Доктор (Ph.D) С.Шийрэв-Адъяа

(ШУА-ийн Газарзүй-Геоэкологийн Хүрээлэн )

Б.Оюунханд ( МУИС-ийн ГГС-ийн Газарзүйн тэнхим)

Монгол угсааны нэг Хятан (Кидан) улсад 1179

онд өөрийн улсын бүрэн газрын зураг бүтээсэн тухай“Кидан улсын түүх” хэмээх түүхийн сурвалжидтэмдэглэсэн байдаг гэж ахмад эрдэмтэн Х.Пэрлээ,Б.Гончигдорж нар өгүүлжээ. Энэ газрын зурагт орчинүеийн зурагзүйн дүрслэлийн аргуудыг хэрэглэсэн гэсэндүгнэлтийг доктор Д.Эрдэнэцэцэг өгчээ. Жишээ нь:өнөөгийн зурагзүйн шугаман, ареалын, танихтэмдгийн дүрслэлийн аргуудыг зураг зурахдааашиглажээ.Монголчууд 1250-1300 оны үед өөрсдийн эх нутаг Онон,Хэрлэн голын сав газрыг дүрсэлсэн газрын зурагхийсэн тухай мэдээ бас байдаг. Хожим нь монголчууд1737 онд Улиастай хот орчмын газрын зураг хийсэн ньУлсын төв архивт хадгалагдаж байна.

1722 оноос эхлэнмонголын аймаг,хошууд шавь, хилийновоо, харуул, өртөөзамын зургийг зохионүе улиран хэрэглэсээриржээ.

Монголын газрын зураг нь хил хязгаар төдийгүй уул, ус,гол горхи, булаг шанд, сүм хийд, хүй гацаа, зам харгуйгтэмдэглэх бөгөөд уул гэхэд хэр өндөр, модтой эсэх, усгэхэд хэр гүн, нуур гэхэд шорвог эсэхийг нарийн заадагжурамтай байв.

Монголчууд газрын зургаа гол төлөв цагаан даавуу буюумуутуу цаасан дээр өнгө ялган үйлддэг байсан ба өнгийгтогтсон журмын дагуу хийдэг байв. Хилийн зааг шугам,

харуул өртөө зэргийг улаан, хараар, замыг шар, усыг хөхцэнхэр, элсэн манханыг ягаан, бэлчээр, ой модыгногооноор зурж заншжээ. Хот балгас, сүм хийд, хошуутамга зэргийг байгаа байдалд нь ойртуулан дүрсэлдэгбайв.

1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн дэргэдГазарзүйн танхим байгуулагдснаар газрын зургийнажлыг хийж эхэлсэн. Улмаар 1930 онд Газар орнышинжилгээний тасагт Газрын зургийн кабинетбайгуулан ажиллуулж байснаас үзвэл шинжлэх ухааныбайгууллагад зурагзүйн чиглэлээр тууштай ажиллахүндэс суурь тавигдсан байна. Газарзүйн кабинетбайгуулагдсан анхны үеэс эхлэн ажиллаж байсаноросын эрдэмтэн А.Д.Симуков тус улсад зурагзүйншинжлэх ухааныг хөгжүүлэх хэрэгт үнэтэй хувь нэмэроруулсан юм. А.Д.Симуков нь 10 гаруй жимлажиллахдаа 1934 онд БНМАУ-ын атлас, 1937 ондБНМАУ-ын М1:2 000 000 масштабтай дэлгэмэл зурагзохиосон байна. Мөн 1952 онд М1: 5 000 000, М1: 2 500

000 масштаб бүхий 18 карт схем бүхий “БНМАУ-ынатлас” бүтээл гаргасан байна.

А.Д.Симуков

1932-1952 онуудад БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт Улсын Геодезиийн байрлал баөндрийн сүлжээг 2, 2, 4 дүгээр ангиар байгуулж, М1: 200 000, М1: 500 000, М1:

100 000-ны масштабын байрзүйн зураг зохиох ажлыг ЗСБНХУ-ын ажилчин,

тариачны улаан армийн цэргийн байрзүйн зургийн удирдах газрын 7 дугааротряд хээрийн ажлыг гүйцэтгэж, зургийг Дунаевскийн зурагзүйн хэвлэхүйлдвэрт хэвлэсэн байдаг.М1:100 000 масштабын байрзүйн зургийг 102 дугаар голдочоос зүүн тийшстереотопографийн дифференциал аргаар, харин баруун тийш нутагдэвсгэрийг мензулын зураглалын аргаар тус тус зохиож байжээ.

Энэ үе нь дэлхийн 2-р дайны үе байсан тул байрзүйн зургийг цэрэг, батланхамгаалах зориулалтаар хийж нууцалдаг байв. 1960-аад оноос судалгааныбайгууллагууд ашиглах эрхтэй болжээ.

