Аяшев ОңалбаиПедагогика гылымдарының докторы, профессор

•ц * *О Аяшев 25 қараша 1950 жылы Оңтүстік Қазақстан

облысы, Сарыагаш ауданы, Сарыагаш елді чекенінде туылған.

М.Эуезов атындаш орта мектептің cerbhtai сынмбын бітірген соц, Қапланбектегі малдерігерлік технику мына тусіп, зоотехник мамандығына ие болды.

1971 жылы Шымкеыт педагогикалық институтын, 2000 жылы ҚАЯссауи атындаш ХҚТУ уздіж дипломмен бітіргеа. Екі түрлі жогары білімге не: дене торбнесі жене тарнх пөнінің окитуишгы.

Еңбск жолын 1971 жылы Шымкент педагогика инсти- тутының оқытушысы кызметін атцарудан басгап, осы оқу орнында ага оқытушы, кафедра меңгерушісі, декан,

проректор қызметтерін атқарган.1983 жылы Мескеуде аспнрантураны бітіріи, педагогика пишмдарыныд канди­

даты диссертацнясын қоргады. 1991 жылы В.И.Ленші атындаш Мвскеу педагогика иистятутының докторантураеын бітіріп, Болашақ муғалімдерінің квсііпік шеберлігін қалыптастыру дегеи тақырыпта докторлық диссертация қоргаи шықты.

Ляшев Оңалбан: 1992-1996 жылдары М.Әуезов атындагы псдагогикалық ниституттыц оқу төрбие жүмыстарыпың проректоры, ҚАЯссауи атыидагы ХҚТУ Шымкент болімшссініц внце-президентінің бірінші орынбасары, М.Әуезов атындагы псдагогикалық имституттың директоры;

1996-2000 жылдары ХҚТУ Жетісай бөлімшесініц директоры, Сырдария жогары коллсджінің ректоры;

2000-2004 жылдары мсмлекеттік смсс Сырдария универснтетінің Президент!;2004-2007 жылдары Қазақстан Республикасы Парламент! Мвжілісііііц депутаты,

ҚР Парламентінің өлоумсггік-мөдснн даму комитетіиіц хатшысы қызметтеріи атқарды.ОАяшев 7 ғылым кандидатын, 1 ғылым докторын данындаған, 89 гылыми

мақаланың авторы, оным ішінде 12 монография, 15 оку-едістемелік қүралдар бар.Қазақстан Республикасыныц Прсзнденгі Н.Назарбасвтыц бірнсшс рет алғыс

хатының иегсрі.Аяшев Оцалбай - педагогика ғылымдарыныц докторы, профессор, Халықаралық

педагогика гылымдарының. Мвскеудсгі влсумсттік-педагогика ғылымдарының, Еуразия экономика шлымдары акадсмияларыныц толық мүівесі, Лрндон университет! Кингсколледжіріц жене Мәсксу Мсмлекеттік педагогакалыц ннститутыныц жеііеіҚР туризм жене спорт академмясының қүрмстті профессоры, ОБСЕ Азия бөлімініц білімді түрақты дамыту комнссиясының төрагасы, Қазақстан Республикасыныц білім озаты, Қвзақгган Республикасыныц білім беру ісімің қүрмстті қыэметксрі, Қазақстаи Республикасыныц теуелсіздігіне 10 жыл , Қазацстан Коиституциясыиа 10 жыл ,

Қазақстан Республикасыныц Парламентіне 10 жыл мерекелік медалъдарымеіі наградталғап, Мақтаарал ауданыныц ҚүрметтІ азаматы , классикалық күрсстеп КСРО спорт шсбсрі, Қазақаан спортына еңбегі сіцген қайраткер. Оцгүстік Қазацстан облысының 2003 ж. Ең үздік галымы .

ПРЕЗИДЕНТТІҢНАЗАРЫ

Оңалбай АЯШЕВ

Оңалбай Аяшев

ПРЕЗИДЕНТТІЦНАЗАРЫ

р Сы;)ДсіРц;;» уииверс

К 2 Ш Л П X Л }

ИтМо JA WbІЛ ы м к е н

ББК 38.77 А 99

А 99 Аяшев О."Президенттің назары" - Шымкент: «Оңтүстік полиграфия». 2008 - 144 бет. (қазақ тілінде)

ISBN - 996 5 -0 9 -5 1 5 -9

Бұл кітапта автор ел президентінің Қазақстан халқына арнаған (2030) жолдәуының мөн-маңызы. нарықты* экономиканы жандандыру. Астана қаласының қурылымы мен болашағы туралы усыныстары төңірегіндегі ой- пікірлерін ортаға салып. Көксарай су қоймасын салу қәжеттілігі жөніндегі тужырымдарын баяндайды.

ББК 38.77

4602020400412(05)-08

ISBN-9965 -09 - 515 -9©Аяшев О.© «Оңтүстік полиграфия», 2008

О қы рманға б ір ауы з сөз

Адам табиғаттың заңына тәнті, табиғат аспанның заңынатәнті, аспан Алланың заңына тәнті. Алла өзіне ғана тәнті.Бұл көне кітаптың сөзі.Өзгермелі уақыт-уыстағы қум секілді. Қатты қысыл устаған

сайын тез сусып түгесіледі. Дүниенің ғылымын меңгерген дегдар кісілердің бәрі қайтсем уақытқа пәрменімді жүргіземін, қайтсем сусымалы уақытта ізім қалады деп жанталасып өткен. Біз де жарық дүниенің жарқ еткен пендесіміз. Дүниеге келдік... Кештік... Іштік... Жедік... Ойнадық... Күлдік... дей бермей, бір пәс алды- артымызға қарап, алдыңғы ағаларға салыса жүріп не тындырдық, кейінгі жастарға қаратып айтар сөзіміз қайсы?.. Екшеп, елеп, ой қорыта жүретін қашанғы әдетіміз бар. Кеше халықсенімін арқалап Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты болдық, осы

— 3 '\MJ—

жылдары епіміздің саяси өміріне судай сіңіп, тастай баттық, бүпн жас урпаққа білім берудің, жеткіншекті еліміздің маңдайалды азаматы етудің қамында журміз Ғылымның соңына шам алып түсіп, ізденетін кездеріміз жиі. Әйтеуір қол қусырып қарап отыруды

маңдайға жазбаған.қайда жүрсек те. нендей кепке жүрекжарды толғансақ та

- Президенттің назарында жүрміз деп ойлаймыз, Тәуелсіз елдің бір ісіне жарасақ, кірпіші болып, кетігін тауып қалансақ дейміз.

Қолыңыздағы кітап көңілдегі көп күдіктщ. күнделікті тіршіліктің таразы басындағы көріиісі, біраз сауалдың жауабы секілді. Жүректі толғандыртан мәселелер жиынтығы.

Дүниеде бір шындык бар. Ол - өзіңді дүниеге әкелген халқыңның. үлтыңның қызметінде жүру. Сол қызмет қандаи дәрежеде. нендей кепке жүріп жатыр, оның бәрін болмаса да. біршамасын осынау кітап біразырақ сыр ғып хатқа түсіруге

тырыстық. Қабыл алыңыз!

Ел мүддесі

Қазақстан Республикасы Президент! Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы отандастарымызға арналған Жолдауы қазақстандықтар арасында ты ң серліліс туғызды. Бул аса маңызды мемлекеттік қужаттың мазмуны әлемдік жаьандану үрдістеріне сай, халықаралық кеңістікке ш ы ққан республикам ы зға страте ги ял ы қ м індеттер мен м ураттарды б е л гіл е д і. Бул Ж олдау ел та ғд ы ры н күрт өзгертетін, тереңнен сарапталып шыққан дүние екеніне сөз

жоқ.Өткен жыл мемлекетіміз үшін жан-жақты экономикалық,

әлеуметтік және саяси жаңару жылы болғанына бәріміз куәміз. Еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, елеулі улттық қәражат қоры жинақталды, халықтың әлеуметтік ахуалы түрақтанды. әлеуметтік инфрақурылым нығайды, қоғамдық өмірдің барлық салаларында ілгерілеу серпіні өріс алды.

Келешекте Балқаш ЖЭС. Екібастуз ТРЭС, Мойнақ ГЭС-тері халықты мүқтажсыз электр энергиясымен қамтамасыз етеді, ал «Қазақстанның Солтүстігі-Оңтүстігі» және «Солтүстік Қазақстан - Ақтөбе облысы» қуат тасымалдау желісі еліміздегі қуат тапшылығын төмендетеді. Бул бастама ел тағдырын күрт өзгертетін батыл қадам.

«30 корпоративті көшбасшы» бағдарламасын тыңғылықты іске асыру отанымызда мемлекет пен бизнестің өзара қарым- қатынасын жаңа деңгейге шығарады. Елбасы агроөнеркәсіп кешенінің алдына жаңа. өте маңызды міндеттер қойды. Ол азық- түлік қауіпсіздігі. ауыл шаруашылығының өнімдерін экспортқа шығаратын секторларын күшейту, ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкестендіру.

Ең бастысы, Елбасы макроэкономикәлы қ саясаттың басымдықтарын анықтады. Қабылданатын жаңа Салық кодексі экономиканы жаңартуға. әртараптандыруға, бизнесті

—тзА- 5

«көлеңкеден» шығаруға жағдай жасайды. Инфляцияға қарсы күрес күш ейіп, Үкімет пен Үлтты қ банк осы саладажнақты шараларды іске асы рады.

Елді елең еткізген тагы бір жаңалық. келесі жылдан бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүиесі - 3 жылдық бюджет болуы. Бүл өзгеріс. келешекте жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру. бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыруға пәрменді ықпал жасайды.

Халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып. қазақ тілін оқытудың қазіргі заманғы озықбағдарламалары мен әдістері қолга алынәды. мемлекеттік т іл д і тиімді меңгерудің үздік оқу-қүралдары мен аудиобейнематериалдар дайындалады.

Елбасы Үкіметке денсаулықты сақтау бойынша жанжақты нақтыланған бес міндет қойды Бүл денсаулық сақтау саласының басты мәселелері. Жас отбасылар үшін түрғын үйдің қолжетімділігі мен сапалылыгы - мемлекеттің барынша өмірлік маңызы бар басымдық екенін Елбасы нықтап айтты.

Отәндастарымыздың әл-ауқатын жақсарту әкімдердің бірінші міндеті болғандықтан Елбасы олардың алдына үш ауқымды міндет анықтады. Бюджеттің нәтижелігін арттыру. инфрақу- рылымды. әсіресе жергілікті маңызы бар жолдарды дамыту, жер телімдерін ашык аукциондар арқылы бөлу.

Бүл міндет бәрімізге ортақ. Елбасының межесі мемлекетімізді нығайту. тәуелсіздікті біржола турақтандыру. халықтың әл-ауқатын арттыру Осы жолда бәріміз Елбасының сенімін ақтап, халыққә адал еңбек ету басты парызымыз деп білуіміз қажет.

“ Айқын апта” 21.02.2008

—*av 6 ■Ч'»—

“ СЕН ДЕ ТҮРМА, МЕН ДЕ Т¥РМАЙЫН”ДЕЙТІН ШАҚ ЕНДІКЕЛДІ

Бірден ашып айту керек: біздің мемлекетіміздің басшысы Нурсултан Назарбаев Қазақстанның мемлекеттілігін орнықтыру ісінде әрбір бастаған ісін баянды етуге умытылып келе жатқан тулға. Елбасының осы уақытқа дейін атқарған ауқымды істеріне қарап-ақ кісінің көңілі толады. Бәрі де салыстырмалы түрде көрінетін нәрсе ғой, қазірге дейінгі жүріп өткен жолымызды ойша саралап бір көрейікші. Соның өзі-ақ біздің көзімізді көп жәйтке қанықтырады. КСРО ыдыраған туста жер шарын тітіретіп турған сол бір одақтық мемлекетке мүше елдердің бәрі дағдарып қалды. Қалай қарай жүреміз, қайда қадам басамыз? Бул өзі пәлен жыл тор ішінде турған аңдарды бірден қапас қақпаны ашып, кең далаға қоя бергендей тосын жағдай еді. Әр мемлекеттің өзінд ік проблемасы бар: бәрінің жем жейтін астауы бір, бір-біріне кіндігі шырмаса байланған; экономикаларының өзегі бір: ортақ ақша, ортақ кеңістік, ортақ өмір. Осындай жағдайда тәуелсіз тіршілік ету оңай нәрсе емес еді. Өз бетімен тіршілік етуге етіміз үйренбеген, титтей мәселенің бәрі тек орталықтан, бір жерден, яғни Мәскеудегі партия көсемдерінің кең кабинетінде, одақтас республикалардың төбесінен қарайтын салалық министрліктердің емен есіктерінің ар жағында шешілетінді. Болашақты болжау түгілі ертең не болатыны белгісіз, бәрі де булыңғыр болатын. Сондай жағдайда жаңаша өмір сүруді бастау ердің еріне сын еді. Халықтың өмірін жақсы жағына қарай өзгерту оңай міндет еместін. Бәрінен бурын улттық экономиканың негізі қаланбаған. бәсекелестіктің буы да жоқ, саяси жүйенің белбеуі бос. беу-беуі көп. Ең қиыны мемлекет қазынасында қара тиын да жоқ болатын. Одақтық экономика бел омыртқасынан үзіліп, қабырғасы бырт-бырт сынып жатқан шақта рубль аймағында қалып, тіршілікті өз бетімізбен жаңаша қүру мүлдем мүмкін емес шаруа еді. Үлттық экономиканы улттық валютасыз қуру қиынтын. Дәл сондай сын шақта сындарлы шешім қабылданды. Өмірге қазақтың улттық валютасы - теңге келді. Біз Тәуелсіздікті теңге айналымға шыққанға дейін алдық деп жүрміз, ол дурыс та шығар. Бірақ, шын мәніндегі тәуелсіздік осы улттық валютаның айналымға шыққан мерзімі, яғни 1993 жылдың

соңынан баста лады. Оған дейін мемлекетіміздің жүрер жолынь ң негізі қаланды. Мемлекеттің алдағы 30 жылдық дәуірінің нобаиы жасалды. Президенттің көрегендігі сонда: басқа ТМД-лас тағдырлас елдердің көбі жүрер жолын, барар бағытын аиқындаи алмай жатқан кезенде біздің мемлекетіміздің басшысы ең алғаш Қазақстанның экономикалық дербестігі туралы қужаттарды өмірге әкелді Солардың негізінде “Қазақстан - 2030” Стратегиясы паида болды Ол уақытта алдағы 30 жылын белгілемек түпл., таяудағы 3 жылын тап басып болжай алмаған елдер көп болды. Әзірбайжандагы Елшібейдің кезеңін еске алыңыз. Арты не болдьк Бәрі сайрап жатыр. Президент мемлекеттің жүрер жолын, барар бағытын таңдағанда жаза басып, жаңылған жок Ең нвлзптандау пурыс жасалды. Біз әлем елдері жүріп өткен жолды - нарықтық экономика мен демократияны таңдадық. Бүпнл күн биіпнен көз тастасақ, мемлекетіміздің жүріп өткен жолындаты эр белее, әр өзгеріс халыққа пайда әкелгенін көреміз. Қазаққа нарық одақтас болып шықты: бұрын бізге қол емес деп санапып келген с уд саттық, кәсіпкерлік дегеннің бәрін халқымыз тез игерді. Өтпел' кезеңде белді қатты буу керек болды. Халықтың көнтерлі мінезі, сабырлылық пен даналыкка негізделген дара қасиет. анау^мынау ауыртпапық дегендердің бәрінен сүріндірмеи алып өтті. Уақытша қиындықтарға шыдамай. ерін бауырына алып тулаған ат сеюлді біз де сол кезде түрлі дүрмекке ілесіп тулай беРс е кн е бопать^ еді? Қазақстанның басшысы батыс нусқасындаты экономикаға басты қундылық ретінде карады. Сол тандаудь.ң тарихи езе кт^п бүгінгі күні бәрімізге де айдай аиқын болып отыр. Бірақ, о кезде әркім басын тауға да. таска да үрып, анык та аикь.нжолтаппаи дағдарып қалғанда елден ерек осы бағытты таңдау тек Нурсултан Әбішулының ерік-жігеріне ғана емес. тарихи жауапкершшігіне де байланысты еді. Елін алға сүйреу - ел баскартан ерд.ң вк.н.ң маңдайына жазыла бермейтін қасиет. Нарыктың жолы - Қиынжол еді Қиын да болса дурыс жол болып шыкты. Президент халықтың эл-аүкать н жаксартута үдайь, умтылыс таныттьт Б,р жатыелдеп саяси турақтылықты сактау аркылы бейбіт те берекел, ем рдщ негізін калады. Осы екі жағдайда да Қазақстан халкы утылыс талкан жок Қазакстандык керемет деп аталатын ғажаиып

