adgilobrivi
mosaxleoba da iq Caasaxla sul sxva xalxi, kalmikiis, samxreT
uralis da yazaxeTis stepebidan. amis Sedegad Crdilo-kavkasiaSi
aRmoCndnen samxreT ruseTisa da ural-cimbiris tomebi,
romelTaganac zogierTi rogorc Cans, matarebeli iyo
egreTwodebuli sino-cimbiruli enebisa, maT ricxvSi unda yofiliyo
adiRevelebis enaTa jgufSi Semavali amJamindeli e.w. `afxazuri~ ena.
afsua-adiRevelTa enas hqonda kavSiri ara urartus mTianeTis
uZveles xalxebTan, aramed Temurlengis epoqis sinur-cimbirul
tomebTan. Zveli afxazuri ena qarTul enaTa jgufebSi Sedioda,
axali `afxazuri~ ki adiReurSi.
Crdilo kavkasiis zogierTi ena egreTwodebul sinur enaTa jgufs
Temur lengis Semdeg daukavSirda. Sesabamisad, is, amJamad Sedis
429
egreTwodebuli sinur-kavkasiuri enaTa rigSi, xolo rac Seexeba
kaskebis, xeTebisa Tu urartuelebis enebs, isini rogorc vTqviT
saTanadod Seuswavlelia da maTi (saerTod, mcire aziis mkvdari
enebis) dakavSireba Crdilo-kavkasiis egreTwodebul sinur enaTa
matarebel tomebTan ZiriTadad xelovnuria an gaugebrobis nayofia,
zogjer politikasTanac aris dakavSirebuli.
xeTebis saxelmwifos daRupvam (Cvens eramde XII saukunisaTvis)
gamoiwvia asiriis gaZliereba, iqamde xeTebis samefos kaskebis tomebi
aSfoTebdnen, xolo muSqebi (muSkebi), romelTac Trakiul-frigiul
tomebsac uwodebdnen, gadavidnen evfratze, Sevidnen md. arawanis
xeobis siRrmeSi da alzis qveyana daikaves daaxloebiT 1165 wels
Cvens eramde. ase, rom alzi muSkebis qveynad iqca, amasTanave muSkebi
ukavSirdebodnen adgilobriv tomebs, amave dros diakonovis azriT
alzi-SubarielTa anu xuritTa qveyanadac miiCneva, romelic
daiWires muSqebma.
daaxloebiT 1112 wels Cvens eramde asirielebma TavianTi Zalebi
gadaisroles Savi zRvis mimarTulebiT da miaRwies sanapiromde,
sadac 23 adgilobrivi tomis mefeebs SeebrZolnen, Semdeg ki nairis
qveynis samoc mefes, miiCneva, rom nairis koaliciis ukandaxeva
xdeboda mdinare Woroxis xeobaSi baTumis mimarTulebiT, am
droisaTvis am teritoriaze ukve aRar Cans haiasas saxelmwifo.
Cvens eramde XI saukuneSi siriasa da mesopotamiaSi masiurad
Sevidnen dasavlur-semituri tomebi arameebisa. n. adoncis azriT,
somexi xalxi Camoyalibda am semituri arameebidan, maTi da
frigiul-qarTuli tomebis urTierTSerevis Sedegad, rom iqamde
mcire azia dasaxlebuli iyo ZiriTadad qarTuli tomebiT,
romelTac n. adonci miakuTvnebda rogorc karduxebs ise qaldebs,
mcire aziis es qarTuli eTnikuri masa Suaze gauWria armeniul
tomebs, amis gamo armenielTa samxreTiT vanis tbisaken qarTvelTa
karduxebis tomi aRmoCnda, xolo meore mxares SavizRvispirze
qaldebi, xolo armenielTa CrdiloeTSi mcxeTis iberiis qarTvelTa
saxelmwifo Camoyalibda.
diakonovis azriT frigielTa saxelmwifo Camoyalibda xeTebis
saxelmwifos dacemidan TiTqmis sami saukunis Semdeg, isini xeTebis
saxelmwifos damangrevelebad miiCnevian.
frigiis saxelmwifo daaxloebiT VIII saukuneSi Camoyalibebula.
asirielebi da urartuelebi am samefos uwodeben ase _ muSku an
muSki, misi dedaqalaqi iyo gordioni mdinare sangariaze, frigiis
430
saxelmwifos pirveli mefis saxeli yofila gordia. frigiis meore
mefis saxeli cnobilia, is iyo midasi (miTa), romlis simdidrec
saarakod iqca, diakonovi wers, rom gordionis arqeologiurma
gaTxrebma aCvena frigiisa da urartus Zlieri kavSiri, erTnairi
hqondaT saRvTismsaxuro wes-Cveulebebi da sxva. Cveni azriT, es imiT
unda yofiliyo gamowveuli, rom maT saerTo eTnikuri kavSirebi
hqondaT, rom ara mxolod muSkebi, aramed urartuelTa ZiriTadi
tomebic qarTuli warmomavlobisa iyo. frigiaSi iyenebdnen anbanur
damwerlobas berZnuli warmoSobisas, frigiis samxreT-dasavleTiT
luvielTa patara saxelmwifoebi arsebobdnen da iqve iyo
gaerTianeba tabali. Cveni azriT, rogorc aRiniSna is iberebi,
romlebic TiTqosda libiasTan cxovrobdnen da mefe
nabuqodonosorma gadaasaxla SavizRvispireTSi, iyvnen aRniSnul
luviasTan mcxovrebi mosxebi, igive qaldebi, romelic rogorc Cans,
Cvens eramde VI saukuneSi daimorCila aRniSnulma mefem
(nabuqodonosorma) da maTi erTi nawili gadaasaxla
SavizRvispireTSi. am mosazrebas is cnobac ganamtkicebs, rom
frigiis samefosTan (mosxebTan da tabalebTan) axlos mdebareobda
samefo saxelwodebiT gurgumi, Cveni kvleviT `gurg~ qarTvelTa
satomo eTnofuZea, romlisganac aris warmoSobili terminebi egrisi,
argveTi, guria, gugarqi. qarTvelTa saxelebi georgien, gurj, gurz
da sxva, amitomac termini gurgumi qarTul samyarosTan SeiZleba
iyos dakavSirebuli.
rogorc ramdenjerme aRvniSneT, egreTwodebuli nairis samefoSi
arsebobda mucaciris samTavro, aq qalaq ardinSi iyo RvTaeba
qaldis taZari (Sdr. ard-qald-qarT). qaldis taZarSi SemdgomSi
gvirgvins idgamdnen urartueli mefeebi da aqve inaxeboda urartus
samefos saganZuri, Tumca mucaciri formalurad ar Sedioda
urartus SemadgenlobaSi, aqve maxloblad iyo xubuSqias samefo,
unda aRvniSnoT, rom yvela es uZvelesi termini dResac qarTuli
JReradobisaa da rogorc zemoT aRiniSna msgavs sityvebs xSirad
gaigonebT saqarTvelos soflebSi. urartus adgilobrivebi
uwodebdnen ase _ biainali, romelic qarTuli JReradobis saxiT
esmis yurs, aseTive JReradoba aqvs urartus warwerebSi naxsenebi
centralur kavkasiaSi mcxovrebi tomTa gaerTianebebis saxelebs,
esenia: eriebi, ia, etivebi, abiliani, eri, erikuai da sxva. ufro
samxreTiT cxovrobdnen tomebi: viteru, luSa, katarza, igani, ia,
431
zabaxa, xuSa da maTi mezobeli kulxa. diakonovs isini yvela
qarTulenovan tomebad miaCnia.
diakonovi wers _ berZnuli wyaroebiT rkinis momwodebeli iyo
mosinikebis tomi, romlebic xalibebs emorCilebodnen, anu
qarTulenovan qaldebis toms, romelic pontoSi cxovrobda.
asiriis mefem salmanasan III (859-821) Cvens eramde daimorCila
mTeli mesopotamia, Tavs daesxa xubuSqias, SeebrZola urartus mefe
arames da SeaRwia laSqriT evfratis saTaveebTan, alzis qveynis
gavliT, Semdeg SeaRwia Woroxis xeobaSic da laSqari gaagzavna
daiaenis samefoSi, Semdgom ukan dabrunebisas daikava urartus
administraciuli centri.
Zveli welTaRricxvis 827 wlidan asiriaSi daiwyo Sida ajanyebebi,
amave periodSi Camoyalibda urartus Zlieri saxelmwifo, is
moicavda vanis tbas mdinare aracanisa da evfratis xeobaTa
saTaveebs, Semdgom man urmiis tbisaken waiwia, VIII-VII saukuneebSi
SeZlo asiriisaken galaSqreba, amasTanave CrdiloeTiT diaoxamde
miaRwia, daiaeni (diaoxi) daixarka. miaRwia aseve samxreT kavkasiaSi,
frigiis anu muSqus mefe midasi urartus mefe rusa I-is mokavSired
iqca.
Cvens eramde VIII saukuneSi, SavizRvispireTis CrdiloeTidan
samxreT kavkasiaSi SemoiWrnen kimerielebi da urartus dartyma
miayenes, maT SeebrZola asiriis mefe.
g. meliqiSvilis azriT Cvens eramde 676-675 wlebSi urartus mefe
rusa II megobrul urTierTobaSi iyo asirielebTan, Sekra kavSiri
kimerielebTan da maTTan erTad ilaSqra mcire aziaSi evfratis iqiT
muSqebisa da xalitus winaaRmdeg, anu frigiisa da xalibebis-
qaldebis winaaRmdeg, fiqroben, rom am periodSi gaqra frigiis
saxelmwifo.
Cvens eramde VII saukuneSi samxreT kavkasiaSi SemoiWrnen skviTebi,
romelTac urartu daasustes.
Cvens eramde VII saukunis 30-ian wlebSi asiriaSi daiwyo
samoqalaqo omi, amiT isargebles skviTebma da asiriis gavliT
evfratis sazRvramde miaRwies. diakonovi wers _ `am sayovelTao
areulobis epoqaSi, roca iRupeboda urartusa da asiriis
saxelmwifoebi, rogorc movses xorenaci aRniSnavs da mravali
Tanamedrove mkvlevari amas iziarebs, am saxelmwifoebis gaqrobaSi
Tavisi roli iTamaSa somexma xalxma~ (gv. 27/46).
432
somxeTis samefos Seqmna urartus adgilas ukavSirdeba midiis
mefe kiaksaris (625-585) saxels.
diakonovis azriT _ `sparseTis mefem darios I-ma (522-485), rogorc
Cans armeniaSi Seqmna ori satrapia, kerZod, maTgan erTerTi
mecameted iwodeba, iyo sakuTriv somxuri satrapia meore _
iwodeboda meTvrameted da is iyo urartus satrapia, maTi
mmarTvelebi armeniis pirvel mefeebs enaTesavebodnen~. diakonovi
varaudobs _ Zv.w. VII-VI ss-Si ukve arsebobda armeniis saxelmwifo da
arsebobda Zveli somexi xalxic (iqve gv. 30/46). sinamdvileSi me-18
satrapia iyo ara somxuri, aramed qarTuli, radganac aq qarTuli
tomebi cxovrobdnen, magram isini mudam ibrZodnen sparsTa
winaaRmdeg Tavisuflebis SesanarCuneblad, amis gamo sparseTis
imperia maT winaaRmdeg brZolisas iyenebda somxur Zalebs, rac
kargad Cans qsenofontes Sromebidan, romelic qvemoTaa
gaanalizebuli.
iarvandi – iaredos _ ariani
mxolod 323-200 wlebSi ewodaT `airaratis mefeebi~ ervandidebs, am
dros wauRiaT maT iberebisagan airarati, sadac fasianebi da
qaldebis tomebi mkvidrobdnen.
araqsis xeobis qveynis, airaratis, siZlieris wyaro iyo
nayofiereba misi miwebisa.
araqsis xeoba qsenofontes dros dasaxlebuli iyo fasianebiT
(arqass mis dros fasisi erqva), fasianebis STamomavalebi _
433
basianelebi, aq didxans cxovrobdnen da maTi iberielobis Sesaxeb
XI saukunis somexi istorikosi aristakes lastivertecic werda.
X saukuneSi araqss _ iberielTa sasazRvro mdinares uwodebda
konstantine porfirogeneti.
rogorc aRiniSna, fasianebs araqsis xeobis didi nawili
daukargavT Zveli eris 323-200 wlebSi.
Zv. w. IV saukuneSi araqsis xeobaSi SeebrZola fasianebisa da
qaldebis gaerTianebul jari qsenofontes berZenTa 10 000 kacian
jars. qarTuli tomebi am omSi damarcxdnen.
qsenofonte aRwers, rom berZenTa jars msvlelobisas Soridan
Tan dasdevda somexTa jari da brZolebSi monawileobas ar iRebda,
magram bunebrivia, somexTa jari sargeblobda berZnebTan omebSi
dauZlurebuli fasianebisa da qaldebis mdgomareobiT, sabolood
amarcxebda da iTvisebda maT qonebas, sacxovrissa da miwa-wyals. am
epoqaSi, qsenofontes cnobiT, somexTa da qaldTa Soris didi
mtroba iyo Camovardnili.
qsenofonte Tavis anabazissa da aseve kiropediaSi miuTiTebs rom
somxebs qaldebTan omSi exmarebodnen midielebi da sparselebi. ase,
rom dampyrobeli imperiebi somxebs xels uwyobdnen fasianebisa da
qaldebis miwa-wylis, araqsis xeobisa da mimdgomi regionebis
dapyrobisas.
amas Sedegic aCvenebs, magaliTad, Tuki Zv.w. V saukuneSi araqsis
xeoba mTlianad fasianebisa da qaldebs xelSi iyo, ukve Zv.w. III
saukuneSi is (araqsis xeoba), Cans sparsi ervandidebis xelSia, xolo
Zv.w. II s-Si, artaqsiasa da zariadres, dros, is ukve armeniis
saxelmwifos SemadgenlobaSi iqna Seyvanili.
araqsis xeobis samxreTiT mimdebare teritoriebi me-18 sparsul
satrapiaSi Sedioda aleqsandre makedonelamde, iq qarTuli tomebi
mkvidrobdnen, maTTvis armenielebi midiur anda sparsul
dampyrobel ZalebTan dakavSirebuli tomi iyo, qaldebi (fasianebTan
erTad) maT xan ebrZodnen da xan uzavdebodnen.
sabolood, artaqsiasa da zariadres dros, araqsis xeoba
somxeTis samefos nawilad gadaiqca.
amave dros Zv.w. 188 wlisaTvis, armeniis mefeebs artaqsiasa da
zariadras dros armenielebma iberebs waarTves xorZena, gogarena da
pariadre.
Tu Cven ervands CavTvliT azos mama iaredosad, maSin misi Ze
gaqcevia armeniel-sparselTa mZlavrobas, xolo ervandidoba, anu
434
ervadidebis politikuri memkvidreoba miuRia sxva, ucxo, maTi
qveynis dampyrobel dinastias, romelnic ervandidebis wodebiT
agrZelebdnen dapyrobili qveynis marTvas, aRsaniSnavia, rom somxuri
saistorio genealogiiT ervandi farnavazis Soreuli memkvidre iyo.
Cans maT dinastiebs erTmaneTTan adrec akavSirebdnen.
`moqcevaY qarTlisaYs~ da `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad arian
qarTlis mefe iaredosis Zem azonma gadawyvita daetovebina samefo
(sataxto centraluri olqi) da didebulebisa da laSqris erT
nawilTan erTad saxelmwifos axali centri daefuZnebina ufro
CrdiloeTiT, gamefebuliyo iq, da saTave daedo axali Zlieri
saxelmwifosaTvis (romelic SesaZloa iqamdec mamamisis samefos
ufro naklebad ganviTarebul mxares warmoadgenda).
ram aiZula mefis Ze daetovebina mamis saxli da didebulebis
nawilTan erTad gadasaxlebuliyo CrdiloeTiT?
Cveni kvleviT, amis mizezi iyo arian-qarTlis centraluri,
sataxto olqis dapyroba armenielTa mier, msgavsi imisa rac
SemdgomSic, TiTqmis erTi saukunis Semdeg ganmeorda, roca
strabonis cnobiT armenielebma iberebs pariadre, xorZena da
gogarena waarTves, amis mizezi iyo samxreTidan CrdiloeTiT
armenielTa uwyveti gadasaxleba yofili XIII satrapiidan me-18 da me-
19 satrapiebisaken.
me-13 satrapia armeniad iwodeboda, xolo me-18 da me-19 satrapiebi
qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli.
wyaroebis mixedviT iaredosi iyo makedoneli _ aleqsandre didis
naTesavi. azonic aleqsandre makedonelTan daaxloebuli yofila da
amitomac is qarTlis patrikad dautovebiaT.
`moqcevaY qarTlisaYs~ Tanaxmad iaredosis-Ze azoni iyo qarTlis
pirveli mefe. mematianis cnobiT, roca aleqsandrem daipyro qarTli,
masTan iyo `arian qarTlis~ mefis-Ze da misTvis uboZebia samefo
qalaqad (anu sajdomad) mcxeTa. daudgenia misi saxelmwifos anu
qarTlis samefos sazRvrebi, rogorc aRvniSneT qarTlis samefos
dasavleTi sazRvari gadioda mdinare egriswyalsa da Sav zRvaze,
anu dasavleT saqarTvelo qarTlis samefoSi Sedioda. am samefos
aRmosavleTi nawili moqceuli iyo somxiTsa da crolis mTas Sua
hereTamde, amis Semdgom azo wasula mamis samefoSi, `arian qarTlSi~
_ saidanac wamouyvania Tavisi 8 da mama-mZuZis 10 saxli da damjdara
Zvel mcxeTas. zogierTi cnobiT erT `saxlSi~ SesaZloa
435
igulisxmebodes 100 da ufro meti suli, mas aseve wamouRia kerpebi
gaci da ga.
wyaro wers: `ese iyo pirveli mefe mcxeTas Sina _ azoY Ze arian _
qarTvelTa mefisaY~.
qarTlis cxovreba azos uwodebs azons, ixsenebs ara mefed aramed
qarTlis patrikad. `iaredosis Ze, naTesavi misi qveyaniT makedoniT~.
aleqsandre makedonels misTvis dautovebia 100.000 jariskaci,
qveyaniT hromiT, romelsa hqvian frotaTos da ubrZanebia, raTa
emsaxuraT yovlis dambadebeli uxilavi RmerTisaTvis, da pativi
ecaT mzisTvis, mTvarisTvis da 5 varskvlavisaTvis.
azos mmarTvelobis epoqaSi (daaxloebiT Zv.w. 329-305 w.),
saqarTvelos samxreTiT mdebare erTerT mniSvnelovan olqs
marTavdnen sparseli satrapebi, maT dinastias uwodeben ervandidebs
anu ervandeanebs (daaxloebiT Zv.w. 323-200 w.).
Zveli eris VII-VI ss-dan, urartus dacemidan garkveuli drois
Semdeg arian-qarTlis mTianeTis mniSvnelovani nawili aRmoCnda
sparsuli imperiis sferoSi, sadac Camoayaliba XVIII da XIX
satrapiebi.
herodote wers: `matienebs, sapeirebsa da alarodielebs Sewerili
hqondaT 200 talanti, esaa meTvramete satrapia. mosxebs, tibarenebs,
makronebs, mosinikebsa da marebs Sewerili hqondaT 300 talanti. esaa
mecxramete satrapia~ (T. yauxCiSvili, herodotes cnobebi
saqarTvelos Sesaxeb,1960, gv.75).
XVIII satrapiaSi, rogorc iTqva, Sediodnen qarTuli tomebi _
matianebi, sasperebi da alarodebi, yofili urartus gavlenis
sferoSi.
XIX satrapiaSi _ muSkebi, tibarenebi, makronebi da mosinikebi. es
tomebi unda CaiTvalos kolxidis tomebad. aRiarebulia, rom
kolxida, iseve rogorc zogierTi sxva satrapia (magaliTad sakebis,
induri satrapiebis nawili, nubia da Trakia) mxolod miwerilni
iyvnen imperiis provinciebad, da sinamdvileSi sparselebis mier
arasdros imarTebodnen, Tumca `kolxebma daiweses~ anu
daivaldebules yovel xuT welSi sparselebisaTvis saCuqrad
mierTmiaT 100 biWi da 100 gogo.
`kolxididan midia Sors araa, mxolod erTi tomia maT Soris~ (I,
104). esaa sasperebis tomi, midiasTan axlos mdebare kolxidis qveS
igulisxmeba trapezuntis regionis olqi, xolo midiasa da
kolxidas Sua Worox-evfratis saTaveebi da araqsis xeoba
436
mdebareobda, sadac sasperebi cxovrobdnen. araqsis xeoba ara
armenielebiT, aramed qarTveli sasperebiTa da sxva qarTuli
tomebiT iyo dasaxlebuli. es miwa-wyali, anu xorZena, strabonis
cnobiT, iberielebma dakarges artaqsiasa da zariadres dros, magram
am miwa-wyalze (araqis xeobaSi) iberielTa (Tumca, albaT erTgvarad
armenizebulTa) kvlav cxovrebas VI saukuneSic ki miuTiTebs
prokofi kesarieli rom iberielTa aRmosavleTiT mis dros
cxovrobdnen sparselebi. Cans, igulisxmeba araqsis xeoba da mis
samxreT-aRmosavleTiT mdebare olqi, romlis aRmosavleTiT
sparselebi cxovrobdnen. mewamuli zRvis zemoT, `CrdiloeTis
mimarTulebiT cxovroben midielebi, midielebis zemoT sasperebi,
sasperebis zemoT kolxebi, romlebic cxovroben CrdiloeTis
zRvamde, romelsac erTvis fazisi. es oTxi tomi cxovrobs zRvidan
zRvamde~ (IV, 37). am xalxTa Soris ar aris dasaxelebuli
armenielebi, maTi sacxovrisi araqsis xeoba rom yofiliyo herodote
maT zRvidan zRvamde mcxovreb xalxTa Soris axsenebda. araqsis
xeoba sasperuli da kolxuri anu qarTuli tomebiT iyo
dasaxlebuli.
herodotes epoqaSi armenielebi sxva satrapiaSi cxovrobdnen.
rogorc aRvniSneT, armenia Sedioda sul sxva satrapiaSi _ XIII-Si.
XIII sparsul satrapiaSi Sedioda `armenia, romlis
SemadgenlobaSia paqtia (paqtiika) da danarCeni xalxebi Sav zRvamde~.
es satrapia Tanamedrove TurqeTis samxreT-dasavleTiT mdebareobda
da Sors iyo araqsis xeobidan da vanis tbidan. SemdgomSi
sparselebis Zlieri mxardaWeriT armenielebma TandaTanobiT SeZles
urartus yofil teritoriaze _ vanistbispireTSi, politikuri
liderobis mopoveba, moaxdines armenizacia adgilobrivi
damarcxebuli tomebisa da miuaxlovdnen araqsispireTs.
bexistunis warweraSi CamoTvlilia realurad dapyrobili
xalxebi: `ambobs dariosi-mefe: ahuramazdas wyalobiT var mefe.
ahuramazdam momca samefo.
ambobs dariosi-mefe: ai qveynebi, romelnic momeca me ahuramazdas
wyalobiT, maTi mefe var _ sparseTi, elami, babiloni, asureTi,
arabeTi, egvipte, zRvispireTi, sparda (lidia), iauna (ionia), midia,
armenia, kapadokia, parTia, zranka (drangiana), xaraiva (aria), xorezmi,
baqtria, sogdiana, gaidara, saka, satagidiSi, araxozia (xaraxvati),
maka. sul 23 qveyana~.
437
CamoTvlil, realurad damorCilebul xalxTa Soris ar arian
qaldebi da sxva araqsispira tomebi. araqispira tomebi, sasperebi,
alarodebi da sxvebi kolxebTan erTad erT mTlianobas Seadgendnen,
Cans iqidanac, rom herodotes cnobiT samxedro SeiaraRebac
erTnairi hqondaT.
herodote xalibebs md. halisis xeobaSi mcxovreblad asaxelebs
sxva tomebTan erTad. qsenofonte aRwers, rom qaldebi (xalibebi)
sparseTis imperiisaTvis mojanyeebad iTvlebodnen.
sparselebi araqs-vanistpispireTis regionSi mtkiced uWerdnen
mxars armenielebs (somxebs), radganac isini (somxebi) mSvidobian
miwaTmoqmed, sparseTis morCil xalxad iwodebodnen. maT
imperiisagan Zlieri mxardaWera hqondaT. vfiqrob qsenofontes
naSromidan Cans, Tu rogor xdeboda armenizacia e. w. armeniis
mTianeTisa, romelsac Cven arian-qarTlis mTianeTs vuwodebT.
armenielebiT dasaxlebamde es teritoria (vanitbispireTidan araqs
trapezuntamde) qarTul tomTa sacxovrisi iyo.
n. xazaraZis kvleviT, sazRvari iberiasa da armenias Soris
Tavdapirvelad araqsze gadioda, Semdeg ki sazRvarma gadaiwia,
iberebma teritoria araqsTan dakarga, da mis nacvlad sazRvari
daido mtkvarsa da mosxur mTebze. es daskvna efuZneba strabonis
cnobas _ `iberTa nawili gadasaxlda pontosa da kolxidis zemoT
mdebare adgilebSi, romlebic apolodores mtkicebis Tanaxmad,
armenias esazRvrebian araqsiT, ufro ki mtkvriTa da mosxuri
mTebiT~ (I, 3, 31).
n. xazaraZe wers: `amgvarad irkveva, rom iberia-armeniis sazRvari
erT dros gadioda araqsze, xolo Semdeg mtkvarsa da mosxur
mTebze. am cnobaSi ori garemoebaa sayuradRebo: pirveli isaa, rom
masSi ori sxvadasxva xanis viTarebaa asaxuli: adreuli, rodesac
aRniSnuli qveynebis sazRvari araqsze gadioda, da ufro gviandeli,
rodesac igi mtkvarsa da mosxur mTebs gasdevda~.
am miwawyalze (araqs-vanistbispireT-trapezuntis regionSi) mcxov-
reb qaldebsa da mosxebs, romelnic eTnikurad erT elements
qmnidnen, urartus daSlis Semdeg mouxerxebiaT konsolidaca da erT
_ iber xalxad Camoyalibeba.
marTlac hekate miuTiTebda, rom mosxebi kolxuri tomi iyo,
xolo, rogorc iTqva, kolxebisa da qaldebis erTianoba
etimologiuradac Cans, qaldea ewoda kidec trapezuntis kolxeTs.
438
amasTanave, sparsTa mxardaWeriT kidev ufro gaZlierda qaldebis
armenizacia, maTi erTi nawili gasomxda, rasac miuTiTebs
`armenoxalibebis~ gaCena mosxebis qveynis gverdiT (pliniusi, VI, 29),
keravnis mTebTan, sakasenebTan, igulisxmeba araqsispireTis
maxlobeli regioni. iberebma, konsolidaciis Semdeg, Cans arian-
qarTlis saxelmwifo Camoayalibes, romelsac araqsTan sparsuli
ervandidebis satrapia esazRvreboda.
iaredosi, azonis mama, `arian qarTls~ marTavda Zv.w. 323 wlamde.
rogorc Cans, iaredosis dros sparselTa satrapi (romeliRac
ervandidi) SeiWra mis samefoSi (e.i. arian-qarTlSi) da Searyia misi
Zalaufleba, Cans amis gamo mefis-Ze azo iZulebuli gaxda ufro
CrdiloeTiT gadasaxlebuliyo Tavis xalxTan erTad da saTave
daedo qarTvelTa axali saxelmwifosaTvis.
ervandidebis samflobelo TandaTanobiT farTovdeboda da
Tavdapirvelad ar moicavda e.w. airaratis olqs, is iqamde
ZiriTadad yofili urartus (qaldevelebis) miwa-wyals ipyrobda.
am ambebis wina saerTo suraTi aseTi unda yofiliyo: unda
vifiqroT, rom urartus samefos damxobis (Zv.w. VII-VI ss.) Semdeg
qaldTa tomebi gaZlierdnen trapezunt-araqsis xeobis Crdilo
regionSi. iq, sadac SemdgomSi cxovrobdnen taoelebi, basianelebi,
gugarqelebi, rogorc Cans, aq qaldevelTa meTaurobiT qarTul
tomebs dauarsebiaT `arian qarTlis samefo~, rogorc Cans, imJamad
airaratis olqic `arian qarTlis~ samefoSi Sedioda, Semdgom ki is
(Semdgomi airaratis olqi) ervandidebis xelSi gadasula. kerZod,
mxolod 323-200 wlebSi ervandidebs ewodaT airaratis mefeebi.
safiqrebelia, rom am dros (Zv.w. 329-323 wlisaTvis) ervandidebma
`arian qarTlis~ mefeebs waarTves provincia airaratis olqi, magram
es iyo mxolod erT-erTi pirveli danaklisi.
strabonis cnobiT, daaxloebiT 212-188 wlebSi armeniis mefeebs
artaqsiasa da zariadras dros armenielebma iberebs waarTves
xorZena, gogarena da pariadre.
anu Zv.w. 329-188 ervandidebma iberebs yofili arian-qarTlis
teritoriis umTavresi nawilebi Camoacales, da faqtiurad bolo
mouRes am samefos.
pariadres mTiswineTis adgilsamyofeli cnobilia, is pontos
zRvispireTSi, trapezuntis samxreT-dasavleTiT mdebareobda.
aseve strabonis cnobiTve cnobilia gogarenas mdebareobac.
439
gogarena `mtkvris iqiT~ mdebareobda, magram mcxeTis iberiis
samefos gareT. amitomac unda vigulisxmoT, rom gogarena
mdebareobda Tanamedrove Saqis olqTan, mtkvris marcxena mxares,
Sesabamisad xorZena mdebareobda pareadres mTiswineTidan
gogarenamde anu mtkvramde.
Tu es ase iyo, maSin xorZena moicavda Tanamedrove somxeTs,
istoriul basians, taosa da arzrumis olqs, es mxareebi rogorc
aRiniSna armenielebs iberebisTvis waurTmeviaT qristeSobamde
daaxloebiT 188 wels.
unda vigulisxmoT `arian qarTlis~ samefo didi danakargebis
miuxedavad mainc arsebobda am dromde.
sabolood, arian-qarTlis miwa-wyalis didi nawili armeniis nawi-
lad iqca _ am danakliss ver urigdebodnen qarTveli mefeebi da am
danaklisis dasabruneblad sakmaod xSirad swored aRniSnul
mxareebSi laSqrobdnen, aq (ufro metad arzrum-trapezuntis
mxareebisaken) ilaSqres farnavazma, mefe mirianma, vaxtang
gorgasalma, xolo qristeSobamde I da Semdgom saukuneebSi I-II
saukuneebSi armenia TviTon imyofeboda iberielTa mcxeTeli
mefeebis xelqveiT.
rac Seexeba ervandidebs, maTi eTnikuri warmomavloba ucnobia.
iranuli enciklopediis Tanaxmad, isini iranuli warmoSobisani
iyvnen da yofili urartus (qaldeas) istoriul miwa-wyals
marTavdnen urartus dacemis axlo periodidan (daaxloebiT Zv.w. 570
wlidan) _ 200 wlamde.
aqemenidebis samefos damxobis Semdeg es provincia gadaeca spars
mxedarTmTavars miTrens da emorCilebodnen selevkidebs, maT aseve
`armeniis~ mmarTvelebsac uwodeben. 323 wlisaTvis aleqsandre
makedonelis gardacvalebis Semdeg es satrapiac daiSala da
ervandma (orontma) Tavisi Tavi mefed gamoacxada _ Camoyalibda
orontidebis anu ervandidebis dinastia.
saxelebis iaredosisa da ervandis msgavseba SeiZleba gvaZlevdes
safuZvels imisa, rom qarTuli wyaroebi am ervands uwodebdnen
iaredoss, xolo mis satrapeas miiCnevdnen `arian qarTlad~.
urartu – qalduelTa qveyana
440
urartu mdebareobda vanis tbidan vidre samxreT kavkasiamde zRvis
donidan 1500-1800 metri simaRlis mTianeTSi. buneba gamoirCeva
mravalgvarovnebiT da kontrastulobiT. am mTianeTSi Sedis
araratis mTac, romelsac adre `kardu~ erqva.
am mTianeTSi iRebs saTaves wina aziis didi mdinareebi: tigrosi,
evfrati, murati da araqsi. aqve mdebareobs sami didi tba: vanisa,
urmiisa da sevanisa.
asuruli saxeli `urartu~ gamoiyeneboda Cvens eramde mecxre
saukunidan da am terminma iarseba asiriis samefos damxobamde.
am sityvis warmomavloba ucnobia.
aseve urartus saxelmwifos erqva biaiani (biainili). esaa
adgilobrivi saxelwodeba am saxelmwifosi.
miiCneva, rom biaini-biainili sityvis etimologia ucnobia.
erTi SexedviTac Cans, rogorc es sityva (biainili), ise, rogorc
sxva mravali urartuli sityva, Tavisi JReradobiT Zalze miagavs
qarTuls, magaliTad biainili, iseve JRers, rogorc yoveldRiurad
saxmari qarTuli sityvebi _ mwvanili, marili, sadili, qadili da
ase Semdgom.
zogierT wreebSi, urartus aseve uwodeben `vanis samefos~,
radganac misi dedaqalaqi mdebareobda vanis tbis piras.
aRsaniSnavia, rom asiriaSi urartus teritoriaze adre mcxovreb
tomTa jgufs erqva _ `nairi~, amitomac urartus `nairis~ qveyanasac
uwodeben. es saxeli gvxvdeba Zv. w. XIII-XI saukuneebSi, zogierTi
mkvlevari miiCnevs, rom sityva `nairi~ iyo xuritebis xalxis saxeli.
Cveni azriT SesaZloa sityva `nairs~ qarTuli sityva `eri~
ukavSirdebodes. xSiri qarTuli SekiTxva `ra nairi kacia?~ unda
niSnavdes `ra eris~ `romeli tomis~ kacia anu `nairi~ albaT niSnavs
xalxs, mosaxleobas, ers.
aseve, urartus uwodeben `araratis qveyanasac~. miaCniaT rom
bibliis teqstebSi Semonaxuli arameuli `rrt~ aRniSnavda urartus.
Cveni azriT sityva `ararati~ axloa qarTul teqstebSi Semonaxul
qveynis saxelTan _ `ariani~. urartus qveyanaSi mravali saxeli `ar~
(er) winsarTiT iwereboda. aseTebia magaliTad erebuni, erikvuxi,
arzaSki, argiSti (aqedan -argiStixinili), uruatri, urmia, urartu
da sxva. aseve, urartus dacemis Semdgom warmoqmnili qalaqebis Tu
mdinareebis saxelebi ararati, aragawi, arvandaSati, arvandakerti,
armaviri, araqsi, arawani, arSami, arSamati da sxva.