МУИС, Боловсролын Их Сургуулиудад Газарзүйн анги нээгдэж газарзүйн багш, газарзүйч,

картографчдийг бэлтгэж эхэлсэн. Мөн ЗХУ-д суралцсан мэргэжлийн картографчидтөгсөн ирэх зэргээр үндэсний мэргэжилтнээр хангагдаж байлаа.

1961 онд ШУА байгуулж түүний бүрэлдэхүүнд Газарзүй, цэвдэг судлалын хүрээлэнг 1962

онд байгуулснаар тус улсад Зурагзүйн шинжлэх ухааны чиглэл, салбар бий болж онолынболон хавсарга судалгааг дэлхийн түвшинд явуулах өргөн боломжтой болж бие даасансудалгааны картографийн тасаг, сектор болон өргөжиж сургалт ба шинжлэх ухаан,

танин мэдэхүйн чиглэлийн ханын карт, атлас зэргийг зохиох хэвлүүлэх, зурагзүйнсургалт явуулах ажлыг гүйцэтгэж ирсэн байна.

Сургуулийн тоо олширч газарзүйн сургалтын хэрэгцээгатлас, картаар хангах зорилт тавьсаны дагуу газарзүйкабинет, картографийн секторээс эрхлэн гаргасанбүтээлүүд нь газарзүйн хичээлийн сургалтанд өргөнхэрэглэгдээд зогсохгүй бүх нийтийн танин мэдэхүйн ачхолбогдолтой бүтээлүүд гарах болсон байна.

1959 онд Д.Бадамжавын зохион хэвлүүлж нийтийнхүртээл болгосон М1:1 500 000 масштаб бүхий БНМАУ-ынерөнхий газарзүйн зураг нь зурагзүйн шинжлэх ухааныүндэслэлтэй анхны бүтээл болсон төдийгүй одооогхүртэл ач холбогдлоо алдаагүй байна.

Цэргийн байрзүйн өөр нэг томоохон бүтээл бол 1960-1963 онд Монгол-

Хятадын, 1975-1979 онд Монгол-Зөвлөлтийн хилийг тодотгон зурагжуулсанявдал юм. Энэ томоохон далайцтай ажилд Монголын талаас эрдэмтдийгтөлөөлж дэд эрдэмтэн, доцент Д.Бадамжав, зурагзүйн инженер Б.Рагчаа нарголлон оролцжээ.

1962 оноос эхлэн БНМАУ-ын газарзүйн атлас, газрын зураг зохиоходшаардлагатай эдийн засгийн гол гол обьектуудын байршилт, том масштабынзурагт буй орос галиг бүхий нэрийг зөв болгох судалгааны зорилт тавьж,

М1:200 000 масштаб бүхий газрын зурагт бичигдсэн газарзүйн нэрүүдийгтодотгосон ба орхигдсон нэрсийг сурвалжлан илрүүлсэн төдийгүй атлас, ханынзураг зохиох нийгэм эдийн засгийн материалуудыг бүрдүүлжээ.

Үүний үр дүнд сургалт танин мэдэхүйн ач холбогдол бүхий М1:2000 000

масштабтай 6 сэдэвчилсэн зургийг 1965-1973 онд ГЗЦСХ-ээс эрхлэн хэвлүүлжээ.

1970 онд Улсын Геодези Зурагзүйн Газар байгуулагдснаар улс ардын аж ахуйнсалбарт шаардлагатай сургалтын, үйлдвэрлэлийн, эрдэм шинжилгээнийсэдэвчилсэн зураг атласыг дотооддоо зохион хэвлүүлэх чадавхитай болжээ.

Энэ үед БНМАУ-ын усны нөөцийг нэгдмэлээр ашиглах схемүүд (сэдэвчилсэн ижбүрэн атлас) сургалтын олон төрлийн зургууд, дасгалын картууд, 15 аймгийнатлас, газрын нэрийн зураг (сум бүрээр) зэрэг олон бүтээл хэвлэгдэн гарч тусорны зурагзүйн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ. Энэ ажилд геодезизурагзүйн инженерүүд: Л.Дарьсүрэн, Б.Рагчаа, Ж.Санжаажамц, Г.Тогоо,

Н.Цэрмаа, Д.Сүрэн, Н.Орших, Ц.Байгальмаа, Ц.Оюунчимэг, Ж.Оюунгэрэл,

Ч.Сандагдорж, Д.Амарсайхан, Д.Зогсохпүрэв, Ч.Баяр, Д.Баяртогтох,

Ч.Лханаасүрэн, Б.Мандал, Ц.Сайнбуян, Г.Удвалцэцэг нар голлох үүрэггүйцэтгэжээ.