—-wv 8

дамуын ерте батдарлады. Аспандатыайқын бағдар кажет еді. Оны да та л ты ^Қ а за К ста н ^Стратегиялық бағдарламасы соның тап өзі еді.шакты жыл бурын халыкш ң жан басына шаккандағы ішкі жалпы внім 700 доллардан асар-аспас болатын. 2004 жылдың соңында ол 2700 долларды қурады. 2010 жылдарта карай бүл керсеткіш яяпо АКШ доллары мөлшерін қурәйды дөп көздвл р- жьитдары оньГшамамен 9000 АҚШ доллары мелшерже жетк.зу жоспарланған. Бәрі де кезең-кезенімен, рвт-ретімен күзеге ясьюылып келеді. Егер б ізд ің жүрер жолымыз дер кезінде айкындалмаса. біз осынша өзгерістерге қол жеткізе алать'н едіК? Егер біздің еліміз ала тайдай бүлініп. азамагттарымыз бір- fSiniHe айыо ала жүгіретіндей саяси босаң жағдаи орныққанда болатын еді? Халықтың күш-жігері деген алапат күш. Соны дурыс аГната Л ы нд а рл ь , жолта сала білу ел жүгін аркалатан саңлак саясаткердің ғана колынан келетін. Назарбаев феномені сотан айкын дәлел Былтырғы Жолдауында Нурсултан Әбішулы муны ГпТ еннен ак аузь.на алды. “Біздің өміріміздін түбегейл, өзгерш. Қазакстан тГуелазджке ие болтан еткен тась,рдыҢ токсаныншы жьшдары тарихта озтанынан да кеп уакыт өте койтан жок. Сана мен сезімнің ширығуы жағынан бүл ерекше жылдар болды. ү

а„»а,ь, « ,р .р « » "» » “манызды шешімдер кабылданған жылдар болды, сол кезде кабылданган бір тана бурые шешім еліміздің жүрер жолының

S S - ' - P i « Я * » »ш д а ,»ы • ? ? ” " К ._ деп айрыкша тоқталып өтуінде үлкен мән бар еді. Беи белеете, пөн-дөңесте тарихи дурыс шешім қабылдай білудің қандаилық 22SSZ* Л т әрбір сатысынан « * , - «PJ.О гы ған дейін экономикасы на 30 миллиард АҚШ доллары шамасында^ікелей инвестиция тарткан ел не= К Шытар. Аз ғяна vaKbirra үлттық экономиканы аяғынан түрғызыл, енді а у ке рш те рЫ зд іН экономикасына өзім із инвестиция салатын жағдайтажеттік Елдіңтурактыәлеуметтік-экономикалыкдамуын камтамасыз ету максатында. бір жағынан сыртқы колаисыз

—«в\. 9

ф акторларға қарсы туру, сондай жағдайдан туы ндайты н кіріптарлықты болдырмас үшін Үлттық қор құрылды. Үлттық қорда жинақталған қаражат болашақ ұрпақтардың несібесі. Еліміздің алтын-валюта резерві нығая түсті. Муның бәрі КСРО тарқап жатқан шақта түсім ізге де кірмеген нәрселер ғой. Уақыт бір орнында турмайды. Бүгінгі меже ертең ел асқан бір белес болып қана қалады. Дүние жүзі даму үстінде. Бәсекеге негізделген қоғамда босқа қарап отыру, не уақытты бекерге үтқызу кешірілмес нәрсе. Президенттің бастаған ісін баянды етуге тырысатын талапшылдығы елімізді тағы бір жаңа биікке умтылдырып отыр. Ел тоғайды, жағдай дурысталды. енді біраз сабыр етелік деп аз- маз уақыт мурсатын алуга болар еді. Бірақ, шын тулпар - шабыста. шын мықты - намыста танылар дегендей, намысты елдің найзағай мінезіне басып. тағы да ерен ерліктің жолына түстік. Осы уақытқа дейін улт зиялылары “Үлттық идея бар ма? - деген мәселе төңірегінде пікір таластырып, әр мәселені темірқазық ретінде устануға шақырып жүр еді. Соның іш інде тіл мәселесі, дін мәселесі, діл мәселесі түрлі деңгейде сөз болды. Таласты пікірлер арнасынан асқан да жағдай кездесті. Әркім әр нәрсені айтып жүргенде Президент мәселені төтесінен қойды. Түрақтылық пен жаңарудан - өркендеуге бағыт усталды! Елдің алдына тағы бір үлкен стратегиялы қ м індет қойы лды: таяудағы он жылда Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару м індеті күн тәртіб іне шықты. Былтыргы Жолдауында Президент бул мәселенің ушын шығарып та кеткен екен. "Қазақстанны ң әлемде қуатты экономикасы бар әрі халықаралық қоғамдастықтағы туғыры берік өңірлік держава ретінде қабылданатынын естен шығармағанымыз абзал. Бул мәселені қастерлеуіміз және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер жүмсауымыз керек", - деген Елбасы сөзінің астарында осындай кезекті бір үлкен секіріс жатыр екен. Бул стратегияныңнегізіне үлттықтауарлар мен қызметтердің бәсекеге қаб іл етт іл ігін арттыру есебінен Қазақстанны ң халықаралық рыноктарға шығуы үшін өңірлік және жаьандық экономиканың артықшылықтарын лайдалану алынған, — деген дәйекті пікірдің алтын арқау болғанын тағы көріп отырмыз.

— 10 "Vo*-

Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаттарына негізделген бағыт аясында әлемдегі ең мықты 50 елдің қатарына кіру идеясы шын мәнінде біле білген адамға нағыз улттық идеяның өзі емес пе?!. Қашанда өрелі істер мен өрісті ойдың басында жүретін Елбасы тағы да қысылтаяң туста қапысыз жолды тауып кетті. Сірә, ултына қызмет етудің ең озық үлгісі осындай-ақ болар. Таласты түста топ бастар, қапасты туста қол бастар, жойдасыз туста жол бастар осындай ердің болғанына тәуба! Парламент палатала- рының бірлескен отырысында Президент сөйлеп турған шақта меніңойыма не келіп, не кетпеді! Тарихи бедерлі он бес жыл сусып өте шығыпты. Қазақ деген ат төбеліндей ғана халықпыз. Бірақ, өршіл екенбіз. Өзгерістерге бейім екенбіз. Өз игілігімізді езіміз ғана жасай алатындығымызға сенген екенбіз. Қиындықтан сескенбеген екенбіз. Төзімді, табанды екенбіз! Астана төріндегі, Ақ орда алдын- дағы Парламент ғимаратының кең залында болашақтың бағдарлы жолын бес саусағындай біліп турған, негізгі алты басымдықты жіліктеп айтып. Үкімет алдына қздау-қадау міндеттерді қадап- қадап қойып берген Е лбасы м ы зға қарап оты ры п, қалай марқайғанымды сезбей де қалдым. Қазақстанның жедел эконо- микалық дамуы үшін серпінді секірістер жасау қажет, дейді Президент. Мундай секір істер жасауға ел ім ізд ің ішкі қуаты жететіндігіне сенесіз. Өйткені, буған дейінгі түрлі тар жол, тайғақ кешулерде Президент дәл осылай серпінді секірістер жасауға талай рет үндеген болатын.Қазақстан экономикасын жаңарту және оған серпінді сипат беру керек, ол үш ін өзара байланысты міндеттер кешенін шешу қажет, дейді Президент. Сөйтеді де нақты міндеттерді санамалап турыл, санаға сіңдіреді. Қолмен қойғандай, саусақпен сипағандай. Буған да барынша иланасыз. Өйткені, бүған дейін де талай рет мемлекет басшысы дәл осындай күрделі міндеттерді шешудің нақты жолдарын айқын көрсетіп берген. Ә лсіздерді қорғайты н және экономика мен елдің дамуын қолдайтын осы заманғы әлеуметтік саясат қажет. дейді Президент. Қазақстан халқының өмірін анағурлым дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің деңгейіне жеткізуді міндет етіп белгілеп берді. Буған да бас изеп, қолдау білдіресіз еріксіз. Өйткені, халықтың бүгінгі өмірі, тыныс-тіршілігі кешегіден әлдеқайда жақсы. Ертеңіміз

бұдан да нүрлы боларына барынша пейілдіміз. Жыл өткен сайын жақсара түскен жағдай осыған дәлел. Демократия мен қоғамды саяси түрғыдан жаңғырту мәселелері - Стратегияның төртінші басымдығы. Біз амандық болса Елбасы межелеген саяси өзгерістер жобасын көп узамай-ақ көретін боламыз. Әу бастан экономиканы алға салып, “ораза, намаз-тоқтықта" дегендей, халықтың әл-ауқатын түзеуге үмтылған, елдің ішкі бірлігі мен тыныштықтың негізінде ғана турақты дамуды қамтамасыз етуге болатынын ойлаған Президенттің саяси сарабдалдығына сөзсіз иліге түсесіз. Еліміздің жүріп өткен жолы, ондағы келелі істердің керуен тартуы саусақ санауды қажет етпейді. Үлттық қауіпсіздіктің бүгінгі қатерлер мен жаьандык ауқымдағы сынақтарға сай стратегиясы улт мүддесіне орай қүрылатынына да дау жоқ. Ал әлемдік дамудың серпінділігін ескеретін сыртқы саяси міндеттер деп аталатын алтыншы басымдықтың да Қазақстанның жедел жаңғыруын қамтамасыз ететіндігіне күман келтіре алмайсыз. 'Жеті рет өлшеп, бір рет кесетін”, келелі мәселелердің бәрін кеңесіп шешетін мемлекет басшысының уақыт сынына қалай да төтеп беруге үмтылатын табиғи өршілдігіне талай рет тәнті болған жайымыз бар. Алдағы уақытта да Елбасының ел күткен биіктен табылатыны сөзсіз. Осыдан он шақты жыл бүрын қазақтың қолынан сауда-саттық жүргізу келмейді, бүлардың дербес мемлекет болып кетуі күмәнді дел сөуегейл ік жасаған саясатшысымақтардың болжамы далада қалды. Қазақстан халқы тастүйін болып жүмылып. толағай тірлікті бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара отырып, шешті. Ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті түрде жүргізу елді дүниежүзілік айдынға алып шықты. Бүған сыртқы сауда айналымы көлемінің оң сальдосы 7 миллиард доллардан асатын 33 млрд. АҚШ долларына жеткені, бул көрсеткіштің 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өскені булжытпас дәлел. Осыған дейін көп ретте ТМД төңірегімен шектелген Қазақстанның сыртқы сауда айналымы бүгінде жағрапиялық арнасын тым алысқа кеңейтті. Еуропалық одаққа мүше елдер. Ресей, Швейцария мен Қытай секілді елдермен жарыса дамып, олармен иықтеңестіретін жағдайға жетіп отырмыз. Жаьандық бәсекелестік жағдайында таласа-тармаса тіршілік

—адд. 12 ■v**—

жасауға тура келеді. Ешкім де отырған орнын лып етіп бере қоймасы анық. Орын менікі деп орынсыз килігудің, кеуде соғып, кердеңдеудің де реті келе қоймас. Бәсекелестік жағдайында адал еңбек, табан ақы, маңцай термен жеңіп алуға ғана мүмкіндік бар барша игілікті. Сондықтан да жалпақ жүртқа қаратып айтар тілекті сөзімізді түйіндей түсетін болсақ, былайша шиыруға болар: - Ежелден еркіндік аңсаған ел едік. Елдік тиді қолға. Егемендік тиді қолға. Ел бастаған еріміз бар, түсейік сол бастаған жолға. Талас пен тартыс, айқас пен айтыс елдік жолында әдіра қалмас па?!. Кез келген экономиканың өрлеуі сол мемлекетке, мемлекетті қурап отырған аталы журтқа, ягни өз ултымызға тікелей байланысты. Үлтымыз бәсекеге қабілетті екеніне дау жоқ. Енді экономиканы бәсекеге қабілетті етуге күш салу керек. мСен тур, мен атайын" дейтін жігіттердің “сен де турма, мен де турмайын" дейтін шағы енді келді. Намысты елдің баласымыз. Намысты қолдан бермейік, ендеше!

“ Мақтаарал "газетінің Қазақстан РеспубликасыПарламенті Мәжілісінің депутаты О.Аяшев мырзаға

диалог-сухбат бойынша сауалдары :

Оналбай Аяшев: Елге. адамдаоға қүрметпен қараймьін

- Оңалбай ага, елге келіп, туган-туыс, достарыңызды көріп, көңілді бір демдеп алған боларсыз?

- Рахмет. Дүрыс айтасың. ел, туған-туыс, достар - көңілдің хошы. Ел-журт, дос-жаран аман болсын. Рухыңның мықты болуы да кепке байланысты. Көптің арқасында көтерілесің, биіктейсің. Ал енді нақтылап айтсам, Мақтаарал жері қашанда меймандос, еңбек сүйгіш, досқа адал, бауыры кең, қүшағы ыстық жандардың қүтты мекені екөнд ігі бөлгіл і. Мүнда келген сайын марқайып, адамдарымен жүздесіп, пікірлескен сайын көңілің кеңейе түседі.

- Қас қагым сәтте депутаттық мерзімнің де екі жылы өте шықты. Осы кезеңде ел иаіліаіне жараган қандай тиімді шара пар атқардыңыз?

- Екі жыл тарихи өлшеммен қарағанда, түк емес. Қас пен көздің арасындай ғана өлшем. Алайда елімізде көп өзгерістер болды. Екі жыл ішінде үлан - ғайыр тірліктер жүзеге асты. Атқарылар істер де ауқымды. Бәрі неге бірден болмайды деу пайымды, парасатты жанға лайық емес. Келешекте болады. Бізде ақыл да, күш-қайрат та. қазына-байлық мүмкіндіктері де мол. Рас қой.

Ал енді екі жыл ішінде Ел Парламенті жүмысына Елбасының жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына арналған Жолдауы үлкен ықпал еткендігін айтқан жен. Парламент депутаттарының кәсіби деңгейінің өскендігі де халық игілігіне жүмыс жасауда.

Елімізде елеулі, тарихи мәнге тола елеулі жағдайлар болды. 2005 жылдың ж елтоқсаны нда П резидент сайлауы өтті. Парламенттің он жылдығы атап өтілді. Мемлекетіміздің жаңа Әнүраны қабылданды. Ел экономикасы, әлеуметтік, мәдени, білім беру денсаулық сақтау салалары бойынша 200-ден астам заңнамалық құжаттар қабылданды. Олардың барлығы дерлік ел игілігіне қызмет етеді.

—-л.. 14 •’а»—

Ел экономикасы өсті. Бүны әлемдік сарапшылардың өздері мойындап отыр. Зейнетақы. жалақы. жәрдемақы мөлшері көбейді. Міндет - елдегі өрлеуді одан әрі қамтамасыз ету. Бүл бағытта заңнамалық, білім-біліктілік мүмкіндіктерді түгел іске қосу аиқын байқалады . Елім із өркениетті 50 елдің қатарына енуге, бүкіләлемдік сауда үйымына енуге күш салуда. Бүлар жай әншейін бос сөз емес. Оның түбінде сарапталған, сүзгіден өткен мықты негіз бар. Осының бәрі эволюциялық жолмен жүзеге аспақ. Бүл жолмен де бірте-бірте әлемдік үрдістерді есепке алып, өркениетжолына түсуге болады.

- Мақтааралдық сайлаушылардың сізге жүитеген ең басты аманаттарын атап айтсаңыз. Осы мәссле бойынша нақты не істедіңіз?

- Сайлаушылар аманатын арқалауда депутат ретінде ең алдымен, олармен жүйелі байланыста болуды басты міндет санаймын. Ж иі-жиі сайлаушыларыммен жүзбе-жүз кездесіп, олардың ұсыныс. пікірлерін, мүң-мұқтажын тыңдауды дәстүрге енгізгенмін. Бүның үдесінен шығуды парыз деп білемін. Асықата, Атакент, Мырзакент, Жетісай өңірлеріндегі басқосулар. аудандық мәслихат депутаттарымен сүхбаттасу. пікірлесу соның айғағы. Ауданда негіз інен алғанда, мақта ш аруаш ылығы басты дақы лдарды ң б ір і. “М ақта саласын дамы ту туралы Заң" қабылданса деген-ді сайлаушылар. Бүл Заң жобасы баспа бетінде жарияланды. Оны жақсы білесіз. Енді Заң қабылданады деп отыру аз. Бүл Заң жобасына байланысты білікті диқандар, мамандар, эконом исттер. заңгерлер өз ой-п ік ірлер ін . үсыныстарын, толықтыруларын Ел Парламенті немесе өзіме жолдағандарын қалар едім. Сонда ғана толық заңцы кұжат дүниеге

келөді. . _ _Шаруалар өздеріне тиесілі жерді сатып алуға баиланысгы

оның қуны өте жоғары, төмендетсе деген мәселе көтерген-ді. Жерді сатып алу бүгінде едәуір кеміді. 204 400 теңгеден 137 700 теңгеге тусті. Бул сіздердің газетте жарияланды. Мақта ө н ім ін ің бағасын катеру жайлы да аз сөз болған жоқ. Бул енді нарық заңы. Әйтсе де, бул бағытта жумыстар жүргізілуде.