441
am areebSi saukuneebis manZilze ganuwyvetliv `ar~ _ prefiqsis
xmareba uflebas gvaZlevs vigulisxmoT, rom swored am mxareebSi
mdebareobda qarTuli `ariani~ da aq iyo qveyana arian-qarTli.
miTumetes, rom urartus saxeli antikur wyaroebSi iyo xaldi
(qaldi). urartus qveyanas Zvel berZnul wyaroebSi erqva `qaldebis
qveyana~. amave dros urartus umTavresi RvTaebis saxeli iyo
`qaldi~. anu rogorc ariani aseve qaldi am miwa-wyalis
terminologia iyo. arian-qaldi da aqedan albaT arian-qarTli. Tu
ase iyo, maSin urartu haiasa-acis qveynis gagrZelebaa.
aRsaniSnavia isic, rom urartus Sumerul teqstebSi erqva saxeli
`arata~, ufro sworad rom vTqvaT, arati-arata, saxeli erqva
Sumerebis CrdiloeTiT mdebare mTian mxares, sadac Semdgom
urartus saxelmwifo warmoiqmna.
qalduelebis qveyana, romelsac sxvadasxva saxelebi erqva _
`urartu~, `biaini~, `nairi~, `ararati~, `alarodebis qveyana~, `qaldea~
da `arata~ Tavisi SemadgenlobiTac mravalerovani, mravaltomiani
da mravalnacionaluri qveyana iyo.
bolo dros samecniero literaturaSi urartuelTa saxeliT mxo-
lod erT-erTi adgilobrivi tomi iwodeba, romelmac SeZlo Seeqmna
Tavisi damwerloba da SeZlo Tavisi eniT am damwerlobis gamoyeneba.
miiCneva, rom is iyo xurituli warmoSobisa.
urartus meore Zlieri tomi _ qaldebi
safiqrebelia, rom qaldebis anu urartus qarTvelebis tomi garda
centraluri olqebisa aseve flobda vanis tbis samxreT-
aRmosavleTiT mdebare olq musasirs (mucaciri). mis mTavar qalaqSi,
aseve saxelwodebiT musasirSi, aRmarTuli iyo qveynis yvelaze
mTavari taZari urartus umaRlesi RvTaebisa _ qaldisa. qaldis
xalxs, mis morwmune mimdevrebs Cans qalduelebi erqvaT da is
formirda rogorc eTnosi.
qaldis morwmuneni anu qalduelebi unda yofiliyvnen ara mxolod
qurumebi am mTavari qalaqisa, aramed aRniSnuli olqis ZiriTadi
mosaxleobac (SemdgomSi aqve axlos cxovrobdnen karduxebi.
urartus dasustebis Semdeg, safiqrebelia, rom urartus qaldis
tomma Sida olqebidan gadainacvla ufro dacul CrdiloeTSi,
442
araqsis xeobaSi, iq, fasianebisa da qaldebis saxeliT cnobili
tomebi, SesaZloa qsenofontes epoqaSi konsolidacis procesSi
imyofebodnen, SeZles konsolidireba mimdgom mxareebSi mcxovreb
qarTul tomebTan erTad erT saxelmwifod _ `arian qarTlad~.
saerTod, qarTul tomad miCneuli karduxebisa da qaldebis
saxelebis msgavseba safuZvels iZleba varaudisa, rom karduxebi
urartus qaldebis STamomavloba iyo).
olq musasiris gverdiT mdebareobda xububqias olqi, romlis
mosaxleobasac aseve qarTul samyarosTan akavSireben (m. qurdiani).
urartuSi qaldebis tomis mniSvnelobasa da gavlenas miuTiTebs
faqti imisa, rom am tomis umaRlesi RvTaeba `qaldi~ urartus Rmer-
Tebis panTeonis umaRlesi RvTaeba iyo. saerTod ki unda iTqvas, rom
swored asirielebis mier qaldis mTavari taZris dangrevis Semdgom
urartus mefe rusa I-is dros (daaxloebiT 714 wels qristeSobamde)
daemcro TviTon urartus saxelmwifos siZlierec.
rogorc zemoT aRiniSna, Zv. w. XIII saukuneSi asirielebi
moixseniebdnen `nairis mefeebs~ rac miuTiTebs rom im droisaTvis
jer kidev ar iyo Camoyalibebuli urartus saxelmwifo da is
warmoadgenda tomTa kavSirs.
IX saukuneSi, 858 wlebSi moixseneba, rogorc fiqroben, uraratus
pirveli mefe arami. is marTavda 844 wlamde.
mecxre saukuneSi 828-810 wlebSi sarduri I-is mefobis dros
gaZlierebulma urartum SeZlo samxreT kavkasiamde miRweva, am dros
moxda uaratus religiis centralizeba. calkeuli tomebis
RvTaebebi gaaerTianes erTian panTeonSi, romlis TavSic dadga
qaldi. am dros Camoyalibda uaratus lursmuli damwerloba,
urartu kidev ufro gaizarda dasavleTis mimarTulebiT miaRwia
evfratis Sua dinebamde, aseve samxreTiT da amaT xelSi Caigdo
savaWro gzebi mimarTuli asiriidan mcire aziisaken.
argiSti I-dros 760 wlebSi urartum ilaSqra urmiis tbisaken da
aseve samxreT kavkasiaSi, Tanamedrove somxeTis teritoriaze man
aago qalaqi argiStixinili (romlis saxels amJamadac ki, qarTuli
JReradoba aqvs, albaT imis gamo, rom misi sufiqsi _ ili, nili _
qarTuli enis sufiqsebs eTanadeba). aseve man aago qalaqi erebuni,
Tanamedrove erevnis axlos (er-ar prefiqsebi, rogorc vTqviT
eTanadeba qarTuli arianis saxels).
443
urartus saxelmwifos mefeebi flobdnen absolutur Zalauflebas
da cdilobdnen daepyroT mezobeli xalxebi. dapyrobil xalxebs
imonebdnen anda sxva teritoriaze asaxlebdnen.
xalxTa gadasaxlebis Tema imiT aris saintereso, rom antikuri
wyaroebis cnobiT babilonis mefe nabuqodonosors Tavis mier
dapyrobili iberiidan iberi xalxis erTi nawili gadausaxlebia
pontospireTSi, e.i. Zvel samSobloSi. pontospireTis qveS aq
igulisxmeba is qveyana (trapezuntis regionSi), romelsac SemdgomSi
qaldea ewodeboda.
rogorc vTqviT, qaldebi urartus erT-erTi tomi iyo da swored
isini gadausaxlebia nabuqodonosors SavizRvispireTSi, am
mosazrebis gamoTqmis uflebas Cveni azriT iZleva is, rom
aRniSnuli qveyana _ `iberia~, Turme mdebareobda `libiis~ gverdiT.
`libiis~ qveS am wyaroSi unda igulisxmebodes ara afrikis libia,
aramed vanis tbispireTis regionis qveyana `luvia~, romelic
lursmuli damwerlobis epoqaSi, cnobil qveyanas warmoadgenda.
luvia mdebareobda daaxloebiT iq, sadac SemdgomSi mdebareobda
urartus xububqias olqi musasiris olqis maxloblad. rogorc
zemoT aRvniSneT, musasiris olqSi mdebareobda `qaldis~ umTavresi
taZari da Cans, aqve cxovrobdnen qaldebic anu qalduebic. eseni
unda iyvnen igive iberebi, romlebic nabuqodonosors gadausaxlebia
trapezontisaken, romlis olqsac aseve qaldea daerqva. nabuqo-
donosorma Zv.w. VI s-Si sabolood gaanadgura urartus naSTebi.
am ukanasknelTa, anu trapezontis qaldebis iberielobis Sesaxeb
migviTiTebs TviT Semdgom Camoyalibebuli qaldebis anu
trapezuntis imperiis mmarTvelTa titulatura.
trapezontis imperatorebi TavianT Tavs `iberebis avtokrators~
anu iberebis mmarTvels uwodeben. es imas niSnavs saimperatoro
ojaxis TvalsazrisiT maTi imperiis anu qaldeas mosaxleoba iberebi
iyvnen.
identuri magaliTi ganmeorda ramdenime saukunis Semdeg, rodesac
SavizRvispireTSi mdebare samegrelos samTvaros meTaurma levan II
dadianma ruseTis mefis winaSe wargzavnil sabuTebSi Tavis Tavs
ramdenjerme da dabejiTebiT uwoda ara samegrelos mmarTveli,
aramed iverTa xelmwife, Tavis mxriv ruseTis mefeebic samegrelos
am mmarTvels iveriis mefes uwodebdnen, aqedanac Cans, rom
nabuqodonosoris mier pontospireTSi Casaxlebuli iberebi igive
qaldebi arian.
444
rogorc Cans urartus samefos dacemis Semdeg, qaldevelTa anu
iberTa tomi erT-erT dampyrobels pontospireTSi gadausaxlebia.
urartu, rogorc aRvniSneT, warmoadgenda kulturulad da lin-
gvisturad danawevrebul qveyanas, man erTianobis SenarCuneba
mxolod mcire xniT SeZlo. marTalia mas Zlieri mtrebi hyavda,
magram urartus saxelmwifo ufro metad ganadgurda da daiSala
Tavisive tomebis xSiri ajanyebebis gamo.
urartus regionebi xSirad ebrZodnen centralur xelisuflebas.
ver moxerxda urartus tomebis integrireba TavianT
saxelmwifoSi, amitomac isini ZalTa balansis darRvevis dros
advilad eqvemdebarebodnen ufro Zlier centrs.
rogorc iTqva, urartus saxelmwifos saboloo dasusteba
gamoiwvia asirielebis mier urartus religiuri centris musasiris
ganadgurebam.
sargon II-m daangria TviTon qalaqi da RmerT qaldis mTavari
taZari (Cvens eramde 715 wels).
es imdenad mZime dartyma iyo saxelmwifosTvis, rom am ambis
gagebis Semdeg urartus mefe rusa I-ma Tavi moikla, musasirSi
qaldis taZarSi xdeboda urartus mefeTa koronaciac.
musasiris daRupvis Semdeg urartus RmerT xaldis (qaldis)
didebac Seirya.
fiqroben, rom urartus Zlieri dasusteba dakavSirebili iyo misi
religiuri centris da RmerT qaldis dasustebasTan.
amis Semdgom urartus mefeTa Zalauflebac dasustda. eseni iyvnen
rusa I-is Svili argiSti II, rusa II, sarduri III, sarduri IV, erimena,
rusa III da rusa IV iyo urartus bolo mefe.
bolo mefeebis dros urartus dedaqalaqi samxreTidan
gadanacvlebuli iqna CrdiloeTSi.
es qalaqi iyo kavkasiaSi mdebare - TeiSebaini. dedaqalaqis
CrdiloeTSi gadatana miuTiTebs aseve qveynis mosaxleobis nawilis
CrdiloeTSi gadasaxlebas, xalxis samxreTidan CrdiloeTSi
gadasaxlebas miuTiTebs `moqcevai qarTlisaic~.
am cixe-qalaqis babilonelTa anda midielTa mier dangrevis
Semdgom dasrulda urartus istoria, aqedanac Cans, rom qaldebis
nawili urartus qveynidan gadasaxldnen CrdiloeTiT da aseve
SavizRvispireTSi, rom qaldebi urartus mTavari, CrdiloeTSi
gadasaxlebuli erTerTi tomi iyo. qaldebis mmarTveli zedafenis
445
moZraoba samxreTidan CrdiloeTisaken, Cans ganuwyveteli iyo
aleqsandre didis epoqamde.
rogorc iTqva, swored msgavs istorias gadmogvcems uZvelesi qar-
Tuli wyaro moqcevai qarTlisa, romelic amtkicebs, rom
Tanamedrove saqarTvelos samxreTiT arsebobda saxelmwifo arian
qarTli, romlis mosaxleobis erTi nawili anu arian-qarTvelni
mefis Ze azonma gadmoasaxla samxreTidan CrdiloeTSi da daasaxla
vrcel teritoriaze, dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi
egriswylidan vidre hereTamde.
urartus saxelmwifos dangrevis epoqaSi misi teritoriis
samxreT-dasavleTiT mcxovrebi armenielTa tomebi gaZlierdnen da
SeZles urartus siRrmeebisaken waweva.
armenielebma, aseve isargebles qristesSobamde VI saukuneSi
gaZlierebuli sparsi mefeebis mxardaWeriT da daikaves qaldebis
miwa-wyali, amis Sesaxeb SesaZlebeli aris informacia movipovoT
qsenofontes naSromebidan, kiropediadan, aseve anabazisidan.
am naSromebSi Cans, rom qaldebis tomi mudam ebrZoda sparselebs,
xolo armenielebi sparselTa momxreebi iyvnen. amis gamo sparselebma
nayofieri miwebidan gandevnes qaldebi da nayofieri miwebi gadasces
somxebs. qaldebi mudam Txoulobdnen saxnav-saTes miwebs, xolo
armenielebs esaWiroebodaT saZovrebi, romlebic unayofo mTa-
gorebSi iyo, sadac qaldebi iyvnen gandevnilebi. kirosma (Semdeg
sparseTis mefem) TiTqos izruna maTTvis da isini droebiT moariga.
aqedan Cans, rom urartus saxelmwifos dacemisTanave wyaroebSi
gamoCenili qaldebis, anu xalibebis tomi iqamde urartuSi
cxovrobda da iq mas mniSvnelovani adgili eWira.
urartus `RmerTi~ qaldi da qarTlis armazi
446
XIX s-is bolosa da XX s-is dasawyisSi gaCnda Tvalsazrisi, rom
mcire aziasa da Savi zRvispireTSi mcxovrebi qaldebi
warmoadgendnen urartus tomTa naSTebs, romelnic TavianT Tavs
saxels uwodebdnen urartus mTavari `RmerTis~ _ qaldis
pativsacemad, amJamad, XX s-is bolosaTvis, es mosazreba mcdarad
iTvleba meSCaninovisa da piotrovskis Sromebze dayrdnobiT. es
mecnierebi n. maris mimdevrebi iyvnen da radganac sabWoTa periodSi
TiTqmis 1951 wlamde maris SexedulebaTa kritika akrZaluli iyo,
sayovelTaod dainerga Tvalsazrisi, rom urartus qaldsa da mcire
aziis qaldebs Soris kavSiri ar arsebobda, rom urartus tomTa
memkvidreebi arian ara qaldi _ qalduelebi (qarTvelebi), aramed
somxebi.
urartus qaldebisa da qarTvelebis memkvidreobiTobis Sesaxeb
miuTiTebda ilia WavWavaZe Tavis `qvaTa RaRadSi~, romelSic
sastikad akritikebda niko mars, Tavis mxriv niko marmac Semdgom
wlebSi Tavis mimdevarTa mTeli skola aRzarda, romelnic
sapirispiros amtkicebdnen.
aRsaniSnavia, rom urartus `RmerTi~ qaldisa da armazis
garegnuli aRwerebi da zogierTi niSanTviseba erTmaneTis msgavsia,
magaliTad: `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad qarTlosis saflavze
aRmarTul armazis kerps, romelic damzadebuli iyo liTonisagan,
ecva jaWvis perangi, Tavze muzaradi exura, xelSi eWira brwyinvale
elvis msgavsi xmali, da TiTqosda es xmali moZraobda kidec,
swored aseTia urartus `RmerT~ qaldis kerpis gamosaxuleba, Cndeba
STabeWdileba, rom msgavsi gamosaxulebisa iyo armazis kerpic.
urartus qaldis kerpi aseve damzadebuli iyo liTonisagan, oqros
(zogjer spilenZisagan) da masac xelSi uWiravs Zalze grZeli
maxvilis msgavsi xmali, romlidanac (am xmlidan) cecxlis patara
enebis saxiT gamoSverili iyvnen patara maxvilebi, rogorc Cans es
oqros maxvili, (romlidanac kidev sxva patara maxvilebi gamodioda)
sinaTleze sxvadasxva kuTxiT elvarebda kidevac da amiT brunva-
trialis STabeWdilebas qmnida, anu es iyo `xmali brwyinvale~ da
miagavda elvis krTomas, gaelvebas, garda amisa mniSvnelovani aris
is, rom urartus qaldis kerps exura muzaradi, Zalze myari da
masiuri, msgavsi imisa rogoric aris dRemde SemorCenili urartus
mefis sardur II-isa.
muzaradi sardurisa, aRmoCnda cixe-qalaq TeiSebainis gaTxrebisas
(kamerblurze) damzadebulia brinjaosagan da masiuria, myaria.
447
rogorc iTqva msgavsi muzaradi exura qaldis kerps, am muzarads
Tan erTvis ukan kisris dasacavi jaWvi, anu mavTulebisagan
moqsovili naWeri _ Cabalaxi. msgavsad aRwers qarTlis cxovrebac
armazis Cafxuts _ `tansa missa ecva jaWvi oqrosi da Tavsa missa
Cabalaxi myari~.
swored myari Cafxut-Cabalaxi aris qaldis kerpis Tavsaburavi
muzaradi. aRsaniSnavia rom qaldis kerps icavda Tor-abjris msgavsi
Cans liTonis firfitebisagan Sekruli naWeri. es unda iyos is rac
qarTlis cxovrebiT ecva armazs, kerZod `jaWvi oqrosi~.
rogorc aRvniSneT armazs xelSi eWira `xmali brwyinvale
viTarca elva~, romelic `iqceoda~ anu moZraobda `xelTa Sina~, anu
armazis kerpis win mdgom adamians eqmneboda STabeWdileba, rom
armazis xmali moZraobda, aRsaniSnavia rom igive STabeWdilebas
tovebda qaldis kerpis gamosaxulebac, kerZod mis elvis msgavs
swor xmals, romlisganac cecxlis enebis msgavsi danebi gamodis,
aseve emateba TviT kerpisganac gamomavali aseve elvis enebis msgavsi
xmlebi, saerTo STabeWdileba mzis sxivebis anareklebis
sxvadasxvagvari gardatexis wyalobiT iseTi iyo, rom TiTqosda
armazis maxvili moZraobda.
gamoTqmulia sxvadasxva Tvalsazrisi armazis kerpTan
dakavSirebiT, rom is iyo an mTvaris `RmerTi~, an da ahuramazda,
magram ahuramazdas ar qonia Tavisi kerpi, mxolod saxeli SeiZleba
iyos aRebuli misi, xolo rac Seexeb TviT armazis kerps, misi
dakavSireba ver moxerxda mcire aziis vercerT sxva kerpTan,
rogorc vTqviT is ufro miagavs urartus mTavar `RmerT~ qalds.
rogorc aRvniSneT qaldebis toms amJamad ar ukavSireben
urartus, magram rogor avxsnaT is faqti rom urartus
dacemisTanave misi teritoriis, rogorc samxreT ise Crdilo
nawilebSi Cndebian tomebi `qald~ saxelis mqoneni, kerZod samxreTSi
`karduxebi~, xolo CrdiloeTSi `xalibebi da qaldebi~? es kiTxva
arsebiTia da mas pasuxi unda gascen urartus mkvlevarebma.
urartus saxelmwifo arsebobda Cvens eramde daaxloebiT 850-580-
ian wlebSi.
Cvens eramde VI saukunis 80-ian wlebSi urartus samefo daeca,
swored amave saukuneSi moixsenebs qsenofonte `xalibebis~ anu
qaldebis toms urartus saxelmwifos teritoriis dasavleT da
Crdilo dasavleT nawilSi, is maT axsenebs sparseTis monarqis
damaarseblis kirosis (Zv. w. 560-529) saxelTan kavSirSi. kerZod,
imJamad midiis sardals kiross mourigebia erTmaneTTan meomari
448
somxebi da qaldebi (xalibebi), iqve aRwerilia rom kirosi
mfarvelobda somxebs da am mfarvelobis ZaliT maT (somxebs) xelSi
CaugdiaT xalibebis saxnav-saTesi miwebi. amis gamo umiwawylod
darCenili xalibebi iZulebuli gamxdaran gaxizuliyvnen
saxnavsaTesad gamousadegar mTebSi, gaRaribebulan da mudam
ebrZodnen somxebs, raTa ukan daebrunebinaT saxnav-saTesi miwebi,
Tavis mxriv somxebs esaWiroebodaT saqonlis gamosakvebad mTiani
adgilebi da ialaRebi, romelnic xalibebis xelSi iyvnen. kiross
gadauwyvetia erTmaneTTan moerigebina isini.
ase aRwers am ambavs qsenofonte kiropediaSi.
miiCneva, rom kiropedia mxatvruli nawarmoebia, magram misi
cnobebi sandoa armeniasTan dakavSirebiT. qsenofonte TviT
imyofeboda iq, Tavisi TvaliT xedavda da pirvel pirTagan esmoda
Zveli ambebi.
qsenofonte Tavis meore Txzuleba anabazisSi aRwers yofili
urartus samxreT-dasavleTSi mcxovreb karduxebs, romelTa saxelic
aseve qaldusTan aris dakavSirebuli, isini cxovrobdnen kerp
qaldis umTavres yofil sataZro qalaq musasirTan (mucacirTan)
axlos.
aRsaniSnavia, rom istoriulad am adgilebSi SemdgomSic
arsebobda kord saxelis mqone provinciebi (kordvaci da sxva).
Tuki urartuSi qald saxelis mqone tomi ar cxovrobda, maSin
rogor aRmoCndnen urartus teritoriaze qald saxelis mqone
aRniSnuli tomebi samefos daSlisTanave?
rogorc cnobilia, urartu ar iyo erTi eris saxelmwifo, is iyo
mravalerovani qveyana, amitomac bunebrivia rom urartus mraval
eTnoss Soris erTerTi tomi yofiliyo qaldi.
qarTlis cxovreba ase aRwers armazis kerps: `ixila wmidaman nino,
rameTu dga kaci erTi spilenZisa, da tansa missa ecua jaWvi oqrosi,
da Tavsa missa Cabalaxi myari, da Tualni esxnes zurmuxti da
bivrili, da xelTa misTa aqunda xmali brwyinvale, viTarca elva, da
iqceoda xelTa Sina. ukeTu vinme Seexebin, Tavi Tvisi sikudilad
ganwiris da ityvan: `hoi Cemda, nu ukue da-same-vakle didebasa didisa
amis RmrTisa armazissa, anu Se-same-vsceT sityuad ebraelTa Tana,
gina moguTa Tana smenisa (da romel ityvian ucebni ucxosa visTvisme
RmrTisa), nu ukue poos rame biwi da mces me maxvili igi misi,
romlisagan eSinis yovelsa.
da SiSiT Tayuanis-cemen mas.
449
da kualad iyo marjveniT missa kaci oqrosi da saxeli misi gaci;
da marcxeniT missa udga kaci vecxlisa,
da saxeli mis gaim, romelni-igi RmerTad uCndes ersa mas
qarTlisasa~. (qarTlis cxovreba, 1955, t. I. gv. 90).
urartus `RmerTTa~ panTeons meTaurobda sami mTavari `RmerTi~ _
qaldi (urartus mTavari RvTaeba), TeiSeba da Sivini. maT Soris
umTavresi iyo qaldi, romlis saxelzec igeboda urartus mTavari
taZrebis umravlesoba.
TiTqosda misi aRweriloba miagavs imas, rac wminda ninos uTxres
armazis Sesaxeb _ `RmerTi RmerTTa armazs, romel ara ars missa
gareSe sxva kerpi~ (iqve, gv. 89).
rogorc vTqviT urartus sami mTavari `RmerTi~ hyavda, maT Soris
ki umTavresi iyo qaldi, aseve sami mTavari kerpi hyavdaT Zvel
qarTvelebs, armazis kerpis gverdiT idgnen gaci da gaimi.
aRsaniSnavia, aseve sxva msgavsi Tvisebebic urartusa da qarTul
panTeons Soris.
magaliTad, jer kidev wminda ilia marTalma miaqcia yuradReba,
rom qarTvelebi RmerTs evedrebodnen wyalTan dakavSirebuli
sityvebiT. SeTxovdnen wyals, aqedanaa sityvebi _ wyaloba, mowyaleba
da sxva. miiCnevda rom es sityvebi aCvenebs, rom SesaZloa qarTvelebi
odesRac Zalzed cxel qveyanaSi cxovrobdnen, sadac mTavari
saTxovari RvTisadmi wyali iyo. aRsaniSnavia da Zalze
mniSvnelovania urartusTan dakavSirebiT, rom urartus kerpebis
gamosaxulebebzec sakulto sagnad naCvenebia wyliani jami, kerZod
isini (wylis jamiani `RmerTebis~ gamosaxulebebi) aRmoCndnen tuSpis
raionSi arqeologiuri gaTxrebis dros mopovebul urartul
sabeWdavebze (Религия Урарту, материал из Википедии).
qaldis gamosaxulebebze, romlebic dRemdea moRweuli, zogjer
qaldi gamoxatuli aris lomze mdgom frTosani mamakacis saxiT, ro-
melsac erT xelSi uWiravs jami, xolo meore xelSi wylis
sasxureblis msgavsi nivTi, dRemde dauzustebelia am jamisa da
nivTis mniSvneloba, Cveni azriT is jamidan wyals asxurebs xalxs
an mlocvels, anu xdeba mlocvelis Sewyaleba. aseTi qmedeba did
wyalobad, rom miiCneoda, es Cans mefe daviT winaswarmetyvelis amave
epoqis locvis sityvebidan uzenaesisadmi _ `masxure me usupiTa~,
qaldsac marjvena xelSi usupi, xolo marcxenaSi wyliani jami unda
Weroda.
450
rogorc aRvniSneT, qaldis mTavari taZari idga qalaq musasirSi,
vanis tbis samxreT-aRmosavleTiT, romelic gvalviani da uwylo
adgilia. am taZarSi urartuelebi qalds saukuneebis manZilze
wiravdnen Sesawir-saganZurs, Cvens eramde 734 wels urartus mefe
rusa II-is dros asirielebma es taZari daangries da misi saganZuri
gaitaces.
asiriis mefe sargon II-s masalebidan Cans, rom is gaocebuli iyo
qaldis saganZuris simdidriT, misma armiam qaldis taZridan daitaca
asi tona spilenZi, 25000 fari, 1,5 aTasi Subi da 300000-ze meti xmali
da xanjali, damzadebuli spilenZisa da brinjaosagan. asirielebs
qalaq musasiridan am dros wauRiaT 2 tona oqro da 10 tona ver-
cxli, romelic maT zodebad CamousxiaT.
qaldis taZris dangrevam bolo mouRo urartus saxelmwifos
Zlierebas, asirielebma icodnen rom urartuelebs Zalasa da
mxneobas aZlevda rwmena qaldis uZlevelobisa da misi iaraRis
Zlierebisa, amitomac maT gadawyvites rom swored qaldis taZari
daengriaT da amiT daemtkicebinaT, rom asirielebis `RmerTis ~
aSurisa da misi iaraRis Zala meti iyo `RmerT~ qaldze, da es
TvalsaCinod daemtkicebinaT urartuelebisaTvis qaldis taZris
dangreviT da `RmerT~ qaldis datyvevebiT. qaldis kerpi maT
wauRiaT, marTalia is Zaladakargulad iTvleboda misi taZris
dangrevis Semdgom, magram mainc, urartuelebs is ukan gamousyidiaT
didi Tanxis safasurad.
aqedan Cans, rom erTmaneTs ebrZoda ori `RmerTi~, qaldi da
aSuri, rom isini erTmaneTis mtrebi iyvnen. aRsaniSnavia, rom aseve
erTmaneTs ebrZodnen qarTlis armazi da iTrujani.
armazis kerpis daqcevis Semdeg rac is mexis dartymiT
ganadgurda, qariSxlisas mis win mdgari qarTlis eri ambobda:
`qaldevelTa RmerTi iTrujan da Cueni ese RmerTi armaz yovladve
mter arian: ama same mas zeda zRua moaqcia, da aq man Suri iZia da
mis mier moiwia ese~ (qarTlis cxovreba, I, 1955, gv. 92). `qarTlis
cxovreba~ asureleba qaldevelebs uwodebda, radganac maTi qveyana
mesopotamiis CrdiloeTiT, SuamdinareTis qaldead wodebul
qveyanaSi mdebareobda.
wminda ninos cxovrebaSi aRwerilia, rom qariSxlis Semdeg
armazis kerpi ukvalod gaqra, is sruliad daimsxvra, mosaxleobas
ukve maSinve hqonda mza-mzareuli pasuxi am movlenis asaxsnelad,
rom qaldevelTa `RmerTma~ iTrujanma Suri iZia da is gaaqro, aseve
451
odesRac, wina saukuneebSi gaqra qaldis RmerTic musasiris
taZridan, roca is daatyveves da asureTSi waiRes, magram is isev
dabrunda Semdgom urartuSi (asurelebisgan gamosyidvis Semdgom), am
ori `RmerTi~-s qaldisa da aSuris (igive iTrujanis) brZolis dros
Tavdapirvelad armazma (qaldma) imarjva, aman `maszeda zRva
moaqcia~, ese igi aSurze wyali miuSva, imdenad mravlad rom is
datbora. wylis marTva rom SeuZlia qalds es iqidan Cans rom
qaldis kerpi ixateboda wylis jamiT xelSi.
Tu qaldi armazia maSin aSuri `qaldevelTa RmerTi iTrujania~.
cnobilia rom arameul warwerebSi sityvebi zogjer ikiTxeboda,
rogorc marcxnidan marjvniv, ise marjvnidan marcxniv. aq erTi
wuTiT warmovidginoT, rom sityva `aSSuri~ dawerilia ase:
`aSSurTi~, `ajurTi~, maSin Tu am sityvas wavikiTxavT marjvnidan
marcxniv miviRebT sityvas `iTruja~. `aSSuri~-`ajurTi~-iTruja igive
iTrujania.
maSasadame, `iTruja~ igivea rac `ajurTi _ aSurTi~, aSSurTi _
aSuri.
Cveni azriT termini iTrujani gamomxatveli iyo asurelTa anu
qaldevelTa mTavari RmerTis aSuris saxelisa, aseTia Cveni savara-
udo hipoTeza (SuamdinareT-asureTs Zvel wyaroebSi qaldeas uwo-
debdnen).
urartuelebis panTeonSi mravali RmerTi iyo (TiTqmis 70-mde), maT
Soris rogorc vTqviT qaldi, TeiSeba da Sivini umTavresi iyvnen,
iTvleba rom am `RmerTebis~ saxelebi dakavSirebuli iyo mTa-bor-
cvebTan, Tu ase iyo SeiZleba qaldis saxeli JRerdes saqarTvelos
mTebis saxelebSic. magaliTad, mTa skaldis saxelSi, romelic
svaneTSia, aseve TeSebas saxeli SeiZleba JRerdes aseve svaneTis
mTis uSbas saxelSi, xolo Sivinis saxeli TuSeT fSavxevsureTSi
mdebare mTa `civi~-s saxelSi, saerTod yvela `RmerTi~-s saxeli
miagavs qarTuls sityvebs da aqvs qarTuli JReradoba, aseTebia
magaliTad: Selardi, xara, airaini, ardini, ebani, babania, arubaini,
xuba, cinvardi da sxva. anu TiTqmis yvela mTavrdeba `i~ asoTi, iseve
rogorc qarTuli sityvebi, da rogorc cnobilia sxva enebs aseTi
Tviseba ar aqvT da sxva TvisebebiTac Cans msgavseba, magaliTad:
gzebis anu Saragzebis `RmerTs~ erqva saxeli xara, SeiZleba
vifiqroT rom mas erqva saxeli `Sara~ da SeiZleba aqedan qarTuli
sityva Saragza.
452
saerTod, rogorc mravalgzis aRiniSna, unda iTqvas, rom urartu
eTnikurad araerTgvarovani qveyana iyo da Sesabamisad iq mravali
tomisa da mravali xalxis ena iyo gavrcelebuli, magram
werilobiTi urartuli ena ekuTvnoda erT-erT urartul toms.
safiqrebelia, rom urartus mmarTveli xalxi iyo qaldebi, xolo
urartus werilobiTi ena erT-erTi kulturosani adgilobrivi tomis
ena iyo. magaliTad, saerTod unda iTqvas, rom wina aziaSi mravali
xalxi xmarobda arameul enas (Tavis werilobiT sabuTebSi), Tumca
arameelebs araferi hqondaT saerTo eTnikurad am xalxebTan,
arameuli mxolod werilobiTi kulturis ena iyo, anu teqnikuri
saSualeba warwerebis gakeTebisas, amitomac ar aris savaldebulo
urartus warwerebis enis mqone tomi rom mmarTveli tomi yofiliyo.
SesaZloa es iyo erTerTi rigiTi tomi, xolo qaldis tomi
umTavresi tomi unda yofiliyo, radganac maTi RmerTi qaldi
urartus uzenaes RvTaebad iqca.
miiCneva rom sityva qaldis etimologia ucnobia, Cven vfiqrobT,
rom qaldi da xuriti etimologiurad identurni arian,
q a l _ d i
x a l _ d i
x u r _ i t i
qarTulSi niSandoblivia gadasvla al _ ur, anu sityvebSi
SesaZlebeli aris al Seicvalos ur-iT, amasTanave aRsaniSnavia isic
rom qarTulSi rogorc `d~ ise `T~, `t~ gamoxatavs mravlobiTobas,
am SemTxvevaSi Tu sityva xuritSi ur-is nacvlad davwerT mis
Semcvlels _ `al~, xolo `t~-s nacvlad `d~, maSin sityva xuritidan
Cven miviRebT sityvas xalidi, aqedan albaT sityva xalibi, romelic
erTerTi cnobili qarTuli tomis saxeli iyo, amitomac sityva
qaldi SeiZleba niSnavdes xurits, xuritebi amave regionSi erTerTi
didi civilizaciis Semqmnelebi iyvnen, Cans urartuelebsac da
qarTvelebsac maTTan aqvT memkvidreobiTi kavSiri. aRsaniSnavia, rom
abraamis epoqaSi SuamdinareTis qaldeas qveyana xuritebiT yofila
dasaxlebuli. es ori saxeli (qaldi da xuriti) erTmaneTTan
kavSirSi unda iyvnen. Tu asea, maSin SuamdinareTis qaldsa da
xalibebis qalds ermaneTTan memkvidreobiTi kavSiri aqvT, SesaZloa
isic, rom xuritebi, anu am SemTxvevaSi qaldebi, urartus erTerTi
tomi iyo.
ymawvilebis msxverplad Sewirva erTnairad yofila qarTlsa da
urartuSi.
453
qarTlis mefe rev marTalma (III s.) Secvala iqamde arsebuli wesi
yrmaTa Sewirvisa _ `aman mefobasa Sina missa arRaravis uteva
qarTlsa Sina yrmaTa klva, romelsa igi amissa uwinares da pirvel
kerpTa mimarT Seswirvides msxverplad yrmaTa, da vidre igi iyo
mefed, arRaravin kvlida yrmaTa kerpTaTvis~ (q. c., I, 1955, gv. 58).
qarTlis msgavsad yrmebs msxverplad wiravdnen urartus kerp
qalds, arqeologiuri kvlevebis Sedegad aRmoCenilia nakvalevi
adamianTa msxverplad Sewirvisa, rusa II-is droindeli erT-erTi
cixe-simagris gaTxrebisas aianisSi, aRmoCnda urartuli lursmuli
dokumenti, romelSic aRwerilia procedura yrmis msxverplad
Sewirvisa `RmerT~ qaldisadmi _ «Обнаружены следы человеческих
жертвоприношении, а при раскопках еще одной крепости периода Русы II,
Аянисе, был обнаружен урартский клинописный документ, описывающий
процедуру жертвоприношения мальчика для бога Халди» (религия Урарту,
Википедия).
maSasadame, qalds iseve wiravdnen yrmebs, rogorc qarTlis
kerpebs. aRsaniSnavia, rom qarTlosTan igive qaldTan armazs
mcxeTaSic akavSirebdnen, radganac es kerpi qarTlosis saflavze
dadges.
maSasadame, msgavseba urartus qaldsa da qarTlis armazs Soris
Semdegia:
1. orives wiravdnen biWebs, yrmebs;
2. qalds xelSi wyliani jami uWiravs da meore xeliT
amwyalobebs anu wyals apkurebs, igive Tviseba, e.i. wylis stiqiasTan
kavSiri hqonda armazsac, radganac man `zRva moaqcia~ anu wyali
mimarTa iTrujanis mimarT, `qaldevelTa RmerTis~ Cans, aSuris
winaaRmdeg. aSuri da qaldi erTmaneTis mtrebi iyvnen.