1980-аад оноос эхлэн “БНМАУ-ын Үндэсний Атлас” хэмээх зурагзүйн хамгийнтом бүтээл дээр Монгол-Зөвлөлтийн ШУА-ийн хүрээлэнгийн мэргэжлийнэрдэмтэд Улсын Геодези зурагзүйн ажилтан мэргэжилтнүүдтэй хамтранажилласан байна.

Уг атлас 1990 онд хэвлэгдсэн ба тус улсын байгаль, хүн ам, аж ахуйнхолбогдолтой шинжлэх ухааны мэдлэг, мэдээллийг бүхэлд нь нэгтгэн дүгнэсэн,

шинжлэх ухаан танин мэдэхүйн хийгээд практик зорилтыг шийдвэрлэхэдчиглэгдсэн эрдэм шинжилгээ-зурагзүйн иж бүрэн шинжтэй суурь бүтээл юм.

Тус атлас газрын гадарга, геологи, палеонтологи, уур амьсгал, ус, хөрс, ургамал,

амьтны аймаг, байгалийн ландшафт, хүн ам, хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, тээвэрхолбоо зэрэг сэдэвчилсэн 16 бүлэг ба оршил хэсгээс бүрдэх бөгөөл түүнд 300

орчим газрын зурэаг бүдүүвч багтана. Тэдгээрийн шинжлэх ухааны агуулга,

тайлбар бичгийг боловсруулахад Монгол улс, Оросын холбооны улсын эрдэмшинжилгээ, үйлдвэрлэлийн 70 орчим байгууллага, төрөл бүрийн салбарынэрдэмтэн мэргэжилтэн 300 шахам хүнээс бүрдсэн зохиогч-редакцын асар томхамтлаг гар нийлж ажилласан билээ.

Зурагзүйн мэргэжилтэй үндэсний эрдэмтэд төрж гарснаарзурагзүйн онолын судалгаа явагдах болжээ. Тийм судалгааг анхтүрүүн хийсэн эрдэмтдийн нэг нь Б.Доржжанцан юм. Түүнийанхны бүтээл нь Монгол орны газрын зураг зохиоход хэрэглэхзурагзүйн тусгагийн тухай юм (МОГЗА №6 1966). Тэрээр угбүтээлдээ олон төрлийн тусгаг дотроос Монгол орны газрынзураг үйлдэхэд конус хэлбэртэй энгийн тусгаг хамгийнтохиромжтой гэж үзжээ. Энэ тусгагт хамгийн бага гажилттайхэсэг огтлолцлын болон шахсан зэргэдийн дагуу оршдогболохоор баруунаас зүүнээ сунасан хэлбэртэй дэвсгэр нутгийнзурагт хэрэглэмтгий байдаг. Монгол орон өргөргийн дагуусунамал дүрстэйгээс гадна уртрагийн дагуу нилээд өргөн тулийм том хэмжээний нутаг дэвсгэрт шахсан конус биш, хариногтолсон конус хэрэглэхэд үндсэн 3 гажилт шахсан конусынхаасерөнхийдөө бага байх болно гэж дүгнээд аргачлалыг тодорхойилтгэсэн байна.

Б.Доржжанцангийн бас нэг ажил Монгол улсын хөдөө аж ахуйнзураг зохиох асуудалд зориулагджээ. Хөдөө аж ахуйг зураглахүндсэн чиглэл, хөдөө аж ахуйн зургууд дээрх үзүүлэлтийгцогцолбороор тусгах нөхцөл, хөдөө аж ахуйн зураглалынцаашдын зорилтыг авч үзжээ.

Шинжлэх ухааны тодорхой салбарын судалгаандзурагзүйн арга ажиллагаа хэрэглэх чиглэлийнажлыг Х.Цэдэнсодном гүйцэтгэж түүнийгээ“БНМАУ-ын хүн амын байршилт, бүрэлдэхүүн,

хөдөлгөөнийг судлахад зурагзүйн арга хэрэглэхнь” гэсэн бүтээлд илтгэсэн байна. Зохиогч тусулсын хүн амын бүтэц, хөдөлгөөн, өсөлт бууралт,

хот хөдөөгийн хүн ам зэрэг үзүүлэлтийн газарнутгийн ялгаварыг тоо баримттайгаар авч үзээдгол анхаарлаа хүн амын цуврал зураг зохиохшаардлага, төрөл зүйл, аргазүйд хандуулжээ.

Зураглал нь тусгал сайтай бөгөөд үзэгдэл юмсыгхарьцуулах, задлан шинжлэх, хослол ба харилцануялдааг илрүүлэхэд илүү боломж олгодог тул хүнамын газарзүйн бүхий л асуудлыг судлахад их ачхолбогдолтойг тэмдэглэжээ.