—мл. 15

Жетісай қаласындағы орталық аурухана қүрылысын аяқтау, қалада типтік жаңа мектеп салу секілді мәселелер де күн тәртібінде, естен шыққан жоқ. Қозғалыс бар. Ауруханаға 300 млн. ақша Республикалық бюджеттен бөлінді. сонымен қатар ауданда 2008 жылға дейін Республикалы қ бюджеттен 21 мектепсалынады.

- Ось/ бір жыл көлемінде қанша депутаттық сауал жолдадыңыз? Оның қаншасынан шара көрілді? Басты- бастысын атап айтсаңыз?

- Депутаттық сауалдар дәстүрде бар. Мәселен, жоғарыда аталған қүрылыстар жайы жөнінде елім іздің Қаржы, Білім, Денсаулық сақтау министрліктеріне және өзге де тиісті орындарға депутаттық сауал жолданды. Оларға нақты жауаптар алынды. Қүрылыс барысы бақылауда.

Сондай-ақ. шет елдерге қандас бауырларымыздың жас үл- қыздарын асырап алу мақсатымен шетке кетіп жатқаны жөнінде көкейкесті мәселе көтеріліп жүргені белгілі. Бүл мәселе жөнінде Үкімет басшысына депутаттық сауал жолданды. Бүл да еліміздің келешегі үшін күн тәртібінде түрған айтулы мәселелердің бірі деп білемін. Өз урпағын қаңғытпаған біздің ата-бабаларымыздың ип дәстүрінің бүгінде жалғасын таппауы, шынында да, бізді қаттыойлантады. .

Бүгінде Мақтаарал ауданында жердің мелиоративтік жағдаиынжақсарту мақсатында тік дренаждар салу бойынша бірқатар жүмыстар атқарылған. Қаншаматік дренаждар паида болды. Бірақ тиісті жағдай болмағандыктан. олар істемей тұр. Оларға қараитын арнайы мекеме жоқ. Соның салдарынан. олардың көбісі бүлнде іске жарамсыз, қолды болған. Осы мәселе жөнінде де депутаттық сауал үкіметке жолданды. Мәселе қазір қаралуда. ‘Мелиорация туралы Заң" жобасын әзірлеу үшін жүмысшы тобы қүрылған. Бүның барлығы жоғарыда айтқан қордаланған мәселелерді шешуүшін.

Содан соң, мынадай-мынадай жүмыстарды орындадым демеи- ақ қояйын. Депутат қызметі. Парламент жүмысы бүқаралық ақпарат көздерінде жан-жақты насихатталуда. Оған өздеріңіз де куәсіз. Қолдан келгенше, сайлауш ылар мүддесі-ау деген

— ‘.V. ■ 1 б

мәселелер бойынша үн қосып, үсыныс білдіріп, депутаттық сауал қойып жүргенім - сайлаушылар аманатын бір мысқал болса да орындау деген ниеттен туындайды.

Аудандық мәслихат депутаттарымен жүйелі кездесу де жүмыс үрдісіне енген. Аудандық мәслихат депутаттарыныңорны ерекше. Олар қайнаған тірліктің, халықтың қалың ортасында жүреді. Елдің, жердің мүң-мүддесін дөп басады. Үстіміздегі жылдың тамыз айының соңғы күндерінде дәл осындай кездесу болды.

Мақсат - аудан, оның зәру мәселелері жөнінде қомақты ой алсам, жинақтасам, сосын оларды, атап айтқанда. республикалық деңгейдегі мәселелерді шешсем деген ниеттен туындады.

Сүхбаттасу барысында депутаттар өз ой-п ік ірлер ін , үсыныстарын айтты. Осы орайда, мынаны ескерте кетуді жөн санаймын. Үсыныс айту бар да. оны қүжаттау. ретке келтіру. заңдастыру бар. Сол жағынан келгенде, бізде әлі де болса. қүжаттау, сөйтіп, үсыну мәселесі жетіспейді. Бүл -басты кемшілік.

Десекте. басқару кезінде ауданды экономикалықеркін аймаққа айналдыру, теміржол салу, бүл мақта кластеры және өзге де ауылшаруашылық салаларын өрістетуге жол ашады, мақта бағасын нарыққа сай түрақтандыру мәселелері өзекті әңгіме тақырыбына айналды.

Соңғы күндер ішінде екі апта бойы өз сайлаушыларымды, сондай-ақ, жеке мәселелері бойынша қабылдадым. Олардың әрбірінің сөзін тыңдап қана қоймай, тиісінше нақты жауаптар беріп. ал кейбір мәселелерді шешуге арнайы уақыт қажет болғандықтан, бақылауға алынды. Бүл қүжаттарға да әдеттегідей мәселенің шешілуіне байланысты жауап беруді өз міндетім деп білемін.

Биыл 53 депутаттық сауал жасадым, нәтижесі жақсы болды. Мәселенің аумағы қомақты денсаулық сақтау, білім, ғылым, әлеуметтік проблемалар, көші қон, мәдениет, ақпарат, шекара, космос, Атом станциясы т.б. көптеген проблемалар өз шешімін тапты

- Елбасы жариялаған “Ауыл ж ы лы на” байланысты. Шүкір, Үкімет тарапынан елге к$п ждрдем берілді. Онын ішінде, Мақтааралга бөлін Бірақ, осы қыруар қарж

_______,іл~ар ~&7~мақсатъ

КІТАПХАНА— 17 •vcp'—

Инв.№ JQ Щ ь

жумсалып жатыр ма? Алдагы кезде де ауылга осылайша көңіл бөліне mg, жоқ осымөн тоқтай мз екен?

- Ауыл - барш амыздың алтын бес ігім із . Оны умытуға болмайды. Ауыл келешекте де болады. Бірақ мәселе мынада - 5- 10 үйді ауыл дегенге мен қосылмаймын. Ауыл іргелі болуға тиіс. Мектеп. мәдениет, денсаулық сақтау мекемелері ойдағыдаи болуы үшін ауыл көп санды отбасыларымен сәнді. Буны умытпау керек. Ал енді "Ауыл жылы” бітіп қалды. енді бул салаға көңіл бөлінбейді деуге болмайды. Үкіметте бул сала бойынша арнайы бағдарлама қабылданып. қыруар ақша бөлінгенінен хабардарсыздар депбілемін.

Елбасы да, Үкімет те ауылға оң көзқарас танытыл отыр. Ьуны байқамау мүмкін емес. Жол, ауыз су. білім, денсаулық сақтау, мәдениет мәселелеріне айтарлықтай көңіл бөліне бастады. Буны — еліміздің экономикасының дамуы деп түсінуіміз тиіс.

- Атакент, Мырзакент өңірлеріне табиги газ жетиізу үшін 15 шақырымдықжер асты қубырын ауыстыру қажет. Осыган қаржы бөлдіру жайы не болмақ?

- Газ турғындарға аса қажет. Атакентке газ келді. Түрғындардың біраз бөлігі газды пайдалануда. Мырзакент өңірі де газға ие болады. Оған өзіңіз айтқандай, біраз газ қубырларын алмастыру қажет. Қаржы мәселесі және жоба-смета қужаттарын жүзеге асыру міндеттері алда тур. Аудан әкімі Нуржанов О. бірге "КазТрансГаз басшылығымен осы мәселе бойынша жумыс атқарып жатырмыз.

- Таза ауыз су мәселесі бойынша қандай жумыстар атқарылып жатыр? Осы жобага сәйкес қанша қаржыбелінбек?

- Таза ауыз су мәселесі бойынша Жетісай қаласы және Мырзакент кентінде нақты жумыстар жүргізілуде. Мәселе - ертеден келе жатқан көне су қубырларын алмастыруда. Олардың көбі істен шыққан, бітелген, қараусыз қалған. Бүгінде олардың бірқатары жаңартылуда. Қайтадан су кубырлары төселуде. Жаңадан салынған елді мекендерге де су қубырлары тартылуда. Осы жумыстар үшін, биыл Республикалық бюджеттен 1 млрд. ақша бөлінгенін айта кеткен жөн.

—ла.. 18

- Сіз о қу - білімге алдымен жаны ауырып, күйетін жансыз. Ауданда биы л және келесі жы лы қанша мектеп салынбақшы? Оган республикалық бюджеттен қанша қаржы аударылады?

- Білім - елдің қуаты. Халқы мы зды ң бақыты да сол - урпақтардың оқуына, білім, мамандық алуына көл көңіл бөледі. Буған қуану керек. Ауданда биыл және келесі жылдары төрт типті мектеп салынады. 2008 жылға дейін 21 типтік мектеп салынып пайдалануға берілуі керек. Олардың қурылысы ойдағыдай аяқталуы үшін тиісті қаржы көздері белгіленген. Осы игі іс өз жалғасын табуда. Елге нақты нәтижелі еңбек ету бәріміздің парызымыз.

- Өзіңіз негізін қалаган (,Сырдария" университетінің болашагы қандай болады?

- “Сырдария" университетінің бүгінгі деңгейі Жетісай қаласына, оның сәулеті мен көркіне елеулі үлес қосып отыр. Жетісай қаласының жастар қаласына айналуына университет бірден-бір үлес қосуда десек, артық айтпаймыз. Жастар барда қалаға сән мен салтанат қоса енгендей сезіледі. Ал енді университеттің болашағына келсек, бүгінде жоғарғы оқу орны ретінде қалыптасып келе жатқан білім ордасы 35 мамандық бойынша мамандар әзірлейді. 8 мамандық бойынша магистратура биыл ашылған. Демек, университет өсуде, дамуда. Материалдық - техникалық базасы жөнінде де едәуір айтуға болады. Өткен жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаев университетте болды. Бул - айтулы мәртебе. Жоғары оқу орындары арасында көп салалы университеттер рейтингісі нәтижесінде бірінші ондыққа енуі - университеттің болашағынан үлкен үміт күттіреді. Оқу. әдістемелік, денсаулық бағыттарына арналған қурылыстар жыл сайын саябырсыған емес.

2007 жылы “Білім туралы” Заң қабылданады. осы Заңда барлық жоғары оқу орны меншіктігіне қарамастан мемлекеттен бірдей қамқорлық жасалады. Нарық заманында, өркениетті елдерде мемлекеттік емес жоғары оқу орындарының абырой мен беделге ие болғандары көп.

Ең бастысы - университет қалыптасу сатыларынан ойдағыдай өтті. “Сырдария" университеті Мырзашөл халқының тірегі мен

—CSV. 19 *V№—

татулығының символы десе де болады. Халық осы университеттің қалыптасуына үлкен еңбек етті. Мен де депутат ретінде осы ужымға қол ушын беруден жалықпаймын.

- Өзіңіз Жетісайды гүлдендіруге көп үлес қостыңыз. Қаладан жабық стадион салдырмақ екенсіз т.б. қандаи жобаларыңыз бар?

Рас Қалада жабық спорт кешені салынады. Қүрылыс-смета қужаттары әзір. Спорттық кешен балаларға керек. Ел игілілне қызмет етеді. Заманның талабы да солай. Университет ректораты аудан әкіміне осы нысаналарды салу ушін жер сүраған, дурыс. Шешім қабылданар деген үміттемін. Келешекте жетім-жесірлерге, олардың отбасына үй салып беру мәселесін қарастырудамын. Жер учаскілері белгіленсе, бүл міндет жүзеге аса бастайды деген

ойдамын. # w х о- П резидент т ік басқару ж үйесін қолдаисы з о а.

Елбасының "2030 даму стратегиясына” қалай қарайсыз? Президенттің биылгы Жолдауы туралы пікіріңіз?

- Азамат ретінде еліміздегі қалыптасқан жағдайға, ултаралық татулыққа. береке. бірлікке қолдау танытамын. Тыныштыққа жетпейді. Мемлекет те отбасы секілді. Үйдегі бір сәттік кикілжщ. қырық күнгі берекені алады. Солай емес пе? Бүны тек қана түсіну керек. Мемлекетіміз эволюциялық жолмен де жақсылыққа қол жеткізеді. Тек қана алға үмтылыс керек. Түрлі-түсті революция- ларды жасаған Грузия, Украина. Қырғызстанның аузы маиланды ма? Жоқ. Жағдайлары жақсармады. Келісіп істегенге еш нәрсе жетпейтіндігін олар түсінді.

Елд ің Конституциясы н сы йлайм ы н. Онда не д ел ін ген . Қазақстан Республикасында Президенттік басқару жүйесі деп айна - қатесіз жазылған. Ата Заңымызға бас иейік. Елбасы Жолдауы - еліміз дамуының бағдаршамы. Қандай істер атқарылмақ, нендеи шаралар қолға алынбақ, осының бәрі-бәрі де Жолдауда бар. Бір жыл ішінде жүзеге аспақ іс шараларды белгілеп алсақ, күш-жігерді соған жумылдырсақ, бул да естияр азамаггардың байыпты тірлігідеп түсінемін. # ^

- Әкімдер сайлауына көзқарасыңыз? Әкімдердің халықалдында есеп беруін қалай бағалайсыз?

20 ■n»-—

- Елімізде экономикалық реформалар жан-жақты әрі терең жүргізілді. Ел экономикалық даму жолына түсті. Ең алдымен, экономиканы ретке келтіру керектігін ің дәлелі расқа шықты. Жалақы, зейнетақы, жәрдемақы уақытылы, дер кезінде беріледі. Бұл - жақсылық.

Енді еліміз алдында саяси реформалар кезекте түр. Соның бірі - әкімдер сайлауы. Бүл - науқан емес. Жалпы алғанда, бір мәселе бар. Еліміз қай сәлада болмасын науқаншылыққа бой алды рмауда. Бүл - үлкен ж етіст ік. Алды мен тәж ірибе жинақталады, өмірге ендіріледі, тексеріледі, сарапталады. Содан соң өмірге жолдама беріледі. Әкімдер сайлауы да солай болады деп ойлаймын. Бүған жатырқаушылықпен қарамаймын. Өмір, қоғам үрдісі осыған әкелді.

Әкімдер ел алдында есеп берсін. Бүл дүрыс. Бірақ есеп тек есеп үшін болмасын. Ең бастысы - ортақ мүдде, ел игілігі күн тәртібінде болғаны дүрыс. Басты міндет еңбек адамдары риза болуы шарт.

- Мемлекеттік тіліміздің тағдыры не болып жатыр?- Туған тіл тағдыры әрбірімізді ойлантады. Өйткені мемлекеттік

тіл деп айдар тағылған қазақ тілі - ана тіліміз емес пе? Әрине, т іл ім із қиналуда, ж алтақ күй кеш уде дей берсек, мәселе шешілмейді. XX ғасырдың басында “Қазақ” газетін шығарған айтулы ағартушы арысымыз Ахмет Байтүрсынов “Енді қазақ өлмейді, өлетін жағдайдан кетті” демеді емес пе? Қалай десек те, газеттері, журналдары, мектептері және тағы басқа да қуатты күштерге ие қазақ мемлекетінде қазақ тіл ін ің болашағы зор екендігіне еш күмәнім жоқ. Ішкі түйсік солай дейді. Еліміз тіктелді. Азаматтары сергек. Буның бірде-біреуі кешегі кеңестік дәуірде болған емес. Рас, әлі де бул бағытта едәуір тірліктерді атқаруымыз керек. Оған бәріміз уйымдаса тіршілік жасауымыз қажет. Әр қазақ өзін ің ана тілінде сөйлеуі азаматтық парызы деп уғынамын. Қазақша сөйлеу бір мәселе, ал қазақ тілімізде мәдениетті сөйлеу екінші мәселе.

- Оппозицияга иөзқарасыңыз... Оларга сенім артуга бола ма? “Ақ жол” мен “Нагыз ақ жолдың” устанып отырган багыт-багдары көкейіңізге қона ма?

—«сь 21 ‘Vw-

- Оппозиция керек. Кезінде Франция Президенті Шарль де Голль “Оппозиция қажет. Ол болмаса, ой, санада бәсекелестік болмайды" деген екен. Сана мен ой үнемі сергек болуы үшін оппозицияның зияны жоқ. Халық өзі біледі, оппозиция не деп жатыр, айтқаны жен бе, әлде бүрыс па? Қажетін теріп алады. Бүгінгі қазақ халқы кешегі бала емес. Бәріне көзсіз сене бермейді. Еліктеу, солықтаудан бірте-бірте арылып келеді. ‘Ақ жол" мен "Нағыз ақ жол" жөнінде не айтайын, мәселе бағыт-бағдарында ғана емес, түпкі нәтижесінде, нені ойлайтынында. Және олардың бәрі үлттық, халықтық мүддеге дәлме-дәл келе ме? Гәп - осында^

- Сіз қандай галым-азамат болдыңыз? Кімге қарап бойтүзедіңіз, кімге қарап ой түзедіңіз?