3. armazica da qaldic umaRles `RvTaebebad~ iTvlebodnen _
`RmerTi RmerTa armaz~, aseve iyo qaldi.
4. armazsa da qalds, orTaves xelSi `brwyinvale xmali~ eWiraT
da sxva garegnuli niSnebic erTmaneTis msgavsi hqonda, CacmulobiT
gansakuTrebiT Cans es.
5. urartusa da qaldSic panTeons marTavda 3 umaRlesi kerpi
`RmerTi~.
6. aSurma qaldis taZari daangria, iTrujanma ki `armazis~ kerpi _
`mis mier moiwia ese~.
454
urartuelebi enis mixedviT enaTesavebodnen xuritebs~ («Урарты по
языку были родственны хурритам» (Ванское Царство,
http://www.bibliotekar.ru).
Cveni azriT, etimologiurad termini `qaldi~ da termini `xuriti~
identurebi arian, Tuki gaviTvaliswinebT qarTul gadasvlas al=ur
da d, t, T TanaTanxmovnebs da sityva qaldSi `al~ Seicvleba `ur~-
iT, xolo `d~ Sicvleba identuri `t~-Ti, maSin qaldi aseT saxes
miiRebs `qurti~ anu `xuriti~. qaldevelebis anu qaldebis
memkvidreebi arian qarTvelebi.
Sesabamisad, kidev ufro sakvlevia qarTulisa da urartuli
enebis SesaZlo kavSiri. ramdenime msgavs sityvaTa Soris erT-erTia
urartus mefis cxenis saxeli `arcibini~, romelic iTargmneba
rogorc qarTuli sityva arwivi. Tanxvedra identuria. qaldis
mTavari taZari mdebareobda musasiris anu mucaciris provinciaSi,
sadac Cveni fiqriT imJamad qaldebis sacxovrisi unda yofiliyo, aq
unda iyos SemorCenili msgavsi toponimebi. magaliTad, arcTu Sors
am provinciidan mdebareobda Semdgom aRmocenebuli provincia
sasuni. sityva mucaciri anu `musasiri~ SesaZloa nawarmoebi iyo
qarTuli prefiqsiT `mu~ da sufiqsiT `iri~ mu-sas-iri. aq fuZe-Ziria
_ `sas~. aRsaniSnavia, amasTan kavSirSi, rom sityva sasunis fuZe-Ziri,
aseve `sas~ unda iyos. ar unda iyos SemTxveviTi, rom daviT sasuncis
poemaSi aRmoCenila ramdenime qarTuli sityva, rac SesaZloa
urartus sasunisa da qarTlis yofili enobrivi kavSiris niSani
SesaZloa iyos. saerTod ki, termini `sas~ JRers qarTul sityvaSi
`sasa~ (piris ca, anu xaxis zeda nawili, unda niSnavdes `zeca~-s).
qarTuli sityva `ca~ (zeca) aseve kavSirSi unda iyos `sas~ anu `cac~-
Tan (mucaciri).
erTi sityviT, urartus kulturuli da eTnikuri memkvidre unda
iyos qarTveli xalxi da ar unda gamocxaddes `ZirSive mcdarad~
urartusa da qaldebis tomis kavSiri, rogori Tezac gavrcelebulia
msoflio mediaSi _ «В научной литературе первой половины ХХ века
упоминалось предположение о том, что Халды представляют собой остатки
урартских племен... это предположение оказалось в корне ошибочным» (Халды,
материал из Википедии).
455
qarTvelebi (qalduelebi) urartusa da zRvispireTSi
ilia WavWavaZis mtkiceba qarTvelTa urartudan warmomavlobis
Sesaxeb, mkacrad iqna uaryofili meoce saukuneSi, magram bolo
kvlevebi aCvenebs _ es uaryofa usafuZvlo iyo, arqeologiuri
monapovari da sxva raime samecniero mtkiceba amis safuZvels ar
iZleva.
amJamindeli somexi mecnierebi miuTiTeben: `urartus saxeli
antikur istorikosTa mier marTalia `qaldead~ (xaldead) iwodeba
da urartuelTa umaRles RmerTs qaldi (xaldi) ewodeboda, magram
es aris mxolod fonetikuri Tanxvedra. lingvistur-istoriuli
kvleva-ZiebiT, da aseve Sua saukuneTa somxuri wyaroebis mixedviT,
aseTi Tanxvedra SecdomiTia~ (ix. saiti Armenia.ge, history, Древнее
Армянское Царство Урарту (Араратское царство).
maSasadame, iliasa da aseve mecxramete saukunis istorikosTa
Tvalsazrisi qarTvelebis qaldeasTan kavSiris Sesaxeb uaryofili
iqna Sua saukuneTa somxur wyaroebze apelirebiT, Tumca ki
cnobilia, rom somxur wyaroebs urartuze araviTari cnobebi ar
moepovebaT, urartus istoriis wyarod isini ar gamodgebian.
sinamdvileSi urartu arqeologiurad Seuswavlelia.
1916 wlis i. orbelisa da n. maris arqeologiuri eqspediciis
Semdeg vanis tbis sanapiroebi (sadac iyo centri urartus
saxelmwifosi) arqeologebs arc ki SeuswavliaT, mizezad saxeldeba
aq mcxovrebi qurTebis omi damoukideblobisaTvis.
aqve aRniSnulia, rom faqtiurad Seuswavlelia urartus
werilobiTi wyaroebic.
Sesabamis kvlevaSi aRniSnulia, `marTalia Tanamedrove mecniereba
flobs did cnobebs urartus saxelmwifos Sesaxeb, magram rCeba
mravali gadauwyveteli sakiTxi da dausabuTebeli mosazreba. es
ZiriTadad dakavSirebuli aris arqeologiuri muSaobis arasakmaris
moculobasTan.
urartus werilobiT wyaroebTan erTad SemorCenili aris
urartus Zeglebi da xelovnebis nimuSebi, romelTagan mravali
cudadaa Seswavlili. magram arsebiTia is, rom miuxedavad urartus
ganfenisa did teritoriaze, organizebuli arqeologiuri gaTxrebi
iq Catarda mxolod or adgilas _ qalaq vanTan da qalaq erevanTan
(karmir-bluris borcvze da erebunis cixe-simagre arin-berdis
mTaze).
456
ase rom Zvel-somxur saistorio wyaroebs, Tanamedrove
arqeologiasa da lingvistikas ar SeuZlia erTmniSvnelovnad Tqvas,
rom qarTvelebs urartusTan kavSiri ar hqondaT da iq ar
saxlobdnen.
faqtebi imisa, rom urartus saxeli antikur avtorTa cnobebiT
iyo `qaldea~, maTi mTavari RmerTis saxeli `qaldi~, araratis mTis
Zveli saxeli `kardu~ da aseve arqanjelo lambertis mowodebuli
cnoba, rom wmida epifane kidobnis gaCerebis adgils (araratis
mTebs) `arminelTa da qarTvelTa qveynis Suaguls uwodebda~ (a.
lamberti, samegrelos aRwera, 2011, gv. 24) safuZvels gvaZlevs
mosazrebisa, rom swori iyo mecxramete saukunis istoriografia am
sakiTxis Sesaxeb, miTumetes, rom urartu iyo mravalerovnuli
qveyana, dasaxlebuli sxvadasxva tomebiT, romlebic mudam ibrZodnen
qveynis centraluri xelisuflebis winaaRmdeg, damoukideblobis
mosapoveblad.
urartus tomTa Soris erTerTi qaldebis tomi unda yofiliyo.
miTumetes, rom urartus saxelmwifos dacemisTanave asparezze
gamodian qaldebi anu xalibebi mcxovrebi urartus yofili
teritoriis Crdilo-dasavleT nawilSi, vidre Sav zRvamde.
ismis kiTxva, ratom erqvaT maT saxeli `qaldebi~ (urartus
mTavari RmerTisa da qveynisa) da urartus saxelmwifos
dacemisTanave ratom gamoCndnen asparezze?
lingvisturad, marTalia, mecxramete saukuneSi miiCnevdnen, rom
urartus ena naTesaobiT kavSirSi iyo qarTulTan, somxurTan da
semitur enebTan, magram meoce saukunis dasawyisSi is daukavSires
ramdenime kavkasiur enas.
n. maris, i. meSCaninovis, b. piotrovskis, g. meliqiSvilis, i.
diakonovis ZalisxmeviT gamoqveynda urartus warweraTa korpusi da
maTi Targmanebi. dadginda, rom urartus enas xuritulTan hqonda
kavSiri. Semdeg ki axali hipoteza SeimuSava s. starostinma, rom
urartuli da xurituli enebi enaTesavebian naxur-daRestnur enebs.
aqedan Cans, rom urartuli enis lingvisturi kvleva jerac
burusSia, amasTanave aRiarebulia isic, rom urartus ar aerTianebda
erTi ena da erTi kultura da aRmoCenili warwerebi gakeTebulia
ara zogad urartul enaze, aramed erTerTi tomis enaze.
aqedanac SeiZleba vivaraudoT, rom, rogorc iTqva, urartus
tomebis gverdiT cxovrobda sxva tomebic, maT Soris qarTuli anu
qaldus tomi, romelic imiT iyo saxelovani, rom misi mTavari
RmerTi meTaurobda urartus tomTa `RmerTebis~ panTeons.
457
mkvlevari wers: `urartul enas mxolod pirobiTad SeiZleba
ewodos `urartuli~. mas hqonda Zalze gaugebari leqsika, fonetika
da gramatikuli wyoba. lingvistebi mkiTxaoben romel enaTa jgufs
miakuTvnon es ena~ (iqve).
urartus enis raoba daudgenelia. amasTan dakavSirebiT
aRsaniSnavia, rom arameuli ena wina aziis sxvadasxva
saxelmwifoebis, xalxisa da kulturis werilobiT enas
warmoadgenda, magram arcerTi es xalxi ar iyo arameeli. msgavsadve,
SesaZlebelia, rom urartus warwerebis ena iyos ara urartus tomTa,
aramed sagangebod am warwerebisTvis aRebuli romelime sxva ena,
Sesabamisad am eniT urartus tomTa eTnokuTvnilebis dadgena
gaWirdeba.
amiT, rogorc Cans, kargad sargebloben is somexi mecnierebi,
romelnic mTel msoflioSi, da gansakuTrebiT sainterneto sivrceSi,
amkvidreben Tvalsazriss, rom urartu Tavidanve iyo armenielebis
qveyana.
somexma mecnierebma (v. xaCatrianma da sxvebma) wamoayenes
koncefcia, rom meore aTaswleulis xeTur wyaroebSi naxsenebi
qveyana xaiasa (haiasa) iyo qveyana `nairi-urartu~, rom Zv. w. II
aTaswleulis haiasas qveynis sazRvrebi emTxveoda meSvide saukunis
avtoris anania Sirakacis mixedviT Sedgenil somxeTis rukas.
maSasadame, maTi azriT, urartu haiasas anu somxebis saxelmwifo
iyo Tavidanve.
rogorc vTqviT, amis mizezi is aris, rom urartu faqtiurad
arqeologiurad da lingvisturad Seuswavlelia, es iZleva
safuZvels srulebiT sxvadasxva Teoriebisa da koncefciebis
wamoyenebas.
Sesabamisad, tabu unda aexsnas Tanamedrove qarTul
istoriografiaSi damkvidrebul dogmas, rom ar SeiZleba urartus
qarTvelebTan dakavSireba. amisTvis araviTari samecniero safuZveli
ar arsebobs. piriqiT saWiro aris intensiuri kvleva-Zieba am kuTxiT
da axali Teoriebis gamomzeureba.
qaldebis saxeli Cans ismoda ara mxolod urartuSi, aramed
vrcel geografiul sivrceSi urartudan Sav zRvamde araqsisa da
Worox-evfratis saTaveebis CaTvliT. aq saukuneTa maZilze
figurirebda saxelebi _ xalitu, qaldu da xaldi (qaldi)
strabonis cnobiT, troas omis dros troelTa dasaxmareblad
gaeSurnen aliZonebi igive qaldebi.
458
qaldebi strabonis epoqaSi SavizRvispireTSi, istoriul
kolxeTSi, cxovrobdnen. ufro adre ki qsenofontes dros (Zv. w. 401
wlisaTvis) isini aseve evfratis da arawanis xeobebTan cxovrobdnen.
qsenofontis leqsikonSi maT (qald-xalibebs) ewodebaT `homerosis
halibebi, haliZonebi, alibes mkvidrni, strabonis droindeli
qaldebi, Wanuri tomi, romlis kvali Cans mdinare fazisis auzidan
Woroxamde Zv. w. II aTaswleulSi~ (TinaTin giorgobiani, qsenofontis
leqsikoni, Tbilisi 2004, gv. 131).
jer kidev wmida ilia WavWavaZem brZana, rom Zveli qarTvelebi
urartuSi mkvidrobdnen.
urartus `qaldeas~ qveyana erqva da Sesabamisad mis mosaxleobas
ewodeboda `qalduelebi~. ZvelqarTulad qarTvelebs `qarTuelebi~
erqvaT.
aqedan Cans, rom qarTuli tomebiT iyo dasaxlebuli vrceli miwa-
wyali vanis tbidan Sav zRvamde.
strabonis cnobiT, troas omis dros troelTa dasaxmareblad
gaeSurnen aliZonebi igive qaldebi.
strabonis epoqaSi qaldebi Savi zRvispireTSi cxovrobdnen. ufro
adre ki qsenofontes dros (Zv. w. 401 wlisaTvis) isini aseve evfratis
da arawanis xeobebTan cxovrobdnen.
ratom exmarebobdnen troel-frigielebs qaldebi?
amis mizezi unda yofiliyo maTi eTnikuri erTgvarovneba.
troelebi, rom frigielebi iyvnen am cnobas Cven gvawvdis
qsenofontis leqsikoni (TinaTin giorgobiani, qsenofontis
leqsikoni, Tbilisi 2004, gv. 131).
frigielebTan mesxebis kavSiris Sesaxeb vinkleris cnobaze
dayrdnobiT miuTiTeben sxvebic (episkoposi anania jafariZe,
qarTvelTa qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria, 1994).
Tavis mxriv kolxebisa da mesxebis igiveobis Sesaxeb miuTiTebda
megasTene qristeSobamde VI saukuneSi.
rogorc cnobilia, troelebi gadasaxlebulan italiaSi da ukan
frigielebis saxeliT dabrunebulan mcire azia-kavkasiaSi.
maTi es mogzauroba SeiZleba miviCnioT mesxur-kolxuri anu
qarTuli tomebis migraciad kavkasiidan evropaSi da ukan mcire
aziaSi. kavkasiidan evropisaken gadaadgilebis dros isini
nostratiul anu protoindoevropul enaTa jgufs ganekuTvnebodnen
459
(am jgufs akuTvneben qarTul enasac), xolo ukan dabrunebis dros
indoevropuls anda kvlav nostratiuls.
rogorc cnobilia, xalibebi da qaldebi miiCneva metalurgiiT
saxelganTqmul pelazgur-kolxur tomad.
amave qsenofontis leqsikonSi maT (xalibebs) ewodebaT `homerosis
halibebi, haliZonebi, alibes mkvidrni, strabonis droindeli
qaldebi, Wanuri tomi, romlis kvali Cans mdinare fazisis auzidan
Woroxamde Zv. w. II aTaswleulSi~.
jer kidev wmida ilia WavWavaZem brZana, rom Zveli qarTvelebi
urartuSi mkvidrobdnen.
urartus `qaldeas~ qveyana erqva da Sesabamisad mis mosaxleobas
ewodeboda `qalduelebi~ (ZvelqarTulad qarTvelebs `qarTuelebi~
erqvaT). amJamad es Tvalsazrisi kategoriulad miuReblad iTvleba
somexi mecnierebis aqtiurobis wyalobiT, magram qarTulma
istoriografiam am mimarTulebiT kvleva unda gaagrZelos.
ismis kiTxva, ra SeiZleba yofiliyo mizezi imisa, rom qarTuli
tomebiT iyo dasaxlebuli vrceli miwa-wyali vanis tbidan Sav
zRvamde?
niko mari werda, rom iafeturi anu qarTuli modgmis xalxebiT
iyo dasaxlebuli xmelTaSua zRvispireTi qristeSobamde aTaswleu-
lebiT adre. Semdgom isini SeuviwroebiaT sxva xalxebs, mcire azia
ki am modgmiT darCa dasaxlebuli.
`n. maris gamokvlevebis mixedviT mTa ararati (urartuSi)
gviandeli saxelwodebaa, ufro adrindel xanaSi ki am mTis saxeli
iyo `kardu~ (sumeruli nasiri)~ _ werda z. gamsaxurdia
(https://zviadgamsakhurdia.wordpress.com).
samxreT kavkasia da momijnave qveynebi
elinizmis periodSi (lev gumiliovi)
damoukidebeli saxelmwifoebi IV-III ss-Si Cvens eramde
aleqsandre makedonelis mier aqemenidTa damarcxebis Semdeg sam-
xreT kavkasiis qveynebis urTierToba iranTan Sewyda, makedonuri ja-
rebi ar yofilan samxreT kavkasiaSi da araqsis samxreTiT mimdebare
mTianeTamde. adgilobrivma satrapebma da naxevrad damokidebulma
460
mefeebma, romelnic aleqsandres mimarT loialurebi iyvnen, misi
gardacvalebis Semdeg damoukidebloba moipoves.
kolxida _ dasavlur-qarTuli gaerTianeba didi xania
damoukideblad iyo. ukve Cvens eramde VIII saukuneSi man savaraudod
memkvidreobad miiRo taoxebis xurituli saxelmwifos Crdilo
nawili, urartuelebis mier ganadgurebuli, romelic Woroxis
xeobaSi mdebareobda, masSi savaraudod Sedioda, baTumi, kolxidis
Tavdapirveli centri _ wers gumiliovi (Cemi azriT, ki acci-haiasa
da diaoxi (taoxi) imTaviTve iyo qarTuli anu kolxuri).
uZvelesi kolxida, Cans, ganadgurda VIII-VII ss-Si Cvens eramde
kimeriul-skviTuri SemosevebiT.
axali kolxida, romlis centri rionis xeobaSi iyo, SesaZloa, I
aTaswleulis SuaSi Cvens eramde dasaxlebuli iyo megrelebisa da
SesaZloa afxazebis winaprebiT _ ambobs is da ganagrZobs:
aqemenidebis dros me-19 satrapiaSi Sediodnen dasavlur-qarTuli
tomebi (xalibebi anu mosxebi, Cans TurqeTSi amJamad mcxovrebi
Wanebis winaprebi) da zogierTi sxva, romelTa kavSiri sparsul
xelisuflebasTan sakmaod susti iyo (termini `xalibi~, Cans
dakavSirebuli rkinis uZveles saxelTan (xaTuri `xabalki~),
romelsac isini Tavdapirvelad monopoliurad moipovebdnen TavianT
sacxovris teritoriaze, termini `mosxi~ SesaZloa maT mier
frigiuli kulturis miRebasTan iyo dakavSirebuli (frigielebis
erTerTi saxelia _ muSki), isini aseve Cans iwodebodnen ase _
`xalitu~ anu `xaldi~ _ termini, romelic adre arasworad
gadaitanes urartuze).
kolxebi drodadro ugzavnidnen aqemenidebs simbolur xarks _
miwebis saxiT da ugzavnidnen damxmare razmebs, Cans armeniis
gankargulebis qveS.
Tavdapirvelad aqemenidebis me-13 satrapia, armenia, melitinad
iwodeboda.
gumiliovi ganagrZobs: `Crdilo dasavleT armenia~ (urartu) _
Seadgenda me-18 satrapias, romelic, jer kidev ar unda yofiliyo
bolomde armenizebuli enobrivad, mis SemadgenlobaSi somxebTan,
urartuel-alarodebTan, xurit-matienebTan erTad Sediodnen
aRmosavlur qarTuli tomi _ sasperebi (e.i. gumiliovis daskvniT me-
19-e satrapiaSi gasomxdnen sasperebi da urartus sxva tomebi _
alarodebi da matienebi. xolo, XVIII satrapiis xalxebis _
461
sasperebis, alarodebisa da matienebis gasomxebis procesi ukve
dawyebuli iyo).
aqemenidebis dacemis Semdeg erTerTi bolo sparsi satrapis
Svilma miTridat II-m (300-266 Zv.w.), SeZlo me-19 satrapiidan samefos
Seqmna _ mas pontos samefo erqva. misi mosaxleobis nawili
Sedgeboda dasavlur protoqarTuli tomebisgan.
Cans, pontom, Tavis gavlenis qveS kolxidac Seiyvana, Tumca am
samefos siZlieris safuZvels berZnuli (an elinizirebuli) qalaqebi
Seadgendnen (rogorc aRiniSna gumiliovi xalibebs aseve uwodebs
mosxebs da aseve xaldebs (xalitu). misi azriT xalibebi, mosxebi da
xaldebi _ erTi xalxi iyo _ isini me-18 satrapiis ZiriTadi
mosaxleoba iyo, xolo me-19 satrapiis tomebi urartuelebi anu
alarodebi, matienebi anu xuritebi da sasperebi _ im periodSi ukve
armenizaciis procesSi imyofebodnen. gumiliovis azriT _ sasperebi
_ qarTuli tomi iyo.
maSasadame, qarTveli sasperebi _ urartus Zveli xalxi _
gasomxda.
Cveni azriT, terminebi alarodi da xuriti erTmaneTTan etimolo-
giurad unda iyvnen dakavSirebuli, Tuki termin alarodSi bgera `l~
iyo e.w. `rbili l~, romelic gamoiTqmoda rogorc `mokle i~ an h (x),
maSin miiReba: alarodi = aiarodi _ aharodi _ axarodi, axurodi,
axuroti, axuriti, xuriti).
gumiliovi wers: `SesaZloa `arian-qarTli~ _ es aris qarTul
tomTa teritoria, romelic Sedioda erTerT aqemenidur satrapiaSi
da Semdeg selivkidur satrapiaSi, ufro metad me-18-Si, radganac,
cnobilia, rom am satrapias miekuTvneboda protoqarTuli sasperebis
tomi~.
arsebobda legenda, rom iveriaSi azosTan erTad Camovida
gadmosaxlebulTa didi jgufi. maT TavianT warmoSobas
ukavSirebdnen iveriis zeda fenis zogierTi sagvareuloebi. rogorc
Cans am gadmosaxlebulebs miiCnevdnen im qarTvelebad, romlebic
adre cxovrobdnen aqemenidTa teritoriaze _ wers gumiliovi, misi
TvalsazrisiT ufro sando aris meore qarTuli gadmocema, romelic
iveriis samefos fuZemdeblad miiCnevs ara azos, aramed farnavazs,
romelsac kavSiri hqonia selevkidebis samefosTan Cvens eramde III
saukuneSi.
iveriis saxelmwifos dedaqalaq mcxeTaSi napovni Zveli warwerebi
ganekuTvnebian I saukunes da isini Sedgenilia arameul enaze. aseve
462
napovnia I saukunis berZnuli warwera, romelic gaukeTebiaT imasTan
dakavSirebiT, rom iveriis mefis TxovniT romael jariskacebs
monawileoba miuRiaT fortipikaciul samuSaoebSi.
ufro Zveli warwerebi saqarTveloSi mopovebuli ar aris, (magram
albaT aq cdeba gumiliovi, radganac rogorc varaudoben vanis naqa-
laqaris gaTxrebis dros aRmoCenilia Cvens eramde III saukunis
berZnuli da arameuli warwerebi), aRniSnulis gamo I saukuneze
ufro adre, iveriis samefos Sesaxeb wyaroebi ar arsebobs.
sxva viTareba aris somxeTis samefosTan dakavSirebiT,
qsenofontes Tavis kiropediaSi mocemuli aqvs cnoba somxeTis
samefos Sesaxeb, miiCneva, rom qsenofontes kiropedia literaturuli
Txzulebaa, magram mkvlevarTa azriT armeniis Sesaxeb qveTavSi es
Txzuleba (igulisxmeba kiropedia) iZens istoriulobas, radganac
qsenofonte Tavis 10 000 kaciani jariT TviTonve imyofeboda
armeniaSi, kerZod kiropediaSi aRniSnulia, rom Cvens eramde VI
saukuneSi arsebobda armeniis samefo, romelic midias emorCileboda,
aRebuli hqonda valdebuleba gadaexada xarki, daxmareboda jariT
da ar aeSenebina cixe-simagreebi da sxva. ar aris dasaxelebuli
armeniis mefis saxeli, magram ixsenieba misi Svilebis kirosis
megobar tigranisa da sabarisis saxelebi, aRniSnuli aris am samefos
simdidrisa da samxedro Zlierebis Sesaxeb, kirosi im dros yofila
ara mefe, aramed mxolod midiis sardali, man mSvidobiani gziT
daimorCila armenia da amasTanave armenielebs daexmara
daeregulirebina TavianTi urTierToba Crdilo-dasavlel mezobel
xaldebTan _ xalibebTan, SemdgomSi kirosma daamxo midiis samefo
da daafuZna sakuTari samefo, am dros is kvlav eyrdnoboda somxur
jars, romelsac tigrani meTaurobda (esaa gumiliovis azri).
Cveni azriT, qsenofonte imeorebs legendas kirosis Sesaxeb,
romelic misgan daSorebuli iyo TiTqmis saukuniT, amitomac misi
cnoba, rom kirosis dros arsebobda armeniis samefo, mTlad ueWveli
ar aris, magram, mas kargad SeumCnevia is, rac Tavis TvaliT naxa, es
iyo Seuwyveteli brZola armenielebsa da qarTvelTa winapar
qaldebs Soris. mizezi amisa iyo is, rom armenielebi spars-
midielebis mxardaWeriT qaldebs arTmevdnen saukeTeso saxnav-saTes
miwebs, tovebdnen umiwawylod da aZevebdnen TavianTi qveynidan, n.
adoncis kvleviT qarTvelTa miwa-wyali im droisaTvis moicavda
araqsis pirebs da mis gacilebiT samxreTiT mdebare miwa-wyals,
463
romelic Suaze gakveTes armeniulma tomebma, samxreTiT darCnen
karduxebi, xolo CrdiloeTiT qaldebi.
qsenofontes cnobiTac, qaldebic da karduxebic samkvdro-
sasicocxlod ebrZodnen armenielebs, magram marcxdebodnen
uTanasworo omSi, radganac armenielebs exmarebodnen rogorc
sparselebi, ise maTi memkvidre aleqsandres Semdgomi berZnul-
elinisturi saxelmwifoebi. qsenofonte aRwers Tavis anabazisSi
karduxebis, qaldebis da armenielebis urTierTobis Sesaxeb.
gumiliovis azriT kiropediis cnobiT, Cvens eramde VI saukuneSi
somxeTis samefos arsebobis Sesaxeb SeiZleba dadasturebulad
CaiTvalos movses xorenacis msgavsive cnobiT, sadac is ixseniebs
kirosis dros somxebis mefis saxels ervands, romelic midias
ebrZoda. amave dros bibliaSic e.w. Togarmas saxli samefod iwodeba,
Tu es samefo namdvilad arsebobda, is maleve gardaqmnila sparsul
satrapiad, radganac bexistunis warweraSi darios I laparakobs
armeniis Sesaxeb, Tumca ki babilonur teqstSi es armenia jer kidev
urartud iwodeba, cnobilia, aseve dariosis mxedarTmTavarTa
ajanyebis Sesaxeb, romelTaganac erTerTi armenielad ixsenieba.
TiTqosda, herodotes cnobidan gamomdinareobs, rom somxuri iyo
me-13 da me-18 satrapiebi, magram me-18 satrapiis Sesaxeb cnobebi amas
ar miuTiTebs.
qsenofonte, romelmac 401 wels armeniaze gaiara Tavisi 10 000
berZniT, axsenebs armeniis satraps ervand oronts, romelsac colad
hyavda sparseTis mefis qaliSvili da aseve dasavleT armeniis
giparxs tiribazs.
qsenofontedan Cans, rom 401 wlisaTvis armenielebi araqss ar
flobdnen.
zemoT aRniSnul cnobaTa urTierTmsgavsebam (Zv.w. VI saukuneSi
ervands _ armeniis mefed ixseniebs movses xorenaci, xolo 401 wels
qsenofonte aseve ervands uwodebs armeniis satraps), warmoqmna myari
varaudi, rom TiTqosda Zv.w. VI-IV saukuneebSi arsebobda
ervandidebis dinastia, romlebic Tavdapirvelad armeniis mefeebi
iyvnen, Semdgom armeniis satrapebi da Semdgom kvlav armeniis
mefeebad iwodnen.
ervandidebis Sesaxeb cnobebi aseTia:
I. movses xorenaciT Cvens eramde VI s-Si ervandi erqva armeniis
mefes, qsenofontes kiropediis cnobiT ki _ armenias Tavis mefe
hyavda.
464
II. 401 wels anabazisis cnobiT ervandi erqva armeniis satraps.
III. 320-ian wlebSi aleqsandre makedonelis epoqaSi ervandi erqva
dariosis satraps armeniaSi, romelic Semdgom armeniis mefed iwoda.
IV. I saukuneSi ervandi ixsenieba komagenes mefis warwerebSi.
aRsaniSnavia, rom straboni ixsenebs bolo ervands Cvens eramde III
saukuneSi.
Cvens eramde III saukunis armeniis Sesaxeb istoriis wyaroebi
Zalze mwiria.
araqs-axurianis SesarTavSi aaSenes airaratis samefos axali
dedaqalaqi ervandaSati urartus argiStixinilis adgilas da aseve
maxloblad aSenda sxva dasaxlebebi ervandis saxeliT.
Cvens eramde 212 wels antioqos III-m gailaSqra sofenas
dedaqalaqisaken, SeSinebulma sofenas mefem zavi iTxova, mas
antioqosma Tavisi dai SerTo colad da laSqroba gaagrZela
egviptisaken, airaratis samefos bolo mmarTveli ervandi antioqoss
daemorCila.
atropatenas samefos Sesaxeb cnobilia Semdegi: roca aleqsandrem
daamarcxa darios III-is laSqari gavgamelasTan, sparselebis mxares
ibrZoda midiis satrapi atropati (aseve armeniis satrapi ervandi).
damarcxebis Semdgom, dariosis satrapebis umravlesoba mivida
aleqsandresTan, romelTaganac man zogierTi datova Zvel
Tanamdebobaze, aseve datova midiis sardali atropati. aleqsandres
sikvdilis Semdeg man (atropatma) Tavisi Tavi mefed gamoacxada,
Tumca pretenzia ar hqonda mTeli midiis satrapiaze, aramed mxolod
mis Crdilo nawilze. man midias Camoacila Crdilo nawili (urmiis
tbispireTi da mdinare araqsis orive sanapiro), da Seqmna samefo,
romelsac erqva atropatis midia, romelsac Semdgom berZnulad
ewoda atropatena.
222-230 wlebSi atropatenas marTavda artabazani, mas eWira aseve
araqsis Crdilo da samxreT teritoriebi, atropatenas dedaqalaqi
maZaka mdebareobda mdinare araqsze.
berZeni istorikosis polibiosis cnobiT, artabazanis
samflobelo ganfenili iyo kaspiis zRvidan fazisis zemowelamde,
gumiliovi md. fazisad miiCnevs mdinare rions, amitomac mas
polibiosis cnoba sworad ar esmis da miiCnevs, rom artabazanis
samflobelo grZeldeboda kaspiis zRvidan rionis saTavemde, anu mas
hgonia, rom aRmosavleT saqarTvelo artabazans ekuTvnoda, magram
fazisad iwodeboda ara rioni, aramed Woroxi, amitomac artabazanis
465
samflobeloSi Sedioda ara aRmosavleT saqarTvelo, aramed
araqsispireTi vidre Woroxis saTaveebamde.
polibiosis cnobaSi gumiliovs eWvi epareba, radganac fiqrobs,
rom iveria (misi azriT ase erqva aRmosavleT saqarTvelos) ar
ekuTvnoda artabazans, magram polibiosis cnobis kritika saWiro ar
gaxdeba im SemTxvevaSi Tu fazisad miviCnevT mdinare Woroxs.
selevkidebi (antioqia) da atropatena erTmaneTs ecilebodnen
araqsis am miwa-wyals.
aleqsandres Semdeg vercxlis monetebi iWrebodnen mxolod
kolxeTsa da sofenaSi (Cvens eramde III saukuneSi), savaWro gza
gadioda Crdiloevfrat-Woroxis monakveTze, es unda iyos Semdgomi
artaan-artanuj-Woroxis damakavSirebeli gza, romelic artaanidan
uerTdeba, rogorc yarss aseve erzrums.
araqsis xeobisa da misi mTianeTis armenizacia
arian-qarTlis centraluri olqis (Semdgomi airaratis)
armenizacia
l. gumiliovi, rogorc aRiniSna, miiCnevs, rom arian-qarTli
SesaZloa me-18 satrapiaSi mdebareobda da iq (me-18 satrapiaSi)
mcxovrebi tomebi _ alarodebi (urartuelebi), matienebi (xuritebi)
da sasperebi _ armenizaciis procesSi imyofebodnen elinizmis
epoqaSi.
aseve aRsaniSnavia, rom l. gumiliovs me-19 satrapiis tomebi
xalibebi, mosxebi da xaldebi _ erT protoqarTul eTnosad miaCnia.
Cveni azriT qaldebi da kolxebi erTi xalxi iyo, radganac
terminebi `qaldi~ da `kolxi~ erTi etimologiisaa, amasTanave
qaldebisa da kolxebis gansaxlebis arealebi erTmaneTs kveTen
istoriulad. sasperebic, l. gumiliovs iberebad miaCnia, romelmac
armenizacia ganicada XVIII satrapiaSi.
me-18 satrapia ZiriTadad moicavda urartus yofili samefos teri-
torias, vanis tbispireTs, urmiis tbisken da aseve araqsis xeobisken
mimarTul teritoriebs. urartus samefos daSlisTanave mis rogorc
samxreTiT, aseve CrdiloeTiT _ (araqsis xeobasTan) fiqsirdebian
qarTuli tomebi karduxebi da qaldebi (xalibebi).