Дараачийн томоохон ажил бол Д.Эрдэнэцэцэгийн “Монголын дээдсургуулиудад зориулсан цуврал зургийн зурагзүйн хангамж базохиох аргачлал” гэсэн бүтээл юм. Зохиогч тус улсын их дээдсургуулиудын зурагзүйн хэрэглэгдэхүүний хэрэгцээг судалсныүндсэн дээр сэдэвчилсэн цуврал зураг зохиох аргачлал боловсруулахзорилго тавьжээ. Энэ дагуу Монголын зурагзүйн ажлын түүх,

хөгжлийн үе шатыг тодорхойлсноос гадна түүний үндсэн дээр одообайгаа зураг атласуудыг бүртгэн ангилах буюу геодүрслэлийнбаримтын мэдээллийн бааз бий болгох оролдлого хийж 500-аадзураг 57 атласыг задлан шинжилж тийм баазыг бий болголоо гэжүзсэн байна.

Үүнээс өмнө зураг атлас нилээд хийгдсэн боловч дээд сургуулиудадтусгайлан зориулсан зураг атлас байхгүй байгааг харгалзаж их дээдсургуулийг зурагзүйн материалаар хангах үүднээс дараах бүлэгзураг хийхийг санал болгосон нь:

• Их дээд сургуульд заагддаг ерөнхий хичээлд зориулсансургалтын ханын зураг• Ахлах ангиудад заагддаг бүс нутгийн буюу нарийнмэргэжлийн чиглэлтэй тусгай курст зориулсан ханындэлгэрэнгүй зураг• Практикийн хичээл ба оюутнуудын бие даасан ажилдзориулсан зургууд•Шинжлэх ухааны ямар нэг тодорхой баримтлал, таамаглалыгдэлгэн харуулахад зориулсан гар зургууд зэрэг юм.

2004 оноос ШУА-ийн Газарзүйн Хүрээлэнгийн бүрэлдэхүүнд Газарзүйнмэдээллийн систем, зурагзүйн лаборатори байгуулагдаж орчин үеийнпрограмм хангамж, техникийг ашиглан газарзүйн судалгаа хийх, зурагзүйн үрдүн гаргах ажлыг эрхлэн явуулж байна.

ГЗМС-ийн лабораторийн хамт олон

М1:500 000 масштабтай байрзүйн зургийгтоон хэлбэрт шилжүүлсэн байдал

16 àéìãèéí 247 ñóìûí áýëчýýð àøèãëàëòûí çóðãèéã ¿éëäýõèéí òóëäºвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржааны байршил, сум, багийн төв, худаг,булаг, шанд, улс аймаг сумын хамгаалалтанд байгаа түүх, соёлын дурсгалтгазар, хөшөө дурсгал, овоо, даваа, оршуулгын газар, хогийн цэã зэрэгцэгээр дүрслэгдэх объектуудын байршлыг газар дээр нь GPS -èéíòóñëàìæòàéãààð õýìæèæ èðñíèéã ìºí áóñàä ïîëèãîíîîð èëýðõèéëýãäýõìýäýýëýë òýäãýýðòýé õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã ãàçðûí äààìàë, áàãèéí äàðãàáîëîí õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòíèé òóñëàìæòàéãààð ArcGis , Erdas IMAGINEçýðýã ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ïðîãðàìì õàíãàìæóóäûã àøèãëàíòîîí õýëáýðò øèëæ¿¿ëсэн.

50m

0

2

4

6

8

10

12

Changing number of species from 2 ail

50m 500m 1000m 2000m

Sedge-Sage Grass-Sage Grass-Sage-Sedge SagGrass Communities:

50m

500m

- GER

1000m

2000m

0

20

40

60

50 500 1000 2000

Gras s

S edge

F orb

S age

Plant biomass

50m,500m : overgrazing

NDVI

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

50 500 1000 2000

Distance(m)

While distance from ger is increasing ,Grazing pressure will be

decreasing .On the other hand, NDVI will be increasing.

Plant biomass and NDVI

Result : Settle down family

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

160.0

50m 500m 1000m 2000m

Grass

Sedge

Sagebrush

Forb

Legume

Plant biomass

( Distance from 2 ger )

g/m

2

50m : overgrazing

500m,1000m: moderately grazing

2000m: slightly grazing

NDVI

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

50 500 1000 2000

Distance

NDVI will be reflecting Sagebrush.

While distance from ger is increasing ,

Grazing pressure will be decreasing .

Plant biomass and NDVI Result :

Khot-ail(2camp) –East side

50m

500m

1000m

2000m