- Парасатты, пайымды үстаздарым көп болды. Жас кезімізде сол кісілерден көп үйренд ік, екі жүзд іл ік, өтір ік күлуден жиіркенемін. Жанын салып, ішкі дүниесін жайып салып, ынта- шынтымен түсіндіретін үстаздарым да болды. Солардың сөзін есітіп өстік, қалыптастық. Кәсіптік еңбекке Шымкент пединсти- тутында шынықтым, ал ғылыммен Ресейде сусындадым. Енді солардың барлығын өзгелерге, жастарға қайтару кезеңіне аяқбасып қалыппыз.

- Сіздің алга қойған мақсатыңыз? Кімге, неге сенесіз?- Мақсат - көп қой. Ең алдымен, үл-қыздарым оңын, солын

таныса деймін. Сайлаушыларым жаңылысыппыз демесе деймін. Халыққа сенемін. Ел мен жер барда, табан тірер Отаның барда рухың да күшті болады. Солай деп білемін.

- Жумыс барысында жол таппай қиналган кезіңіз болдыма?

- Сондай бір түйыққа тірелген кездерім болады деп аита алмаймын. Қүдай сақтасын. Үнжүрғам түсіп. қажу дегенді білмеймін. Жол таппай. қиналғаннан гөрі, мәселені шешуді жөн көремін. Бірден таппасам да. оған барар жолдың реті табылады. Мәселе күрделенген сайын сол мәселені шешсем деген үмтылыскүшейе түседі. _

- Қатты шаршаған кезіңізде не істейсіз?

—-mv\. 22 ■vcp»~'

- Спортпен шүғылданамын. Баскетбол, мини футбол ойнаймын. Суға жүземін, кейінгі кезде бильярдқа әуестеніп жүрмін. Бұл спорт түрлері жұқарған жүйкеге, тарынған теріге бірден-бір ем.

- Достарыңызбен қарым-қатынасыңыз қалай?- Қимас достар көп деп айта алмаймын. Достармен достарша.

Әдеттегідей, бас қосамыз. Әңгіме-дүкен қүрамыз. Емін-еркін отырамыз. Кейінгі уақытта бүл жағдай сиреп бара жатқан сияқты. Ішімнен оған қуанамын. Неге, өзім де білмеймін.

- Қазіргі Парламенты, Үкіметтке көңіліңіз тола ма?- Парламентке, Үкіметке бағаны ел береді. Олардың қай

деңгейде жүмыс жасап отырғаны, бәрі-бәрі де елдің көз алдында.- Астанада жүргенде елмен байланысыңыз қалай? Ауыл

жаңалықтарын қалай біліп отырасыз? Жергілікті жердегі көмекшілеріңіз Сізге қалай жәрдем беріп жүр?

- Мен сайлаушыларыммен үнемі байланысып түрамын. Олар маған, мен оларға тиісті ақпараттарды жеткіземін. Хат-хабарлар алысамыз. Жеке мәселелері бойынша да хабарласады. Бүгінгі байланыс жүйесі елмен жан-жақты хабардар болуға толықжағдай жасалған. Сондықтан бүл мәселеде толық түсіністік бар.

- Дінге, ырымға сенесіз бе? Мешітке барасыз ба?- Қазірде елдің беті мүсылмандыққа бүрылды. Исламның

парасаттылыққа. имандылыққа үндеуін қалайша қолдамасқа. Адамгершілік үстанымдары да осы дінде. Ырымшыл емеспін. Бірақ алланың көзі дұрыс болсын деп іштей тілеп жүремін.

- Қандай киноларды көресіз? Соңгы кезде қандай кітап оқып жүрсіз?

- Қазақ киноларының әлемдік деңгейге көтерілгенін қалар едім. Солардың арасында “Көшпенділер" фильмін айтпай кетуге болмайды. Бүл туынды қазақхалқыныңболмысы қандай екендігін көрермендерге жан-жақты көрсетті. Қазақ болып туылғаныңа бойда қуаныш сезімін оятады. Өзім солай деп білемін. Бұл фильм жөнінде түрлі пікірлер бар. Десек те, осы өнер туындысын көрермен көргенде бейжай қалмайды. Бүрынғы кеңестік және отандық киноларды көруге ынталымын. Дүкенбай Досжанның

—«*а. 23

ултты қ менталитетке тунып турған ш ығармаларын оқудан жалыққан өмөспін. Әдөбиөткв байланысты газөт, журналдарды қол қалт еткенде көзден таса етпеймін.

- Отбасыңыз туралы бірер сөз?- Отбасымда жубайым - Есенкүл Сейілқызы білім беру

саласында қызмет етеді. Үш ул-қызымыз бар. Бәрі де жоғары білімді. Өздеріне сай еңбек етеді.

- Депутаттық жалақыңыз қанша?- Өзгелердің жалақысын сурамайды, дурыс па, Сәбитжан?

Өркениетті елдерде солай. Мен де осыны тутынамын. Бірақ

жетеді.- Сіздерге үй, көлік берді ме?- Үй, көлік жағы қанағаттандырады.- Өмірге ризасыз ба? Не жетпейді?- Дүниеге келген соң. соның өзі үлкен бақыт. Бүгінгі нарық

заманы, елдегі саяси-қоғамдық өмір мүмкіндігінше жақсы өмір сүруге бағыт алып отыр. Әрекет ет, алға үмтыл, бір жайда қозғалыссыз қалма дейді бүгінгі талап. Бундай талап кешегі кеңестік заманда да болды. Алайда. тізгін мен тусау салды. Теңгермешілікті устанды. Рас қой. Енді бул өмірге келген соң, өзіңе, урпағыңа лайықты жағдай жаса, тіршілігіңді оңда дегеннен өзге пиғылды байқамайсың.

- Депут ат т ық қызмет Сізге несімен унайды ? Ғалымдықтан қол узіл қалған жоқсыз ба?

- Депутаттық қызмет - ел үшін тер төгу деп білемін. Халықтың мүддесі турғысынан мемлекетіміздің будан да өркендеуі үшін заңдық, қуқықтық негіздер қалануға тиіс. Мемлекетіміз жас. Өитсе де. оның алғашқы тәуелсіз жылдарындағы мәнді де маңызды қужаттарды талқылап, қабылдап жатқанымыз жан семіртеді.

Делутаттар корпусы орналасқан Парламент үйінде мем- лекеттік ой-пікірлер қордаланған. Соларды елеп-екшеу, сараптау, пікір-таластарға қатысу, усыныс енгізу. ой айту, бір сөзбен айтқанда, бейжай қалмау. меніңше, рухыңды асқақ етеді.

Депутаттық қызмет қоғамдық-саяси сала болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүре алмайсың. Мүмкін де емес. Ал ғылыми жумыс менің өмірлік серігім. Жаныма, ойыма жақын, айнымас серіктен, достан қол үзіп қалуға бола ма? Ғалы мды қ мехнат өзіме қуаныш сыйлайды. Биыл менің жетекш ілігіммен 2 ғылым кандидаты қорғады. ҚР Ж оғары аттестациялық комитетін ің педагогика, психология және оқу әдістемесінің бас сарапшысымын.

АЖАЛ ТӨНДІРГЕН АЛАПАТ ЖҮК

Осыдан біраз бурын Семей қаласында ҮҚК қызметкерлері Қытайдан әкелінген “Сібір түйнегі" ауруымен зақымданған 90 тоннадан астам шошқа етін тәркілеген болатын. Шын мәнінде, бул дерек мемлекеттік маңызы бар төтенш е жағдай болып табылады, алайда осы оқиға туралы хабарлама тек БАҚ-тарда айтылғанымен, мемлекеттік органдар буған түсініктеме бере қоймады.

Осыдан бірнеше жыл бурын кейбір лаңкестік уйымдардың “Сібір түйнемесі штамдары” бар унтақ тарату арқылы АҚШ-ты дүрліктіргені мәлім. Ал біз буған АҚШ үкіметі мен Конгресінің қалай үн қатқанын да білеміз, өйткені, муның өзі мемлекет қауіпсіздігіне, тутастай алғанда, қоғамға қолсуғушылықболган еді. АҚШ үкіметі барлық БАҚ-тарда елдің халқын бул жөнінде ескертіп, нусқаулар

бергентін.Қазақстанда болған осы жағдайда мынаны атап көрсету керек.

бул жолы АҚШ-тағыдай пакетке немесе конвертке салынған емес, 90 тоннадан астам зақымданған ет анықталды, ал буған қаланың малдәрігерлік қызметі мен төтенше жағдайлар қызметі дер кезінде дабыл көтере білді. Бул оқиға біздің кеден және малдәрігерлік қадағалау қызметтерім ізд ің нашар жумыс істеп отырғанын көрсетеді. Ж әне муның өзі Қазақстанға адам үш ін қауіпті вирустары бар өнімді еш қиындықсыз алып өтуге болатынын айғақтайды. Мен муның елімізге еніп кеткен алғашқы әрі соңғы ажал төндіретін жүк болатынына сенгім келеді.

—™\. 25

Ал аталған жәйт ет бизнесімен айналысатын Қытай және Қазақстан коммерсанттарының біздің мемлекетіміздің бүкіл улттық қауіпсізд ігіне көрсеткен қыры болды. Бүл жағдайда дәрменсіздікке, әлсіздікке жол бермей, қатал да қатаң іс-қимыл таныту керек.

Осы төтенш е оқиғаға орай аталған мәселе Үк ім етт ің отырысында арнайы қаралуы, бұған жол берген адамдардан жауапкершілік талап етілуі қажет. ҚХР үкіметі алдына өтініш жасап, осы фактіге баға беру суралуы тиіс. Ол ҚР ІІМ-не тапсырылғаны жөн, өйткені, бул мәселеніңулттық қауіпсіздігімізге тікелей қатысы бар. Сондай-ақ, тергеу аяқталғанға дейін Қазақстан Респуб- ликасының аумағына басқа мемлекеттерден ет-сүт өнімдерін тасымалдауға тыйым салу, Семей мен басқа өңірлерге зақым- данған өнімдердің түспеуін қатаң бақылауға алу керек.

ЕЛ МЕЖЕСІ — ЕЛУЛІК

Жетістіктер аз емес Ал атқарылатын іс ушан-теңіз

Қазақстан өте қарқынды дамыған 50 мемлекеттің қатарына еуропалық стандартқа сай келетін, мінсіз де нақты дамыған ауыл шаруашылығы жүйесімен кіруі үшін еңөзекті мәселелерді анықтап алған дуры с. Бул үш ін а гроөнеркәс іпт ік кеш енді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес. ауылды турақты дамытудың ең басты іс-шараларын нақтылау - ең қажетті іс.

Бүкіләлемдік сауда үйымына кіру қарсаңында өндірілген өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары жүргізілуде. Ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындардың негізгі проблемасы - қайта жарақтану, яғни оларды халықаралық стандартқа сай өнім өндіре алатын қазіргі заманғы жаңа қуралжабдықтармен, қондырғылармен жабдықтау мәселесі. Бул қосымша қаражат тартумен тікелей байланысты.

— 26

Ең қолайлы жолы - қазіргі күнде лизинг несиелері немесе айналым қаражаттарын толтыру.

Елбасы Нурсултан Назарбаев 2003-2005 жылдарды Ауыл жылдары деп жариялады. Соған байланысты заңнамалықбазаны жаңарту мен кеңейту жөнінде қомақты жумыстар жүргізілді. М әселен, Ж ер кодексі, Су кодекс і, “Асыл туқы мды мал шаруашылығы туралы", “Туқым шаруашылыгы туралы", “Астық туралы ” , “Ө сімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы” , "Ветеринария туралы" заңдар қабылданып, ‘Өсімдіктерді қорғау туралы" Заңға және басқа да қужаттарға қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында саланың заман талабына сай заңнамалық негізін қалыптастыру мақса- тында 370-тен аса заң мен заңнамалар қабылданды.

Ал “Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы" Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтарды басым дамытудың қуқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік реттеудің негізгі ережелері, қағидаттары мен орындалу қуралдарын белгіледі. Олар ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және аграрлық нарықтың турақтылығы мен ауыл халқы турмысының сапалық стандарт- тарын қамтамасыз етуге бағытталған.

Агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналган тужырымдамасы әзірленіп, ол Үкіметтің өткен жылғы "Агроөнеркәсіп кешенін турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс- шаралар жоспары туралы " қаулы сы мен бек іт іл д і. Келесі онжылдықта ауыл шаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер Шығыс Еуропа елдерінің деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет. сүт, мақта өнімдерін еселей өндіруге тиіспіз.

М емлекеттің таяудағы онжылдықтағы стратегиялы қ м індеттер ін ің іш інде ең алды мен асты қ өнд іру мен мал шаруашылығы - басымдықтарымыздың бірі болуға тиіс деген Елбасы тужырымы іске асуы тиіс. Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді дамытуға мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен таяудағы жеті жыл ішінде шамамен 450 миллиард теңге жумсалады.

— 27 *\s»—

Дамыған мемлекеттерде жермен айналысатын шаруалардың саны 3-15 пайыздан аспайды, сондықтан б іздегі ауыл түрғындарының барлығы жермен айналыса алмайды және ол тиімсіз.

Ауыл турғындарының табыс көзін көтерудің негізгі жолы ауыл шаруашылық саласына қатысты емес жумыс орнын ашу.

Бүкіләлемдік сауда уйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары, кеткен шығындар мен жетістіктер агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға жумсалатын бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.

Үкімет 2005 жылы агроөнеркәсілтік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын әзірлеп, ол мақулданды. Үкіметтің 2006 жылғы 6 наурыздағы қаулысымен агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тужырымдамасын іске асырудың 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы бекітілді.

Аталған бағдарламаны іске асыру үшін 2006 жылғә арналған республикалық бюджетте 62,6 миллиард теңге көлемінде қаражат қарастырылған.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы жыл сайынғы өсу қарқыны 10-13 пайызды қурайды. бул ішкі рыноктағы азық-түлік тауарларының негізгі түрлерінің үлес салмағын едәуір көбейтуге мүмкіндік берді.

Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жумыс орны ашылды. бул бағдарламада көзделгендегіден бес есе көп. Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің ай сайынғы орташа нақты жалақысы 2 есе өсті.

Қабылданған шаралар жоғары дәрежеде даму мүмкіндігі бар ауылдық елді мекендердің санын қазірдің өзінде көбейтті. Мәселен, осы кезең ішінде олардың саны 31 пайызға өсіп, олардағы адамдар саны 692 мыңға жетті. Экологиялық жағдайы нашар деп танылған төртінші топтағы елді мекендер қазір жоқ. Тутас алғанда, үш жыл ішінде селолық елді мекендерде туратын халық саны 45 мыңға жетті.

—оз\. 28 *v®»“

Осы екі бағдарламаны іске асыру тиімді бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп көшөнін дамыту, импорт алмастыру, экспорттық мүмкіндіктерді кеңейту және ауылда туратын адамдардың турмыс жағдайы мен әл-ауқатын арттыру үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік берді. Сонымен бірге, мунда шешімін таппаған проблемалар жеткілікті. Елдің ауыл шаруа- шылығы өндірісі әлі де усақ тауар өндірумен айналысуда. Сала нөгізгі өндіріс қуралдарын, ең алдымөн техникалық паркті тез арада жаңартуды қажет етеді.

Ауыл шаруашылығында өндірілген өнімнің 80 пайызға жуығы өңделместен шикізат күйінде сатылады, өңдеуші кәсіп- орындардың технологиялық жағынан артта қалуы себөбінен дайын өнімнің бәсекелестікке қабілеті нашар. Осының бәрі еңбек өнімділігін, рентабельдікті және ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын арттыруға кедергі болып отыр. Муның өзі БСҮ-ға кіру кезінде көкейкесті сипат алады, біз онда ішкі азық-түлік нарығында ашық жағдайда жумыс істеуімізге тура келеді.

Осы проблемаларды шешу үшін 2005 жылы 'Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы" Заң қабылданды. Заңның қабылдануымен агроөнер- кәсіптік кешенді. ауылдық аумақтарды басым дамытудың және оларды турақты дамыту, ішкі және сыртқы нарықтағы отандық өнімнің бәсекеге қаб ілеттіл ігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік қолдау шараларын бір жүйеге келтірудің қүқықтық негізі жасалды. Осы Заңцы іске асыру жөніндегі нақты шаралар Үкіметтің қаулысымен бекітілген агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасында және оны іске асыру жөніндегі 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шарәлар бағдарламасында айқындалған.