466
Sesabamisad, Camoyalibda Teoria, rom qaldebica da karduxebic
erTi xalxi iyo,
miiCneoda, rom qaldebi (xaldebi) erTerTi ZiriTadi mmarTveli
tomi iyo urartus samefosi, romlis RmerTic _ qaldu (xaldu)
urartus uzenaes RvTaebad iwodeboda da, rom, saerTod, urartus
unda ewodos qaldus qveyana. am Teoriis safuZvelze XIX s-Si ilia
WavWavaZe miiCnevda kidec, rom urartuelebi qarTvelTa winaprebi
iyvnen.
es Teoria XX saukuneSi ukugdebul iqna da amJamad Secdomad
miiCneva, ZiriTadad es Teoria uaryofil iqna somexi mecnieris
kvlevebis safuZvelze, romelTac SemdgomSi haiasas (da ara qaldus)
qveynad dasaxes urartu.
magram am SemTxvevaSi, rogorc iTqva, pasuxgaucemeli rCeba kiTxva,
Tu ki urartuSi qaldebis tomi ar cxovrobda, misi ngrevisTanave
rogor aRmoCnda rogorc mis CrdiloeTSi, ise samxreTSi tomebi
`qald~ saxelwodebiT (qaldebi da karduxebi)? es kiTxva upasuxoa,
anda politizirebuli.
n. adonci miiCnevda, rogorc aRiniSna, rom urartus mTianeTi
araqsispireTTan erTad qarTuli tomebis sacxovrisi iyo, romelic
SemdegSi Suaze gaikveTa somxuri tomebis mier, amitomac
CrdiloeTSi qaldebi, samxreTSi ki karduxebi aRmoCndnen.
saerTod urartueli alarodebis da sasperebis da matienebis
armenizaciis procesi daiwyo da didxans gagrZelda. axla aris
mcdeloba da uamravi gamokvleva keTdeba imis mtkicebad, rom
matienebi da muSqebic ki, TiTqosda protosomxuri tomebi iyvnen.
axla, es Tvalsazrisi mTlianadaa gaziarebuli.
axla muSqebi protosomxebad, xolo mosxebi _ protoqarTvelebad
miiCneva.
yovel SemTxvevaSi faqtia, rom qarTuli tomebis armenizacia
qristeSobamde saukuneebiT adre daiwyo da SuasaukuneebSic
gagrZelda.
strabonis epoqaSi, araqsi jer kidev iTvleboda sazRvrad
iberebsa da somxebs Soris. aseve, araqsi iTvleboda sazRvrad
iberiasa da bizantias Soris konstantine porfirogenetis epoqaSi. XI
s-Si bizantiam araqsispireTi `iberiis Tems~ miakuTvna.
qristeSobamde III saukune iyo periodi selevkidebis Zlierebisa,
antioqos III-m daimorCila samxreT kavkasiis nawilebzec ki Tavisi
gavlena gaavrcela.
467
mas Semdeg, rac Cvens eramde 190 wels antioqos III romaelebma
daamarcxes magnesiasTan, armeniis aqtiuroba maSinve gaZlierda.
strabonis cnobiT 189 wels armeniam Seqmna sakuTari patara
samefo, romlis mefe iyo artaSes I (iqamde armeniis selevkidis
strategi), misi mama iyo cnobili zariadre. amave dros sofenaSi
aRdga samefo, romelsac sxva zariadre marTavda (aseve yofili
selevkidis strategi), romelic is zariadre unda iyos, romelmac
artaqsiasTan erTad iberebs waarTva vrceli miwa-wyali, pariadres
kalTebidan, xorZenasa da gogarenas CaTvliT.
es miuTiTebs, rom aRniSnuli somxuri samefoebi Camoyalibdnen
iberielTa miwebze.
ufro adrec iberielTa miwebis nawili yofili ervandidebis
samflobeloSi Sedioda.
aRniSnuli artaSesis samefo moicavda araratis dablobs Sua
araqsze, esec erTerTi nawili unda yofiliyo iberebis im miwa-
wylisa, romelic strabonis cnobiT zariadrem da artaqsiam
waarTves iberebs. maSasadame, rogorc Cans, araratis xeoba Sedioda
xorZenas xeobaSi, romelic strabonisave cnobidan gamomdinare
mdebareobda pariadresa da gogarenas Sua, gogarena ki mtkvris iqiT
mdebareobda. maSasadame, xorZena moqceuli iyo pariadresa da
mtkvars Sua. gogarenas adgilmdebareobis Sesaxeb straboni Tavisi
Sromis or adgilas iZleva erTsa da imave cnoba, pirvelis mixedviT
gogarena mdebareobda araqsis nayofieri xeobis bolos mdebare
sakasenas iqiT _ mtkvris meore sanapiroze anu mtkvris marcxena
sanapiroze. meore cnobaSic straboni wers, rom gogarena mtkvris
iqiT, anu marcxena sanapiroze mdebareobda. rac Seexeba xorZenas, is
mdebareobda gogarenasa da pariadres Sua, mTian-Tovlian regionSi.
maSasadame, mtkvarsa da pariadres Sua, aqedan Cans, rom xorZena erqva
araqsispira, mis CrdiloeT mTianeTs, mtkvar-araqsis xeobaTa gamyof
mTian zols, gadaSlils pariadredan mtkvramde (da ara klarjeTTan
mdebare mcire teritorias, rogorc amJamad miiCneva). Tu ase iyo,
maSin araqsis xeobis mTianeTi (Crdilo mTianeTi) iberebs mxolod Zv.
w. 188 wels daukargavT.
strabonis cnoba, rom gogarena `mtkvris iqiT~ mdebareobda
amJamad ugulebelyofilia, anda miiCneva, rom aq mtkvris qveS
igulisxmeba misi monakveTi saTavesTan, magram straboni garkveviT
ambobs, rom gogarena `mtkvris iqiT~ mdebareobda.
468
aq mtkvris qveS igulisxmeba ara mtkvris saTave, aramed Semdgomi
xunanis qvemoT mtkvris monakveTi arcaxTan. mtkvris am monakveTis
marcxena sanapiroze mdebareobda gogarena, qarTuli wyaroebi mas (am
regions) hereTs uwodebdnen. maSasadame, pariadredan gogarenamde anu
hereTamde xorZena mdebareobda. Sesabamisad, araqsi (misi nawili)
unda yofiliyo iberebiT dasaxlebuli.
mdinare araqsze artaSess augia Tavisi pirveli dedaqalaqi
artaSati, airaratis samefos ZiriTadi nawili aq mdebareobda, aq
mraval qalaqs erqva zariadres saxeli, anu im piris, romelmac
iberebs xorZena waarTva, pariadresa da gogarenasTan erTad.
artaSes I-ma, zariadres mamam gaafarTova Tavisi samflobelo im
olqebis xarjze, romelnic adre atropatenasa da iverias ekuTvnoda,
gumiliovi wers, rom misi samflobelo gacda im teritorias,
romelzec somxureonovani mosaxleoba cxovrobda.
misi miTiTebiT mokles iveriis mefe, farnavazis memkvidre da
taxtze somexi ufliswuli aiyvanes, Semdgom artaSesma kidev ufro
gaafarTova Tavisi sazRvrebi dasavleTisa da samxreTis mimarTu-
lebiT.
artaSes I-is sikvdilis Semdeg daiwyo parTia-armeniis omebi,
parTiam Tavisi gavlena gaavrcela atropatenasaken, marTalia is iyo
susti samefo, magram SeZlo somxeTTan gamarjveba da mZevlad
waiyvana mefis Ze tigrani.
is maleve gaTavisuflda da qristeSobamde 95 wels tigran II
didis saxeliT avida armeniis taxtze, man somxeTs SeuerTa
atropatenaSi cnobili 70 uxvmosavliani veli (isini albaT araqsis
xeobaSi mdebareobdnen) da Semdgom SeierTa sofena.
tigrani dauzavda miTridates, pontos mefes, SeirTo colad misi
qaliSvili. maT molaparakebis Semdgom Suaze gaiyves kapadokia.
tigranma SeierTa aseve siria da finikia.
kapadokia movses xorenacis cnobiT iberebiT iyo dasaxlebuli,
movses xorenaci wers, rom kapadokiis mTavari qalaqi mazaka
eqvemdebareboda iberebis im mTavars, romelic pontospireTSi
mcxovrebi iberebis mmarTvelad daadgina samxreTis mefem,
Sesabamisad pontospireTi da kapadokiac xorenacis cnobiT iberebiT
iyo dasaxlebuli, Tavis mxriv aq iberebi gadmousaxlebia
nabuqodonosors.
armeniis gaZliereba tigran II-is dros gumiliovis azriT
gamouwvevia im faqts, rom romi da pirTia samoqalaqo omis
469
qarcecxlSi iyo gaxveuli, am omebis damTavrebisTanave tigranis
samefos stabiluroba Seirya, tigranis samefo iyo aramdgradi,
aramyari, droebiTi da SemTxveviTi politikuri movlena, tigranis
armenias Zala ar Seswevda dapyrobili xalxis damorCilebisa,
Sesabamisad, Cans man gadawyvita saxelmwifos Semosavlis mTavar
wyarod eqcia savaWro-saxelosno centrebis, qalaqebis gamravleba.
tigranma daafuZna axali dedaqalaqi tigranakerti, alzis olqSi.
es olqi alzi istoriulad muSqebiT iyo dasaxlebuli da Zveli
mesxebis sacxovrebels warmoadgenda, amitomac erTerTi antikuri
cnobis Tanaxmad, tigranma Tavis qalaqi daafuZna iberiasa da zevgmas
Soris, Cans mesxebiT dasaxlebuli alzis olqi da mis CrdiloeTiT
mdebare teritoriebi iberebis miwa-wylad miiCneoda, es ar aris
gasakviri, radganac rogorc aRiniSna, mTeli es ariali vanis
tbispireTidan da karduxebidan trapezuntamde da qaldebamde
iberebis _ qarTvelebis istoriul miwa-wylad miiCneoda, romelic
Suaze gakveTes armeniulma tomebma.
romaelebTan daamarcxebuli miTridate gaiqca tigranTan, mas
daedevna romaeli sardali lukuli da miadga tigranakerts, tigra-
nakertis mosaxleoba ajanyda somxebis winaaRmdeg, romaelebs darCaT
qalaqi da samefo saganZuri.
armeniam dakarga siria, finikia da mcire aziis nawili, magram Zv.w.
68 wels lukuli damarcxda artaSatTan araqsze, xolo miTridate
pontoSi dabrunda.
Zv.w. 68 wels pompeusma miTridate daamarcxa da tigrani dauzavda
romaelebs.
artaSatidan pompeusi gaemarTa iveriisaken, viTarca tigranis
mokavSirisaken da Semdgom is gumiliovis azriT, iveriidan
fazisisken ukan dabrunda suramis uReltexilis gziT, Cveni azriT
pompeusi ukan dabrunda artaan-artanuj-Woroxis samdinaro gziT,
romlis SesarTavTanac (amJamindel goniosTan) mdebareobda qalaqi
fazisi, fazisTan pompeuss eloda romauli floti, aqedanve da amave
gziT pompeusi advilad Sevida ukan somxeTSi da samxreTis gavliT
gaemarTa albaneTSi, sadac uwylo baskanis udabnoSi kaspiis
zRvasTan axlos daamarcxa albaneli jari.
iberia da albaneTi romaelTa mokavSireebad iqcnen. romTan
megobrobam orive es saxelmwifo gaaZliera.
470
pompeusma kolxida gamoyo pontosgan da iq dasva vinme aristarxi,
romlis monetebic moRweulia, amasTanave pontos nawili da mcire
armenia gadasca galatis (kelt) belads deiotars.
Cvens eramde 55-34 wlebSi armenia da parTia SekavSirdnen romis
jaris marcxis gamo, armenia kvlav gafarTovda dasavleTis
mimarTulebiT, Cvens eramde 36-34 wlebSi romisa da parTiis omi
gadaizarda armeniasTan omSi, roms esaWiroeboda mezobeli
saxelmwifoebis daxmareba.
armeniisTvis ibrZoda antoniusi kleopatras daxmarebiT, qalaqi
artaSati daangries, mefeebis Secvlis Semdeg (artaSesi, tigran III,
tigran IV, erato) tiberiusma armenia gadasca pontoel ufliswuls
da Semdeg Sepirdnen iveriel ufliswuls.
armeniisTvis ibrZodnen romaelebi, parTelebi da iberielebi,
sabolood am asparezze gaimarjva iberiam. iberielma mefeebma
miTridate I-ma da farsman I-ma TavianTi Svilebi armeniis mefeebad
dasves.
armeniisTvis iberielebis gamarjveba parTelebTan da romaelebTan
asparezisas miuTiTebs, rom eTnikuri iberielebiT jer kidev iyo
dasaxlebuli armeniis vrceli olqebi, araqsis xeobasa,
egreTwodebul dasavleT armeniasa da sxva miwa-wyalze yofil
pariadresa, xorZenasa da gogarenaSi, am faqtoris gareSe patara
iveria ver SeZlebda win aRdgomoda romisa da parTiis imperiebis
Zalebs.
Cans armeniaSi mcxobreb iberebs usargebliaT xelsayreli
momentiT, roca armenielTa ZiriTadi Zalebi damarcxebuli iyo
romaelebisa da parTelebis mier, ajanyebulan armenielTa batonobis
winaaRmdeg da armeniis samarTavad mouwveviaT mcxeTis iberiis mefe
da ufliswulebi, mxolod am mosazrebiT Tu SeiZleba aixsnas
mcxeTis iveriis patara saxelmwifos gamarjveba im asparezze,
romelic gaimarTa armeniis dasaufleblad romaelebisa da
parTelebis saukeTeso mxedarTmTavrebis meTaurobiT da ara imiT
TiTqosda iberebs exmarebodnen albanebi da sarmatebi, rogorc
miiCnevs gumiliovi, misi azriT albaneTic iberiis gavlenis qveS
Sedioda.
armeniaSi iberebis hegemonoba miuRebeli aRmoCnda romisaTvis,
romelic TiTqmis erTi saukune ibrZoda armeniisTvis (korbulonis
dros artaSatic ki gadawva). 64 wels (axali welTaRricxviT)
randeeSi, mdinare arawanze daido samSvidobo xelSekruleba romsa
471
da armeniaSive moZiebul im Zalas Soris, romelic misaRebi aRmoCnda
romisaTvis, Trdati Caiyvanes romSi, uboZes `damoukidebeli mefis~
tituli neronis xeliT. neronma mas didi Tanxa uboZa dangreuli
artaSatis aRsadgenad. ase, rom iberiuli miwebi araqssa, pariadresa,
xorZenasa da gogarenaSi iberiuli saxelmwifosaTvis daikarga. iq
mcxovreb iberebs meorejer, mxolod arabobis epoqaSi (IX-X
saukuneebSi) miecaT TavianTi erovnulobis (identobis) aRorZinebis
saSualeba, aq kidev erTxel Camoyalibda qarTuli samefo (taos
samefo), romlis sazRvrebma kvlav vanis tbamde miaRwia.
aqauri iberielebis armenizaciis naSTi aRmoCenila TviT somxur
enaSi.
gumiliovis mtkicebiT somexi xalxi da misi sazogadoeba
warmoadgenda gagrZelebas xuriti urartuelebisa, magaliTad
somxurSi `monas~ aRniSnavdnen xuritul-urartuli sityviT glaxa
(sinamdvileSi gumiliovi imeorebs niko maris azrs, rom somxursa da
dabali fenis qarTulSi sityva `glaxaki~ TiTqosda aRniSnavda
Zveli kolxebis STamomavlobas, Tu es asea, maSin gumiliovs miaCnia,
rom qaldebi da kolxebi xurito-urartuelebi iyvnen).
somxurSi sxva qarTulenovani terminebicaa SemorCenili.
gumiliovs miaCnia, rom atropatenaSi, armeniasa da iveriaSi
Camoyalibda saerTo saxalxo koine enebi _ saSualo midiuri,
somxuri da qarTuli. dasavleT saqarTveloSi gumiliovis mtkicebiT
koine ar iyo, amiT is imeorebs sabWoTa istoriografiis mtkicebas,
rom TiTqosda qarTuli ena dasavleT saqarTveloSi gavrcelda
qarTizaciis procesis Sedegad IX-X saukuneebSi, maSin roca Zveli
qarTuli istoriografiis Tanaxmad, azo-farnavazis dros dasavleT
saqarTvelo Sedioda maT mier dafuZnebul qarTlis samefoSi,
romlis sazRvari gadioda mdinare egriswyalze, Sesabamisad
dasavleT saqarTvelo azo-farnavazis droidanve qarTul
saxelmwifoebriv da kulturul sferoSi Sedioda, sadac farnavazma
`ganavrco ena qarTuli da ar izraxeboda aq sxva ena Tvinier
qarTulisa~. maSasadame, dasavleT saqarTvelo qarTuli koine enis
sferoSi Sedioda. es iyo ena, romelic jer kidev Zvel iveriaSi
(yofil arian-qarTlis samefoSi) iyo SemuSavebuli, razec miuTiTebs
ara marto arsen beris cnoba, rom `Cven arian-qarTvelTa ena vuwyiT~,
aramed is faqtic, rom miuxedavad armeniis saxelmwifoSi taos,
basianisa da mimdebare mxareebis mravalsaukunovani yofnisa, IX-X
saukuneebSic ki adgilobrivi mosaxleoba SesaniSnavad metyvelebda
472
koine qarTuli anu Zveli qarTuli eniT, rasac miuTiTebs aTonis
mTaze am mxareebidan gamosuli berebis mier dafuZnebuli
saliteraturo skolac, aseve am mxareSi arsebuli qarTuli
saepiskoposoebis saeklesio qarTuli ena (maT Soris yvelaze
samxreTiT valaSkertis saepiskoposo mdebareobda airaratis olqTan
da araqsTan).
10.02.2014
473
Tavi XVII
etimologiuri Zieba
xeTebis qalaqi arina, nairi da arian-qarTli
Cven gamoTqmuli gvaqvs mosazreba rom arian-qarTlis saxeli unda
JRerdes Tanamedrove saqarTvelos samxreTiT mdebare regionis iseT
toponimebSi rogoric aris arzena, arzni, arzrumi, karini, kari, da
sxva. maT saxelebs SeiZleba albaT daematos erzinjani, anu
arzinjani, artaani, arTvini, artanuji da msgavsi saxelebi, romelTa
fuZeebSi JRers `ar~.
aRniSnul regionSi `ar~ fuZis mqone saxelebs axseneben somexi
istorikosebi, romlebic aRweren me-10-11 saukuneebis ambebs. es aris
arce _ arwni. is iyo didi qalaqi Tanamedrove arzumTan axlos,
romelic Turq-selCukebs gaunadgurebiaT. rogorc iTqva,
konstantine porfirogeneti artanujis mxareebsac arzenis qveyanas
uwodebda. es saxeli SeiZleba momdinareobdes sityva arianisagan.
sagangebodaa aRsaniSnavi, rom aRniSnuli regionis maxloblad
Zvel xanaSi mdebareobda xeTebis qveyana, romlis qalaqi arina
warmoadgenda xeTebis mzis RmerTis sakulto centrs. arinas mzis
qalRmerTi Weqa-quxilis RmerTTan erTad warmoadgenda xeTebis
panTeonis meTaurs. amitom sityva arina saxelovani saxeli iyo
xeTur samyaroSi (i. tatiSvili, ramdeni mze hyavdaT xeTebs,
aRmosavlur-kavkasiuri krebuli, 2001, gv. 109-120).
asuruli wyaroebi vanis tbis sartyelSi md. boxTansus regionis
momcvel qveyanas nairis qveyanas uwodebdnen. Zv.w. aRricxvis me-9
saukunidan asuruli wyaroebi nairis uwodebdnen xubuSqiis samefos.
amave regionSi mdebare, asurul provinciasac nairis uwodebdnen (g.
meliqiSvili, nairi-urartu, I tomi. 1954, gv. 17-19).
aRniSnulidan Cans, rom qristesSobamde saxeli nairi - arina -
arian ewodeboda vrcel teritorias tao-basianidan vidre vanis
tbamde.
474
vanis tbasTan mdebare nairis siaxloves SemdgomSi cxovrobda
karduxebis qarTuli tomi. cnobilia, rom aqve cxovrobdnen
aRmosavleTis muSqebi. dasavleTis muSqebi ki cxovrobdnen mdinare
yizilirmakis Sua welis qvemoT. miiCneva, rom mesx-iberebi anu
mosxebi arian muSqebis memkvidreebi. am ukanasknelT ki aigivebdnen
frigielebTan.
eTnonimi `qarTveli~ g. meliqiSvilis TvalsazrisiT aRniSnavs
cixe-simagris mobinadres, aseve qalaqis cixe-simagris aRmniSvneli
aris frigielTa dedaqalaqis `gordionis~ saxelwodeba. aRsaniSnavia,
rom frigielTa saxelmwifos damaarsebels gordiasi erqva.
frigielTa memkvidreebad igulisxmebian ara mxolod muSqebi, aramed
zogadad iberebi:
`qarTvelur samyarosTan frigielTa mimarTebasTan dakavSirebiT
yuradRebas ipyrobs Sida anatoliaSi (iazilikiaSi) napovni
qalRmerT kibelasadmi miZRvnili Zvel frigiul areiastis warweraSi
(Zv.w. me-VI saukunis I naxevari) moxseniebuli eTnonimi `vrekun~,
romelic gaigivebulia erTerTi frigiuli tomis brekunebis anu
brigebis saxelwodebasTan. herodotes cnobiT, brigi iyo
frigielebis aRmniSvneli termini, vidre maT ar miatoves balkaneTi,
mcire aziaSi gadmosaxlebamde. eTnonimi vrekun avlens msgavsebas
qarTvelTa aRmniSvnel somxur eTnonimTan virk, vrkan, vrasti-sTan.
termini vrkan gvxvdeba me-X saukunis somex istorikosTan
uxtanesTan, aseve me-V saukunis wyaroSi - lazar farpecis somxeTis
istoriasa da movses xorenacis naSromSi, igive datvirTva aqvs
termin vrois~ (g. qavTaraZe, anatoliuri warmomavlobis 2
amierkavkasiuri eTnonimi, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli 2001,
gv. 57).
aRsaniSnavia, rom termini vrkan moxsenierebuli aris aseve
epistoleTa wignSi.
maSasadame, ivaraudeba, rom frigiel tom brigebisagan warmoiSvnen
iberebi, igive vrkan-vracebi, aseve eTnonimebi egri, egriseli,
margveli, gurieli da sxva msgavsi qarTuli satomo saxelebi
frigiul `brig~-Tan, aseve gordion, gordiasTan `gr~, `rg~ fuZiT
dakavSirebulni (i-brig, ibrg, iber; ibrg, irg, arg, egr, gur).
aseve sagulisxmoa, rom Zveli saeklesio avtorebi qarTvelebs,
somxebsa da sxva kavkasiur toms erT winapars _ Targamoss
uZebnidnen da miiCnevdnen, rom Targamosis mama TarSi Trakiul-
elinur eTnarq iavanis Ze iyo iafetur xalxTa rigidan. anu Zvel
475
qarTvelTa warmodgeniT qarTvelebi iafeturi (e.i. indoevropuli)
xalxi iyo Trakiul-balkanuri wridan.
`iafetis Zeni-gomeri, magogi, madai, iavani, Tubali, meSeqi da
Tirasi... iavanis Zeni-eliSa, TarSiSi, qiTami da dodanimi~ (dabadeba, 1
0,1-3).
`ese Targamos iyo Ze TarSisi, Ziswuli iafeTisi, Zisa noesi~
(qarTlis cxovreba, I, 1955, gv. 3).
e.i. genealogia ase warmoidgineba:
noe-iavani-TarSi (TarSiSi) _ Targamosi.
iavani-Trakiul-elinur eTnarqad iTvleboda, xolo misi Ze
Targamosi-kavkasielTa eTnarqad.
es uCvenebs, rom Zvel saqarTveloSi kavkasielebsa da balkanur
tomebs erTi warmoSobis xalxebad miiCnevdnen.
Zveli qarTveli saeklesio avtorebi qarTvelebs indoevropelebad
miiCnevdnen, kerZod ki iafetis STamomavlebad, iafetma ki yvela
indoevropels daudo safuZveli.
am mosazrebiT qarTvelebi arian indoevropelebi da araferi
uSlis xels isini frigielTa pirdapir STamomavlebad miviCnioT,
iseve, rogorc somxebi da albaT sxva Zveli mcireaziuli tomebic.
marTalia, amJamad gabatonebulia dogma rom qarTvelebi ar arian
indevropelebi, magram axalma midgomam SeiZleba mas safuZveli
gamoacalos kidec.
rogorc Cans, qarTvelTa eTnosis CamoyalibebaSi brigebis, frigi-
el-musqebis garda monawileoba miiRo aseve balkanuri gziT
Semosulma sxva tomebmac. SesaZloa galatebmac, romelnic Tavis
mxriv kelt-iberiul samyarosTan unda yofiliyvnen dakavSirebuli.
safiqrebelia, rom galatebis Semosvla mcire aziaSi moxda Zv. w.
III saukunemdec, maT mcire aziaSi kontaqti hqondaT im frigielebTan,
romelnic qarTvelTa ZiriTadi maformirebeli eTnosi iyo. am
mosazrebis gamoTqmis uflebas iZleva is, rom qarTlis cxovrebiT
saxelmwifos xerxemals warmoadgendnen `makedonelebi~, isini mefe
farnavazma md. egriswylidan albaneTamde mTel Tavis saxelmwifoSi
Tanabrad Caasaxla, viTarca samxedro elitaruli zeda fena, maTgan
`aznaurebi~ anu zedafena warmoSobila.
amave Tvalsazrisisaa `moqcevaY qarTlisaYc~, am wyaros
Tanaxmadac arian-qarTlis mefis Ze azoni Tavis aseulobiT aTass
mxedars (saxelmwifos fuZemdebeli zeda fenis saxiT) anawilebs md.
egriswylidan vidre albaneTamde.
476
arsen bers, XII s-is moRvawes, miaCnia, rom qarTveli xalxis,
viTarca erTiani eTnosis, formireba moxda jer kidev arian-qarTlSi.
`Cven Svilni varT arian-qarTliT gamosulTani da ena maTi vuwyiT~ -
werda is. arsen beris, da Cans Zvel qarTvel saeklesio pirTa azriT,
qarTveloba iyo STamomavali `arian-qarTlidan gamosulebisa~, arian-
qarTlSi cxovrobdnen qarTvelebi, romelTa uSualo STamomavlebic
iyvnen XII s-is qarTvelebi, amasTanave maT erTi enac hqoniaT.
`qarTlis cxovrebis~ genealogiiT qarTvelebi indoevropelebia,
radganac iafetis STamomavalia. qarTlos-egrosis mama Targamosi
iafetisagan momdinareobas. e.i. saeklesio Tavalsazrisi qarTvelebs
iafetisagan warmoSobil indoevropelTa jgufs akuTvnebda.
n. adoncis mixedviT somexi xalxis (armenielebis) formirebaSi
monawileoba miuRiaT qarTvelebsa da semitur armas toms.
g. qavTaraZe wers: `somxuri enis monacemebi miuTiTeben somexTa
bevrad ufro adreul kontaqtebze qarTvelurenovan samyarosTan,
rasac savaraudod anatoliaSi hqonda adgili~ (g. qavTaraZe,
anatoliuri warmomavlobis 2 amierkavkasiuri eTnonimi, kavkasiur-
axloaRmosavluri krebuli 2001, gv. 56).
am teritoriis qveS unda igulisxmebodes is miwa-wyali, romelic
Zv.w. II saukuneSi somxeTma miitaca iberiisagan, kerZod strabonis
cnobiT, pariadres kalTebi, pariadres mTis gayolebaze mdebare
miwebi, agreTve xolarZena da gogarena (straboni, 11, 14, 5).
balkanur Trakiul modgmis frigielebis viTarca qarTvelebis
(mesxebis) winaprebad miCneva ar ewinaaRmdegeba Zveli qarTveli
saeklesio istorikosebis mosazrebebs qarTvelTa warmoSobis
Sesaxeb.
g. meliqiSvils muSqebis uZveles pirvel sacxovrisad mcire aziis
Crdilo aRmosavleTi teritoria miaCnia, rogorc Cans aqve
Camoyalibda arian-qarTlis samefo, ufro adre qristeSobamde
meTormete saukuneSi muSqebis erTi nawili (aRmosavleTis muSqebi)
Crdilo mesopotamiisken gaiWrnen. ufro gvian ki muSqebis meore
nawilma (dasavleTis muSqebma) mcire aziis centralur da dasavleT
raionebze gaavrceles TavianTi Zalaufleba. asirelebi maT samefos
muSqebis qveynis saxeliT icnobdnen. antikuri periodis wyaroebi ki
frigias eZaxdnen, qristeSobamde 676 wels kimerielTa da
urartuelTa erToblivi Semotevebis Sedegad muSqebis samefo
ganadgurda amis Semdeg muSqebis erTma nawilma wamoiwia Crdilo-
aRmosavleTisaken, da igi gviandeli mesxeTis teritoriaze
477
damkvidrda (g. meliqiSvili saqarTveloSi klasobrivi sazogadoebisa
da saxelmwifos warmoqmnis sakiTxisaTvis 1953 w., gv. 84).
Zveli frigiidan CrdiloeTSi wamoweul mesxebs qristeSobamde VI-
IV saukuneSi unda Seeqmna arian qarTvelTa saxelmwifo. evfratisa
da Woroxis saTaveebTan. aq Semdgom droindel tao-basiansa, karinsa
da vanandSi, rogorc Cans, xdeboda mesopotamiidan CrdiloeTisaken
daZruli muSqebis _ karduxebis SeRwevac. arian-qarTlis samefodan
kidev ufro CrdiloeTiT gadanacvlebul arian qarTvelebs
Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze SeutaniaT armazis kerpi.
hekatos mileteli kolxebs da mesxebs erT xalxad miiCnevda. T.
miqelaZe mesxebs kolxur xalxad miiCnevs (T. ivelaSvili, samxreT
saqarTvelos mosaxleoba, kavkasiur-axlo aRmosavluri krebuli 2001
w., gv. 192).
rogorc Cans, arian qarTlSi jer kidev ar iyo dasrulebuli fuZe
qarTulis diferenciaciis procesi. amiT unda avxsnaT iqaur
toponimikaSi zanurad miCneuli enobrivi fenis arseboba. n. xazaraZe
miiCnevs, rom argonavtebis Tqmulebis kolxeTi saZiebelia ara
rionis dablobSi, aramed saqarTvelos samxreT dasavleTiT. aseTi
lokalizacia eTanxmeba mosazrebas romlis mixedviTac friqses mier
agebuli taZari da samisno, straboniseuli levkoTeas, taZari
mdebarebda qarTlSi (mesxeTSi). (n. xazaraZe saqarTvelos Zveli
istoriis eTno-politikuri problemebi 1984 w. gv. 189).
arian qarTli mdebareobda, rogorc Cans, evfratis saTaveebTan da
mis aRmosavleTiT vidre tigrosis sanapiromde. aq varaudobs n.
xazaraZe mosxebis miwa-wylis arsebobas, xolo ufro adre
qristeSobamde me-12 saukuneSi muSqebis olqis arsebobas. misi azriT
arian qarTli igive zemo qarTlia, mis mefeTa, anu azos
mamapapiseuli adgilsamyofeli klarjeTia (iqve gv. 194) araqsidan
arsianis mTebamde.
daskvna: herodotes cnobiT mosxebi, tibarenebi, makronebi,
mosinikebi da marebi gaerTianebuli iyvnen aqemenidTa imperiis 19-e
satrapiaSi, 18-Si ki saspeirebi, aralodielebi da matienebi, xolo
rac Seexeba armenielebs isini Sediodnen 13-e satrapiaSi.
XVIII da XIX satrapiebi (aRniSnuli qarTuli tomebiT)
Semdegdroindel arian-qarTls moicavda, xolo XIII satrapia sul
sxvagan mdebareobda, samxreT-dasavleTis mimarTulebiT.
478
aqedan Cans, rom CvenTvis saintereso teritoriaze, araqsispireTSi,
herodotes cnobiT, aqemenidaTa epoqaSi armenielebi jer kidev ar
saxlobdnen.
omis dros qarTuli tomebi erTad ibZrodnen sparsul laSqarSi
da maT gverdiT ar Candnen armenielebi, Tumca rogorc Cans
qristeSobamde 5-e saukuneSi maT (armenielebs) samxreTidan
CrdiloeTiT gadaunacvlebiaT da miuRweviaT aRniSnul qarTul
tomebamde. amave dros aq mimdinareobda qarTuli tomebis
konsolidacia xalibebis saerTo meTaurobiT, armenielebs
xalibebisaTvis saukeTeso saxnavi miwebi da savargulebi
waurTmeviaT, da uvargis miwebze gadasaxlebul xalibebs
partizanuli omebi dauwyiaT armenielTa winaaRmdeg, rac
qsenofontes naSromebSi Cans.
amave epoqaSive me-18 da me-19 satrapiebis qarTul tomTa Serwyma-
gaerTianebis procesic mimdinareobda da mas aCqarebda samxreTidan
sxva qarTuli tomebis am satrapiebSi SeRwevis procesi.
sabolood, am satrapiebis qarTul tomTa Serwymis Sedegad iq
arian-qarTlis saxelmwifo Camoyalibebula, Tumca armenielebis
Seteva grZeldeboda da qarTuli mosaxleobis zeda fena ufro
CrdiloeTiT, Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze inacvlebda.
sabolood ki, qristeSobamde II saukuneSi armenias
iberielebisaTvis CamouWria vrceli teritoriebi _ pariadres
kalTebi, xorZena da gogarena.
ariani-arzeni
sityva lazika, Cans, sufiqs `ikas~ darTviT isevea nawarmoebi, ro-
gorc misi axlo provinciebis saxelebi, magaliTad, korCaika (kordu-
ena), parsfaika (nor-Sirvani), alznika (arzanena), utiki (otena),
gugarqi, cofki (sofena) da sxva. rogorc cnobilia sufiqsi `ika~
araaa berZnuli warmomavlobisa. berZnebi lazikas ufro `lazivs~,
`lazons~, `lazias~ uwodebdnen.
saxelwodebaSi `lazika~ fuZe `laz~ romaa, iqidanac Cans, rom
misganaa nawarmoebi sityvebi lazeTi da lazistani.
sityvebSi korCaika, parsfaika, alznika, lazika somxuri sufiqsebi
_ `k~, `ka~, `ika~ igivea, rac qarTuli `eTi~, imave paraleluri
mniSvnelobis somxuri sufiqsi `ena~ gvxvdeba sityvebSi `korduena~,
`arzanena~, `otena~, `gogarena~, `sofena~ da `arzena~. es sufiqsebi am
479
miwawyalze armenielebis dasaxlebamde mcxovrebi mosaxleobis
enidan unda Sesuliyo somxurSi.
vanis tbis dasavleTiT, evfratis Senakad aracanTan axlos,
mdebareobda olqi alzniki, anu rac igivea _ arzanena.
orive saxelwodebis fuZea `alzni~ (arzni), xolo `ik~ (k) da `ena~
ki _ sufiqsebi. esaa yofili olqis `alzis~ (alzis samefos)
Semdegdroindeli saxeli.
arzni anu arzena, konstanine porfirogenetis TqmiT, erqva aseve
artanujis olqsac (qarTvelTa samefoSi), amasTanave, karinis, anu
Teodosiopolis saxelic arzen-er-rumi (arzrumi) _ arzen-Tanaa
dakavSirebuli.
`arzen~ saxeli, Cveni azriT, dakavSirebulia im mosxebTan,
romlebic alzis samefos mkvidri mosaxleoba gamxdara
qristeSobamde XII saukuneSi. am mxriv mniSvnelovania strabonis
cnoba da aseve vrceli msjeloba imis Sesaxeb, rom xalibebis
(qaldebis) Zveli saxelwodeba aseve iyo `alazonebi~ an `alizonebi~
(alaZonebi, aliZonebi). es saxelwodebebi nawarmoebia fuZisagan _
alz-alZ.
es fuZe `alZ-alz~ unda iyos igive `arZ-arz~, romelic SeiZleba
`gurZ-gurz~ saxelSic JRerdes, radganac swored ase uwodebdnen
alzis samefos mezoblad mcxovrebi sirielebi qarTvelebs.
md. aracanis saxeli, p. ingoroyvas azriT, JRerda rogorc arawani,
SesaZloa is JRerda, rogorc `arazani~, anu `alazani~ (qarTuli
sufiqsi `ani~, `oni~).
arezi erqva aseve araqssac.
SeiZleba Tavisi Tavdapirveli qveynis saxelebi mesxebma da
qaldebma `alznis~ qveynidan ufro CrdiloeTSi gansaxlebis dros
miitanes.
mesxebi, anu iberebi, Zveli avtorebis cnobiT, TavianTi qveynidan
mefe nabuqodonosors gadausaxlebia pontos zRvis piras. aq isini
gamravlebulan da `modebian vrcel areals pontos zRvispireTidan
vidre albaneTamde~ (m. xorenacis da sxva avtorTa cnobiT).
safiqrebelia, rom `alzidan~ pontos zRvis pirze gadasaxlebulma
mesxebma (mosxebma _ kolxurma tomma megasTenes cnobiT) Tan waiRes
Tavisi qveynis saxeli `alz~ da daumkvidres SavizRvispireTis im
sanapiro qveynebs, sadac gansaxlda _ magaliTad, alz-ika, alz-ena
(arzena-artanuji) da arzen-er-rum (arzena _ karini).
480
`alz-iki~ unda iyos, safuZveli misgan nawarmoebi saxelisa
`lazika~ (alzika-lazika), ramdenime Tanxmovnis gadaadgilebiT
sityvis fuZeSi.
straboni, rogorc iTqva SavizRvispireTSi mcxovreb `qaldebs~
aseve uwodebs `alazonebs~, sityva `lazonisagan~ warmoebul saxels.
Tavis mxriv `lazonis~ fuZea `lazi~ (lazi-lazoni-alazoni).
strabonma gamowvlilviT gamoikvlia Tu ratom ewodeboda mis dros
Zvel alibebs xalibebi da Semdeg qaldebi, maTve aseve erqvaT
`alazonebi~ da maTive tomis qalebis saxeli iyo `amazonebi~. sonari
bgerebis `n~-sa da `m~-s urTierTgadasvla bunebrivia, amitomac
sityva `alazonisagan~ sityva `amazonis~ miReba advili SesaZlebelia.
strabonis mier wamoWril am sakiTxs sxvagan SevexeT, amitom aq ar
gavimeorebT.
erTi sityviT, `alz-laz~ (`arz-arZ~) erqva samxreTiT mdebare erT-
erT qarTul qveyanas, romlis saxeli ganivrco SavizRvispireTsa da
mis maRla mdebare mTian regionebSi.
arian-qarTlis adgilebi _ kari, karini, arwni, arzrumi,
artaani, artanuji, arzene da xorZene
kar, arw, arz, art _ Zirebi da fuZeebia im vrceli qveynis
toponimebisa, romelsac, rogorc Cans arian-qarTli erqva, am fuZeebs
etimologiuri kavSiri aqvs qveynis saxelTan `xorZene~, es sityva
SesaZloa iyos berZnuli forma qarTuli xarZ, arZ, arzene sityvisa.
aRsaniSnavia, rom konstantine porfirogenetis sityviT artanujis
qveyanas arzene erqva.
xorZene _ evfratis zemowels moicavda. `s. janaSias
gansazRvrebiT istoriuli xotene _ xorZene Seicavda zemo evfratis
auzSi gumuSxanas Temis aRmosavleT nawils da baiburdis Tems
(miaxloebiT). am Zveli xorZenes memkvidrea somxeTis dasavluri Temi
_ xorZiana (xorZianena). (s. janaSia, Sromebi, II, gv. 93). Cveni kvleviT
ki xorZene ufro vrcel olqs erqva _ pariadredan gogarenamde. es
ukanaskneli ki, strabonis cnobiT, sakasenas iqiT, mtkvris marcxena
sanapiroze mdebareobda. maSasadame, xorZena pariadredan vidre
mtkvramde iyo gadaWimuli.
481
dasavleT evfratis zemowelSivea karinis olqi. misi mTavari
qalaqebi iyo karini (Teodosiopoli, arzrumi) da arwni, sofeli
arnaTi da sxv. `karinis gavari Tavisi momijnave teritoriiT did
somxeTs pirvelad SeuerTa artaSes I-ma (189-160). karinis saxeli
dakavSirebulia iqamde maRalmTian somxeTSi damkvidrebul
karinitebad wodebul tomis saxelTan~ (iqve, lastiverteci, istoria,
1974, gv. 163).
rogorc vTqviT, karinis, arzrumis, xorZenes, arznis da msgavsi
`ar~ fuZis mqone saxelebis siuxve aRniSnul regionSi, iZleva
saSualebas mosazrebisa, rom xorZenes regionsac moicavda arian-
qarTli.
karinitebis tomis saxeli, romelic iberiuli warmoSobisa Cans,
Seicavs fuZe-Zirs `kar~ _ aqedan karian _ da SesaZloa `arian~.
karinitebis toms miucia saxeli vanandis gavaris qalaq
karisaTvis. CvenTvis isini istoriuli saqarTvelos provinciebia,
romelnic Tavisi iberiuli mosaxleobiT miitaca somxeTma, roca
strabonis cnobiT miitaca xorZene, gogarenasTan da pariadresTan
erTad. isini unda yofiliyvnen nawilebi arian-qarTlisa.
konstantine porfirogenetis sityviT, `arzena~ erqva artanujis
qveyanas. sxva adgilas es imperatori azustebs romelia artanujis
mflobelis qveynebi _ `iberiis kurapalats, konstantine
porfirogenetis cnobiT, eqvemdebareba oTxi erisTavi: veriasaxis,
karnatais, yuelisa da aWaris~. samwuxarod, wers s. yauxCiSvili,
pirveli ori adgilis mdebareobis dadgena ar xerxdeba, imdenad
damaxinjebulia maTi saxelebi (veriasaxi da karnatai), rom
SeuZlebeli xdeba maTi miaxloebiT mainc mimsgavseba romelime
cnobil sageografio saxelTan~ (georgika, IV, naw. II, 1952, gv. 294).
sityva `veriasaxi~ SeiZleba daiSalos ase _ veria, veriasi,
veriasaxi. aq, SeiZleba saxeli _ `veria~, iveria gamoiyos (aqedan
`veriisa~, iveriisa, xolo `xi~ albaT sufiqsia), iveria konstantine
porfirogenetis epoqaSi taos olqs erqva. amitom SesaZloa veriasaxi
taos olqis romelime nawils gulisxmobdes.
sityva karnaiti axloa sityvasTan `kareniti~, romeloc erT-erT
toms erqva karnuqalaqTan (TeodosiopolTan).
marTalia, cnobilia, rom Teodosiopols ar flobda kurapalati,
magram misi olqis romelime nawilSi SesaZloa kurapalats Tvisi
saerisTao hqonda.
482
Teodosiopolss Semdeg ewoda arzrumi _ am saxelSi Cven gvaqvs
fuZiseuli nawili _ `arz~ _ igive, rac artanujis qveynis saxelisa
_ arzeni.
ufro metic, s. yauxCiSvilis cnobiT, saxeli arzrumis mTavari
fuZea `arzen~, swored es saxeli erqva konstantine porfirogenetis
sityviT artanujis qveyanasac _ `arzena~.
s. yauxCiSvilis wers _ `Teodosiupoli daaarsa Teodosi II-m (408-
450ww) mTaze qalaq karinis zemoT, mere mas uwodes arzen-er-rum
(romaelTa arzeni), gansasxvaveblad Zveli arzenisagan, romelic mis
aRmosavleTiT iyo (georgika, IV, II naw. gv. 262).
maSasadame, iyo ori arzeni _ Zveli da axali. Zveli arzeni
karinis aRmosavleTiT yofila.
provincia `arzanenas~ strabonic axsenebs. is iyo evfratis
saTaveSi vanis tbis dasavleTiT, iq, sadac ufro adre iyo qveyana
`alzi~ da alzis samefo (alzi igive arzia. `ena~ aris sufiqsi).
riTaa saintereso es sityva `arz~-`alz~ CvenTvis?
Cveni azriT, `alz~ fuZedanaa sityvebi `alzena~, anu `alzika~,
`alzika~ ki, Cans, daedo safuZvlad misgan warmoSobil `lazika~
sityvas.
unda iTqvas, rom alzis samefo _ muSqebis sacxovrisi iyo, igive
mosxebisa, mosxebi ki kolxuri tomi iyo. lazebad iwodebodnen
arzrumelebic.
aRiniSneba, rom Алдзник-Арзанена erTsa da imave provincias erqva,
Cans, somxurad “ик” da “ена” _ erTi da igives aRmniSvneli sufiqsia,
e.i. alzika arzena=lazika.
arian-qarTlis etimologia
ras niSnavs sityva `arian-qarTli~, saerTod `ariani~, anda sad
mdebareobda qveyana am saxelwodebiT?
Cven SeiZleba gamoTqvaT ramdenime mosazreba.
vanis tbasTan mdebareobda qveyana `alzi~, Supriis CrdiloeTiT,
mdinare tigrosis saTaveebTan. am mdinares erTvis Senakadi
`kentriti~ marjvena mxridan (urmiis tbis samxreTiT), sadac
483
cxovrobdnen karduxebi, igive gordienebi. am mdinare kentritze
ufro adre mdebareobda muSq-mesxebis qveyana xubuSqia.
miiCneva, rom yvela es qveynebi qarTvelTa winapari tomebiT iyo
dasaxlebuli, iseve, rogorc kabadokia.
sainteresoa sityva `alzis~ etimologiuri variaciebi.
alzisagan SeiZleba pirdapir migveRo:
alzi _ arzi _ arZi _ ari _ arian;
alzi _ arz _ arzenena,
maSasadame, alzi Cven gvaZlevs `arian~-s da aseve arzenenas.
aseve alzi pirdapir gvaZlevs sityvas - `arzena~.
arzena, konstantine porfirogenetis cnobiT, erqva artanujis
(klarjeTis) mxares.
`alzi~ qveynidan CrdiloeTiT odnav wanacvlebuli `alz~ tomis
xalxis qveyana SesaZloa iwoda `arzenad~.
aseve safiqrebelia, rom sityva `alzi~ gvaZlevs sityvas _ `laz~
anu lazikas.
Tu ki gaviTvaliswinebT konstantinopolis sapatriarqos XI
saukunis lazikis saepiskoposoTa CamonaTvals, yvela isini
mdebareobdnen trapezuntidan vanis tbis mimarTulebiT, anu iq sadac
mdebareobda regioni `arzena~. am olqs konstantinopolis eklesia
`lazikas~ uwodebda, is trapezuntidan istoriul `alz~ qveynisaken
iyo gadaSlili.
erTi mxriv alzi Cven gvaZlevs ariansa da arzenens, aseve,
lazikas, meore mxriv alzi gvaZlevs `urZ~-s albaT SesaZloa aqedan
`gurZ~ - `gurz~ (siriuli saxeli qarTvelTa).
alzi _ alZi _ arZi _ arzenena _ arzena
arZi _ ari _ arian
arZena _ areana _ ariana
_ rZ (rb, rj) bgeraTkompleqsi zogjer iyofa da fuZeebSi mis
nacvlad Cndeba - `r~ an `Z~ (`z~, `j~).
rz _> r. anda rz _> z.
amitom sityva `arziana~dan _ SeiZleba miviRoT sityva `ariana~.
karduxebis qveynis meore saxeli iyo - gordiene
g o r d
k a r d u
q a r T u
gord _ gordi-ene
kardu _ kardu-xi
484
qarTu _ qarTu-eli
mu S en
mu S qi
mu s xi sx
mo s xi sg
ba s xi sk
ba s gi Sk
me s xi
mu sk i
mu Sk i
mu-Su-an, muSqi _> svani.
aRsaniSnavia, rom `art~-`urt~ _ iyo saxeli xalxisa, romelic
cxovrobda alzis qveyanaSi, anu igive muSqebi=gordienas xalxi.
ingoroyva wers _ `zanur (megrul-Wanur) dialeqtebSi bgera `r~
gadadis bgeraSi `j~ (Tavdapirvelad rTuli bgera: `rj~) _ p.
ingoroyva, g. merCule, gv. 437).
safiqrebelia, rom ara bgera `r~ gadadis `j~-Si, aramed Cans
protoqarTulSi arsebobda rTuli bgeraTkompleqsi `rj~, romelic
iSleboda ase _ `r~ da `j~ ; misgan nawarmoeb sityvebSi xan erTi `r~
bgera Canda, xan meore _ `j~;
rj_> r anda rj_> j
magaliTad: xorji - xori-(xari)
xoji
furji - furi
fuji
klarji - klari
klaji (klazi-lazi)
gurji - guri
guji- (quji)
alz-alZ-arZ-arj fuZeebSi `rj~ _ p. ingoroyvas azriT, aris
`Tavdapirveli rTuli bgera~. es Tavdapirveli rTuli bgera `rj~
iSleboda calkeul or `r~ da `j~ bgerebad, romelTac asaxva ipoves
dialeqtebSi, magaliTad, xari Tavdapirvelad gamoiTqmoda rogorc
`xorji~. am Tavdapirveli sityvidan miRebuli iqna saliteraturo
qarTulis xori (xari) da megrul-Wanuris `xoji~ (niSnavs xars),
Tavdapirveli formidan furji, furi da fuji (p. ingoroyva, gv. 437).
xorji-xori-xoji, furji-furi, fuji. arji-ari, aji
485
msgavsadve alZena-arZenadan _ arena (rZ-r) _ `arena~ SeiZleba
miRebuli iyos arian-qarTli, anu alzis qveyana da aseve alZika anu
laZika-lazika. aqedan SeiZleba vivaraudoT, rom sityva `arianis~
(`arian-qarTlis~) Tavdapirveli forma iyo arjiani-arZiani-arziani
(arzian-qarTli).
486
I daskvna
avani da `iverTa aRmosavalis sakaTalikoso~avani da
`iverTa aRmosavalis sakaTalikoso~
wmida kirion II werda: `iveriis (qarTlis) uZvelesi samefos garda
(romlis dedaqalaqebic mcxeTa da Tbilisi iyo), arsebobda aseve
meore iveriac, romelic ufro mogvianebiT VII-VIII saukuneebSi
gamoCnda~ (episkoposi kirioni, romel iverias mieniWa avtokefalia XI
saukuneSi? 1906, g. burduli, kirion II, 2011, gv. 53).
sad mdebareobda meore iveria?
kirion meorem gamoikvlia es sakiTxi da daadgina, rom is
mdebareobda taos samxreTiT, vanis tbis mimarTulebiT. `meore
iveriis~ vrceli qveyanis dapyrobis Semdeg, kirion II-is kvleviT,
bizantiam mis miwawyalze cnobili `iveriis Temi~ Camoayaliba XI s-
Si, iqamde mis marTlmadidebel (qalkedonur) eklesias avtokefalia
moupovebia antioqiisagan. antioqiis sapatriarqo Tavis iurisdiqcias
arzrumamde (Teodosiopolamde) da mcxeTis iveriamde da afxazeTis
samefomde (abazgiamde) avrcelebda. meore anu samxreTis iveria
iqamde mis iurisdiqciaSi Sedioda.
kirioni wers: `ase rom, XI saukuneSi, meore avtokefalia, romelic
bevrs aRelvebda, mianiWes ara mcxeTis iveriis kaTedras, aramed tao-
klarjel bagrationTa iverias, romlis didi nawili SemdgomSi
iveriis Temad gardaiqmna. iveriis Tems qaldiis Temis dacemis Semdeg
bizantiis imperiis cxovrebaSi mniSvnelovani adgili eWira~ (iqve, gv,
56).
maSasadame, mcxeTis iveriis garda arsebobda sxva, meore anu
samxreTis iveria, romelsac sakuTari avtokefaluri eklesia gaaCnda.
ganvixiloT Cveni mosazrebani samxreTis anu meore iveriis
eklesiis warmoqmnis, misi mrevlis vinaobisa, am eklesiis
iurisdiqciis sazRvrebisa da misi Semdgomi bedis Sesaxeb.
meore iveriiis eklesia Tavis iuridiqcias im miwawyalze
axorcielebda, romelic amJamad Crdilo armeniadaa cnobili.
iveriis TemSi Sedioda taos, anisis, arzrumisa da yarsis sanaxebi,
basiani da ufro samxreTiT mdebare miwebi.
487
daviT kurapalatis samefos teritoria Semdgom iveriis TemSi
aRmoCnda, qarTvelTa es samefo ki vanistbispireTidan taomde iyo
gadaSlili da Tavisi mravalricxovani mosaxleobiTa da simdidriT
iyo saxelganTqmuli. is meore iveriis ZiriTadi nawili iyo.
XIX saukuneSi q. patkanovis saistorio skolam wamoayena Teoria,
romelic XX s-Si sabWoTa kavSirSi saistorio dogmad gadaiqca,
TiTqosda samxreT iveriis anu e.w. Crdilo somxeTis mosaxleoba
eTnikuri somxebi iyvnen, romlebic IX-X ss-Si gaqalkedonitdnen da
amis Sedegad `gaqarTveldnen~, TiTqosda isini iyvnen ara qarTvelebi
aramed somexi-qalkedonitebi.
es Teoria amJamadac gavrcelebulia TviT saqarTvelos saistorio
da filologiur wreebSi da aRiarebulia ucxoeTSic. magaliTad,
`pravoslavnaia enciklopedias~ mtkicebiT oSki, bana, xaxuli, oTxTa
eklesia da sxa mravali TiTqosda somxuri eklesiebia, maSin roca am
eklesiaTa `qvebic ki RaRadeben~ TavianT qarTulobas TavianTi
uricxvi qarTuli warwerebiT.
amJamadac gaugebrobas badebs erTmaneTis gamomricxavi cnobebi
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. magaliTad, saeklesio
samarTlis iseTi cnobili mkvlevari, rogoricaa v. cipini miiCnevs,
rom saqarTvelos eklesiam antioqiisagan avtokefalia VIII saukuneSi
miiRo. aseve cnobili istorikosi b. lominaZe miiCnevda, rom
saqarTvelos eklesiam avtokefalia samjer moipova V, VIII da XI ss-
Si, jer vaxtang gorgaslis dros, Semdeg Teofilaqte antioqiis
patriarqis dros (VIII s.) da aseve XI s-Si (balsamonis cnobis
Sesabamisad).
amJamad oficialurad miiCneva, rom balsamonis cnoba aRwers V s-
Si antioqieli patriarqis petres (romelsac petros mkawvralad
icnoben Zveli wyaroebi) mier qarTuli eklesiisaTvis avtokefaliis
miniWebas, magram maSin ra unda vuyoT efrem mciresa da nikon
SavmTelis antioqiur qronografze damyarebul im wyaroebs
romelnic qarTuli eklesiis mier avtokefaliis miRebas VIII s-Si
miuTiTeben? es dilema Tavis dros SesaniSnavad axsna kirion
kaTalikosma, magram is daviwyebuli iqna. kirionis gamokvleviT VIII
s-Si avtokefalia mianiWes ara mcxeTis iveriis eklesias, aramed
`meore iveriis~ eklesias, rogorc aRvniSneT.
samwuxarod, CvenSi daviwyebulia ara mxolod TiTqmis Cveni Ta-
namedrove kirionis naazrevi, aramed TviT strabonis cnobebi
488
samxreT iveriis Sesaxeb, romelic, Cveni kvleviT, iyo zemoT
aRniSnuli meore iveria.
strabonis am cnobidan ki kargad Cans Tu sad mdebareobda meore
iveria, vin iyo misi mosaxleoba, da rogor aRmoCnda meore iveriis
qarTveloba armeniis saxelmwifos sazRvrebs SigniT.
strabonis es daviwyebuli cnoba kargad xsnis eTnikur erovnulad
vin iyo Crdilo armeniis anu rac igivea samxreT iveriis mosaxleoba.
straboni wers: `mogviTxroben, rom warsulSi armeniis patara
qveyana gafarTovda artaqsiasa da zariadrias omebis Sedegad. isini
iyvnen antioq didis mxedarTmTavrebi, misi damarcxebis Semdeg ki
mefeebi gaxdnen. maT erTad gaafarToves TavianTi samflobelo,
CamoaWres ra irgvliv mcxovreb xalxebs olqebi, kerZod...
iberebisagan miitaces pariadres mTiswineTi, xorZene da gogarene,
romelic kiris meore mxaresaa, xalibebs da mosinikebs CamoaWres
kareniti da qserqsene, mcire armeniis mosazRvre nawilebi~
(straboni, geografia, XI, 14, 5).
maSasadame, strabonis cnobiT, qristeSobamde II saukuneSi iberebs
armeniis saxelmwifom CamoarTva is miwawyali, romelsac samxreTis
anu meore iberia ewodeba _ esenia pariadres kalTebi, xorZene da
gogarene (mtkvris meore mxares), maT garda aseve xalibebisa da
mosinikebis miwebi _ kareniti (arzrumis regioni) da qserqsene. ase
rom samxreTis iberia vrclad gadaSlili qveyana iyo qaldea-
WaneTidan mtkvramde da TiTqmis vanis tbamde.
armenielTagan am miwebis mitacebis Semdeg mkvidri iberiuli
mosaxleoba didxans inarCunebda saojaxo sferoSi qarTulenovnebasa
da qarTul identobas, magram is iZulebuli iyo armeniul
sazogadoebriv asparezs Serwymoda, Tumca, xelsayrel politikur
momentSi Tavis iberielobas srul upiratesobas aniWebda.
eklesiurad Crdilo armeniis iberiuli mosaxleoba yovel xelsay-
rel momentSi emijneboda somxur eklesias.
erTi aseTi momenti armeniis iberiuli mosaxleobisaTvis damdgara
VII s-is dasawyisSi, roca avanis sakaTalikoso dvins gamoeyo.
VI s-is bolos (VII s-is dasawyisSi) avanis sakaTalikoso
sarwmunoebrivi niSniT gamoeyo dvinis sakaTalikosos.
is Tavis iurisdiqcias ZiriTadad avrcelebda qarTvelebiT
dasaxlebul miwa wyalze, tao-basianze da agreTve gugarqad
489
wodebul teritoriaze, romelic somxuri geografiis mixedviT
Woroxamde vrceldeboda.
es olqebi, zemoT aRniSnuli meore iveriis teritoria, istoriuli
xorZena, marTalia qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, magram saukuneTa
manZilze somxeTis mier iyo mitacebuli da somxeTis SemadgenlobaSi
Sedioda, ZiriTadad ase iyo VI-VII saukuneebSic, avanis
sakaTalikosos arsebobisas.
iqauri qarTveloba somxuri kulturisa da eklesiis gavlenis qveS
moeqca, Tumca eTnikur-erovnuli (qarTuli) identoba bolomde
dakarguli ar hqonda.
am mosaxleobam anu avanis sakaTalikosos qarTulma mrevlma
(Tavis aseve eTnikurad qarTul ierarqiasTan erTad) SemdgomSi,
kerZod VIII saukunidan wamoiwyo udidesi mniSvnelobis saqme:
rogorc ki es SesaZlebeli gaxda ganerida somxuri saeklesio
centris monofizitur aRmsareblobas da qalkedonitoba aRiara
Tavis sarwmuneobriv mimarTulebad.
iqamde avanis sakaTalikoso sarwmunoebrivi niSniT, Tavisi
arasomxurobis (anu qarTvelobis) gamo ganSorda somxur eklesias
da Tavis sarwmunoebad qalkedonitoba anu saqarTvelos erovnuli
aRmsarebloba gamoacxada, aseve miiRo qarTuli eklesiisaTvis sxva
damaxasiaTebeli niSnebic (magaliTad, saeklesio arqiteqtura).
avanis sakaTalikoso aseve aRidgenda saeklesio da kulturuli
saWiroebisaTvis qarTul enasac, rom dacloda. is maleve gaauqma
somxurma eklesiam.
SemdgomSi, rogorc aRiniSna, es dawyebuli saqme mainc gagrZelda.
daaxloebiT erTi saukunis Semdeg gugarqis, taosa da basianis qar-
Tvelobam aRidgina qarTulenovneba, anu, Tu ki iqamde, maTi wirva-
locvisa da literaturis ena iyo somxuri, axla is uaryofil iqna
da mis nacvlad mosaxleobam qarTulenovneba daibruna saeklesio
saWiroebisas (e.i. maTi saSinao-ojaxuri (qarTuli) ena axla ukve
sazogadoebrivi urTierTobis saSualebad, kulturis enad iqca)
Zvel somxur saistorio geografiaSi `iveria~ ZiriTadad erqva
taosa da basians.
aristakes lastivertecis cnobiT iveria mdebareobda ara anisis
CrdiloeTiT, aramed mis dasavleTiT.
VI s-Si `iverTa mTavari~ taos mflobels erqva.
VII-X ss-Si arabTa Semosevebis Semdeg, anisis CrdiloeTiT
mdebareobda Tbilisis saamiro da taSir-Zorakertis samefo, xolo
490
Sida qarTli sadavo qveynad iyo afxazeTis, kaxeTisa da Tbilisis
saamiro-samTavroTa Soris, am dros saxeli `iveria~ Zveleburadve
erqva taos miwa-wyals (basianTan erTad) da taos momijnave
mxareebsac, anisis dasavleTiT.
amitomac, XI s-Si imier taos samefos miwa-wyals bizantielebma
misi dapyrobis Semdeg, `iveriis Temi~ uwodes da masSi anisic
Seiyvanes.
bizantielebi ~iverias~ konstantine porfirogenetis epoqamdec
uwodebdnen taos olqsa da mis momijnave mxareebs.
X s-Si aRniSnuli imperatoris cnobiT iverielebs araqsis
marcxena sanapiros qveynebi ekuTvnoda.
konstantine porfirogeneti bevrs saubrobs amis Sesaxeb.
maSasadame, araqsis dasavleT sanapiros qveynebi, sadac
mdebareobdnen TviT dedaqalaqebic ki somxuri administraciuli
erTeulebisa, mainc `iveriad~ iwodeboda da es wodeba (iveria) am
mxareebisaTvis ar iyo usafuZvlo.
amis mizezi iyo is, rom istoriuladac es miwebi iverielebiT iyo
dasaxlebuli, kerZod, Zv.w II saukunisaTvis, rogorc aRiniSna,
strabonis cnobiT iberebisagan armeniam miitaca pariadres kalTebi,
xorZena da gogarena, amitom araqsis marcxena sanapiros qveynebi (Tu
ufro meti ara) iberebis istoriuli sacxovrisi iyo, radganac
strabonis xorZena da somxebis mier gugarqad saxeldebuli qveyana,
swored am mxareebSi unda veZioT.
armenielebma mitacebul mxareebis zeda fenebSi gaavrceles
somxuri kultura.
dabali fenebi kvlav iberiuli iyo.
somxuri eklesiis Camoyalibebis Semdeg, aRniSnul mxareebis
armenizaciis xarisxi jer kidev ar iyo yovlismomcveli, rogorc es
Semdgomma saukuneebma aCvena.
vfiqrobT, ZiriTadad am mizezis gamo, avanis sakaTalikoso
gamoeyo somxuri eklesiis mTavar centrs _ dvins.
am gamoyofis mizezad miiCneva sarwmunoebrivi momenti, magram mas
ufro metad eTnikuri safuZveli unda hqonoda.
kerZod, Tanamedrove erevnis Crdilo-aRmosavleTiT 588 wlidan
(sxva azriT 591 wlidan) Zvel sofel avanSi rezidencia daido
armeniis marTlmadidebelma (qalkedonitma) patriarqma.
491
miiCneva, rom amas safuZveli daudo imperator mavrikes (582-602)
sazavo xelSekrulebam sparseTTan, ris Sedegadac avani da tao
bizantiis imperiaSi moeqca.
es faqti unda yofiliyo safuZveli (da ara mizezi), ramac
gaabedina adgilobriv, metwilad qarTuli warmoSobis taoel-
basianel da avanel mosaxleobasa da samRvdeloebas mieRoT im
sarwmunoebrivi mimarTulebis sapirispiro aRmsarebloba, romelsac
dvinis somxuri sakaTalikoso aRiarebda.
cnobili kanonisti kartaSevi, Tavis wignSi `saeklesio krebebi~
wers rom VI saukuneSi egviptelebma, sirielebma da somxebma
monofizituri aRmsarebloba miiRes TavianTi eTnikuri niSnis gamo.
kerZod, maT surdaT bizantiis centrisagan TavianTi eTnikuri
gansxvavebulobis sarwmunoebrivi gamoxatva. amitomac roca
bizantiis centrma mtkiced dauWira mxari qalkedonitobas,
periferiebma mis sapirispirod _ monofizitoba aRiares.
Tu kartaSevis am mosazrebas mivusadagebT eTnikurad iseT rTul
regions, rogoric iyo tao-basian-avanis mxareebi, SeiZleba msgavsi
suraTi davinaxoT.
tao da basiani iyo arasomxuri mxareebi, misi mosaxleoba
`iverebad~ ZvelTaganve iwodeboda, Tumca ki somxuri saeklesio da
administraciuli uRelis qveS.
xelsayreli politikuri momentis dadgomisTanave maT myisve
Seqmnes dvinis sawinaaRmdegod saeklesio centri avanSi,
qalkedonituri sakaTalikosos saxiT, mkveTrad gamoxatuli
qarTuli arqiteqturiT agebuli eklesiebiTa da Cans, aseve sxva
mravali qarTuli niSniT.
v. aruTinova-fidaniani ra Tqma unda, avanis arqiteqturas ar
akavSirebs qarTulTan da miiCnevs, rom `mas aqvs eCmiaZinis,
bizantiuri martiriumebis da konstantinopolis sofiis taZris~
gavlena (`pravoslavnaia enciklopedia~ t 1. moskovi, 2000, gv.74 ),
magram mcxeTis jvris da avanis taZris arqiteqtura TiTqmis
identuria.
damtkicebulad miiCneva, rom avanis `arqiteqturuli ansambli
somxuri arqiteqturis erT-erTi pirveli miRwevaa, mis gverdiT
mdebare sasaxlesTan erTad agebulia 588-597 wlebSi kaTolikos
ioanes mier~ (iqve, gv. 74).
TiTqosda, jer is augiaT da Semdeg misi gegmiT mcxeTis jvari,
magram qarTul wyaroebSi naTlad Cans, Tu rogor miiRo saukuneTa
492
manZilze mcxeTis jvarma Tavisi Camoyalibebuli saboloo saxe,
avanis agebis Sesaxeb aseTi cnobebi ar arsebobs.
kerZod, mcxeTaSi jer aRimarTa wminda ninos mier didi zomis
jvari, es jvari gumbaTiT gadaaxurina rev mefem IV s-is bolos, am
jvars garSemo gaukeTes `kubo~. anu is SemosazRvres kedlebiT. e.i.
mas hqonda kedlebic da saxuravic (gumbaTi).
jvris taZris gumbaTis simaRle gansazRvra im xem, romelic
mokveTes wminda ninos dros da romlisganac Seamzades jvari.
matianeSi moTxrobilia: `viTarca naTel iRes mefeman da ...
yovelman erman, maSin dga xe erTi adgilsa erTsa... auwyes
episkopossa xisa misTvis, xolo episkoposman Tqva... `mis xisagan jer
ars Seqmnad jvari patiosani, romelsa Tayvani sces yovelma
simravleman qarTlisaman... mohkveTes xe igi... moaqvnda aTsa aTeulsa
kacsa... saswauliTa zecisaTa CvenebiT jvari patiosani mcxeTas
ipyres xeliTa kacobriviTa da mivediT borcvsa mas qveSe... xolo
xvalisa dRe aRvides kldesa mas zeda... mun aRimarTa jvari igi
didebiTa mefeTagan da modrka eri igi uricxvi da Tayvani sces
jvars... raodenisame dRisa Semdgomad, martvilisa ukan, ixiles
saswauli didi... sveti naTlisa, saxed jvarisa dga jvarsa mas zeda
da Tormetni igi varskvlavni saxed gvirgvinisa, garemos misa, xolo
borcvi igi kumoda saxed sulnelad da xedvides saswaulsa amas
yovelni da mravalni uRmrToTaganni moiqces... mere kualad ixilnes
sxva saswauli jvarisa, viTarca ra cecxli dga Tavsa zeda misa,
Svid wilad mzisa ubrwyinvalesi zeda daadgra mas da, viTarca
saxumilisa naberwyalni aRavlen, egresaxed angelozni RvTisani
aRvidodes da gardamovidodes mas zeda, xolo borcvi igi iZvroda
Zlierad... iqmnebodes saswauli igi wliTi wlad da yoveli eri...
movidodes Tayvanismcemad gulsmodgined. da mas Jamsa revis Zesa
mefisasa, esva ymawvili mcire da iyo sneul da miwevnul iyo
sikvdilad ... da moiRo da dadga igi winaSe jvarisa da cremliT
ityoda: `ukueTu miboZo yma ese cocxali aRvaSeno kubo sayudelad
Senda~ da munqvesve ganikurna yrma igi... movida (revi) aRnaTqvamisa
aRmasruleblad... da gulmodginebiT aRaSena kubo jvarisa mcxeTisa
rev, Zeman mefisaman... guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda
berZenTasa... aman iwyo eklesia jvarisa patiosnisa da aqamomde jvari
velsa zeda iyo da qmna eklesia weliamdis oden... guaram
kurapalatsa esxnes Zeni... stefanoz da demetre. ...Zma stefanozisi
saxeliT demetre aRaSenebda eklesiasa jvarisa patiosnisa, rameTu
493
senica iyo mis Tana da ver SemZlebel iyo ganSorebad karsa
eklesiisasa (q. c., I, gv.120-140).
stefanozi da demetre bagrationebi herakle keisarma
prosparsuli orientaciisaTvis taxtidan gadaayena, mis nacvlad
qarTlis taxti misca adarnase xosroians `...maSin mouwoda keisarma
Zesa bakurisasa, qarTvelTa mefisasa naTesavsa daCisasa, vaxtangis
Zisasa, romeli erisTaobda kaxeTs, romelsa erqva adarnase~
matianedan Cans, rom mcxeTis jvris taZris mSenebloba daiwyo IV
s-is bolos rev mefem, man `kubo~ anu kedlebi auSena jvars, mis
gverdiT sxva eklesiis mSenebloba guaram kurapalatis dros VI s-is
bolos daiwyo.