Бул өкі қужаттың негізгі мақсаты - кешен салаларыныңөнімділігі мен кірістіл ігін арттыру, сондай-ақ отандық өнімнің улттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік кешеннің одан әрі дамуын қамтамасыз өту.

Агроөнеркәсіптік кешенді индустрияландыру. Ол нақты сектордың қажеттілігіне сәйкес салаларды техникалық және технологиялық жаңғырту. ғылыми қамтамасыз етуді күшейту,

—«*v. 29 “

инновациялық талдамаларды енгізу. кадрлық қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру арқылы қамтамасыз етіледі.

Агроөнеркәсіптік кешеннің инфрақұрылымын дамыту. Азық- түлік тауарларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін ықшамды жүйе қуру жоспарланып отыр, ол біздің БСҮ-ға кіруіміздің басты шарттарының бірі.

Бул міндетті шешу үшін ветеринариялық және фитосанита- риялық салауаттылықты қамтамасыз ету, қазіргі заманғы техникалық регламенттер мен стандарттарды әзірлеу мен енгізу және агроөнеркәсіптік кешен субъектілерінің халықаралық сапа және қауіпсіздік менеджменті жүйесіне көшуін қамтамасыз ету, мамандандырылған зертханалар желісін қуру және оларды халықаралық нормалардың талаптарына сәйкес қажетті жабдықтармен жарақтандыру қажет.

Агроөнеркәсіптік кешеннің улттық бәсекелестік артықшылық- тарын дамыту. Еліміздің аграрлық секторының бәсекелестік күресте тиімді пайдалануға болатын бірқатар басымдықтары мен іске асырылмаған әлеуеті бар.

Өнім рыногын мемлекеттік реттеу және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Азық-түліктің қауіпсіздігіне төнетін қатерді болдырмау мақсатында ішкі рынокты реттеудің біз үшін маңызы зор. Осы факторларды жою үшін, сондай-ақ бағаның кілт ауытқушылығын болдырмау және инфляциялық үдерістерді тежеу үшін әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын сатып алу және баға интервенциясы, биржалықсауда, ауыл шаруашылықөнімінің коммуналдық көтерме нарықтарын қуру тетіктері пайдаланылатын болады.

Сонымен қатар, алдағы уақытта БСҮ-ға кіруімізге байланысты, Ауыл шаруашылығы министрлігі отандық агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін және оның экспорттық әлеуетін арттыру ісін ынталандыру жөніндегі саясатты жандандыруды жоспарлап отыр.

Бул үшін:- өңдеу саласына белгілі жеңілдіктер қарастырылуы қажет.

Атап айтқанда, олар үшін ҚҚС ставкасын 50 пайызға азайтып,

— 30 ■'да-

шикізатты ҚҚС төлемейтіндерден сатып алғанда. шикізаттың бағасын салық төленетін базадан шығарып тастау;

- саланы исары себет” деп аталатын мемлөкеттік қолдау шеңберінде, яғни БСҮ усынған параметрлерге барынша жақын субсидиялау ерекше көңіл бөлуге турарлық іс.

Үшжылдық Ауыл жылы бағдарламасы мемлекеттің ауылға арнайы назар салуының көрінісі болды. Осы мерзім ішінде ауыл турғындарының жағдайын жақсарту мемлекеттік саясаттың ең басты бағыты атанды. Әрине, мундай қолдау үшін ең алдымен бағдарламаның жүзеге асырылуына бастамашы болған Елбасымыз Нурсултан Әбішулы Назарбаевқа зор алгыс айтамыз.

Үш жыл ішінде ауыл шаруашылығында көлемді жетістіктерге қол жеткізілгенімен, өкінішке орай, ол өздігінен дамитын жүйе ретінде толық деңгейде қалыптаса алмады. Оны мойындауымыз қажет. Себебі қазіргі кезде елімізде 7500-дей ауыл бар десек, соның 25 пайызының табысы күнкөріс деңгейінен төмен болып отыр. Тіпті натуралды шаруашылықпен өмір сүріп отырған ауыл- дар да кездеседі. Көптеген ауылда ең қажетті инфрақурылымның жоқтығынан қандай да бір замани шаруашылық жүргізудің өзі мүмкін емес. Сондай-ақ ауылды жерлерде соңғы өнім шығаратын өндірістерді. жумыс орындарын ашу мәселесі шетте қалды. Ауыл- шаруашылық өнімін өндірушілерге кейбір салық жеңілдіктерін беру мәселесі де жыл сайын кейінге ысырылып келеді. Бүкіл- әлемдіксауда уйымына кірер туста отандық шаруалардың әлемдік бәсекеге төтеп бере алатындай болуы үшін муны ескеру керек.

Сонымен қатар, осы уақытқа дейін ауылға нақты көмектесетін кешенді жүйе қура алмадық. Соңғы жылдары ауылға қыруар қаржы бөлінгенімен, оның біршамә бөлігі тиімсіз жумсалды.

Үкіметтің ауыл проблемаларын шешу туралы бастапқы тужырымдамасына маңызды өзгерістер енгізу қажет. Өйткені индустриялық ел қатарына қосылу үшін алдымен біз қалалық ултқа айналуымыз керек. Ал бізде ауыл журтшылығының үлес салмағы халықтың 45 пайызын қурап отыр. Ауылдағы жумыс орындары осынша халықты қамти алмайтыны түсінікті. Ал дамыған елдерде ауыл шаруашылығымен халықтың 10-15 пайызы ғана айналысатынын жәқсы білеміз. Сондықтан келешегі булың-

— 31 "Vw»—

ғыр шөлейтті елді мекендерден қалаға көшетін халықты қолдау- дың жүйелі жолдарын ойластыру қажет. Ауыл шаруашылығында адам саны ықшам болса ғана түбегейлі реформаларға шындапкірісуге болады. . .

Біз республикалық маңызы бар жолдарды бірінші кезекте депүлкен қалалардың арасындағы жолдарды жөндеп алдық. Енді “ауылшаруашылық жолдары” деген мәртебені анықтауымыз керек Бүгінде ауылшаруаларының пайдаланатын жолдары сын көтермейді. жоқтың қасы. Үкімет барлық ауыртпалықты жергілікті органдарға артып қойып. ол жолдарды жөндеуден қашып отыр. Бір ауданның ішінде шамамен кем дегенде 500 шақырымдаи ауылшаруашылық жолдары бар десек, оны жөндеуге қажетті қаржыны жергілікті бюджет ешқашан бөле алмайды. Сондықтан "ауылшаруашылық жолдары” дейтін жолдарды анықтап, оларды қаржыландыруды жергілікті бюджетпен қатар республикалық бюджеттен қарастыру керек.

Ауыл ш аруаш ы лы ғы на қаты сты заң жүйелерін терең сараптамадан өткізуіміз қажет. Қабылданып жатқан заңдар қалай жүмыс істеуде? Оларды жүзеге асыруға қажетті тиісті нормативтік актілер уақтылы қабылданды ма? Заң нормалары жөнінде ауыл шаруаларына ти істі түсін іктеме берілді ме? Өкінішке ораи, ш аруаларды ң оларға заң ж үзінде бөр іл іп оты рған түрш жеңілдіктерден еш хабары жоқ. Сонда жергілікті атқарушы билік органдары не қызмет атқарып отыр деген заңды сүрақтуындаиды.

Былтыр агроөнеркәсіптік кешенді және ауылды аумақтарды дамыту және мемлекеттік реттеу туралы маңызды заң қабыл- дадық. Бірақ аталмыш заң тиісті актілердің жоқтығынан толық жүмыс істемей, декларативті қүжат ретінде қалып отыр. Субсидияларды іске асыру тетігі анықталуы қажет еді.Жыл саиын өзгеріп отыратын тетіктердің болуы ақшалай субсидияларды енгізген кезде жарамсыз болуда. Көптеген шаруалар мемлекеттік субсидиялардан шет қалуда немесе жергілікті әкімдердің еркінетәуелді болуда.

Жалпы агроөнеркәсіпті субсидиялау схемасы гүжырым- дамалық өзгертуді қажет етеді. Осы заңды Парламентте қарастыру кезінде М әж іл іст ің А грарлы қ мәселелер комитеті атаулы

—-«v 32 •'w»—

субсидиялау және өсімдік шаруашылығын субсидиялау 1 гектар жерге шаққандағы есеппен жүргізілуі қажеттігі жөніндегі" норманы үсынған болатын. Өкінішке қарай, сол кезде ұтымды үсыныс қолдау таппады. Бүл ұсыныстың ауыл шаруалары үшін нақты көмек болатынын бүгінгі практика көрсетіп отыр. Сондықтан, мүмкін, бүл заңды қайта қарастырғанымыз жөн болар деп ойлаймыз.

Қазіргі кезде еліміз таңдап отырған кластерлік даму жолда- рының бірі - мақта шаруашылығын дамыту екені белгілі. Осыған сәйкес нақты істер де қолға алынды. Мақташыларға, олардың проблемаларына мемлекеттік деңгейде көңіл аударылып, Мәжіліс депутаттарының қатысуымен көптен күткен "Мақта туралы" заң жобасы да әзірленді. “Оңтүстік" атты арнайы еркін экономикалық аймақ құру қолға алынды. Мүның бәрі орынды шара.

“Мақта туралы" заң жобасы қарапайым мақташылардың мұқгажын орындауы керек. Қарапайым шаруалардың білдірген тиісті пікірлері тиісті қолдауын табуы керек. Сондықтан Үкімет бүл заңцы Парламентке енгізуді тездеткені дүрыс. Біз бүл жерде оны барынша жетілдіріп, онда тек мақта өңдеумен айналысатын өндірістердің ғана емес, қарапайым маі^гашылардың қүқықтары мен талаптарын қорғап қалуымыз қажет. Мысалы, бізде “Астық туралы” Заң бар. Бул өте тиянақты жасалган заң. Қазірдің өзінде астықпен шүғылданатын бірқатар мемлекеттер оны өздеріне типтік қүжат ретінде алуда. “Мақта туралы" заң жобасы да аталмыш заңнан кем болмауы тиіс. Себебі мақта шаруашылығы оңтүстік өңірдегі көптеген шаруалардың жалғыз табыс көзі екені белгілі.

Келесі маңызды бір мәселе - “Оңтүстік" еркін экономикалық аймағын қүру. Алғашқы кезде мақта өңдеушілерге жеңілдіктерді салалық немесе территориялық негізде беру мәселесі кеңінен қарастырылған еді. Соңынан территориялық негізде салықжеңіл- діктерін беру туралы шешім қабылданып, “Сайрам" еркін экономи- калық аймақ қүрылды. Осы шешімнің артықшылықтары мен қолайлылығы бар да шығар, бірақ бүл жерде кейбір отандық мақта өндірушілердің жағдайы ескерусіз қалып отыр.

33 *>>*'

Ауыл турғындарының денсаулық көрсеткіштерінің негізгісі - таза ауыз су мәсблесін шөшу жолында соңғы жылдары мемлекеттің тарапынан бөлгілі жумыстар атқарылуда. Өкінішке орай. көптеген жобаларды ң сапасы зды ғы сумен қамту жумыстарына кері әсерін тигізуде. Ауыз суға муқтаж ауылдардың мәселесі шуғыл шешілуі керек. Сондықтан инвестициялық даму бағдарламаларына тек суға муқтаж елді мекендерді анықтап, жоба дайындауды орталықтағы өкілеггі органға жүктеу керек. Сумей айналысатын өкілетті органның және сумей қамту мекемесінің жумыс істейтін тиімді жобасы керек.

Өңдеу салалары тозы ғы жеткен, энергоресурсты көп пайдаланатын. болашағы жоқ ескі технологиямен жумыс істейді. Шығарған өнімдері бәсекеге шыдамайды. Өнім сапасын анық- тайтын бүгінгі заман талабына сәйкес жабдықталған мемлекеттік лаборатория қажет.

Отандық өнімді қайта өңдеушілерді қолдау мақсатында қурал- жабдықтарды алу үшін несиелеу шарттарын үкіметтік деңгейде қайта қарау керек.

Алдын ала төлемдерді тағы да жеңілдендіру немесе қурал- жабдықтардың қунына сай жіктеуді, сондай-ақалған несиені екінші немесе үшінші жылдан бастап өтеуді қарастыру керек.

Ауылғә көмек көрсетіліп келеді. Ауыл шаруашылығы аяғынан тура бастады. бірақ. дегенмен онда әлі де шешілмеген мәселелер өте көп.

“А гроөнеркәсіп кешенін турақты дам ы туды ң 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын іске асыру" - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі.

Қазақстан халқына Ж олдауы нда Елбасы Нурсултан Назарбаевтың 'Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тур", деп көрсетуі агроөнеркәсіптік кешен мен ауылға да тікелей қатысты.

Таяудағы онжылдықта бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті. ең алдымен, ауыл шаруашылығы саласын дамытуды, мундағы шешілмеген түйінді мәселелерге айрықша назар аударуды талап етеді.

—«а\. 34 ‘\w -

КӨҢІЛ ТӨРІНДЕ ТҮРАТЫН КІТАП

Астананың туған күні қарсаңында Президент Нурсултан Назарбаевтың «Еуразия жүрегінде» атты кітабының тусаукесер рәсімі болды. Елбасы жиналған мәртебелі қонақтардың алдына шығып, тебірене сөйледі. Президенттің қолы қалт етіп босай қалғанда күнделікжүргізетінін, жүрегіне от беретін ойларды қағазға түсіретінін бурыннан білетінбіз. Енді сол біраз жылдан бері жинала-жинала қымбат қазынадай «сыр сандығында» сақталып келген дүниелері кітап боп жарық көріпті. «Қай кітап болмасын адамның көңіл күнделігі мен рухани толғаныстарының тоғысуы арқылы өмірге келеді. Менің бул кітабым да соңғы 10-12 жыл іш інде қағазға түскен түрл і жазбалары м мен жекелеген күнделіктерімнің жемісі», - деп сабақтады сөзін Елбасы.

Расында ғой. Адам естелікпен ғумыр кешеді, ертеңге деген үмітпен өмір сүреді. Үміті үзілген кісінің тіршілігі қызықсыз, өткенін умыту баянсыздыққа соқтырады. Ал мына жаңа кітапта тәуелсіз ел болғалы бергі қадау - қадау оқиғалар автордың көңіл күйі арқылы көркем баяндалып, оқырманды қызықтыра жетелеп отырады. 70 жылға жуық ел астанасы болған Алматыдан П резидент Ә кім ш іл ігін ің , м инистрл іктер мен мәртебелі мекемелердің қоңыраулы керуенін түзіп, Сарыарқа төсіндегі, Есіл өзенінің бойындағы көне қоныс Ақмолаға көшудің өзі үлкен тарих.

1994 жылғы 6 шілдеде Президент Парламент депутаттарының алдына шығып, астананы Алматыдан қияндағы желі азынаған, жазы аптап ыстық, қысы қақаған суық облыс орталығына көшіру керектігін айтып. ел астанасын таңдау 32 өлшем бойынша жүргенін тәптіш теп түс інд ір іп бергені есім ізде. Ол қандай өлшемдер дейсіз ғой.

Ең әуелі астана болатын қала сол елдің барлық өңірімен бірдей қашықтықта орын теппегі; сосын қала инфрақурылымының экономикалық ти імділ ігі, яғни көлік-коммуникация, тасымал күштерінің аса қымбатқа түспеуі; үшінші: сейсмикалық қауіпсіздігі; төртінші: шекарадан бірдей қашықтықта орналасып, қауіпсіздік жағдайының қамтамасыз болуы; бесінші: улттар мен улыстың бір

35

жерге тығыз, бір жерде сирек болмай, б іркелкі үлеспен қоныстануы; алтыншы: болашақастананың табиғи ортамен тығыз үйлесім табуы; жетінші: келешек экологиялық жағдайының жақсы болмағы... Осылайша астана боларлық себеп саралана береді. Сонда залдағы шешуші дауыс иелері қулаққа үрған танадай тым- тырыс қалыпты. Президентті туған күнімен қуттықтауды да естен шығарса керек. Біраз депутаттар қаржы тапшылығы қос өкпені қысып, нарық реформалары дурыс жүрмей жатқанда өзге шаруамыз қүрып қалды ма, әлде астымыздан су шықты ма деп үнсіз қалыпты. Енді біразы «әй, астананы көшіру деген қиялдағы дүние ғой!.. Әзірге мақүл деп қол көтере салайық, онсыз да бул шаруа 20-30 жылсыз іске аспайды» деп қол көтере салыпты. Расында, бюджет қабының аузын ашса - түбі көрінетіні мынау. Зейнетақы, білім, ғылым, турмыстық қызмет. өзге де реформалар күпшегі тайған, тастаққа түскен арбадай қиқалақтап жүрмей жатқаны анау. Шетел инвесторлары сауысқаннан сақ, салған ақшаның қайтымы қалай болады, су аягы қурдымға кетпей ме десіп, ауыздарын қу шөппен сүртіп, сырт айналып қашады. Оппозиция лидерлері нақа айдан аяғы салбырап түскен әпенділер секілді: «Ау, анау қайда?.. Мынау неге қирап біткен?» десіп, онсыз да қатып жүрген басты қатыра түседі. Мінекей, қолымыздағы кітаптың «Қала шежіресі» деп аталатын екінші тарауы осындай оқиғаны көзге елестетуімен қызық.

Нурсултан Әбішулы - халық назарында жүрген кісі. Халық назарында жүрген адамның әрбір ісі, жүріп өткен жолы, қиналысы мен толғанысы. муңы мен уайымы -тарих хаттамасы. Астананың күннен-күнге кісі танымастай болып өзгеріп, бой көтеріп, сәнді қалаға айналып келе жатқаны Елбасының көңіл - күйімен сабақтас өрбиді. Кітаптың әр бетінен күйіп жанған, бір күні екінші күніне еш уқсамайтын, арпалыспен өтіп жатқан тағдырды көреміз.

Қазақта тас түсхен жеріне ауыр дейді. Көшуін - көштік, келуін - келдік, енді арнасы үзіліп иретілген Есіл жағасында батпаққа батып жатқан, ескерусіз қалған шағын қонысты ақшаңқан, қарқарадай ғажайып қала етуге қудіретіміз жете ме? Дос сүйініп, душпан күйінетіндей ақ булттар арасына әдемі қала орнатуға бір жетсе - Президентіміздің ғана тәуекелі жеткен! Осы шындықты

— 36

кітап авторы: «Бәрін жалғыз өзім жасадым... мынаны тындырдым... ананы қираттым...» деп емес, осынау Астананың салыну кезіндегі үлкенді - кішілі улы шаруаға араласқан жеке тулғаларды, қолтықтаса, қолдаса, қанаттаса қимылдаған әріптестерді, жасына, жасамысына қарамай - түгел келтіріп, келістіріп суреттейді. «Атаулар керуені» бөлімінде ортағасырлық Бозоқ қаласының жай-күйі, Қараөткел жағындағы ежелгі керуен сарайлар орны, ондағы Батағай патшалығының көне қонысы егжей-тегжейлі сөз болады. «Ежелгі қоныс, ескі журт» бөлімі баяғы 1832 жылы салынған Ақмола бекінісінен бастап кешегі елорда көшіп келгенге дейінгі аса қызықты, күрделі баян; сосынғы «Тарихтан танабында таңба қалған» бөлімінде кітап авторы ерекше зерттеушілік зерде танытқан.

«Осының бәрі маған қазіргі Ақмола облысының аумағы отырықшы турмыстың бай тарихына ие, мунда тайпалық бірлестіктер мен тутас мемлекеттер пайда болып, өздерінен кейін көне қоныстар, рәсімдік қурылыстар, таңбалы зираттар және бір кезде гүлденген қаланың журтын қалдырып кеткен деп ашық та нақты тужырым жасауға мүмкінд ік береді» (Н .Назарбаев, «Еуразия жүрегінде», Алматы, Атамура, 2005, 78-бет) деп жазады.

Жақсы кітап - кісінің сырласы. Ырғағы келіскен, бояуы бай осынау беттерді оқып отырып. елі үшін күйіп -жаныл жүрген үлкен тулғаның жүрек лүпілін, сезім сырын, тіпті көңіл - күйін тап басып танығандай боласыз. Ақылды, дегдар кісімен сырласқандай кейіпке енесіз.

Астананың турақты даму орталығының меңгерушісі Дэвид Уолтонмен сөз орайы келгенде тілдесіп қалғаным бар. «Өркениетті елдердің астанасы даму стратегиясы арқылы өмір сүреді, келешегін болжайды», - дейді меңгеруші мырза. Бул страте- гияның негізгі нысандары қандай болуы керек? Қала келешекте қай бағытқа қарай қанат жаяды, сол бағыттың белгілі тәртіпке түскен жүйесін жасау; ғылымның жетекші сзласын жете меңгерген кәсіби мамандарды мол шоғырландыру, әсіресе астанаға қурылысшы инженерлер, сәулетшілер, дизайнерлер, кіші және орта бизнес иелері ауадай қажет, табиғи ортаның сән - салтанаты ортақ полюстен шығып жатуы; астананың рухани символын удайы

—«V» 37 'V»—

жас үрпақ санасына сіңіре түсу, мінекей... қадау-қадау күрделі мәселелерді болаш ақ бағдарлам аны ң басты нысанына айналдырған. Муның өзі қаланың келешегіне батыл болжам жасауға мүмкіндік береді.

Кітап авторы түрақты даму орталы ғы ны ң меңгеруш ісі сабақтаған әлгі ойларды өз пайымы, өз түжырымы арқылы тереңдете түседі. Әсіресе «Елорда эстетикасы» тарауында Астананың тек өзіне тән, өзге қалаларда қайталамайтын ескерткіш жүйесі, қаптағыш, әшекей зертас, қазіргі заманға сай сәулет сыры тілге тиек болады. Жапон сәулетшісі Кишо Куракава, органикалық архитертураның атасы Фрэнк Ллойд Райт, Бразилия сәулетшісі Оскар Неймейер устанған үлгілер, олардың классикалық пікірлері, сызба машықтары көшіп келіп Сарыарқа төсінде орнап жатқан ақшаңқан қалаға үндесіп, әрі қазақтың үлттық өрнегі әрі рухани символы арқылы байи түскен.

Астана келбеті ешқашан улттық идея, үлттық эстетикадан табаны ажыраған емес. Қазақтың ғасырлар бойғы қалыптасқан қүрылыс салу сәулет нысандарының табиғи жалғасы іспетті.

Ең ғанибеті - жаңа астананың экосистемасын қалыптастыру, биосфералық тазалығын сақтау, келешекте ақ бүлттар арасына орнаған алып қаланы сүлулық пен серп іл іст ің символына айналдыру ғой.

Кітапта мүлде аз айтылса да, өз кезеңінде елене қоймаған, кейінгі үрпақ жадында түта жүрер айрықша үш оқиғаны арнайы айта кетуді жөн көрдік.

Мүның бірі: алғашқы нобайын Президент сызған, былайғы жүмысшы сызбасын сәулетші Ақмырза Рүстембеков мінсіз орындап шыққан 97 метрлік Бәйтерек мүнарасы. Кремль. Эйфель, Нью-Дели алаңында орын тепкен мүнарамен салыстырғанда әрі сәнді, әрі қаланың төңірегі түгел көрінетін шын шабытты ғимарат осы. Екінші нысан: қаланың кіндік ортасына орын тепкен, 2000 жылы маусымда еңселі есігін ашқан Президенттік мәдениет орталығы. соның бес қабатты зәулім ғимараты. Орталықтың алғашқы нобай-нусқасын - таңға жуық ашылған гүл қауызына, жоғарғы қабатын доғаша иілген конусқа үқсатып Президенттін өзі сызғаны мәлім. Сызбаның түпнүсқасы құнды экспонат болып

—«А' 38 л»*—>

музейде сақтаулы. Үшінші нысан: Ішкі істер министрлігінің қарсы бетіне орын тепкен «Отан қорғаушылар» монументі. Дөңгеленген жер шарының алдында алысқа көз жіберген кейуана, қолында сусын қуйылған шара...Қиыр көкжиекке көз тігіп, майданға кеткен я үлының, я жүбайының қашан қарасы көрінеді деп, үміт пен күдік аралас көңіл і - қола мен мысқа қүп үйлескен і әсерлі-ақ. Қарағандылық суретші әрлеп, мүсінші қалыптап қүйған осынау тұғырдың алғашқы нобай-нүсқасын Нурсултан Әбішулы сызған еді.

Осынау үш бірдей үлкен өнер туындысы туралы автор көп айтпаған, бул туғырлардың негізгі авторы өзі екенін ауызға алмаған. Қалай десек те, Елбасының бул кітапта өзінен гөрі өзгелерді айтуға, өзі сызған нусқадан гөрі Кишо Куракава, Кензо Танге, Оскар Неймейер қолтаңбасына кеңірек жүгініп, дүниелік сәулет өнерінен мол-мол «сусындаған» төл қурылысымызды егжей - тегжейлі әңгімелеуі биік, өрелі ойға жетелейді.

Қала - бейне, миллиондаған оқырманы бар кітап секілді. Кітаптың көркемдік кестесі қаншалық әдемі шықса, соншалық өмірлік болмақ. Ол бүгін оқып, ертең тастай салатын жарнама проспектісі емес. Сол айтқандай дөңгеленген дүниеде өз орнын ойып турып алатын қала мәңгілікпен үндесуі қажет, әр қышы, әр тасы, салтанаты жарқ - журқ еткен өткінші жылтырауықтан гөрі тәлімі терең - улттық рухтан күш алып, беріктігі моос шкаласына сай, сулулығы қиялда танып - біліп қалыптасқан қыпшақ аруына келетін. улттық бет-ажары айын болмағы қуп.

Кітапты оқып шыққаннан кейін үлкен, биік ойға жүгінесіз. Ол - ой: әр қазақ Астананы жүрегінің төріндегі төркін журтым деп тануы керек. Эр азамат келешекте қалаға эстетикалық ләззат алып, күш жинап, топырағына тәу етіп қайтуға жолға шыққаны ләзім. «Сонда ғана қаланың мәңгілік ғумырлы болмағы», дейді Президент.

1996 жылы 6 қазанда Ақмола арнайы экономикалық аумағын қүру туралы Жарлыққа қол қойылғаннан кейін түсімніңбО пайызын қаланың өзінде қалдыру жағдайды біраз жақсартты. Шетелге шыққан сайын жаңа Астана салуды Президент әріптестеріне төндіре айтып, инвестиция тартуды күрт көтергені мәлім. Өтемсіз

-"м\. 39

инвестиция есебінен 1997 жылы екі жүз миллион доллар жинай алғаны осы күнмен салыстырғанда үлкен бір белес болатын. Мүның бәрі Елбасының қажырлы іс-қимылының нәтижесі еді.

Аз ғана мысалға жүгінсек: Әбу-Даби даму қорының гранты есебінен салынған Президент ақордасы, Саудия гранты есебінен бой көтерген Парламент Сенаты, кардиология орталығы. «Аджип», «Қарашығанақ Петролеум» қаржысымен Үлттық кітапхана, «Қазақмыс» қаржысымен дипломатиялық қалашық, Катар көмегімен «Нүр-Астана» мешіті. Кувейт қоры есебінен Астана қаласының әкімдігі. мүнай компаниялары есебінен «Қазақстан» спорт кешені дәтке қуат жылдам-ақ бой көтерді.

«Еуразия жүрегінде» кітабының ең әсерлі түсы - «Елорда эстетикасы» тарауы. Бүл тарауда Президенттің Астана ішіндегі әр ескерткіш, әр күрделі қүрылыс туралы өз ойы, өз түжырымы нанымды кестеленген. Ауыр басын еңсесін езген зіл ойға меңдетіп, шапанын жүре жамылып сейілдеп қайту мезетін қалыптаған Абай мүсіні - өзге өңірдегі еш Абайға үқсамайды. Есіл өзенінің оң жағалауына ат ойнатып, тізгін тартқан Кенесарының қатулы қабағы ше! Домбыра үстап, билей басып қарсы алдыңнан шыға келген ару қыздың мүсіні ше! Үлкен алаңдағы әуіздегі домаланған жер шарының бүйірінен сорғып аққан мөлдір тамшы - Эрнест Неизвестныйдың әйгілі «Исаның жүрегі» мүсініне егіз тамшыдай үқсайды. Көпір үстіндегі ырғуға әзірленген барыс бейнесі - тәуелсіздік символы.

Сарыарқа төсіне. ақша булттар арасына сүлу қала салудың алғашқы идеясының авторы - Президент; қиын жүріп жатқан реформаларға қаржы тапшылығына қарамай, қызметтес, істөс әріптестерінің қарсылығына қүлақ аспай, үлкен межені бағыт етіп, тәуелсіз елдің астанасын Еуразияның эпицентіріне көшірген де Президент; ең соңында қаланың әр көшесі, әр ғимараты, этнопаркі. музейі, салтанат сарайы. түғырлы ескерткіші үшін көптеген қайшы пікірталасты жеңе отырып, өзінің биік ойын өткізе білген табандылық иесі - тағы да Президент. Сол себепті кітап авторын жас қаланың «кіндік атасы» десек те, Астананың бас сәулетшісі десек те үйлесімді секілді.

— 40 *'№»"'

Шынын айтсақ, автор жанын мазалаған өз ісін тәптіштей отырып, өзгені биіктеткен. Кейінгі үрпаққа қаратып биік, көшелі сөз айтқан.

Нарық заманында. қиын ғасырдың дүлей кеңістігінде әр күнін арпалыспен өткізіп жатқан. Сарыарқа төсіне ғажайып сәнді қала салған бүгінгі үрпақтың жүрек төрінен орын алар ғүмырлы кітап авторына алгысымыз ерекше.

МАҚТААРАЛДЫҚ ОҚУШЫЛАР МИНИСТРЛІКТЕН ШАРАПАТ КҮТЕДІ

266 мыңнан астам халқы бар Оңтүстік Қазақстан облысының шалғайында орналасқан Мақтаарал ауданындағы 118 мектебінде бүгінгі таңца 80 мыңцай оқушы білім алуда. 48 мектеп типтік үлгіде салынған. ал қалған мектептер ыңғайластырылған ғимараттарда орналасқан, оның ішіндегі 70 мектеп 50-60-жылдарда салынған тозығы жеткен гимараттарға жайғасқан. Сынып бөлмелерінің жетіспеушілігінен 14 мектепте оқушылар үш ауысымда оқиды. Ауданда 20 м ектептің ғимараты апатты жағдайда. Ың-

—«XV. 41 •»>»-

ғайластырылған ғимараттарға жайғасқан мектептерде спорт және мәжіліс залдары, шеберхана, асхана болмағандықтан, толық- қанды оқу-тәрбие жумыстарын жүргізудің мүмкіншілігі жоқ. Оның үстіне, аудан Өзбекстан Республикасы қурамында болған сегіз жыл ішінде бірде-бір мектеп салынбаған.

Сонымен қатар, алыс және жақын шетелдерден көшіп келуші оралмандар легініңтоластамауынан және аудан халқыныңтабиғи өсіміндегі оң өзгерістерге байланысты халқымыз жыл сайын кемін- де 4-5 мыңға улғаюда. Әр жылы 7 мыңдай оқушы бірінші сыныпқа оқуға барады. Оның үстіне 2008 жылдан бастап жалпы білім беретін мектептер 12 жылдық оқуға көшетінін қосыңыз. Ал аудан мектелтеріндегі сынып бөлмелерінің жетіспеуі бул маңызды міндетті жүзеге асыруда көп қиындықтар туғызатыны сөзсіз.

Сондыктан, оның алдын алу мақсатында бюджеттен арнайы қаржы бөлініп, бүгінгі таңда аса қажетті 11 мектептің денешы- нықтыру залының, 3 балабақшаныңжәне ‘Ж ас уландар" лагерінің ж обалау-см еталы қ қужаттары дайы ндалы п, мемлекеттік сараптамадан өткізілді.

Ендігі міндет осы нысандарды қурылыс жоспарына енгізу болып отыр. 2006 жылға жергілікті бюджеттен жобалау жумыс- тарына және мемлекеттік сараптамадан өткізуге 16,7 млн. теңге бөлінді. Осы жағдайларды Білім және ғылым министрлігі ескеріп, мәселенің оң шешілуіне ықпал етсе, нур үстіне нур болар еді.

МӘСЕЛЕ ЖҮЗЕГЕ АСУЫМЕН ҚҮНДЫ

Мемлеиет басш ысы Нурсулт ан Назарбаевтың Қазақстан халқына Ж олдауында қогамның көптеген салаларымен қатар, әлеуметтік мәселелерге де үлкен маңыз берілді. Осыган орай біз Парламент Мәжілісінің депутаты, Мәжілістің Әлеуметтік мәдени даму жөніндегі комит ет інің хат ш ысы Оңалбай Аяш еепен кездесіп, Жолдаудан туындайтын аталган салаға қатысты кейбір сауалдарға жауап беруін өтінген едік.

- Оңалбай Аяшулы, Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы биыл несімен ерекшеленеді деп ойлайсыз?