Cans, rom rev mefis mier aSenebuli `kubos~ forma imeorebda
jvris frTebis formas, arqiteqturulad tetrakonqis tips..
jvris eklesias ukve meoTxe saukunis bolosve eqneboda jvris
ori frTis Sesatyvisi kedeli, romelmac sabolood tetrakonqis
saxe miiRo anu tetrakonqis mSenebloba gansazRvra taZris centrSi
aRmarTulma jvris formam.
imdenad misaRebi yofila qarTuli eklesiisaTvis jvris taZris
forma, rom ukve VI s-is Sua wlebSi mis Sesabamisad aages ninowmidis
eklesia. VI s-is bolos kvlav aRsdga jvris taZris mSenebloba
magram ara nebismieri arqiteqturiT, aramed im formiT, romelic
axsovda mosaxleobas da borcvze aRmarTuli am jvrisaTvis ukve
tradiciuli iyo. VII s-is jvris taZris arqiteqtura gaimeores
WyondidSi.
ase, rom mcxeTis jvris taZari saukuneTa manZilze Sendeboda da
man Tavisi arqiteqturuli saxe TandaTanobiT miiRo, xolo gumbaTi
aSkarad qarTuli xalxuri arqiteqturisaganaa gadmoRebuli.
xalxi mcxeTis jvris gumbaTis msgavs gumbaTebs XX s-is
dasawyisSic ki agebdnen. magaliTad, is gamoyenebulia leCxumSi
sofel sairmeSi sacxovrebeli saxlebis gadaxurvis sistemaSi.
aqedan gamomdinare IV-VI ss-Si Camoyalibda jvris taZris
arqiteqtura, romelic gaimeores avanis arqiteqtorebma, romelic
qarTul-eTnikuri warmomavlobis gamo cdilobdnen avanis
arqiteqturaSic qarTuli elementebi SeetanaT.
rogorc iTqva, tao-basians da mis mimdebare miwebs _ somxebic da
bizantielebic `iverias~ uwodebdnen.
494
amitomac unda vifiqroT, rom am regionis momcveli avanis
qalkedonuri sakaTalikoso _ `iveriis eklesiad~ iwodeboda
saerTaSoriso-saeklesio wreebSi.
Cans, antioqiis sapatriarqo avanis sakaTalikosos da mis
memkvidre qalkedonur eparqiebs _ `iveriis eklesias~ uwodebda.
saqme isaa, rom Teodosiopolis-arzrumis regionSi antioqiis
iurisdiqciis qveS iyo ramdenime qalkedonuri saepiskoposo,
saerTod, es miwa-wyali _ antioqias Tavisi sapatriarqo
iurisdiqciad miaCnda. amitomac, SesaZloa avanis anu `iberiis
sakaTalikoso~ mas Semdeg, rac ganSorda dvins, Tavdacvis mizniT
SeuerTda Zlieri antioqiis sapatriarqos iurisdiqcias (anda is
romelime sxva eklesias unda mikedleboda avtokefaliis
saerTaSoriso dadasturebamde).
arabebis Semosevebis Semdeg kavSiri antioqiasa da avanis memkvidre
qalkedonur eparqiebs Soris gawyvetila, Semdeg ki Cans antioqiaSi
kvlav ganuxilavT samxreTis am e.w. `iveriis eklesiis~ sakiTxi.
saqme isaa, rom marTalia avanis erTaderTi kaTalikosis ioane
bagaranelis (+609/10) Semdeg gauqmda avanis kaTedra, magram misi
qalkedonuri memkvidreoba miiRo taom, sadac VII s-Si qalkedonuri
saepiskoposo centri iSxnisa da sxva Camoyalibda.
somxurma eklesiam VII s-Si ukanve SeierTa qalkedonuri kaTedrebi,
riTic Cans antioqiac gaanawyena.
somxuri eklesia Tavis saeklesio mTlianobas imiT inarCunebda VII
saukuneSi, rom garkveul kompromisze midioda da saerTo somxur
saeklesio taxtze qalkedonit kaTalikosebsac svamda (rCeulebi maT
Soris: magaliTad, nerse III taoeli Cans eTnikuri qarTveli iyo,
iseve, rogorc, vTqvaT, iqamde somxur eklesiaSi moRvawe airaratis
qorepiskoposi kirioni).
726 wels manaskertis monofizituri kerebis Semdeg qalkedonuri
tao-basiani ganSorda somxur eklesias. am dros, Cans, aq, anu
`iveriaSi~, kvlav gaixsenes antioqiis eklesia da misgan moiTxoves
avtokefalia, saeklesio TavisTavadobis saerTaSoriso dasturi. am
dros ara mxolod tao-basianSi, aramed mis gareTac qarTveli
qalkedonitebi aarsebdnen TavianT kaTedrebs, magaliTad
valaSkertSi.
valaSkertis mRvdelTmTavris wodeba `mamaTmTavari~ SesaZloa
niSnavdes, rom is erT periodSi iqca `iveriis qalkedonuri~
495
eklesiis memkvidred, romelsac saTave, Cans, aseve qarTuli
warmoSobis, ioane bagaranelma daudo.
e.w antioqiuri qronikebis nawyvetebi iZleva kidec zemoT
aRniSnuli mosazrebis safuZvels _ `qarTlis cxovrebis~ cnobili
CanarTi unda exebodes avanis anu iverielTa (qarTvelTa)
qalkedonur eklesiasa da antioqias Soris urTierTobas da ara
mcxeTisa da antioqiisa _ `da wargzavnes antioqias monazoni erTi
sakurTxevelad, rameTu ganwesebul iyo kurTxeva antioqiiT
kaTalikosisa da verRaravis xelewifeboda svlad gzasa
antioqiisasa... xolo dReTa Teofilaqte antioqiel patriarqisa
waravlines mociqulni.. da miuTxres... didsa Wirsa Sina arian
qristianeni, mkvidrni qarTvelTa soflebisani, rameTu dRiTgan
netarisa anastasi mRvdelmowamisaTa ara kurTxeul ars
siZnelisaTvis gzaTasa. xolo man hyo kreba da ganaCina... raTa
Sekrbebodnen episkoposni samrevlosa misisani da akurTxevdnen
kaTalikossa JamiTi-Jamad ... xeldasxmul hyo... erTi movlinebulTa
monazonTagani, saxeliT ioane... amas antioqiis krebasa Sina
gapatiosnda~ (q. c., I, gv. 226).
`qarTlis cxovrebis~ am CanarTis Sesaxeb jer kidev 1906 wels
gamoTqva Tavisi mosazreba kirion II kaTalikosma, rom es monaTxrobi
exeboda samxreT saqarTvelos tao-basianis mxareebis saeklesio
mowyobas. v. goilaZis azriT ki, aq, gadmocemulia afxazeTis
sakaTalikosos daarsebis cnoba. afxazeTis sakaTalikosos daarsebis
Sesaxeb cnobas gvawvdis qarTlis cxovrebis sxva CanarTi _ `aman
bagrat ganaCina kaTalikosi afxazeTs~ (IX s-Si).
e.i zemoT aRniSnuli pirveli CanarTi qarTlis cxovrebis
mixedviT ar ukavSirdeba afxazeTs, amitomac swori unda iyos kirion
II, rom es CanarTi ukavSirdeboda tao-basianis (Sesabamisad avanis)
saeklesio mowyobis sakiTxs.
CanarTSi naxsenebia `qristianeni, mkvidrni qarTvelTa
soflebisani~ (q. c., I, gv. 226).
`qarTvelTa~ provincia erqva, rogorc zemoT aRiniSna, tao-
basianis mxareebs da mis irgvliv teritorias, romelic droebiT,
armeniaSi mdebareobda.
am mxareSi mosaxleobis ZiriTadi nawili qarTvelebi iyvnen, magram
politikurad isini `somxebad~ iwodebodnen.
am CanarTSi amitomac ganmartavs antioqiis patriarqi, rom saqme
Seexeba `qarTvelTa soflebis mkvidrT~.
496
aseT SemTxvevaSi qronologiuradac ufro dalagebulia msjeloba
_ anastasi antioqieli patriarqi TiTqmis Tanamedrove iyo avanis
qalkedoniti kaTalikosis ioane bagaranelisa, romelic 609 Tu 610
wels gardaicvala.
amis Semdgom, arabobis Semosevebis gamo, marTlac, rTuli
iqneboda antioqiisa da tao-avanis saeklesio urTierToba.
avanis kaTedra marTlac umRvdelTmTavrod darCa da qalkedoniti
episkoposebi SeierTa somxurma eklesiam VII s-Si, magram es
mdgomareoba, anu eTnikuri mRvdelTmTavris gareSe yofna, ar
akmayofilebda tao-basianis qarTuli qalkedonituri soflebis
mrevls.
maT Cans, surdaT saerTaSoriso mxardaWeris mopovebiT gamoexsnaT
TavianTi Tavi somxuri eklesiisagan.
magaliTad, moRweulia iSxanis taZris minaweri, sadac
adgilobrivi mRvdelTmTavari trapezuntSi Cavida, raTa
konstantinopolis patriarqs daesxa misTvis xeli.
arzrum-Teodosiopoli tradiciulad antioqieli patriarqis
samwysos ganekuTvneboda da iqve mdebareobda kidec avanis memkvidre
tao-basianis qalkedonituri vrceli qarTuli samrevlo.
iberiis eklesiis pirvelierarqad antioqiam daniSna qarTveli
monazoni saxeliT ioane.
es niSneulia, radganac avanis pirvel kaTalikossac ioane erqva.
ase, rom avanis qalkedonituri kaTedris warmoSobis mTavari
mizezi unda yofiliyo eTnikuri gansxvavebulobis gamo qarTuli
mrevlis gamoyofa somxuri eklesiisgan da damoukidebel
sakaTalikosod Camoyalibeba.
aseT Tvalsazrisamde mivalT Tuki aRniSnul CanarTs
davukavSirebT samxreT saqarTvelos _ tao-basianis mxareebs.
samxreT taos samefo karze _ daviT III kurapalatis epoqaSi,
mravali ucxoeli avtori axsenebs qarTvel kaTalikoss Tu qarTvel
patriarqs. SesaZloa, samxreT saqarTvelos am saeklesio erTeuls,
marTlac, mianiWa antioqiam avtokefalia, Semdeg aTaswleulSi ki es
cnobebi mcxeTis eklesias daukavSires da miiCnies mcxeTis eklesiis
avtokefaliis damadasturebel dokumentad.
taos (iberiis) samefos adgilze daviT kurapalatis memkvidreobis
dauflebis Semdeg, rogorc iTqva, bizantiam Camoayaliba
administraciuli erTeuli _ `iberiis Temis~ saxelwodebiT, XI s-is
dasawyisSi.
497
maSasadame, SesaZlebelia, avanis sakaTalikoso ucxoelTaTvis,
kerZod ki antioqieli qalkedonitebisaTvis warmoadgenda ara
somxur, aramed qarTvelTa, anu `iverielTa~ eklesias. mizezi amisa
iyo misi mrevlis umetesi nawilis (tao-basianis mosaxleobis)
qarTveloba.
rogorc iTqva, ioane bagaranelis dros, somxur monofizitur
eklesias gamoeyo qalkedonituri frTa, romelmac damoukidebeli
sakaTalikoso daarsa. ismis kiTxva: ecdeboda Tu ara es eklesia,
rogorc TavisTavadi eklesia, Tavisi damoukideblobis aRiarebas,
anda dakavSirebas ucxoeTis sxva marTlmadidebel sapatriarqoebTan?
Cans, aseTi urTierToba maT daumyarebiaT antioqiis sapatriar-
qosTan netari anastasi mRvdelmowamis zeobisas, magram Semdeg
avanis eklesiis TavisTavadoba gauqmda. tao-basianis iverielma
mosaxleobam moiTxova kvlav eZebnaT TavisTavadi eklesiis
Camoyalibebis gzebi da misi saerTaSoriso aRiareba.
es mouxerxebiaT antioqiis patriarq netari Teofilaqtes dros.
Sesabamisad, Camoyalibda tao-basianis, anu daviT kurapalatis
samefos saeklesio samamamTavro, ukve qarTuli saeklesio erTeuli.
amiT iqamde somxurenovanma avanis sakaTalikosos memkvidre
eparqiebma aRadgines qarTulenovaneba.
grigol xanZTelis cxovrebaSi naxsenebia _ `rameTu pirvelad
aRmosavalisa kaTalikosTa mihroni ierusalimiT mohyvanda, xolo
efrem qristesmieriTa brZanebiT mihronis kurTxeva qarTls ganawesa
ierusalimis patriarqisa ganwesebiT da wamebiTa sixaruliT, aramed
qarTlad friadi qveyana aRiricxvebis, romelsaca Sina qarTuliTa
eniTa Jami Seiwirvis da locva yoveli aResrulebis~ (Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 182).
qarTvelTa samyaroSi romel qveyanas erqva `aRmosavleTi~? _
ufro metad tao-basianis mxareebsa da agreTve im qveynebs, romelnic
daviT kurapalatma SemouerTa Tavis samefos. am qveynebs bizantiaSi
`zemoni qveyanani~ erqva.
marTlac, afxazTa samefosaTvis, romelic imJamad Tbilisis
arabTagan pyrobis gamo qarTuli saxelmwifoebriobisa da Semecnebis
centrs warmoadgenda, da dasavleTiT mdebareobda, es qveynebi
realurad aRmosavleTSi mdebareobdnen, amitomac Cans mas
`aRmosavleTs~ uwodebdnen kidec.
iahia antioqielisa da asoRikis cnobebiT mefe daviT kurapalatis
karze iyo umaRlesi rangis sasuliero piri patriarqisa da
498
kaTalikosis wodebiT. SemdgomSi valaSkertel episkopossac
`mamamTavris~ wodeba hqonda. Cven gamoTqmuli gvaqvs mosazreba, rom
daviT kurapalatis samefoSi erT periodSi Camoyalibda TavisTavadi
qarTuli saeklesio-administraciuli erTeuli afxazeTis
sakaTalikosos msgavsi, romelsac Tavisi mmarTveli umaRlesi
sasuliero piri hyavda. Cans, swored mas uwodebdnen qarTvelebi
`aRmosavleTis sakaTalikosos~.
aRmosavleTis sakaTalikosos miwa-wyali anu igive `zemoni
qveyanani~ marTalia qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, magram iqamde,
rogorc iTqva, somxuri eklesiis iurisdiqciaSi iyo moqceuli,
misgan gaTavisuflebis Semdeg is wm. mirons Cans, jer antioqiidan,
Semdeg ki ierusalimidan iRebda, magram qarTveli mamebis
mecadineobiT, axla ukve `qarTls~ anu mcxeTas ganewesa mironis
kurTxeva, radganac es e.w. `aRmosavleTi~ TviTonac qarTlis nawils
warmoadgenda iqaur taZrebsa da monastrebSi gaCaRebuli
qarTulenovani wirva-locvis gamo. ioane _ saxeli yofila
aRmosavalis pirveli kaTalikosisa (ioane bagaraneli) da bolo
(parxlis eklesiis kedelze amotvifruli daviT kurapalatis
droindeli) kaTalikosisa.
aRmosavalis, anu meore iveriis es qarTuli sakaTalikoso, Cans
gauqmda bizantiis imperatorebis basili meoris, romanozisa da
konstantines iveriaSi laSqrobaTa Semdeg, rac maT es qveynebi
mowyvites qarTul saxelmwifoebriv sistemas da bizantiurs
miuerTes. aq maT Seqmnes administraciuli erTeuli `iberiis Temi~,
xolo eklesiurad is lazikis eparqias miuerTes, romlis saeklesio
centri trapezunti iyo.
499
500
II daskvna
eTnokulturuli situacia
somexi qalkedonitebis iverebad moxseniebas safuZveli daedo XIX
saukunis bolosa da XX saukunis dasawyisSi, roca niko marma
pirvelad uwoda egreTwodebuli somex qalkedonitebs iverebi.
statiaSi _ «аркаун Монголъское Название христиан в связи с вопросом об
армянах – халкидонитах» (1906 w.).
somex-qalkedonitebis Sesaxeb werdnen, v. aruTinova-fidaniani, p.
xaranisi, r. bartikiani, p. muradiani. n. maris mravali Sroma mieZRvna
somxur-qalkedonitur Zeglebs, romelnic somxuridan qarTulad
iTargmna. somexi qalkedonitTa mTargmnelobiTi moRvaweobis Sesaxeb
werdnen i. abulaZe, n. akiniani, p. muradiani, a. kazariani. arsebobs
Sromebi n. adoncisa da i. akinianisa.
v. aruTinova-fidaniani `pravoslavnaia enciklopediis~ statiaSi
`somexi-qalkedonitebi~ TviTve aRniSnavs _ `somex-qalkedonitTa
Seswavlis sirTule aixsneba wyaroTmcodneobiTi bazis siZneleebiT:
somex-qalkedonitTa Sesaxeb cnobebi moipoveba sxvadasxva enovan
(somxur, berZnul, qarTul, siriul da arabul) wyaroebSi da aseve
sxvadasxva heterogenur wyaroebSi (istoriul qronikebSi, wmidaTa
cxovrebebSi, saRvTismetyvelo da polemikur traqtatebSi,
epigrafikasa da a.S), Tumca ki arcerT maTganSi ar arsebobs raime
pirdapiri anda obieqturi informacia somex-qalkedonitTa Sesaxeb~.
aqedan kargad Cans, rom TviT yvelaze tendenciuri v. aruTinova-
fidanianis aRiarebiTac ki somex-qalkedonitTa e.w. `iberielobas~ ar
miuTiTebs arc erTi wyaro. amitomac, dainteresebuli pirebi
wyaroTa saocar simwires avseben magaliTad iseTi TxzulebiT,
rogoricaa petriwonis tipikoni, romelic usabuTod cxaddeba
somxur qalkedonitur Txzulebad.
unda aRiniSnos, rom ar arsebobs saerTod aRiarebuli gasagebi
aparati aRniSnul regionSi eTnokulturuli procesebis
Sesaswavlad, saWiroa sxva midgomebi, sxva meTodika da ara is, rac
demonstrirebulia v. aruTinova-fidanianis wignSi (В.П. Степаненко
Армяне – халкедониты в истории византии XI в. Византиискии временик.
Т. 59. с. 60).
501
`saWiroa monacemTa bazis Seqmna somexi qalkedonitebis Sesaxeb
bizantiasa da saqarTveloSi, imis gaTvaliswinebiT, rom qarTuli
teritoriebis nawili X s-Si aRmoCnda imperiis SemadgenlobaSi. es
mkveTrad Seamcirebs istoriuli konteqstebidan amoglejili
informaciiT manipulirebis SesaZleblobas. fesvebi eTnopolitikuri
situaciisa, romelic Seiqmna imperiis aRmosavleT sazRvrebTan X s-
Si, unda veZioT misi istoriis ufro adrindel periodebSi~ (v.
stepanenko, dasax, naSr, gv. 61) .
piradad Cven, bizantiis imperiis aRmosavleTiT (istoriuli saqar-
Tvelos samxreTSi) Seqmnili eTnopolitikuri da eTnokulturuli
situaciis fesvebs veZebT ara mxolod VI-XI saukuneebSi, aramed
gacilebiT adreul periodSi.
am regionSi (trapezuntis pontoszRvispireTidan vanis tbamde)
qarTvel tomTa cxovrebas miuTiTebs mravali wyaro _ megasTenedan
da qsenofontedan, vidre konstantine porfirogenetamde.
wignSi ganxilulia ufro adrindeli periodebic.
mravali paragrafi mieZRvna imis kvlevas, rom magaliTad, Zv.w. XIV-
XIII ss. xeTuri wyaroebidan cnobili Woroxis saTaveebisa da
zRvispireTis momcveli qveyana `haiasa~ iyo ara armenielebis qveyana,
rogorc amJamad miiCneva somxur istoriografiaSi, aramed cnobili
aia-kolxida. am mxareebis momcveli im droisaTvis, aseve analizis
Sedegad Camoyalibda mosazreba, rom miuxedavad n. maris skolis
mier uaryofisa marTali iyo wmida ilia WavWavZe, roca is urartus
qalduelTa (anu Zvel qarTvelTa) qveynad miiCnevda, amis
samtkiceblad wignSi mravali masalaa damowmebuli (mag. f. haasis
mier dadgenilia, rom mcireaziaSi gavrcelebuli rwmena-
Sexedulebebi da miTebi identuria antikur samyaroSi cnobili
zogierTi miTisa, Cveni TvalsazrisiT iasonisa da medeas miTi
garkveulwilad identuria amiranisa da yamaris Tqmulebisa,
romelic, Cans, mcire aziis mkvidr qarTvelTa winaprebSi iyo
gavrcelebuli, anu aia-kolxidis vrcel samyaroSi, romlis erTi
nawili Semdgom urartum moicva).
`mosxebi _ kolxuri tomia~ _ werda am epoqasTan yvelaze axlos
mdgomi, qristeSobamde VI saukunis avtori hekatos mileteli. aseve,
didi mniSvneloba unda mieniWos cnobas babilonis mefis
nabuqodonosor II-is (Zv. w. 605-562 ww.) epoqaSi pontospireTSi
(CvenTvis saintereso regionSi) iberTa cxovrebis Sesaxeb, romelic,
TviT klasikuri xanis mweralTa miTiTebis Tanaxmad, miewereboda
502
mcireaziel berZens, istorikoss, geografossa da diplomats,
`indikis~ avtors megasTenes (daaxl. Zv. w. 350-290 ww.).
Cveni kvleviT, `mosxebi~ igive kolxebi, igive qaldebi iyo, is
eTnosubstrati, romliTac Camoyalibda qarTveli xalxi
qristeSobamde VI-V ss-Si aRniSnul miwa-wyalze, romelsac `meore
iberias~ uwodebda wm. kirion kaTalikosi.
strabonis cnobiT, Zv.w. II s-mde iberebisa iyo aRniSnuli vrceli
miwawyali, iqamde, sanam maT somexTa mefeebma pariadres kalTebi,
xorZena da gogarena ar waarTves. es olqebi arian-qarTlis ZiriTadi
nawilebi unda yofiliyo.
kvleva aCvenebs, rom arian-qarTlis umTavresi nawili moicavda
klarjeTs, tao-basians, yarsisa da arzrumis olqebs, im miwa-wyals,
romelzec Semdgom bizantiam Camoayaliba `iberiisa~ da `qaldeas~
Temebi, vanistbispireTidan da avan-anisidan trapezuntamde.
mTlianad ki, arian-qarTli moicavda pariadres areebs, aseve
`mtkvris iqiT~ mdebare gogarenasa da maT Soris moqceul xorZenas,
iberebis im sacxovriss, romelic Zv.w. II saukuneSi miitaca armeniam.
xorZena ganvrcobili iyo pariadredan gogarenamde, anu mtkvramde,
Cveni azriT umarTebuloa amJamad miRebuli Tvalsazrisi gogarenasa
da xorZenas mdebareobis Sesaxeb. straboni miuTiTebs, rom gogarena
`mtkvris iqiT~ anu marcxena sanapiroze mdebareobda Zv.w. I
saukunisaTvis, amitom is araa `gugarqi~. straboni Tavis naSromSi
orjer aRniSnavs, rom gogarena mtkvris iqiT, marcxena sanapiroze
mdebareobda olq `sakasenas~ Semdeg.
sakasena, misive cnobiT, araqsis dablobis boloSi, mtkvarTan
mdebareobda.
gogarenas marjvnidan mtkvari sazRvravda, strabonis cnobidan
gamomdinare aqamde anu mtkvramde aRwevda xorZena, is pariadredan
mtkvramde vrceldeboda.
(xorZena arian-qarTlis umTavresi nawili yofila, is unda iyos
`xorasmioni~ (xorazmi), romlis mefe farasmanesi aleqsandre
makedonels ewvia Sua aziaSi mweral arianes cnobiT, _
`aleqsandresTan movida farasmanec xorazmelTa (dedanSia
`xormasion~) mefe 1500 mxedriT, man Tqva, rom is cxovrobs kolxTa
modgmisa da amazoni qalebis mezoblad~ (ariane, aleqsandres
anabazisi, IV,15, 1-7, `antikuri kavkasia~, I, 2010, gv. 310). straboni wers
`xorZena~, mwerali ariane ki wers `xorasmion~, fuZeebi `xorZ~ da
`xoras~ identuri Cans). Tu es asea, maSin SesaZloa farasmanesi iyos
azos (anu azonis) mama, `arian-qarTlis~ mefe).
503
Zv.w. III-II ss-Si araqsis xeobisa da misi mTianeTis armenizaciis
miuxedavad am teritoriaze mcxovrebma mkvidrma qarTvelebma
ZiriTadad SeZles erovnul-eTnikuri identobis SenarCuneba. xolo
gaqristianebis Semdeg am did saqmes upirvelesad xels uwyobda maTi
mxurvale sarwmunoeba da qalkedonuri aRmsarebloba.
rogorc aRiniSna, imis Semdeg, rac 726 wlis krebam somxuri
eklesia monofizitobas srulad daubruna, `meore iberiis~
qarTvelobam Tavi gaiTavisufla somxuri eklesiisagan da aRidgina
erovnul-qarTuli saxelmwifoebriobac, rac SeiZleba iTqvas,
uZvelesi arian-qarTlis samefos aRorZineba iyo. Sesabamisad, am
regionSi ayvavda qarTuli eklesia da kultura, samwuxarod, e.w.
daviT kurapalatis memkvidreobisaTvis omis dros bizantiis imperiam
XI s-is 20-30-ian wlebSi sastikad gaanadgura `meore iveria~ da misi
sakaTalikoso, riTac TavisdauneblieT mospo is jebiri, romelic
bizantiis aRmosavleTs Turq-seljukebisagan icavda. maT amiT myisve
isargebles da amave saukunis 70-ian wlebSi ukve bizantiis siRrmebSi
SeiWrnen (Turq-seljukebi).
wignSi aRiwera araqsispireTsa da Woroxis saTveebSi qarTvelTa
(iverTa) cxovreba uZvelesi epoqidan XI s-is 70-ian wlebamde.
504
ZiriTadi daskvna
saerTaSoriso samecniero wreebSi amJamad damkvidrebulia
umarTebulo Tvalsazrisi, TiTqosda iverebi (ivirebi) ewodebodaT
ara mxolod qarTvelebs, aramed somex-qalkedonitebsac
(`pravoslavnaia enciklopedia~, t. III, moskovi, 2001, gv. 326, 327, v.
aruTinova-fidaniani, grigol pakurianis tipikoni, erevani, 1978, rus.
enaze, misi damowmebani vikipediis Sesabamis da sxva saenciklopedio
statiebSi, mag. `somexi _ qalkedonitebi~, fond `haiazgis~
enciklopeda da sxva).
iberiis Temis, taosa da aseve, misi mimdebare regionebis
mosaxleoba cxaddeba somex-qalkedonitebad, am mxareebidan
gamosuli wminda mamebi da qarTveli didebulebi ki eTnikur
somxebad (mag. Tornike erisTavi da sagvareulo Cordvanelebisa,
grigol bakurianis Ze da sxvani), Sesabamisad am mxareTa qarTuli
kultura, eklesia-monastrebi _ somxurad.
saqarTvelos samxreT nawilSi mcxovrebi qarTvelebi anu iverebi
somex-qalkedonitebad gamoacxades istoriuli konteqstebidan
amoglejili informaciis manipulirebis Sedegad, mtkicebiT, rom
TiTqosda isini ara eTnikurad iyvnen qarTvelebi, aramed mxolod
saeklesio-kulturuli TvalsazrisiT da mas Semdeg iwodnen
qarTvelebad, rac qalkedonuri aRmsarebloba miiRes. cxadia es aris
Teoria romelic amJamad iwodeba `qarTizaciis Teoriad~.
sinamdvileSi tao-basiani, mimdebare olqebi, da serTod `iberiis
Temis~ teritoria warmoadgenda qarTvelTa istoriul sacxovriss iq
somxebis dasaxlebamdec.
strabonis cnobiT aRniSnuli samxreTis teritoriebi (pariadredan
gogarenas CaTvliT) iberiam dakarga Zv.w. II s-Si armeniis mefeTa
eqspansiis. am miwa-wylis mkvidri qarTvelebi (iberebi) miuxedavad
imisa, rom ukve armeniis saxelmwifos mcxovreblebi iyvnen, gaqristi-
anebis Semdeg IV-V saukuneebSi mtkiced icavdnen
marTlmadideblobas. SemdegSi, VI-VII saukuneebSi, es miwa-wyali
(araqsis xeoba, Woroxis saTaveebi, vanis tbisaken mimarTuli
teritoriebi), aRmoCnda bizantiis SemadgenlobaSi, mas bizantiuri
505
somxeTi ewoda da aq mravali qalkedonituri saepiskoposo daarsa
mkvidrma mosaxleobam. am periodSi somxuri eklesia loialobas
gamoxatavda bizantiuri eklesiis mimarT da TiTqosda
qalkedonitoba aRiara kidec, rac mkvidri qarTvelobisaTvis
mTlianad misaRebi iyo, radganac qarTveloba mtkiced icavda
marTlmadideblobas.
bizantielebTan arabebis gamarjvebisas somxurma eklesiam
sarwmunoebrivi orientacia mkveTrad Seicvala. arabobis epoqaSi
somxur-erovnuli anu monofizituri eklesia gaZlierda, isargebla
ra am regionSi arabebTan omisas bizantiis dasustebiT, Seaviwrova
qalkedonituri saepiskoposoebi.
VIII s-isTvis bizantiam, TandaTanobiT, SeZlo arabebis mier
dapyrobili miwebis gaTavisufleba da bizantiam kvlav moiTxova
Zveli ierarqiuli damokidebulebis ganaxleba, amis sapirispirod,
726 wlis manaskertis krebaze gaimarjva somxur-erovnulma
saeklesio mimarTulebam, aman gamoiwvia iurisdiqciis sazRvrebis
cvlileba. kerZod, adgilobrivi somxur-qalkedonuri eklesiebi uars
ambobdnen bizantiasTan ierarqiul damokidebulebis ganaxlebaze da
uerTdebodnen somxur-erovnul eklesias, anu somxur sakaTalikosos.
somxur-erovnul eklesiasTan dabrunebis am sayovelTao process
Tavi aarides bizantiis somxeTis arasomxurma qalkedoniturma
eparqiebma, kerZod ki qarTveli mrevlis saepiskoposoebma.
adgilobrivma qarTulma mrevlma tao-basiansa da mimdebare
olqebSi yovelgvari kavSiri gawyvita somxur eklesiasTan da
daubrunda deda qarTuli eklesiis wiaRs, radganac somxuri eklesia
sabolood gamonofizitda, xolo qarTuli mrevli, rogorc aRiniSna,
mtkiced icavda qalkedonitobas. am viTarebisas, adgilobrivi
qalkedonuri mosaxleoba ZiriTadad sakuTar erovnul eklesiebSi
gaerTianda - qarTvelebi qarTulSi, somxebi ki somxurSi.
sabolood, rogorc iTqva, bizantiuri somxeTis eTnikurad
qarTuli mrevlis didi nawili axal viTarebaSi SeuerTda ara
somxur eklesias, aramed qarTul, misTvis erovnul eklesias,
imavdroulad, saqarTvelos moSorebiT mcxovrebi bizantiuri
somxeTis qarTuli mrevlis umetesma nawilma umjobesad miiCnia
berZnulSi darCena, magram kategoriulad ar Sevida somxuri
eklesiis iurisdiqciaSi.
506
mizezi amisa is iyo rom qarTuli eklesiis iurisdiqciis Zala ver
wvdeboda maT areals _ sacxovrebel trapezuntis vrcel olqs,
romelsac berZnebi `lazikis qveyanas~ uwodebdnen. isini iyvnen
trapezuntis mitropolitis iurisdiqciis qveS.
wignSi gamokvleulia, rom araqsis xeobisa da tao-basianis
momcveli iberiis Temis miwawyali qristeSobamde IV-III ss-Si
iwodeboda `arian-qarTlad~ da aq qarTveloba (iverebi) yovelTvis
mkvidr mosaxleobas Seadgenda. aqve maT daafuZnes kidec mravali
qarTuli saepiskoposo _ valaSkertisa, arzrumisa, karisa, anisisa da
sxva, romelTagan zogierTi XVI-XVII ss-Sic ki funqcionirebda.
iverebis somex-qalkedonitebad gamocxadeba Secdomaa, romlis
gamosworebisTvisac unda izrunos qarTulma istoriografiam, rome-
lic amJamad `qarTizaciis Teorias~ emxroba, rac misi dabrkolebis
lodia.
01.06.2014
ათტომეულის წინასიტყვაობა
მეუფე ანანია ჯაფარიძის წიგნი „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“
რამდენჯერმე გამოიცა.
პირველად მისი პირველი ტომი, მომზადებული ახალციხეში, დაიბეჭდა 1988
წელს, ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დროს, არაოფიციალურად, იატაკქვეშა
სტამბაში.
მეორეჯერ ის დაბეჭდა ოთხტომეულის სახით გამომცემლობა „მერანმა“ 1996-1998
წლებში.
მესამედ, 2009 წელს დაბეჭდა გამომცემლობა „ალილომ“ ერთ დიდ ტომად, ხოლო
შემდეგში ასევე ოთხტომეულის სახით დაბეჭდა გამომცემლობა „გუმბათმა“ 2012
წელს.
ამჟამად იბეჭდება სრულიად სხვა, შევსებული, უკვე 10 ტომეულის სახით.
1-4 ტომი უშუალოდ საქართველოს ეკლესიის ისტორიას ეხება.
507
ამ წიგნის, „საქართელოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის“, დაწერა
დაკავშირებულია ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ღვაწლთან.
ვმადლობთ უფალს, რომ 1990 წელს კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ
აღიარა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, მაგრამ მას გააჩნდა თავისი
დაძაბული წინაისტორია.
ეპისკოპოსად კურთხევის შემდეგ 1981 წელს უწმიდესმა პატრიარქმა მეუფე ანანია
დანიშნა საქართველოს საპატრიარქოს საგარეო განყოფილების თავმჯდომარის
მოადგილედ. ამიტომ მას ევალებოდა გაცნობოდა უცხოეთიდან მოსულ შესაბამის
წერილებსს. ამ დროისათვის პატრიარქი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა მსოფლიო
საპატრიარქოსთან და ბერძნულ სხვა საპატრიარქოებთან ურთიერთობას.
იგზავნებოდა და იქედანაც მოდიოდა წერილები. როგორც მეუფე ბრძანებს მას,
იჟამად ახალგაზრდა ეპისკოპოსს, აოცებდა ის, რომ კონსტანტინოპოლის
საპატრიარქოდან მოსულ წერილებში ჩვენი პატრიარქი არასოდეს მოიხსენებოდა
პატრიარქად, მას ამ წერილებში ეწოდებოდა „უნეტარესი კათალიკოსი“.
მიზეზი ამისა, როგორც უწმიდესმა ბრძანა, იყო ის, რომ იმჟამად
კონსტანტინოპოლი არ აღიარებდა ჩვენი ეკლესიის საპატრიარქო ღირსებას,
მაშასადამე მათთვის ჩვენი პატრიარქი იყო არა პატრიარქი არამედ მხოლოდ
კათალიკოსი ანუ მიტროპოლიტის რანგის პირველიერარქი. უფრო მეტიც
კონსტანტინოპოლი იმჟამად არ აღიარებდა ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიას და
აყენებდა ავტონომიურ ეკლესიათა რიგში.
მეუფეს ახსოვს, რომ იქედან მიღებული ზოგიერთი წერილი უწმიდესს ცუდ
ხასიათზე აყენებდა. მაგრამ უწმიდესი უკან მრავალ წერილ აგზავნიდა.
კონსტანტინოპოლიდან საპასუხოდ მოსულ წერილებში თანდათან იცვლებოდა მათი
განწობილება ჩვენი ეკლესიის სასარგებლოდ, ბოლოს ისინი დაჟინებით მხოლოს
იმას მოითხოვდნენ, რომ მათთან გაგზავნილიყო საქართველოს ეკლესის
ავტოკეფალიის შესახებ სამეცნიერო გამოკვლევა წყაროებით გაჯერებული.
აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ასეთი გამოკვლევა თანამედროვე სახისა, ახალი
მასალებით და მიდგომებით სათანადოდ გაჯერებული, არ არსებობდა, ალბათ,
მეცნიერებს მიაჩნდათ, რომ ავტოკეფალიის კვლევა უკვე აღარ იყო საჭირო.
მეუფე ბრძანებს, რომ მას ერთი საინტერესო მაგალითი შეემთხვა - ქუჩაში შეხვდა
ძველ ნაცნობი, ამჟამად ცნობილი, იმჟამად კი ახალგაზრდა ისტორიკოსი. მან
იცოდა მეუფის სიყვარული ისტორიის მიმართ და შეეკითხა თუ რა თემაზე
მუშაობდა. მეუფემ უპასუხა, რომ ვმუშაობს საკითხებზე საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის მოსაპოვებლად. მან ირონიულად შემოხედა და უთხრა „ჩვენი
508
ეკლესიის ავტოკეფალია მე-11 საუკუნეში უკვე მოიპოვა გიორგი მთაწმინდელმა“,
უთხრა და მაშინვე გაშორდა, პასუხსაც არ დალოდებია.
ეს ნიშნავს, რომ მან, ახალგაზრდა ისტორიკოსმა, რომელსაც აინტერესებდა ეკლესია
და დაახლოვებული იყო სამეცნიერო წრეებთან, ოდნავადაც კი არ იცოდა თუ რა
საკითხები აშფოთებდა საპატრიარქოს იმჟამად 1980 -იანი წლების დასაწყისში.
ეს ფაქტი ასახავს სურათს იმისა, რომ კომუნისტ-ათეისტურ ეპოქაში მეცნიერები და
საერთოდ ინტელიგენცია არა თუ იცნობდა ეკლესიას, პირიქით ერიდებოდა მასთან
კონტაქტს, შესაბამისად მათთვის უცნობი იყო არა მხოლოდ კონსტანტინოპოლის
საპატრიარქოსთან არსებული ჩვენი პრობლებები, არამედ, ზოგადი საეკლსეიო
საკითხები.
მათ მისაზიდად უწმიდესს დიდი ძალისხმევა დასჭირდა.
საერთოდ, იმჟამად, პატრიარქი მათი მხრიდან გარკვეულ ვაკუუმში იყო, ამასთანავე
ის ერთეული ისტორიკოსებიც (მაგალითად საგანგებოდ მიწვეული ძვირფასი
ქალბატონი ბაბილინა ლომინაძე) ბოლომდე ვერ ერკვეოდა საეკლესიო
საერთაშორისო ურთიერთობის საკითხებში და თუ რა სახის ნაშრომებს
მოითხოვდნენ უცხოელები, საეკლესიო სპეციფიკა მათთვის გამოცანა იყო.
ამ მხრივ, როგორც ჩანს უფრო სასურველი იქნებოდა თუკი თვით რომელიმე
სასულიერო პირი თავის თავზე მიიღებდა ამ საკითხების კვლევას. როგორც ჩანს
უწმიდესიის თვალში ერთერთი მათგანი მეუფე ანანია იყო. 1980-იანი წლების
დასაწყისში უწმიდესმა მეუფე ანანიას თავდაპირველად დაავალა დაეწერა თემა:
„საქართველოს ეკლესიის ადგილი მართლმადიდებლურ დიპტიხში“, ეს იყო
სრულიად გამოუკვლეველი საკითხი.
დიპტიხის საკითხი იყო სადავო მსოფლიო მართლამდიდებლურ სამყაროში,
იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ შეყვანილი იყო იმ ათ თემას შორის, რომელიც
უნდა განეხილა სამომავლოდ „მსოფლიო საეკლესიო კრებას“, რომლის
მოსაწვევადაც იმჟამად აქტიურობდა კონსტანტინოპოლი.
ამ „მსოფლიო საეკლესიო კრების“ მოსამზადებლად იმჟამად ტარდებოდა მრავალი
საერთაშორისო შეხვედრა, ერთერთ მათგანს მეუფე ანანიაც ესწრებოდა შამბეზში
1980-იანი წლების დასაწყისში.
ამ დროისათვის ყველა ეკლესიისაგან დაბეჯითებით მოთხოვეს, რათა მათ
მოემზადებინათ ათივე აღნიშნული საკითხის შესახებ თავიანთი კვლევები და
შეხედულებები.
დიპტიხის საკითხის შესახებ სხვადასხავა საპატრიარქომ მოამზადა სკუთარი თემა.
509
მეუფე ანანიამ მაშინ მოიძია კონსტანტინოპოლის, მოსკოვისა და სხვა
საპატრიარქების, ასევე ელადის ეკლესიის მიერ მომზადებული თემები დიპტიხის
შესახებ.
ყველა მათგანში ცენტრალური ადგილი ეკავა მსჯელობას იმის შესახებ თუ რა
ადგილი ეკუთვნოდა დიპტიხში საქართველოს ეკლესიას. ამავე დროს კი ჩვენს
ეკლესიას არ ჰქონდა რაიმე გამოკვლევა დიპტიხის შესახებ. საჭირო იყო ჩვენს
ქართულ წყაროებში მოძებნილიყო დიტიხის შესახებ არსებული მასალა.
უნდა ითქვას, რომ მეუფე ანანიას 1980-იანი წლების შემდეგ მრავალი წელი,
თავდადებული შრომა დასჭირდა დიპტიხის თემის მოსამზადებლად, და ბოლოს
მან ეს ნამუშევარი ჩართო წიგნში „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“.
სამწუხაროდ, დიპტიხის საკითხი ამჟამადაც გადაუწყვეტელია, რადგანაც რამდენიმე
ათეული წლის შემდეგ, 2016 წელს მოწვეულმა ე. წ. მსოფლიო საეკლესიო კრებამ
ეს სადავო საკითხი აღარ ჩართო დღის წესრიგში და თანაც ის კრება ფაქტიურად
ჩაიშალა.
საბედნიეროდ, 25 წლით უფრო ადრე, 1990 წელს, წარმატებით გადაიჭრა
საქართველოს ავტოკეფალიის აღიარებისა და მისი საპატრიარქო ღირსების
დადასტურების საკითხი ჩვენი უწმიდესის ღვაწლის შედეგად.
იქამდე, 1980-იანი წლების დასწყისში, როდესაც ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალია ჯერ
კიდევ არ იყო აღიარებული, დიპტიხის საკითხთან ერთად მეუფე ანანიას
უწმიდესმა ილია მეორემ დაავალა მომემზადებინა თემა „საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალია“.
უწმიდესი, ცხადია, ამ საკითხის კვლევას სხვა პირებსაც ავალებდა, მაგრამ მეუფე
ანანიას, ვფიქრობ, საგანგებო ყურადღება მიაპყრო, რაც იქედან გამოჩნდა, რომ
უწმიდესმა მას პირადად გადასცა სპეციალური ლიტერატურა, რომელიც, ზოგადად,
საეკლესიო ავტოკეფალიის საკითხს შეეხებოდა. კერძოდ, თავის მეგობრებს
მოსკოვში რუსულად ათარგმნინა ბერძენი კანონისტი მიტროპოლიტის მაქსიმე
სარდელის ნაშრომი „საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია“. ეს წიგნი
მიტროპოლიტ მაქსიმეს დაუბეჭდავს ათენის ჟურნალ თეოლოგიაში 1966 წელს
ბერძნულ ენაზე, ის თარგმნეს, და ფაქტიურად ერთადერთი ხელის საბეჭდ
მანქანაზე დაბეჭდილი რუსული თარგმანის სახით გადმოუგზავნეს უწმიდესს. და,
ეს, როგორც ითქვა, ხელისსაბეჭდ მანქანაზე დაბეჭდილი ეკზემპლიარი უწმიდესმა
მეუფე ანანიას გადასცა, რათა მას ავტოკეფალიის თემაზე ემუშავა, ასევე ამავე
საჭიროებისათვის უწმიდესმა მეუფე ანანიას პირადად გადასცა ათეისტურ სსრკ-ში
იშვიათი, ცნობილი რუსი კანონისტის ა. კარტაშევის 1964 წელს პარიზში რუსულ
510
ენაზე დაბეჭდილი წიგნი “მსოფლიო საეკლესიო კრებები“. მათ გარდა უწმიდესმა
საგანგებოდ მოაგროებინა რუსეთის საპატრიარქოს ჟურნალების („ჟურნალ
მოსკოვსკოი პატრიარხიი“) ის ეგზემპლიარები, რომლებშიც ავტოკეფალიის
საკითხები იყო გაშუქებული, მეუფეს ახსოვს,რომ ასეთი იყო რამდენიმე 1949, 1950
და მის შემდეგ წლებში დაბეჭდილი ჟურნალები, მათ გარდა მეუფემ მოითხოვა და
უწმიდესის კურთხევით მას გადასცეს ქართული „გეორგიკების“ ყველა ტომი
(„ტანჯვით შეგროვილი“), და ასევე სხვა მასალები, სადაც ქართული წყაროები ანდა
უცხოელ ავტორთა მითითებები იყო გადმოცემული საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის შესახებ.
რატომაა საჭირო ამ ამბის გახსენება? იმიტომ რომ მეუფე ანანიამ უწმიდესის
დავალებით მის მიერ მომზადებული აღნიშნული თემები „საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალია“ და „დიპტიხში ადგილის შესახებ“ საფუძვლად დაუდო ამ წიგნს -
„საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“.
მეუფე ბრძანებს -„მახსოვს თავდაპირველად, ხელნაწერ ეგზემპლიარში ჩვენი
ეკლესიის ისტორიას ვიწყებდი მე-6 სუკუნით, რადგან იმჟამად ძალზე მაწუხებდა
და მაინტერესებდა სომხურ-ქართული საეკლესიო ურთიერთობის საკითხები და
მათი არასწორი გამოკვლევები ქართველი ავტორებისა. მაგალითად, ყველაზე
ცნობილი მეცნიერი ამ საკითხებისა ზ. ალექსიძე ამტკიცებდა, რომ კირიონ 1-მა, მე-
6 ს. ბოლოსა და მე-7 ს. დასწყისში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა დაუწესა
გუგარქის სომხებს და ამით ისინი „გააქართველა“.
VI-X სს. თითქმის ყველა სომეხი მემეტიანის ნაშრომების გაცნობის შემდეგო -
ბრძანებს მეუფე - მე მივხვდი, რომ საქმე პირიქით იყო. მე-6 საუკუნეში არმენიისა
და ქართლის მპყრობელი სპარსეთის იმპერია ქალკედონურ ბიზანტიის
იმპერიასთან მუდმივი ომის გამო სასტიკად დევნიდა ქალქედონურ ქართულ
ეკლესიას და აძლიერებდა სომხურ მონოფიზიტურს. ასეთივე მდგომარეობა
გაგრძელდა მე-7 საუკუნეშიც არაბთა მპყრობელობის დროს.
ასეთ დროს სპარსელთა მხარდაჭერით სომხური ეკლესია გაბატონდა ალბანურ
ეკლესიაზე, მალე ალბანურ ეკლესიაში სომხურმა ეკლესიამ აკრძალა
ღვთისმსახურება ალბანურ ენაზე და ალბანეთში შემოღებული იქნა სომხურენოვანი
ღვთისმსახურება, ამას მიუთიტებს კიდეც მოვსეს კალანკატუაცი მე-7 საუკუნის
ამბების აღწერისას.
მაშასადამე სომხური ეკლესია VI-VII საუკუნეებში ქართულ ეკლესიაზე უფრო
ძლიერი იყო, როგორც ეკონომიკურად, ისე პოლიტიკურად, ამიტომაც მან, თვით
„ეპისტოლეთა წიგნის“ ცნობით, შეძლო გუგარქში აეკრძალა ქართულენოვანი
511
ღვთისმსახურება და ამის ნაცვლად შემოიღო სომხურენოვანი ღვთისმსახურება, ეს
კი მოუთმენელი იყო ქართლის კათალიკოს კირიონისათვის, რომლის ერთერთი
ეპარქიაც იყო გუგარქი.
კირონმა ისარგებლა პოლიტიკური მომენტით, როდესაც ბიზანტიამ სპარსეთთან
ომის ფრონტზე წარმატებას მიაღწია, ამით გულმოცემულმა კირიონმა აღუდგინა
ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა გუგარქის ქართველობას, მაშასადამე სომხები კი არ
გაქართველდნენ, როგორც ამტკიცებს ამჟამინდელი ქართული ისტორიოგრაფია,
არამედ, გუგარქის მკვიდრმა ქართველებმა აღიდგინეს ქართულენოვნი
ღვთისმსახურება.
ასევე მოხდა ერთი საუკუნის შემდეგ, დაახოებით 780 წლისათვის, ტაოშიც.
მალევეო, ბრძანებს მეუფე, მივხვდი, რომ არ იყო სასურველი ისტორიის დაწყება
მე-6 საუკუნედან, მაგრამ, იმჟამად, ეკლესიის იტორიის დაწყება 1-ლი საუკუნედან,
მოციქულების ეპოქიდან, მკრეხელობადაც კი მიიჩნეოდა საბჭოურ საზოგადოებაში.
მაგალითად, იმჟამად „ეკლესიის კალენდრის“ რედაქტორმა მეუფეს განუცხადა:
„დიდი ხანია ივანე ჯავახიშვილმა დაამტკიცა, რომ ანდრია მოციქულის
საქართველოში ქადაგება არის ლეგენდა და არამეცნიერული თვალსაზრისი“, ანუ
ჩვენი ეკლესიის ისტორიის დაწყება მოციქულთა ეპოქიდან არამეცნიერულად
მიიჩნეოდა.
იმჟამად ხელმისაწვდომი არ იყო რაიმე ლიტერატურა მოციქულთა შესახებ,
ამიტომ ძალზე დიდი ძიება დასჭირდა მეუფეს და საბოლოოდ ეკლესიის
ისტორია დაიწყო საქართველოში მოციქულების ქადაგებიდან, იმჟამად, პირველად
მის წიგნში ჩაიწერა, რომ არა ერთმა, არმედ ექვსმა მოციქულმა იქადაგა
ისტორიულ საქართველოში. ამ თემის წინ წამოწევა მას ესაჭიროებოდა იმისათვის,
რათა ემტკიცებინა, რომ საქართველოს ეკლესია ავტოკეფალური იყო უკვე
მოციქულების ეპოქიდან. მოციქულების მიერ დაფუძნებული ეკლესიები
იმთავითვე ავტოკეფალურები იყვნენ. ეს ძველი თეორია, ჩამოყალიბებული მე-11
საუკუნეში წმიდა გიორგი მთაწმიდელის მიერ, ამჟამადაც უყურადრებოდაა
მიტოვებული. მისმა ჩართვამ წიგნში შექმნა პრეცენდენტი იმისა, რომ თურმე
შესაძლებელია ჩვენი ეკლესიის ისტორიის დაწყება წმიდა მოციქულებიდან.
ეს მომენტი შეაფასა ბატონმა ვ. გოილაძემ. ის მეუფის წიგნის წინასიტყვაობაში
წერდა „naSromis erT-erT siaxled unda CaiTvalos mociqulTa droindeli
saqarTvelos vrceli da detaluri istoriis gadmocema, rasac aqamde
saTanado yuradReba ar eqceoda“.
512
ეს და მრავალი სხვა საკითხია გამოკვლეული წიგნში, შემდეგში მეუფემ ამ წიგნის
შესავლის სახით დაწერა შრომა „ქართველთა წინაპრების ბიბლიური ისტორია
ადამიდან იესომდე“, მისი ნაწილი შემდეგ წინ დაურთო „ალალოს“ მიერ
გამოცემულ ერთტომეულს.
მეუფე ბრძანებს - „1988 წლიდან, ვიდრე 2019 წლამდე როდესაც იწერებოდა ეს
ტომეულები, თითქმის 40 წლის მანძილზე, შეიცვალა თვით ჩემი
დამოკიდებულება ზოგიერთი საკითხის მიმართ, რადგანაც თვით ეკლესიის
ინტერესები შეიცვლა.
მაგალითად, 1990 წლამდე საქართველოს საპატრიარქოს ინტერესის სფეროს
წარმოადგენდა ავტოკეფალიის საკითხების რკვევა, იმის შემდეგ რაც ეს პრობლემა
გადაიჭრა, მალევე ეკლესიის წინაშე დადგა არანაკლებ მნიშვნელოვანი საეკლესიო
იურისდიქციის საკითხი.
ეს, ანუ საეკლესიო იურისდიქციის საკითხი სადავოდ იქცა მის შემდეგ, რაც მტერმა
მოახდინა საქართველოს ისტორიული ოლქების - აფხაზეთისა და ცხინვალის
რეგიონის ოკუპაცია.
ოკუპირებულ ტერიტორიებზე გამოჩნდნენ საეკლესიო საპარტისტების ძალები,
რომელნიც იბრძვიან რათა საქართველოს ახლა უკვე ეკლესიურად ჩამოაშორონ
აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი. ჩამოაყალიბეს სეპარატისტული, თვითმარქვია,
განყენებული ე.წ. „აფხაზეთის ავტოკეფალური სამიტროპოლიტი“ და ცხინვალში
ე.წ. „ალანიის თავისთავადი სამიტროპოლიტო“. ამისათვის საეკლესიო
სეპარატისტები საგულდაგულოდ იკვლევენ ისტორიას და ცდილობენ მოიპოვონ
თავიანთი ოლქებისათვის საქართველოს ეკლესიიდან დამოუკიდებლობის
დამადასტურებული საბუთები. ამ სულისკვეთებით დაწერეს წიგნები, მათ შორის
ქართველ ისტორიკოსთა ნაშრომებზე დაყრდნობითაც. მათ, მაგალითად, კარგად
გამოიყენეს ჩვენს მეცნიერებაში მტკიცედ დანერგილი თვალსაზრისი რომ მეათე
საუკუნემდე თითქოსდა დასავლეთ საქართველო, (შესაბამისად აფხაზეთი)
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა. ეს მტკიცებანი
მათ მიიჩნიეს თავიანთვის ძალზე სასარგებლოდ და წარადგინეს
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში. საქართველოს ეკლესიის შესახებ იგივე
თვალსაზრისი გამოაქვეყნა კიდეც მოსკოვში დაბეჭდილმა „პრავასლავნაია
ენციკლოპედიამ“, „თუმცა მე წინააღმდეგი ვიყავი, მაგრამ მაინც თბილისიდან
მასალები გაიგზავნა მოსკოვში დასაბეჭდად“ -ბრძანა მეუფემ და განაგრძო-
513
„საქმე ისაა, რომ ჩემი წიგნის პირველი ტომების წერის დროს მეც ნაწილობრივ
ვიზიარებდი იმჟამად აბსოლუტურად დამკვიდრებულ თვალსაზრისს რომ
დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა (ოღონდ
მე მივიჩნევდი - ჰერაკლე კეისრიდან ვიდრე მე-10 საუკუნემდე), ამიტომ, ამ
თვალსაზრისითაა დაწერილი პირველი ოთხი ტომი, ასევე, საეკლესიო კანონების
კრებული და დენაციონალიზაციის ტომები. დაახლოებით 2000 წლისათვისო კი,
ამბობს ის, მე მივხვდი და ეს იყო ურთულესი საქმე, რომ სინამდვილეში
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ
საქართველოს, არამედ ე. წ. სამხრეთ ლაზიკას, ანუ იმ მიწაწყალს, რომელსაც
ამჟამად „ლაზისტანი“ ეწოდება (დაახლოებით ტერიტორიას ტრაპეზუნტიდან
ჭოროხამდე, რომელსაც ასევე სამხრეთ ეგრისს ვუწოდებ). ეს ძიება გრძელდებოდა
წლები, ჩემთვისო, ამბობს ის, ეს იყო ურთულესი ძიება, მისი შედეგები ასახულია
წიგნებში: „ქალდეა, საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“, „არიან-ქართლი, საეპისკოპოსოები
ისტორიულ ივერიაში“, „იურისდიქცია ჩრდილოეთ კავკასიაში“, ასევე „საეკლესიო
რუკების ატლასში“.
აღსანიშნავია, რომ მეუფის ახალი კვლევები და მტკიცებანი, რომ
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ
სქართველოს, არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანს, ძალზე აღიზიანებდა ზოგიერთ
გამოჩენილ პიროვნებას, ასევე ზოგიერთ ისტორიკოსს, ფილოლოგს, რადგანაც
დასავლეთ საქართველოს მიმართ (1 ათასწლეული) მათი კვლევებიც ბათილდებოდა
და საეჭვო ხდებოდა, მეორე მხრივ კი მეუფის კვლევები სრულიად ეთანადებოთ
ქართულ, ასევე უცხოურ წყაროებს, საეკლესიო კრებების (მაგალითად, რუის-
ურბნისის) სულისკვეთებას, რაც მთავარია მისი კვლევები ჩვენი ეკლესიის
იურისდიქციას ამყარებდა.
ასეთ ვითარებაში აუცილებელი იყო მისი უწმიდესობის ყურადღება და
მფარველობა, რადგენაც აღნიშნული პირები ჯგუფური დელეგაციების სახით
ჩიოდნენ პატრიარქთან, რათა მეუფეს შეწყვიტა კვლევები.
მისმა უწმიდესობამ კი თავისი მაღალი ხედვით, არწივის მზერით შეაფასა
ვითარება და გამოსცა მეუფის მხარდასაჭერი დადგენილებები (2009, 2011, 20012
წლებში), ასევე ისინი მიაღებინა წმიდა სინოდს. qarTuli Tanamedrove istoriografiis problematikuri sakiTxebis rkvevas
misma uwmidesobam gansakuTrebuli yuradReba miaqcia 2006 wlidan.
1.
514
2006 wlis saSobao epistoleSi man aRniSna, rom Tanamedrove qarTuli
istoriografia samwuxarod ver acda jer kidev XIX saukuneSi ruseTis
imperiis mier saistorio mecnierebaSi danergil Teorias, romlis
mixedviTac qarTveli eris mTlianoba da misi uflebebi saqarTvelos miwa-
wyalze saeWvod Canda. amasTan dakavSirebiT ilia II wers: ~wminda ilia
marTali Tavis publicistur werilebSi ebrZoda peterburgis
universitetSi Seqmnil antiqarTul istoriografiul Teorias, romlis
mixedviTac erTiani qarTveli eri warmodgenili iyo gansxvavebuli tomebis
xelovnur gaerTianebad. aRniSnuli kampaniis gagrZeleba iyo is, rom
imperiulma Zalebma daiwyes megrulad da svanurad saRvTismsaxuro
wignebis Targmna da scades wirva-locvis Catarebac, magram am kuTxis
Svilebma da mTelma qarTulma sazogadoebam maT sakadrisi pasuxi gasca. es
iyo neli moqmedebis ideologiuri naRmi; am naRmma Cven dRevandel
mdgomareobamde migviyvana da Zmoba da erToba dagvarRvevina~- wers
uwmidesi patriarqi 2006 wlis saSobao epistoleSi.
2.
შექმნილი პრობლემების აღმოაფხვრელად, უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ
თავისი 2009 წლის 10 ივლისის N 76 ბრძანებით დაარსა „საქართველოს
საპატრიარქოს რეალური ისტორიის დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია“
მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის მეთაურობით.
2009 წლის 76–ე ბრძანებაში უწმიდესი პატრიარქი ბრძანებს –
„მე–19, მე–20 საუკუნეებში საქართველოს ეკლესის ავტოკეფალიის გაუქმებისა და
სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის გაუქმების პერიოდში მიზანმიმართულად
ყალბდებოდა საქართველოს ისტორია და ენათმეცნიერების საფუძვლები, ამასთან
დაკავშირებით ვბრძანებ:
საქართველოს საპატრიარქოსთან შეიქმნას საქართველოს რეალური ისტორის
დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია მისი მაღალყოვლადუსამღვდელოესობის
მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით.
3.
2011 წ. ილია მეორის თავმჯდომარეობით შემუსავდა საქართველოს ეკლესიის წმიდა
სინოდის დადგენილება მიტროპოლიტ ანანიას ხელმძღვანელობით ისტორიკოსთა
სამეცნიერო ჯგუფის ჩამოყალიბების შესახებ.
2011წლის 20 დეკემბრის წმიდა სინოდის დადგენილება თავის 2.დ. მუხლში
აღნიშნავს –
„საბჭოთა პერიოდში ხდებოდა საქართველოსა და მსოფლიო ისტორიის გაყალბაბა,
შეცდომების გამოსასწორებლად შეიქმნას ისტორიკოსთა ჯგუფი მანგლისისა და
წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით“.
ეს ფაფქტი მან რამდენიმე თვის შმდეგ საგანგებოდ მოიხსენია თავის საშობაო 2011
წლის ეპისტოლეში
515
4. 2011 wlis saSobao epistoleSi uwmidesi patriarqi aRniSnavs:
~Cveni uZvelesi istoriis zogierTi sakvanZo sakiTxi, rac qarTvelTa
warmomavlobasa da eris erTianobas ukavSirdeba, realuri saxiT
Tanamedrove sazogadoebam naklebad icis. amis mizezi aris is, rom carizmi
da sabWoTa imperia yovelTvis cdilobdnen igi araobieqturad warmoeCinaT.
maT ar surdaT, Cvens xalxSi erovnul-patriotuli suliskveTebis
gaRviveba, radgan igi saxelmwifoebrivi damoukideblobis moTxovnis
saSiSroebas Seicavda. araobieqturad miwodebuli istoriis safuZvelze,
sruliad ukanonod da usamarTlod Seiqmna, magaliTad, avtonomiebi XX
saukunis dasawyisSi ruseTis mier dapyrobil saqarTveloSi. adrec
miTqvams, rom swored amitom, gansakuTrebul cenzuras ganicdida qarTuli
istoriografia, enaTmecniereba da sxva iseTi mimarTulebebi, romelnic
msoflmxedvelobis ganmsazRvrel dargebad miiCneoda.
Cvens cnobil mkvlevarebs didi Zalisxmeva da Tavdadeba dasWirdaT, raTa
nawilobriv mainc gadaerCinaT da dRemde moetanaT Cveni eris istoriuli
simarTle.
axla ki, rodesac aRsdga saqarTvelos Tavisufleba, aucilebelia,
Segnebulad dafaruli warsulis warmoCena da saqarTvelos obieqturi
matianis dawera uxsovari droidan dRemde (aRniSnul sakiTxze bolo
sxdomaze imsjela wm. sinodma da miiRo saTanado gadawyvetileba).
amas jer kidev XIX s-Si da XX s-is dasawyisSi cdilobdnen Cveni
sasiqadulo mamuliSvilni, magram maTi naazrevi maSindeli
saxelmwifoebrivi ideologiis sapirwoned, bunebrivia, ver iqca~.
5.
საკითხის სიმძაფრის გამო უწმიდესმა პატრიარქმა საჭიროდ მიჩნია, რათა ეს
საკითხი განეხილა მომდევნო წლის სინოდის სხდომას, კერძოდ, 2012 წლის 5
ივლისს წმ. სინოდის სხდომამ მიიღო დადგენილაბა, რომლის მე–6 მუხლი
აღნიშნავს –
„წმინდა სინოდმა მოისმინა მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას
(ჯაფარიძე) მოხსენება საქართველოს ეკლესიის ისტორიის პრობლემატიკასთან
დაკავშირებით და განაჩინა: ვინაიდან XIX საუკუნის მეორე ნახევარში და
განსაკუთრებით, XX ს-ში, – კომუნისტების მმართველობის ხანაში,
მიზანმიმართულად შეიცვალა და გაყალბდა შეხედულება საქართველოს ეკლესიის
საზღვრების შესახებ, მკვიდრდებოდა რა აზრი, თითქოს დასავლეთ საქართველო
IV-X საუკუნეებში, ანუ 600 წლის მანძილზე, არ იყო ქართული ეკლესიის
იურისდიქციაში, ამასთან, თითქოს, ჩრდილო, აღმოსავლეთ და სამხრეთ
საქართველოში ასევე არ შედიოდა ჩვენი ზოგიერთი ისტორიული რეგიონი,
დაევალოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის ქართულ უნივერსიტეტს, გადადგას
რეალური, დროული და ქმედითი ნაბიჯები ათეისტურ პერიოდში შემუშავებული
იდეოლოგიის ნაცვლად საქართველოს ეკლესიის ნამდვილი ისტორიის წარმოჩენისა
516
და პოპულარიზაციისათვის. ხელი შეეწყოს მეუფე ანანიას (ჯაფარიძე) მიერ
წარმოდგენილი მასალების დაბეჭდვას და ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობილი
იმ ჭეშმარიტი აზრის განმტკიცებას, რომ “წმინდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა
ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა,” ხოლო წმინდა ნინომ “განანათლა ყოველი
სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა.” (დიდი სჯულის კანონი, 1974, გვ.545-546)
და რომ ამას მოწმობენ უცხოური წყაროებიც. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ აზრს
სრულად იზიარებს ბატონი ივანე ჯავახიშვილი. იგი წერს: “ანდრია მოციქულიც და
წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის
განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე
მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და
განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ.”
(ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ.47.)“
ასე, რომ მეუფის სამეცნიერო მიმართულების მხარდასაჭერად უწმიდესმა მრავალი
დადგენილება გამოსცა.
უნდა ითქვას, რომ საბოლოოდ მუეფის 40 წლიანი შრომა დადებითად შეაფასა
უწმიდესმა პატრიარქმა და 2019 წელს განაცხადა - „მიტროპოლიტმა ანანიამ
ნამდვილი ისტორიის აღდგენისათვის უდიდესი ნაბიჯები გადადგა, რომ მის მიერ
გაწეულია უზარმაზარი შრომა და ჩაყრილია ღრმა ფუნდამენტი“.
უწმიდესის გზავნილი -
6.
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი
მის მაღალყოვლადუსამღვდელოესობა მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე)
გულითადად ვულოცავთ დაბადების 70 წლითავს
მან ეკლესიური ცხოვრება მაშინ დაიწყო, როდესაც მორწმუნეთა რიცხვი მეტად
მცირე იყო და ინტელიგენციაც ათეისტური აზროვნების ტყვეობაში იმყოფებოდა.
ყველამ იცის, რომ სულიერი მოღვაწეობის გარდა, მეუფე ანანია თავიდანვე
გამოირჩეოდა საქართველოს ისტორიის, ჩვენი წარსულის ძიების დაუცხრომელი
სურვილით და ამ მიმართულებით არაერთი წიგნი დაბეჭდა.
შეიძლება ითქვა, იგი იმ პირველთაგანია, რომელიც კომუნისტური რეჟიმის მიერ
დაკნინებულ მიმართულებას პროტესტი გამოუცხადა და ნამდვილი ისტორიის
აღდგენისათვის უდიდესი ნაბიჯები გადადგა.
რა თქმა უნდა, ზოგიერთი პოზიცია შეიძლება აზრთა სხვადასხვაობას იწვევდეს,
მაგრამ მთავარია, რომ მის მიერ გაწეულია უზარმაზარი შრომა და ჩაყრილია
ღრმა ფუნდამენტი მომავალ მკვლევართათვის, ამასთან მისი ნაშრომები
განმსჭვალულია ქვეყნის სიყვარულითა და წარსულის რეალური სურათის
აღდგენის დიდი სურვილით.
ღმერთმა დალოცოს მეუფე ანანია და მრავალჟამიერ დაუღალავად
მოღვაწეობისათვის ღვთისა და ქვეყნის სამსახურად
517
ილია II
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი
ესაა ერთგვარი შეფასება ხანგრძლივი შრომისა.
აღნიშნული სულისკვეთებითაა დაწერილი სხვა ტომები.
მათ შესახებ მეუფე წერს -
მე-5 ტომის სახელია - „არიან-ქართლი, საეპისკოპოსოები ისტორიულ ივერიაში“
ის შეეხება იმ ქართული საეპისკოპოსოების ისტორიას, რომელთა სამრევლოები
მდებარეობდნენ ამჟამინდელი საქართველოს ფარგლებს გარეთ, ისტორიული
ივერიის სამხრეთ ნაწილში მდინარე არაქსიდან ვიდრე კლარჯეთამდე. აქ მე-10
საუკუნისათვის არსებობდა ქართული ე.წ. „აღმოსავლეთის საკათალიკოსო“, ტაო
მის ცენტრს წარმოადგენდა, თუმცა მის იურიდიქცაში შედიოდა ანისის,
ვალაშკერტის, ყარსის (კარის), დადაშენის, არზრუმისა და სხვა ქართული
საეპისკოპოსოები.
ჯერ კიდევ 1906 წელს რუსეთის სინოდში წარდგენილ მოხსენებაში კირიონ მეორე
მიუთითებდა, რომ ეფრემ მცირესა და სხვათა ცნობები ივერიის ეკლესიისათვის
ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ ეხება არა მცხეთის ივერიის ეკლესიას, რომელიც
მუდამ ავტოკეფალური იყო, არამედ, „მეორე ივერიის“ ანუ „აღმოსავალის“
(„აღმოსავლეთის“) საკათალიკოსოს. მან მე-8 საუკუნის შემდეგ ანტიოქიისაგან
მოიპოვა ავტოკეფალია, ხოლო იერუსალიმის საპატრიარქოსაგან მირონის ადგილზე
(ქართლში) კურთხევის უფლება, რადგანაც „ქართლად ფრიადი ქვეყანა
აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შიწირვის და ლოცვა
ყოველი აღესრულების“. მირონთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ მირონის
კურთხევის უფლება ამ დროს მოიპოვა არა მცხეთის საკათალიკოსომ, არამედ
„მეორე ივერიის“ ანუ „აღმოსავალის“ საკათალიკსომ. მცხეთას ეს დასტური არ
ესაჭიროებოდა, რადგანაც მე-4 საუკუნის დასაწყისიდან მირონი გადაჭრილი
სვეტიცხოვლიდან გადმოედინებოდა, ხოლო მე-5 ს. ქართლის მეფე არჩილის დროს,
წყაროს ცნობით, მცხეთის ქართლში ადგილზევე აკურთხებდნენ მირონს (არჩილ
I — ქართლის მეფე V საუკუნის 20-30-იან წლებში).
ტაოს სამეფოს ტაოს ქართლი ანუ „ქართველთა სამეფო“ ერქვა, ის „ყოველი
ქართლის“ ერთი ნაწილი იყო, და აქ, მე-8 საუკუნედან, ქართული ენით
აღესრულებოდა წირვა ლოცვა ქართველი მრევლისათვის. ის იბერების ისტორიული
518
ქვეყანის ნაწილი იყო, ამტომაც ტაოს სამეფოს გაუქმების შემდეგ ბიზანტიამ აქ
დაარსა „იბერიის თემი“ ანუ „ფემა ივერია“, ცენტრებით ანისსა და არზრუმში.
მეუფე ანანიას კვლევით, არიან-ქართლი“ ეწოდებოდა ტერიტორიას - არაქსის
ხეობიდან და ვანის ტბიდან ვიდრე კლარჯეთის ჩათვლით და ათასწლეულის
შემდეგ აქ ჩამოყალიბდა ტაოს ანუ „ქართველთა სამეფო“, ხოლო შემდეგ
ბიზანტიური „იბერიის თემი“, „ფემა იბერია“. ქართველთა სამეფოს დროს აქ
არსებობდა ქართული „აღმოსავალის ანუ აღმოსავლეთის საკათალიკოსო“.