- Жолдау Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолындағы жаңа кезеңіне бағытталган. Осы орайда депутаггар бул қужаттың маңызын халыққа жеткізу мақсатында, сайлау округтеріне бардық. Мақтаарал ауданына іс-сапар кезінде байқағаным, халық Жолдауды дурыс қабылдаған, үлкен үмітпен қарап отыр. Оны әр түрлі ужымдар, ғылым, білім ордалары талқылап қорытындылар шығарып жатыр. Мәселен, Сырдария университетінде «Қазақстан экономикалық. әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» тақырыбымен өткен ғылыми-теориялық конференцияны айтуға болады. Оның барысында әр түрлі ойлар айтылып мәселелерге терең талдау жасалды. Жалпы, аймақ халқы Жолдауды тек қолдап қана қоймай, оны жүзеге асыруға көмек беруге ынтасы барын байқатты.

- Жолдауда Орталық Азия мемлекеттерінің одағы деген мәселе айтылды. Шекаралық ауданнан сайланғандықтан, осыған өз ойыңызды білдірсеңіз.

- Келесі ғасырда ең маңызды ресурс мунай мен газ емес, су болатындығы белгілі. Орталық Азияда осы мәселе болашақ қайшылықтардың негізі болмау үшін, су ресурстары мен азық-түлік ресурстары н, тем ір жол тораптары н б ірлесіп пайдалану стратегиясын жүзеге асырғанымыз жөн. Еркін экономикалық

—ад, 43

аймақ қүру арқылы өзара экономикалық даму мен өркендеу жолына түсу - уақыт талабы. Бүл әсіресе Оңтүстік Қазақстан үшін ерекше маңызды. Себебі, көршілес мемлекеттердегі экономи- калық ахуал оңтүстікте ерекше сезіледі, ықпал етеді, кейде дамуын тежейді. Ал ортақ стандарттарға келу, тек Отанымыздағы емес, бауырлас мемлекеттердегі жаңа реф ормаларға мол мүмкіндіктер ашады.

- Өзіңіз сайланған Мақтаарал ауданында шешімін күткен мәселелер бар болар?

- М енің депутат ретіндегі жүмысым комитет қызметімен шектелмей. өзім сайланған Мақтаарал ауданы турғындарының өмір сүру деңгейін көтеруге нақты атсалысып келемін. Халықтың әлеуметтік қорғалу мәселесі, әсіресе ауылдық жерде айқын байқалады. Экономикамыздың өсу қарқыны жоғары болғанымен, әлеуметтік саланың көптеген мәселелері әлі өз шешімін таппай отыр. Аталмыш проблемаға қаты сты позициям белгіл і: эконом иканы ң өсу қарқыны күш ейген сайын әлеуметтік қамсыздандыру да өсе беруі керек. Елбасы өзінің Қазақстан халқына Ж олдауы нда бүл салаға көп көңіл бөлд і. Аудан түрғындарын мазалап отырған мәселелердің бірі - денсаулық сақтау. Әлі күнге дейін М ақтааралдә орталы қ аурухана пайдалануға берілмей келеді. Мүны ауданға сапары кезінде Премьер-Министр Д.Ахметов те айтқан болатын. Алайда, аталған мәселе өз шешімін тапқан жоқ. Соны бір жақты шешу үшін үнемі жалпы отырыстарда айтып келемін.

Мақтаарал ауданы республикамыздың қиыр оңтүстігінде орналасқандықтан темір жол көлігі де бүл аймақ үшін көкейкесті. Темір жол қатынастары негізінен көршілес Өзбекстан аумағы арқылы өтеді. Соны пайдаланған көрш і ел транспортты қ тарифтерді жогары белгілеп отыр. Сондықтан, Сарыағаш темір жол бекетін ің жүмы сы н кеңейтіп , ауданны ң транзитт ік мүмкіндіктерін арттыру керек. Ал ауылшаруашылығын айтпаса да түсінікті. Былтыр мемлекет тарапынан берілген пестицидтер

— 44 •>»»—

сапасының төмендігі шаруа-фермерлерді тоқыратып кетті. Ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаның төмен белгіленуі, бүл саладағы дамуды баяулатып. мүмкіндіктерін шектеуде. Осы мәселені Ауылшаруашылығы министрлігімен біріге отырып шешсек деген ойдамын. Демек, менің сайлаушылар алдында жайбарақат отыруыма ешқандай негіз жоқ.

- ¥зақ уақыт білім саласында қызмет істедіңіз. Бүгінгі реформаларға көзқарасыңыз қандай?

- XX! ғасыр ғылым мен техниканың ғасыры. Көштен қалмау үшін мемлекет бірінші кезекте келешек үрпаққа жақсы білім беру мәселесін өзінің негізгі мақсаты етіп белгілеп, осы бағытта аянып қалмауы керек. Білім жүйесін халықаралық стандарттарға сай ету мақсатында бірқатар реформалар жүзеге асырылды. Алайда, халықаралық жүйе мен тәжірибенің жеткілікті сараланбауының нәтижесінде Қазақстанда күтілген нәтижеге әлі қол жеткен жоқ. Білім сапасыны ң төмендеуі, ғылым мен біл імге кездейсоқ адамдардың келуіне, бүл жүйеге тән емес жемқорлықтың қанат жаюына алып келді. Бүған қоса жоғары оқу оры ндары н жекешелендіруде жіберілген олқылықтар, бүрын базалық болып табылатын білім ордаларының ғылыми-техникалық базасының қүлдырап, маман үстаздардың азаюына соқтырды. Жоғары оқу орындары өте көп, ал олардың филиалдары жаңбырдан кейінгі саңырау қүлақтай қаптап кетті. Осындайда білім сапасы туралы не айтуға болады. Оның үстіне үстаздардың, дәрігерлердің, мәдениет қызметкерлерінің жалақысы төмен. Яғни, бүл жағдай осы салаларға деген қызығушылықты төмендетті. Мектепте оқыту технологиясы да күрделенді. Оқушыны да 45 минут білімге баулу үшін көп тер тегу керек. Ауылдық жерлерде мектеп үстаздарының б іл ім д ер і ж етк іл ікс із , оған көп себептер бар. С онды қтан үстаздардың апталық жүктемесін 14-16 сағатқа түсіру керек, бүл бір. Екіншіден, мектеп үстаздары еңбектеріне сай жалақы алуы тиіс. Үшіншіден, мүғалімдердің зейнетке шығарылатын жас мөлшері төмендетілгені жөн. Әрине айтуға оңай, дегенмен де мемлекетіміздің бүған жағдайы жетеді деп ойлаймын.

— 45 **#»•—

- Оралмандар мәселесін шешу Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне берілгені белгілі. Қазіргі таңда осы ағайындарымыздың басында шешімін күткен қандай мәселелер бар?

- Әлемнің әр түкпірінде шашырап жүрген қазақтарды жыл сайын бюджеттен қомақты қаржы бөліп, квота бойынша көшіріп алу дәстүрге айналды. Оның сыртында өз күштерімен көшіп келіп жатқан ағайындар да аз емес. Сөйтіп, аз жылдарда Қазақстанға көшіп келген қандастарымыздың саны бір миллионға жетті. Бүл демографиялық мәселелерді шешуге, салт-дәстүрлерім іздің дамуына жаңа серпін берді. Көші-қон жүйесінде де кемшіліктер жоқ емес. Ол әсіресе қүжат алу мәселесінде көрініс тауып отыр. Оралмандардың атамекенге турақты келіп, ел азаматтығын алуына дейінгі іс-қимыл ережесі нақты көрсетілмеген. Мысалы жоғары оқу орындарындағы дайындық курстарына оралман- дардың түсу ережесі әлі қабылданбаған. Нәтижесінде, бүл курстарға түсу оралмандар үшін арманға айналып отыр. Тағы да бір факт. Көші-қон полициясының бас басқармасы оралмандардан келген бойда азам атты қ алуды талап етед і. Ал көш і-қон департамент! оларды кейін оралман ретінде үй беру тізімінен шығарып тастайды. Квота мәселесі де өте қиын жолмен жүзеге асады. Президенттің Жарлығымен жыл сайынғы квотаға сәйкес оралмандарға түрғын үй алу үшін отбасының әрбір мүшесіне берілетін қаржыны 200 еселенген айлықтық есептік көрсеткішке дейін көтеру қажет. Халықтың көші-қон саласындағы мәселелерді реттейтін жергілікті атқарушы органдардың қузыретін кеңейту керек. Бүдан басқа квотадан тыс келген оралмандарға жеңілдіктер мен өтемақылар белгілеуде жергіл ікті атқарушы органдарға қосымша қүқық беру, аймақтарда оралман мәселелерімен айналысатын өкілетті орган қүру қажет. Елбасының Жолдауынан кейін бүл мәселе өз шешімін табады деген ойдамын.

- Ө зің із әлеуметтік салаға қаты сты заң жобаларын талқылауға қатысып жүрсіз. Зейнетақымен қамсыздан- дыруда олқы түстар бар ма?

— 46 • * • * » » -

- Зейнетақы көлемі әлі де өз дәрежесінде деп айту қиын. Елбасы тапсырмасы бойынша 2003 жылы 1 миллион 56 мың зейнеткердің зейнетақысы қайта есептелді, алайда 500 мың адам үмыт қалған сияқты. Әсіресе ауылдық жерлерде бүрын ауыр жүмыстарда болып, өтпелі кезеңце басқа салаларға кетуге мәжбүр болған адамдар төмен зейнетақы алуда. Зейнеткерлердің бүл категориясына еңбек өтілімі мен соңғы жалақыларына сәйкес, қайта есептеу жүргізілсе. Сонымен қатар болашақ зейнеткерлерге зейнетақы қорларында жинақталған қаражаттардың дурыс инвестициялануын үйымдастырғанымыз жөн. Жоғарыда айтылған мәселелер шешімін тапқаннан кейін, зейнетақының инфлияцияға сәйкес индексациясы на көңіл белуге болар еді. Аталмыш проблема бүгінгі күні әлі де өз шешімін тапқан жоқ.

- Экономикамыздың жағдайы түзелген шақта мәдениетке де көп көңіл бөле бастадық...

- Мәжіліске келіп түскен заң жобаларының ішінде «Мәдениет туралы» заң жобасының орны ерекше. Мәдениет - өте күрделі үғым. Ол тек кино, театр, шығармашылықпен шектелмейді. Бірінші кезекте адам, оны ң күндел ікт і өм ір і, басқа адамдарм ен қатынасының негізі, қоғамдық өмірдің бет бейнесі. Бүл мәселенің ерекше маңыздылығын ескере отырып, біздің комитет Сенаттағы әріптестерім ізбен бірлесе үстім іздегі жылдың 15 сәуір інде Парламенттік тыңдаулар өткізбекші. Бүл заң жобасы көптен бері түралап келе жатқан салаға дем беріп, дамуына септігін тигізер деген үміттемін. Өйткені ол осы сала үшін ерекше маңызды болып табылады әрі бүдан кейін қабылданатын «Кино туралы», «Театр туралы», «Шығармашылық одақтар туралы», «Музыка туралы», «Кітапханалар туралы» және тағы басқа да заңдарға негіз қалайтындай болады деп ойлаймын. Ол үшін мәдениетке әсерін тигізетін факторлар айқындалып, елімізде қанша мәдениет ошақтары бар, қаншасын қалпына келтіру керектігін, ол үшін қанша қаражат қажеттігін саралау қажет.

- «Егемен Қазақстанның» үстіміздегі жылдың 16 ақпан күнгі нөмірінде «Парламентке ел жағдайын емес, өз жағдайын ойлап барған ба?..» деген тақырыппен Ғ.Мүратбаев атындағы

—■ 47

Ж етісай гу м а н и т а р л ы қ ко л л е д ж і ұ ж ы м ы н ы ң ха ты жарияланған болаты н. Онда колледж уж ы м ы сізге аталған оқу мекемесіне тиесілі жатақхананы алғалы жаты р деп кінә таққан-ды. Осыған не айтар едіңіз.

- Шынында да түсініспеушілік болды. Ия, бір топ депутаттар болып Мақтаарал ауданының дамуына үлес қосып отырған «Сырдария» университеті жанынан Қытайдан, Моңғолиядан және Өзбекстаннан келген оралмандардың дайындық тобындағы үл- қы здары на колледж ғим араты н жалға беруді сурап хат жазғанымыз рас. Көп кешікпей облыстық білім департаментінен аталған жатақхананы жалға беруге ешқандай мүмкіндік жоқ деген жауап алдық. Содан бүл мәселені жылы жауып қойғанбыз. Сөйтіп, оған нүкте қойылған. Бар шындық міне, осы. Енді оны қоздыра

берудің қажеті жоқ шығар.

- Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен Асқар Тұрапбайүлы, «Егемен Қазақстан».

-«.«V. 48

ПРЕЗИДЕНТТІҢ НАЗАРЫ

'Ш

“Меніңуәделерім ешқашан бос сөз болған емес, ал сіздер маған үнемі үміт үялатып, биік белес- терге бастаған шын жүректен қолдау көрсет- тіңіздер", деді Президент. Халқына қаратып айты лған аталы сөз осы ндай болмақш ы. Елімізде шағын және орта бизнесті дамытып жатырмыз’ ШЬІН мәнінДегі халықтық капита-

\л лизмге бет бүрдық дейміз; тәуелсіздік алғалы бері шетел инвестициясынан елімізге қырық

миллиард доллардан астам қаржы бүлағы бұрылды дейміз; кешірім жасалған көлеңкелі бизнестен жарты миллиард доллар қайтып оралып, ел игілігіне жұмыс істей бастады дейміз; ішкі жалпы өнім жылма-жыл жоғарылап, көңіл көншітеді дейміз. Әлемдік экономикада Қазақстан моделі өз алдына отау тікті. Білім және ғылым саласына екі-үш жыл көлемінде бюджеттен орасан мол қаржы босатылды. Ауыл шаруашылығына бөлінген дотация көлем і де айтарлықтай. Ендеше, елде қиын жүріп жатқан реформалар, атап айтсақ, білім және ғылым, әлеуметтік сала, коммуналдық қызмет, жерге жекеменшік, осылардың баспал- дақтап көтерілу динамикасы көңілге орасан зор куаныш шуағын қүяды. Осының мәнісін көп ойландым. Бюджет халықтың маңдай тері мен табан ақысынан қүралады. Оның үстіне шетелге шығып жатқан қазба байлықтарымыздың қарымтасынан толады. Енді осы екеуінен бас кұрап, қазынамызды толтырған ырзық-несібені көздің қарашығындай сақтап, сыбайлас жемқорлардың апан аузынан арашалап алыл қалу - мәселенің бергі жағы, ал сол қомақты қаржыны халықтың бүгінгі тоқшылығы үшін, ертеңгі болашағы үшін орнымен жұмсай білу - ыждаьатты есепқойлықты қажет етеді. Осы жерде хакім Абайдың сөзі еске оралады. Азаматтарымыздың "...көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін үғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады", - дейд і. О сындағы байлаулы лы қ сөзінде терең мән жатыр. Байлаулылық көбіне білімге, зеректікке келеді. Сол білімді, сол

— 49 лда—

зейін, зеректікті қажет жеріне жүмсамай, жанып жүріп шаруа тындырмай, көштің соңынан еріп, жүрт жүрген жолды шаңдатып жөңкіле беру бәрімізге сын болмақшы. Атымыздың басын улы көштің бас жағына түзейікші, деді Президент өз Жолдауында. Өз басым Президенттің әуел бастан екі мінезін үнатамын, қүлай қүптаймын. Бірінші мінезі - нені ойға алса да екіүшты сөйлемей, екіүдай жүрмей. екі жаққа жалтақтамай, сүйей салды қылмай, жанып жүріп істейтіні. Жанып жүріп істеген іс әрдайым оңынан бітеді. Президент туралы жазылған бірді-екілі көркем шығар- маларды, дерекке табан тіреген очерк кітаптарын оқып шыққанда, санаға can ете қалатын ой - Нурсултан Әбішүлының кешегі бала жастан маңдай терін тамшылатып, бейнеттің от-жалынында қайнап піскендігі. Жастайынан ауыр жүмыстан бойын тартпай өскендігі. Бозбала кезінде анасы Әлжанның бір жағына шығамын деп бөлініп берген бір гектардай қызылшаны суару, шөптеу, түбін қопсыту, жегілеу. жүйектеу шаруасына күні бойы кіріскенде алақаны ойылғанша қимылдайды екен.Содан кейін Теміртаудың №3 шойын балқыту пешінің от-жалынына оранып, күпәйкесін түзды суға малып, бірде кокс лақтырып, келесіде пеш науасынан шойын ағызып, жан алып, жан беріп жүргенде бас қорытпашы: “Шәкірттердің ішінен бір шыдаса - осы Султан ғана төзіп шығады”, - дейді екен. Днепродзержинск училищесін бітіріп оралған отыз көгенкөздің ішінен екі-үш жылда қорытпашы болып Нурсултан Әбішулының әбден қалыптасуы - әлгі бас шебердің сәуегей сөзінің дәлелі. Сүйегі қатып үлгермеген жас кезінен бейнетте шыңдалған адам өмір жолында қандай қиындық кездессе де тайсалмайды, тура беттеп барады. Әлгідегі ойға алған шаруаны жанып жүріп тындырады деуіміз содан. Президенттің екінші мінез қыры - тәуекелдің адамы. Қасиетті Қуранда Аллатағала тәуекелшіл кісіні сүйеді деген сөз бар Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары, қысқа жіп күрмеуге келмей жатқанда, Парламент мүшелерінің, зиялы қауымның “осы қалай болар екен" деген дүдәмалына қарамай, баяғы тәуекел деп аяғын үзеңгіге салған батыр бабаларына уқсап, елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіруі. ақ қар. көк муз 1997 жылдыңақпанында елорданыңтуңғыш нобай-нусқасына әлемдегі бір деген мықты сәулетшілерді шақырып, бәйге жариялауы - осы