მეუფე წერს - „არიან ქართლსა“ და იქაურ ქართველობას მძიმე ბედი ჰქონდა, მისი
შემადგენელი ნაწილები იყო სტრაბონის მიერ ნახსენები ხორძენე, გოგარენე და
პარიადრე, კარენიტან ერთად, რომელიც არმენიამ იბერებისაგან და ხალიბებისაგან
მიიტაცა ქრისტეშობამდე მეორე საუკუნეში (სტრაბონი, გეოგრაფია, XI,14,15). ჩვენ
მას ვუწოდებთ სამხრეთის ივერიას, მის შემადგენლობაში შედიოდა აღნიშნული
ტერიტორია, (არაქსიდან კლარჯეთის ჩათვლით, არზრუმის ოლქი ყოფილი
კარენიტია). მართალია ეს მიწაწყალი არმენიამ მიიტაცა, მაგრამ აქ ივერები
ძველებურადვე აგრძელებდნენ ცხოვრებას, და, იქ, უკვე არმენიად სახელდებულ
ისტორიულ იბერიაში, საუკუნეთა მანძილზე მიმდინარეობდა მკვიდრი ივერების
ანუ ქართველების არმენიზაციის გამალებული პროცესი, მიტაცების შემდეგ, იქ
ქართული ენა აკრძალული იყო, დაფარულად მოსახმარი, რადგანაც აქ
ადმნისტრაციისა და ეკლესიის ენა იყო სომხური. ამიტომაც წერს ამ (ტაო-ბასიან-
კარინის) რეგიონიდან გამოსული, ჩანს VI-VII საუკუნეების თხზულება „ქებაი და
დიდებაი ქართულისა ენისაი“ -„დამარხულ არს ენა ქართული...და ესე ენაი
მძინარე არს დღესამომდე..და ესე ენაი...მდაბალი და დაწუნებული“.
ამ ეპოქაში მცხეთის იბერიაში ქართული ენა საეკლესიო ენა იყო, ამიტომ ამ
თხულებაში, აღიწერება არა მცხეთის ქართლში, არამედ სამხრეთის ქართლში ანუ
სამხრეთის ივერიაში ქართული ენის „დაწუნება, დამდაბლება“, დაფარულად მისი
მოხმარება ანუ „დამარხვა“.
არმენიის მიერ დაიპყრობის შემდეგ, ამ რეგიონში, ქართული ენის ადგილი
საზოგადოებრივ ასპარეზზე სომხურმა დაიჭირა. აქაური ივერები მე-8 საუკუნემდე
სომხური ეკლესიის წევრები იყვნენ, სომხური საეკლესიო ენით, მხოლოდ
შინაობაში ანუ „ფარულად“ თუ მოიხმარდენენ ქართულ ენას.
საბედნიეროდ ვითარება შეიცვალა მე-8 საუკუნეში. 726 წლის მანასკერტის კრებაზე
სომხური ეკლესია საბოლოოდ და მტკიცედ მიემხრო მონოფიზიტობას, კრებამ
დაავალდებულა სომხური მოსახლეობა არაქალკედონური აღსარებლობისა
ყოფილიყო, კრების ამ დადგენილებას მხარი არ დაუჭირა ე.წ. არმენიის
519
აღნიშნულმა ქართულმ მოსახლეობამ, არმენიის ივერებმა, რომლის ძირითადი
ბირთვი ტაოში ცხოვრობდა.
780 წლის შემდეგ არმენიის ქართველობამ უკვე დაუფარავად მხარი დაუჭირა
ქალკედონურ აღმსარებლობას, ეკლესიებში აღიდგინა ქართულენვნი წირვა ლოცვა.
იმდენად აღმაფრთოვანებელი იყო ეს ფაქტი, რომ აქაურმა ქართველობამ საკუთარი,
ტაოს სამეფო დაარსა, რომელსაც, როგორც ითქვა „ქართველთა სამეფო“ ერქვა,
მალე აქაურმა ქართველებმა მისი საზღვარი გააფართოვეს კლარჯეთიდან ვანის
ტბამდე.
იქამდე დაფარული, დამდაბლებული და დაწუნებული ქართული ენა IX-X
საუკუნეებში ტაოსა და სამხრეთის ივერიაში გადაიქაც ადმინისტრაციის, ეკლესიის,
კულტურისა და განათლაბს ენად, შეწყდა ქართველთა არმენიზაცია, აქაური
ქართველობა მასიურად დაუბრუნდა დედა ქართულ ეკლესიას.
ტაოს სამეფოს ბაზაზე ჩამოყალიბდა ადგილობრივი ქართული საეკლესიო-
ადმინისტრაციული ერთეული „აღმოსავალის საკათალიკოსო“, რომელმაც
ანტიოქიისაგან ავროკეფალია, ხოლო იერუსალიმისაგან, როგორც ითქვა, მირონის
ადგილზე კურთხევის უფლება მოიპოვა, ეს და სხვა მრავალი საკითხია
განხილული მე-5 ტომში.
წინა ტომებში მივიჩნევდი, რომ „აღმოსავალის საკათალიკოსო“ ერქვა აფხაზეთის
საკათალიკსოს, ეს აზრი უარვყავი დაახლოებით 2012 წლის შემდეგ, და ამჟამად
მივიჩნვ, რომ „აღმოსავალის საკათალიკოსო“ ერქვა სამხრეთ ივერიაში IX-X
საუკუნეებში არსებულ ქართულ საეკლესიო ადმინისტრაციულ ერთეულს, ის გაქრა
ტაოს სამეფოსთან ერთად ბასილი ბულგართმმუსვრელის ივერიაში (ტაო-ბასიანში)
ლაშქრობის შემდეგ.
ყოფილი ქართველთა სამეფოს ტერიტორიაზე ბიზანტიის იმპერიამ თავისი
ადმინისტრაციული ერთეული „იბერიის თემი“ დაარსა. იბერიის თემში ზაქარია
ვალაშკერტელისა და სხვა დიდი მამების ბრძოლის მიუხედავად, ბიზანტია
დევნიდა ქართულენოვან ეკლესიას. ამის შემდეგ იქაური ქართველობის ერთი
ნაწილი ბერძნული ეკლესიის მრევლად იქცა (მათ შეადგინეს ე.წ. „სომეხ
ქალკედონიტთა“ მნიშვნელოვანი ნაწილი), ხოლო მეორე დიდი ნაწილი ივერებისა,
განსაკუთრებით ოსმალეთის იმპერიის დაარსების შემდეგ, კვლავ სომხური
ეკლესიის მრევლად იქცა, ისინი გააწევრიანეს ოსმალეთის „სომხურ მილეთში“,
დაუქვემდებარეს კონსტანტინოპოლის სომხურ საპატრიარქოს. საბოლოოდ
„სომხური მილეთის“ ყოფილი ქართველობა, უფრო არზრუმ-არტაან-ყარსის
მკვიდრი მოსახლეობა, საბოლოოდ გასომხდა, შემდეგში ის ძირითადად შეეწირა
520
1915 წლის ე.წ. გენოციდს, იქამდე, მე-19 ს. დასაწყისში, ერთი უკვე არმენიზებული
ნაწილი ყოფილი ქართველებისა პაასკევიჩმა საქართველოს სამხრეთ რეგიონებში
ჩაასახლა.
მე-6 ტომის სახელია - „ქალდეა, საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“. sabWoTa epoqaSi gavrcelda usafuZvlo Teoria, TiTqosda lazebi VII
saukunis Semdeg dasavleT saqarTvelodan gadasaxldnen trapezuntis
regionSi, sadac amJamadac cxovroben. sinamdvileSi, rogorc wyaroebis
analizi aCvenebs lazebi am (trapezuntis) regionis mkvidri igive qaldebi
arian.
strabonis cnobiT qaldebs (xalibebs) aseve uwodebdnen `alazonebs~,
saidanac warmodga pontospireTisa da misi mosaxleobis saxeli `lazonia~,
`lazi~.
uwmidesi patriarqi ilia II, aRniSnavs, rom `qaldi~ saerTo qarTul
samyaros, kolxeTis centrs, mis guls erqva. iv. javaxiSvilis kvleviT
qaldea ara mxolod lazebis, aramed yvela qarTuli tomis samSoblo iyo.
qarTuli tomebis es miwa-wyali bizantiis imperiis SemadgenlobaSi
aRmoCnda da eklesiurad aq, qaldea-lazikaSi, Camoyalibda fasidis eparqiis
petras, rodopolisis, ziganasa da saisinis saepiskoposoebi, xolo rac
Seexeba dasavleT saqarTvelos, is gaqristianebis Semdeg, IV saukunidanve
qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda. fasidis eparqiis ZiriTadi
nawili ara dasavleT saqarTveloSi, aramed aRniSnul qaldea-lazikaSi
(trapezunt-Teodosiopolis SemaerTebel gzaze) mdebareobda.
naSromi daiwera Cveni uflisa da macxovris ieso qristes sadidebelad da
exeba saqarTvelos eklesiis iurisdiqciis sakiTxs. აქ, mraval wyaroze
dayrdnobiT, mimoxilulia, dasavleT saqarTvelos, lazika-qaldeasa da
saqarTvelos sxva istoriuli regionebis saeklesio, ekonomikuri,
politikuri, administraciuli, yofiTi da geografiuli viTareba pirvel
aTaswleulSi.
მე-7 ტომის სახელია - „ქართველთა დენაციონალიზაცია XVII-XX საუკუნეებში
(საინგილო,აფხაზეთი,ქართლ-კახეთი, თრიალეთი, შიდა ქართლი)“.
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
521
„sakuTar saxelmwifoSi yoveli eri mTliandeba da naciad yalibdeba, magram
usaxelmwifoebriobis dros piriqiT _ iSleba da nawevrdeba. miT umetes, Tu
qveyana saukuneTa manZilzea mtrisagan dapyrobili. aseTive bunebisaa,
cxadia qarTvelobac.
Cveni xalxis istoriuli mexsierebidan erTgvarad amovardnilia XV-XVIII ss
da istoriis Semecneba xdeba ise, TiTqosda ayvavebuli periodidan (daviT
aRmaSeneblidan da Tamaridan) _ Cven uceb aRmovCndiT XIX s-Si, magram
kvleva aCvenebs, rom XVII-XVIII ss-Si ganviTarebulma procesebma Sva Cveni
dRevandeli problemebi. XV s-is Semdeg, saqarTvelo daiSala, Semdeg misi
yoveli nawili mterma daipyro, daiwyo denacionalizacia qarTveli
xalxisa. es procesi sakmaod Rrma iyo. erovnuli TviTSemecneba mxolod im
qarTvelma marTlmadideblebma SeinarCunes, romelnic saqarTvelos
eklesiis wevrebi iyvnen...
XX s-is 80-iani wlebis xanmokle erovnul konsolidacias, Tan mohyva
xangrZlivi aTwleulebi erovnuli dezintegraciisa, kuTxurobis
aRorZinebisa... im adamianebs, romelTac iqamde TavianTi Tavi qarTvelebad
hqondaT identificirebuli gauxsenes winaparTa odindeli `ucxo
warmomavloba~. gansakuTrebiT ki maT ucxoelobas, osobas Tu somxobas
ixsenebdnen maTi mezoblebi, mxedrionelTa razmebi, momentiT mosargeble
yaCaRebi, romelTac didi asparezi gadaeSalaT XX s-is miwuruls. aseT
dros, am adamianTa dacva da Sexseneba maTi mezoblebisaTvis, rom isini
qarTvelebi arian, mowme varT imisa rom dadebiT Sedegebs iZleoda.
vfiqrob, winamdebare naSromi xels Seuwyobs saqarTvelos mosaxleobis
integracia-konsolidacia-gamTlianebis saqmes. Cvenma axalgazrdebma unda
icodnen, rom maTi zogierTi Tanaklaseli Tu Tanajgufeli, romelTac oss,
an somexs uwodeben sinamdvileSi arian im qarTvelTa STamomavlebi,
romelnic XVII-XIX ss-Si denacionalizaciis procesis msxverplni iyvnen. es
codna maT albaT met tolerantobas SesZens.
naSromi dabeWdili iyo sxvadasxva wlebSi, amJamad erTwignad Sekrebils,
ucvleli saxiT vawodebT mkiTxvels
მე-8 ტომია - „საქრთველოს საეკლესიო კანონების კრებული (სამართალი, კანონები,
დადგენილებები).
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
522
„saqarTvelos eklesiaSi moZRvrebis, mmarTvelobisa da saeklesio
sasamarTlos sferoSi umaRlesi xelisufleba ekuTvnis saqarTvelos
eklesiis wmida sinods (saeklesio krebas), misi zrunvis erT-erT sagans
warmoadgens `saeklesio kanonebis krebulis, sasuliero da saero
saswavleblebis Sesabamisi saxelmZRvaneloebisa da saRvTismetyvelo
literaturis~ gamocema (1995 wlis saeklesio krebis debuleba, Tavi II, $20).
am muxlis aRsasruleblad gaweul naSroms warmoadgens mitropolit anania
jafariZis wigni `saqarTvelos saeklesio kanonebis krebuli~ (saqarTvelos
saeklesio krebebis samarTali, kanonebi da dadgenilebebi).
naSromSi erTadaa Tavmoyrili da ganxiluli IV-XX saukuneTa saqarTvelos
saeklesio krebebis samarTali.
ganxilul 15 sakanonmdeblo da 50-ze met mimdinare krebis analizs Tan
erTvis krebebis mier gamocemuli samarTlis Zeglebi, amitomac naSromi,
amasTanave, warmoadgens saqarTvelos saeklesio kanonebis krebuls,
romelic esaWiroeba rogorc sasuliero pirebsa da marTlmadidebel
mrevls, aseve saqarTvelos eklesiis istoriis mkvlevarebs. es wigni,
saxelwodebiT `saqarTvelos saeklesio krebebi~, 2003 wlidan warmoadgens
saxelmZRvanelossasuliero akademiaSi“.
მე-9 ტომია: „საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია ჩრდილო კავკასიაში“
(დაღესტანი, ალანია, ადიღე-ჩერქეზეთი, დურძუკეთი, ჩრდილოკავკასიის სვანეთი,
ოსეთი, ქისტეთი, ალბანეთი)“
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიის ნაშრომი „საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია
ჩრდილო კავკასიაში“ სიახლეა იმ მხრივ, რომ პირველად ხდება ჩვენს საეკლესიო
ისტორიოგრაფიაში განზოგადებული გამოკვლევა ამ მნიშვნელოვანი თემსა, მაშინ
როცა, როგორც მრავალი რუსი მეცნიერი, ასევე განსაკუთრებით დაღესტნელი,
ჩეჩენი, ინგუში, ოსი, ყარაჩაელი, ბალყარელი, აფხაზი, აზერბაიჯანელი და სხვა
მკვლევარები ინტენსიურად იკვლევენ ამ საკითხს, სამწუხაროდ – ძირითადად,
შეიძლება ითქვას, ძალზე მიკერძოებით და ტენდენციურად.
მეუფე ანანიას ნაშრომი ეფუძნება ქართულ და უცხოურ წყაროებს, ვრცელ
სამეცნიერო ლიტერატურას, საინტერნეტო მასალას, ჩრდილო კავკასიაში
შემორჩენილ ფაქტებს ქართული კულტურისა და სხვა.
მისი საბოლოო დასკვნით, მართლდებიან ქართული წყაროები, რომელთა
მიხედვითაც, ჩრდილო კავკასიაში თავის იურისდიქციას ახორციელებდა
საქართველოს ეკლესიაში შემავალი აფხაზეთის, ქართლისა და ხუნძეთის
523
საკათალიკოსოები, ხოლო ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობა თემურ ლენგის
შემოსევამდე, და ნაწილობრივ, მის შემდეგაც, წარმოადგენდა საქართველოს
ეკლესიის მრევლს, რომელიც აგებდა მრავალ ეკლესიასა და ჯვარ–ხატთა ნიშებს,
სადაც აღესრულებოდა ქართულენოვანი წირვა–ლოცვები, საჭიროების დროს კი,
ჩრდილო კავკასიელი ქრისტიანები თავიანთ საუკეთესო შვილებს ომებში
აგზავნდნენ სამშობლოს – საქართველოს დასაცავად“.
ამ ნაშრომის მტკიცებით თემურლენგის შემოსევამდე ჩრდილო კავკასია
დასახლებული იყო ქართველებითა და ქართველტა მონათესავე ხალხებით, იქამდე
ქრისტიანები, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, აქ საქართველოს ეკლსიას
გააჩნდა საკუტარი ქართულენოვანი „ხუნძეთის საკატალიკოს“, ანწუხის
საეპისკოპოსო, ქურმუხის სამტავარეპისკოპოსო, სასულიერო სასწავლებლები,
ტაძრები და სამრევლოები, სადაც ქართულენაზე აღესრულებოდა წირვა-ლოცვა
მე-10 ტომის სახელია: „საქართველლოს ეკლესიის ისტორიის ატლასი, მე-10
საუკუნემდე, რუკების კრებული“. ესაა საქართელოს ისტორიული გეოგრაფიის
ახალი გააზრება.
მეუფის ნაშრომები ემსახურებოდა ორ მთვარ მიზანს, 1. საქართელოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის რკვევა და 2. საქართველოს ეკლესის იურისდიქციის საზღვრები.
პირველი საკითხი ატუალური იყო იმ წლებში, როდესაც ჩვენი ეკლესია იბრძოდა
ავტოკეფალის მოსაპოვებლად, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან, რაც
მიღწეული იქნა 1990 წლისათვის, ამის შემდგომ საქართველოს ეკლესის წინაშე
წარმოიშვა მეორე საკითხი. სადვო გახდა ჩვენი ეკლესიის იურისდიქცია, როგორც
დასავლეთ და სამხრეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში, ამიტომაც ჩვენი
კვლევები იურისდიქციას ეხება.
ავტოკეფალიის საკითხების კვლევისას ეკლესიის წინაშე არ იდგა იურისდიქციის
საკითხის სიმძაფრე. ამიტომ 1-4 ტომში გაზიარებული იყო ქართულ
ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული თეორია, რომ დასავლეთ საქართველო მე-10
საუკუნემდე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, ეს თვლასაზრისი
ასახულია შესაბამის ტომებში. შემდეგშიო, ბრძანებს მეუფე, ჩემი დამოკიდებულება
ამ საკითხის მიმართ კარდინალურად შეიცვალა. განსაკუთრებით 2010-2012 წლის
შემდეგ.
ამ წლებში სეპარატისტებმა და მათმა მფარველმა იმპერიამ შეძლო ოკუპირება
საქართველოს ისტორიული მიწაწყლისა აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში,
აქაური საეკლესიო სეპარატისტები კი იბრძვიან საეკლესიო დამოუკიდებლობის
მოსაპოვებლად, მათ შორის ისინი თავიანთ მტკიცებებში მიუთითებენ ქართველი
ავტორების შრომებს. საჭირო გახდა კრიტიკული თვალ შეგვეხედა ს. ყაუხჩიშვილის
მიერ დანერგილი თვალსაზისრისათვის, რომ კონსტანტინოპოლის ლაზიკის ეპარქია
მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს და უფრო სინტერესო გახდა ნ. ადონცის
თვალსაზრისის მიხედვით კვლევა-ძიება, რომ ლაზიკის ეპარქია სინამდვილეში
524
მოიცავდა არა დასავლეთ საქართველოს არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანს,
ტრაპაზუნტიდან ჭოროხის მიმართულებით.
მართლაც ფაქტი იმისა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია
მოიცავდა არა დასავლეთ საართველოს, არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანს
დადასტურდა მეუფის კვლევებით, ამ შემთხვევაში სრულიად მართლდება
ქართული წყაროები დასავლეთ საქართველოს მიმართ. ეს წყაროთმცოდნეობითი
თვალსაზრისით ძალზე მნიშვნელოვანი მომენტია.
17.01.2020
arian-qarTli
saepiskoposoebi istoriul iveriaSi
sarCevi Sesavali ................................................................................................................................................ 5
kari pirveli
arian-qarTlis istoria
Tavi I
arian-qarTlis xalxi da miwa-wyali
arian-qarTlis qveyana da sityva `qarTvelis~ etimologia ............ 19 arian-qarTlis eri .................................................................................................................... 23 azonis mamis samefo ............................................................................................................... 26 `azonis mamuli~........................................................................................................................... 30 xalibTa `qaldus qveyana~ arian-qarTlis safuZveli ........................... 33 strabonis cnoba iberielTa miwebis armenielebis mier mitacebis
Sesaxeb ......................................................................................................................................... 42 azo-farnavazis Sidadinastiuri brZola ...........................................................45 vaxtang gorgasali istoriuli arian-qarTlis miwa-wyalze ........ 46 arian-qarTlis aCrdili ..................................................................................................... 49
Tavi II
wyaroebis da literaturis mimoxilva istoriuli arian-qarTlis miwaze
mcxovrebi qarTuli tomebis Sesaxeb
qsenofonis `kirosis anabasisi~................................................................................... 51
525
qsenofontes gza ........................................................................................................................ 62 qsenofonte qaldebis Sesaxeb da arian-qarTli ......................................... 63 strabonis cnobebi laz-alazonebis Sesaxeb ................................................ 67 alazonebi da georgebi Crdilo da samxreT kavkasiaSi
strabonisa da pliniusis cnobebiT .............................................................. 69 lazebi da svanokolxebi ptolemaiosTan ......................................................... 71 istoriul arian-qarTlSi mcxovrebi tomebi................................................ 77 iberTa tomi `luvias qveyanaSi~ anu libiaSi................................................84 lazebi g. gozaliSvilis mixedviT .......................................................................... 88 adelle billisa da o. lorTqifaniZis gansxvavebuli
mosazrebani kolxeTis Sesaxeb ..........................................................................105 `arian-qarTlis~ sakiTxisaTvis. ariani ............................................................. 109 nabuqodonosori (g. qavTaraZe) ................................................................................... 110 xalibebi (g. qavTaraZe) ....................................................................................................... 113 xorZene _ arian-qarTli (g. qavTaraZe) ............................................................... 114 iberebi xotenesa da akiliseneSi ............................................................................. 116 n. xazaraZe mosxebis qveynis Sesaxeb (Zv. w. I s.) ........................................ 119 p. ingoroyva mesxeT-kolxeTis Sesaxeb (I s.) .................................................128 Zvel berZen-marTlmadidebel episkoposTa ganmartebani qarTvelTa
warmoSobis Sesaxeb ....................................................................................................... 130
Tavi III
istoriuli arian-qarTlis miwaze somxuri saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis
daarseba
Zv. w. II s-Si armenielTa mier mitacebuli iberielTa miwebi strabonis cnobiT ........................................................................................................... 136
dasavleT armeniis eTnikuri saxe (Zv. w. II s-dan).................................... 138 istoriuli qarTuli olqebi armeniaSi. 1. `qveyana CrdiloeTisa~ (IV s.) ................................................................................ 144 2. gogarena, korduena da basiani (V-VII ss.) .................................................145 3. iveria, persarmenia da persiberia (IV-VI ss.)......................................... 147 4. somxebis gadasaxleba persarmeniidan bizantiur
somxeTSi V-VI ss. ............................................................................................................ 149 `oTxi armenia~ xalibebis yofil miwaze (IV-VI ss.) .............................. 151
Tavi IV
qarTuli TviTSemecnebis aRorZineba
Crdilo da dasavleT armeniaSi
dasavleT armeniis xalxSi eTnoidentobis Ziebis Sedegi (IX-X ss.) ................................................................................................................ 153
qarTvelTa TviTSemecnebis aRorZineba dasavleT armeniaSi .......154
526
lazikis eparqia _ dasavleT armeniisa da persarmeniaSi Semavali persiberiis (istoriuli, yofili arian-qarTlis) qarTvelobis gamaerTianebeli ............................................................................ 155
ucxouri wyaroebi megrelTa da svanTa iberielobis Sesaxeb .. 159 brZola erovnul-qarTuli saxelmwifoebriobis aRdgenisaTvis `zemo
qveynebSi~ (X-XVI ss.) ................................................................................................... 164
Tavi V
`armeniis~ qarTvelTa sarwmunoeba
`berZnuli da qarTuli qristianoba~ ................................................................. 167 wmida ninos jvari dasavleT armeniaSi (VI-XI ss.) ................................ 169 wmida nino _ armeniis qarTvelebis erovnuli droSa (IX-X ss.)171 wm. nino lazikaSi (IV s.) .................................................................................................. 172 armeniis iberiuli zolis saunjeni (`qebaY da didebaY
qarTulisa enisaY~ da wmida ninos jvari) .............................................178
kari meore
saeklesio erTeulebi istoriuli arian qarTlis miwaze
Tavi VI
`meore iveriis~ qarTuli mrevli somxuri eklesiis
iurisdiqciaSi IV-VIII ss-Si
somxuri eklesiis Tavdapirveli iurisdiqcia (IV-V ss.) ................. 191 basianis somexi episkoposebi ....................................................................................... 194 grigol ganmanaTleblis cxovrebis arabuli versiis araswori
Targmna n. maris mier.................................................................................................. 194
Tavi VII
kirion I-is Rvawlis Sedegebi armeniis iberiul zolSi
kirionismieri erovnuli gamofxizleba dasavleT armeniis qarTvelobisa...................................................................................................................... 196
enobrivi viTareba gugarqSi ..........................................................................................198 kirion I ............................................................................................................................................. 199 armeniis qarTvelTa didi gamofxizleba ....................................................... 208 kirionis `gamofxizlebis~ proeqti ...................................................................... 209 gamofxizlebis ori mTavari stimuli (IV-X ss.) ..................................... 210 wm. daviT da tariWani, isaaki da iosebi ......................................................... 212 axali era somxeTis eklesiis istoriaSi ........................................................ 213
527
arseni safareli qarTul-somxuri saeklesio urTierTobebs Sesaxeb VI-VII saukuneebSi ........................................................................................................... 214
Tavi VIII
e.w. somex-qalkedonitTa vinaoba
araswori Teoriebi iberebisa da somexi qalkedonitebis Sesaxeb ....................................................................................................................................... 217
somxur-qalkedonuri eklesiis qarTuli frTa ......................................... 231 patriarq nikoloz mistikosis miTiTeba tao-basianis
qarTvelTa da aseve albanelTa Sesaxeb (X s.) ................................. 232 wmida mamebi eqvTime mTawmideli, stefane mtbevari da sxvani somxuri
eklesiis mZlavrobis Sesaxeb ............................................................................. 237 `somex-qalkedonitTa~ namdvili vinaoba ......................................................... 243 somex-qalkedonitTa ierarqiuli damokidebuleba imperiis eklesiis
mimarT (VI-VII-VIII ss.) ................................................................................................. 252 somxur-qalkedonuri eparqiebi lazikaSi ....................................................... 254
Tavi IX
qarTuli warmoSobis ierarqi armeniis iberiaSi
wmida nerse iSxneli ............................................................................................................ 255 bizantiis imperatori konstans (konstantine) II somxeTSi .......... 256 gugarqeli, taoeli, vanandeli da arzrumeli aznaurebi somxuri
eklesiis winaaRmdeg .................................................................................................... 262 basianis sofeli okomi da anisis somxuri jvari ................................. 264 anisis jvris lursmnebi................................................................................................... 265
Tavi X
`aRmosavleTis~ sakaTalikoso
`iverTa~ (avanis) sakaTalikoso (VII s-is dasawyisi) ........................... 268 `iberieli~ ioane bagaranelis delegacia antoqiaSi da misi
taZari avanSi ....................................................................................................................... 271 mamaTmTavar-patriarqi daviT kurapalatis karze (X s.) .................. 282 taos samamamTavros sazRvrebi (X s.) .................................................................. 284 `aRmosavleTis kaTalikosni~ ...................................................................................... 287 `qarTlisa da yovlisa aRmosavleTisa patriarqi iovane~ ............ 291 iSxani _ avani.............................................................................................................................. 298 somxuri ganmartebiTi warwerebi ............................................................................. 301 didi gaqceva somxuri eklesiidan ......................................................................... 308
kari mesame
528
qarTvelTa saxelmwifoebrivi erTeulebi istoriul arian-qarTlSi
Tavi XI
`qarTvelTa samefosa~ da `iveriis Temis~ aRorZineba
istoriul arian-qarTlis miwaze somxuri saxelmwifoebrivi erTeulebis
dauZlurebis Semdeg
`qarTvelTa samefos~ daarseba (IX-X ss.) ........................................................ 314
mefeebi samxreT-dasavleT saqarTveloSi ....................................................... 318
qarTvelTa mefis tituli .............................................................................................. 325
`somexTa da qarTvelTa mefe~ .................................................................................... 326
bagrationTa legitimacia .............................................................................................. 328
mirdatis Zeni da bagrationebi klarjeTSi................................................. 330
Zveli lazikis mefeebis warmomavloba WaneT-taos samefodan .. 333
bagrationebi baiberdidan klarjeTSi ............................................................... 335
bagrationebs TavianTi gvari aRebuli hqondaT dedis mxridan336
berZnuli sakariskaco titulebi ............................................................................338
taoelebi `arian-qarTvelTa~ memkvidreebi .................................................... 339
mkvidri mosaxleobis erTguleba (X s.) ........................................................... 340
ganmaTavisuflebeli laSqroba xalxis mxardaWeriT (X s.) ........ 342
Tavi XII
iberiis Temi
iberiis Temi (XI s.) ................................................................................................................ 346
iberiis Temi `bizantiis istoriis~ mixedviT ............................................. 347
manralia da mardalia _ iberiis Temis ZiriTadi nawilebi ....... 348
basianelni anu mesxni qarTlis cxovrebis mixedviT (IX-XI ss.)349
anisi _ iberiis Temis erT-erTi dedaqalaqi, erevani _ `saqarTvelos
qalaqi~ ....................................................................................................................................... 351
gogarena _ `hereTi~ .............................................................................................................. 355
Tavi XIII
iberiis Temis qarTuli samamamTavro
`iberiis Temis~ olqebi da gzebi ........................................................................... 357 basili II-isa da sxva imperatorebis omebi iberiis winaaRmdeg (1001-
1054 ww.)...................................................................................................................................... 368
529
valaSkerti da Tormeti qarTuli gavari (XI s.) a. lastivertecis cnobiT ........................................................................................ 371
saeklesio iurisdiqciaTa cvlileba (XI s.) ................................................ 374 saba mtbevari, ezra anCeli, baneli ioane da zaqaria
valaSkerteli (XI s.) ................................................................................................... 376 `iberiis TemSi~ qarTulenovani eparqiis gauqmeba (XI s.) ................383 valaSkertis samamamTavro da lazikis samitropolito (XI s.)387 `naTesaviT qarTvelni~ (grigol bakurianis Ze) ....................................... 388 qarTuli saepiskoposoebi yofili mesxeTis miwebze .......................... 392 yofili iberiis Temis mimdebare qarTuli saepiskoposoebi
(XIV-XVII ss.) ........................................................................................................................ 393
Tavi XIV
`Zveli qarTuli ena~`Zveli qarTuli ena~
Zveli qarTuli ena _ salaparako norma regionebSi ......................... 397 zanur-qarTuli enobrivi erToba............................................................................ 399 lazikis samitropolitos Zveli mosaxleobis ena ............................... 413 qarTulenovnebis naSTebi armeniaSi .................................................................... 416 enis SenarCunebis mizezebi ............................................................................................ 418 somexi qalkedonitebis ena ............................................................................................ 419 Zv. lazuris da Zv. qarTulis erTianobis mtkicebulebani .......... 421 kolxi da glexi n. maris mixedviT ....................................................................... 424
kari meoTxe
arian-qarTlis warsuli
Tavi XV
argonavtebi da amiraniani
aia-kolxida da pelasgur-kavkasiuri identoba ....................................... 427 iazoni da amirani ................................................................................................................... 430 amirani iasonia, xolo medea _ yamari ............................................................... 433 amirani da argonavtebi ..................................................................................................... 434
Tavi XVI
arian-qarTlis winaistoria
`haiasa~ _ `aias qveyana~ (Semdgomi kolxida) .............................................. 437 e. w. somxeTis zeganze istoriulad arsebuli saxelmwifoebi 444 iarvandi – iaredos _ ariani ...................................................................................... 458 urartu – qalduelTa qveyana .................................................................................... 465
530
urartus meore Zlieri tomi _ qaldebi ......................................................... 467 urartus `RmerTi~ qaldi da qarTlis armazi .......................................... 472 qarTvelebi (qalduelebi) urartusa da zRvispireTSi .................... 481 samxreT kavkasia da momijnave qveynebi elinizmis periodSi
(lev gumiliovi) ............................................................................................................... 486 araqsis xeobisa da misi mTianeTis armenizacia ...................................... 492
Tavi XVII
etimologiuri Zieba
xeTebis qalaqi arina, nairi da arian-qarTli........................................... 500 ariani-arzeni ............................................................................................................................... 506 arian-qarTlis adgilebi _ kari, karini, arwni, arzrumi,
artaani, artanuji, arzene da xorZene ...................................................... 508 arian-qarTlis etimologia............................................................................................510
I daskvna ..................................................................................................................................... 513 avani da `iverTa aRmosavalis sakaTalikoso~avani da `iverTa
aRmosavalis sakaTalikoso~ ................................................................................. 513
II daskvna .................................................................................................................................. 527 eTnokulturuli situacia ............................................................................................ 527
ZiriTadi daskvna ................................................................................................................ 531
fotoebi..................................................................................................................................... 536
rukebi ......................................................................................................................................... 550
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriის aTtomeulში gadmocemulia
ჩვენი ერის სულიერი ცხოვრება uZvelesi xanidan vidre XXI saukunemde.
Pპirveli oTxi tomi uSualoდ saqarTvelos eklეsiiს istorias
warmoadgens. masSi wmida mociqulebis epoqidanve srulfasovnad aris
aRwerili Cveni eklesiis cxovreba uamravi wyarosa da literaturis
darTviT, amasTan, mas win uZRvis qarTvelTa winaprebis sarwmunoebrivi
cxovrebis mimoxilva da ufali RmerTis mier qarTveli xalxis
mravalsaukunovani momzadeba qristianobis misaRebad.
MsaqarTvelos samociqulo eklesiis me-5 tomis saxelia “arian qarTli,
saepikoposoebi istoriul iveriaSi”. Mme-6 tomis saxelia – “qaldea,
saepiskoposoebi lazikaSi”, me-7 tomis saxelia – “qarTvelTა
denacionalizacia XVII-XX საუკუნეებში“, მე-8 ტომის სახელია -„ საქართველოს
საეკლესიო კანონები“, მე-9 ტომის სახელია -„საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია
531
ჩრდილოეთ კავკასიაში“, მე-10 ტომის სახელია- „საქართველოს ეკლესიის ისტორიის
ატლასი, რუკების კრებული წყაროების გამოყენებით“.
ყველა ეს ტომი რამდენჯერმე დაიბეჭდა სხვადასხვა გამომცემლობის მიერ, ამჟამად
კი პირველად იბეჭდება ერთად თავმოყრილი, ზოგადი სახელით, რადგანაც ყველა
ეს ტომი ერთობლიობაში წარმოადგენს საქართველოს წმიდა მართლმადიდებელი
სამოციქულო ეკლესიის ისტორიას.
მადლობა უფალს, ყოვლადწმიდა სამებას, რომლის სადიდებლადაც დაიწერა ეს
ტომეულები.
დიდება და მადლობა უფალს.
mitropoliti anania jafariZe