—«5V. 50 ‘"ta*—

тәуекелшіл мінезінен туындап еді. Ел еңсесін түзеп алсын, оң- солымызға қарайық деп сөзбуйдаға салып жүре бергенде осы күнгі ғажайып қала - Астана салынып үлгермес еді. Биылғы Жолдау да осы тәуекелдің ақ қағазға түскен көрінісіндей елестейді. Президент Нурсултан Назарбаев инагурацияда сөйлеген сөзінде болайын деп турған істі болғызбай жіберетіндер мен болмайтын істің өзін болғызатындардың ара-жігін ажыратып, жан аямай жарқырап жумыс істейтіндер ғана қатарымызда қалады, деді. М емлекеттік қурылымдар мен лауазымды тулғалардың іс- қимылын реттеу қолға алынды. Министрлік пен ведомстводағы жүріп жатқан қатты қысқартулар осы пәрменнің нәтижесі. Сонымен қатар ақпараттық қуралдарда мемлекеттік үлкен мәшиненің бір-бір тегершігі - мемлекеттік қызметшілерді жемқор етіп көрсетіп, жөн-жосықсыз айыптауды тиятын кез келді деп ойлаймыз. Жоғарыда білім және ғылым саласына екі-үш жыл көлемінде мол қаржы босатылды дедік. Ал қазақ мектептеріндегі оқулықтардың сапасы Лиссабон конвенциясына еркін енетіндей әлемдік стандарт деңгейіне әлі көтеріле алған жоқ. Мектептеріміз мазмун жағынан жүтаң, жаңашылдығы мардымсыз оқулықпен ілдәлдалап сауат ашып келеді. Жақында республикалық газетте қазақ мектептерінің 9-сыныбына арналған математика оқулығы қатты сынға алынды. Ресей оқулығынан жартылай аударма жасап, оның өзінде біраз дүниелерді дурыс аудармай, мағынасын булыңғырлап, күлдібадам ғып шығарған оқулық жалғыз сол ма екен. Қайта жазылған Қазақстан тарихы да ауыл мектептеріне түгел жетпеді. Жалпы осы оқулық жағдайы муғалімдердің қабырғасына батқалы қашан. Алдағы, дәлірек айтсақ 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп, муғалімдердің кәсіптік деңгейін, оқулықтар мен білім беру сапасын арттыруға бағытталған межені Президент өз Жолдауында әдемі тарқатып айтты. 10 жылдықты бітірген оқушы одан әрі кәсілтік-техникалық білім алып, отбасын қуруға бет бурса, буған біздің қарсылығымыз жоқ, жастардың бәрі жоғары оқу орнына умтылсын деген талап қоймаймыз, деді Президентіміз. Аса дарынды, қабілетті жастар ғана жоғары білімге қулшыныс танытса қүба-қүп. Сондықтан қазақстандық білім моделін өзімізге лайықтап, жаңаша қурып,

— 51 лзл-

дүниелік деңгейге көтеретініміз ләзім деп қадап айтты. Жоғары оқу орындарының білім беру сапасын тексеру, стандарттау, тестілік жүйеге түсу, білім саласына жаңа технология енгізу үшін аттай бес мемлекеттік қазынашылық кәсіпорын қүрылған еді. Бесеуі де бюджеттен қаржыландырылады. Жоғары оқу орнының білім сапасын аккредитациядан өткізу қазынашылық кәсіпорны бір жыл болды әлі бір де бір жоғары оқу орнын аккредитациядан өткізген емес. Бүл мәселенің бір жағы ғана. Әйнектің екінші жағынан көз салып көрелік. 2005 жылы елдегі министрліктердегі бюджет босатқан. әйтсе де жүмсаудың жолын таппай, тоғандағы тоспа судай іркіліп қалған қаржы көзінің өзі 29 миллиард теңге екен. Болайын деп түрған істі болғызбай, аяғын сиырқұйымшақ етіп жіңішкертіп жіберетін шенеуніктер арамызда әлі күнге шіреніп жүріп жатқан секілд і. 12 жылдық білім реформасы Лиссабон конвенциясына қосылуды ң алғы шарттарын жүзеге асыра бастады. Коммуналдық түрғын үй реформасы - өндіруші мен түтынушы арасында нағыз нарықтық арнаға түсті, яғни халықтық капитализм а жол ашты. 2006 жылғы қаңтарда жарияланған экономикалық бостандық рейтингінде еліміз бір жыл ішінде 17 орынға жоғарылап, 122-орындағы Ресейді басып озып, мүның үстіне 111-орындағы Қытаймен қүйрық тістесіп, дүниелік бәсеке жарысында 113-орынға табан тірегені қуантады. Ал бәсекеге қабілеттілік жөнінен былтыр 61-ші орыннан көрінгеніміз бар. Бүл дегеніңіз - әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті, оза шауып бара жатқан маңцайалды 50 елдің қатарына ілігетін күн де қашық емес деген сөз. Әлбетте, алынған асуды місе түту тоғышарлыққа апарады, тығырыққа тірейді. Белгілі бір қол жеткен табысқа қарамастан. дүниенің бәсекеге неғұрлым қабілетті елдері бүгінгі таңда жаңа технология мен қызмет көрсетуді түрақты, үзбей жетілдіру есебінен дамып отыр. Қазақстан экономикасы әлі де басым түрде шикізат өндіруші, сатушы рөлінде қалып келеді. Бүл ретте Ж ІӨ өс ім ін ің жарты сы нан көбі жаңа технологияға бағынышты. демек, технологияның сапасын қарқынды дамыту арқылы әлгі жартылай жетістіктің олқысын толтыра алады екенбіз. М емлекет басш ысы биы лғы Ж олдауы нда елд ің дәстүрл і бәсекелес басымдықтарын тиімді пайдалануды, сол арқылы

—vav. 52 *>»»—

сапалы серпінді секірісті талап етеді. Экономиканы түрлендіріп, жаңа бағыттарын іздеп табуды, бүған қоса жедел жаңғырту инновациясы на жол аш уды м індеттейд і. Басты нысан - азаматтардың өмір сүру сапасын арттыру. Салық саясаты салық санын жинақылау арқылы кәсіпкерлік пен халықаралық сауданы дамытуды ынталандыра түспекш і. Бюджет саясаты мүнай кірістерін пайдалану тетіктерін жетілдіруге, экономиканың басым секторларын дамытуға, халықтың кедей жіктерін әлеуметтік жағы нан қолдай түсуге ба ғы ттал ған . А лдағы уақы тта бәсекелестікті одан әрі арттыру және ырықтандыру үшін шүғыл шаралар қабылданады. Банктердің сырттан қарыз алуы шектеле түседі. Қосалқы бөлшектер мен ауыл шаруашылығы мәшинелерін жасау үш ін б ірлескен кәс іпоры ндар қүры лады . М үнай-газ саласына арналған мәшинелер мен жабдықтар өндірісін жолға қою көзделеді. Бүл істерге кеудесінде оты бар, білімі мен білігі жогары, қай деңгейде болсын жүмыс істеуге қабілетті, дарынды мамандар тартылмақ. Президент Жолдауында Астананы дамыту айрықша көңіл көншітер мәртебеге ие болған. Астанада ғажайып жобамен Бейбітшілік пен келісім сарайын, қысы-жазы істейтін жабық стадион және Президент паркін салу жоспарланған. Есіл өзенінің сол жағалауына элиталық университет салу, келешекте ол оқу орнын Англияның Кембридж, Оксфорд, Американың Гарвард, Египеттің Әл-Азхар университетінің білім беру деңгейіне дейін көтеру көзделеді. Сол жақ жағалаудың көлік қатынасын жақсарту мақсатында 2 көпір, 4 жол айрығы іске қосылады. Осы жылдың өзінде іргетасы беріктен қалана бастайтын диагностика, нейрохирургия орталығы, терт бірдей амбулаторлық-емхана кешені, бес мектеп кереге жайып, көңілге қуаныш пен сенім сәулесін қүяды. Алдағыны болжау, келешекке көз ж іберу - лидерлерге тән іс. Мидай жазықСарыарқа төсінде дүркіретіп жаңа қала салғанда шетелдік меймандардың көзімен қарап, көңілімен пішетін жобалар болғаны ләзім. Қазақтар жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір сүріп, үлан-ғайыр далаға иелік етіп, ешкімге ұқсамайтын, ешкімге етегін басқызбайтын өркениетжасап үлгерді. Сол өркениетті өмірге заман талабына сай нәр беру -

-"о\. 53

біздің үрпақтың борышы. Щучье-Бурабай курорттық аймағын өркендету. Қорғалжын қорығын шетелдік кезбелердің көз қүртына айналдыру бергі ауы лды ң әңгімесі. Ал келешекте шетелдік туристерге арнайы ашылатын аңшылық, саят, балық аулау, бүркіт салу, дала сафариін көз алдына мөлдіретіп қайыра әкелу - Астанамыздың абыройын аспандата түсері кәміл. Кез келген бәсекеде тізгін қағыса алатын қүрылыс материалдары, жиьаз жасау, тамақ өнеркәсібі қарқындап дамитынына сенесіз. Бүған қоса қала экологиясы дүниел ік стандартқа деңгейлес, сай болмақшы. Астанаға қарап кеңдікті сезініп, Астананы аралап кемелдене түсеріміз кәміл. Астананы айтқанда аузымызға ең әуелі үлкен, биік деген сөздер жиі түсетін болады. Қаланы аралағанда кеудем ізге нурлы сезім толады . Ө ркениетті елдердегідей түрғындары рухани кемелдене түседі әлі-ақ! Елдігіміздің бет- бейнесін ің басым көр ін іс і мәдениет, ақпарат және с п о р н ы дамытудан басталады. Барлық азаматтардың белгілі бір көлемде мемлекеттік тілді игеруі үшін жан-жақты жағдай жасалады. Бүл салаға бөлінетін қаржы жылдан-жылға үлғая түспек. “Мәдени мүра" мемлекеттік бағдарламасының бірінші кезеңі аяқталды, енді екінші кезеңін қолға алмақшымыз. Мүнда тарихи-мәдени мүраның аса мәнді нысандары қайта қалпына келтіріледі. Елдегі көне ескерткіш тер түгелге жуық есепке алынады, археологиялық қазбалар кең көлемде, терең мазмүнда ж үргіз іле түспекш і. Бабадан қалған асыл сөзді қайта тірілту, оларды жарқ еткізіп кітап қылып ш ығару үрд іс і ж алғаса берм ек. “ Б ереке-б ірл ігі мен ы нты м ағы ж арасқан хал ы қты ң ал м айты н асуы ж оқ", деп Президент өзін ің жүрекжарды сырын жайып салды. Осыдан шығатын ой - демократиялық қоғам қүру дегеніміз, әр адамның өзіне, отбасына, одан асып ортасына, бүдан биіктеп өз еліне пайдасын тигізу, қажыр-қайратын бөлісе білу, бай адамдары мол мемлекет қүру болмақшы. Енді келіп ғасырлар бойы қанымызға сіңген реттілік, тектілік, сөзге түру, намысқой болу, имандылық, үлкенді. әйелді сыйлау секілді салт-дәстүрімізді лақтырып тастап, я батыстық даңғаза демократияны, я шығыстық үндемей үйдей

54 *nw>—

пәлені төндірген жосықты әкеліп, үй ішінен үй тігіп: “Мынау бізге қолайлы екен, нағыз демократия осы!" деп еліміздің бүтіндігін, берекесін бұза алмаймыз. Қазақстанға үлы дәстүрімізге табан тіреген дәйекті, бірлікті, бірауызды демократиялық үстаным қажет екенд ігі қадап айты лды . Ш ы нды ғы нда ғой: ж ариялы л ы қ — жарапазаншылық емес, жауырды жаба тоқу да болмас, ол - қоғам алдындағы үлы жауапкершілік, азаматтык парызды сезіне түсу, шынның жүзіне тура қарау. Үлтының мүддесі үшін күйіп-жану. П ре зи д ен тт ің нусқауы м ен қүры л ған аза м а тты қ қоғам ды демократияландыру жөніндегі үлттық комиссия осы нысананы басшылыққа алады. Халықтың қадым дәстүрін, қайталанбас кескіндеме бояуын, саз өнерін қадірлейтін әрбір кәсіпкер-меценат үлы мәртебелі өнерге мемлекетпен бірдей қызмет етуі керек. Еншісі бөлінбейтін мүра - үлттық өнер. Осы өнерді үлықтап қана мәдение-тіміздің деңгейін дүниелік биікке көтере алады екенбіз. Көңілі жай, ырзық-несібесі мол ел ғана мәдениет туралы ойланып, келешектің қамын жейді. Әуелгі баспалдақ - экономика, сосынғы баспалдақ - мәдениет деп, зайырлы тәуелсіз м емлекеттің іргетасын беріктен қалап жатқанымыз содан. Еліміздегі бизнес иелерінің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру жөнінде жүлынды ой айтылды. Бүл дегеніңіз - өзімнің арбам жүре түрсын, өзгенікі не болса ол болсын дегеннің керімен кетпей, кәсіпкердің өзін байытқан, ақшалы еткен ортасына көңіл бөліп, қызмет етуін міндеттей түседі. Ақшалы алпауыт аспаннан түсе қалған жоқ. Ол осы елдің халқының маңдай тері, жүмыс күші, жер-суы, белгілі мөлшерде қаржылық ауыс-түйіс қатынастары арқасында Антейге айналды, сондықтан қалталы қаржыгерлер өрдайым төменге, аяғының астына зер сәла қарап, "осы мен қалай өсіп жетілдім... қайда кетіп барамын?” деп әрдайым әулетіне, әлеуметіне есеп беріп отырғаны жөн. Мүны Президент өз Ж олдауында жақсы айтты. Залда отырып толқыдым, тебіренд ім . Бүл м індетті - әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына қосылу міндетін Елбасымыз бүрынырақ та айтты. Биылғы Жолдауында соны таратты, жолдарын көрсетті, мақсатты айқындады. Мына

—'«V 55

біздер жүрекжарды Ж олдауда айтылған әрбір устанымды темірқазық жулдызындай маңдайға устап, адаспайтын, бурые кетпейтін бағдаршаммен ендігі аз жылдар көлемінде дүниелік маңдайалды 50 елдің сапына ілігеміз деп тер төгетін боламыз. Керуен тартқан үзақ жолға қажыр-қайрат, биік устаным, ілгергі тілеу, сенім, сүйіспендік, ғаделет, ізгілік, бәрі-бәрі арналады демекпіз!

ХАЛЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАС ҚАЖЕТ

Елбасы Нурсултан Назарбаев өзінің халыққа Жолдауында: ‘Ъ іл ім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды қуралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Адамның өмір бойы білім алуы үшін жагдай туғызуымыз керек”, - деген болатын.

300 мыңға жуық халқы бар Оңтүстік Қазақстан облысының шалғайында орналасқан Мақтаарал ауданындағы 118 мектепте бүгінгі таңда 84 мыңдай оқушы. 7 мың муғалім бар.

Қазақстан Республикасы ны ң әлеум еттік-эконом икалы қ дамуы ны ң 2007-2009 жылдарга арналған орта мерзімді жоспарында Мақтаарал ауданында Республикалық бюджеттен 2009 жылға дейін 19 мектеп салыну көзделген, алайда 2007 жылғы Республикалық бюджетте бірде-бір мектеп салу жоспарланбаған. Аталған мектептердің 11-і Өзбекстанмен шекарада орналасқан. 48 мектеп типтік үлгіде салынған, ал қалған мектептер ынғайлас- тырылған ғимараттарда орналасқан, оның ішіндегі 70 мектеп 1950- 1960 жылдары турғызылып, бүгінде әбден тозығы жеткен барактарда жайғасқан. Сынып бөлмелерінің жетіспеушілігінен 10 мыңға жуық бала терт ауысымда оқиды. Ауданда 20 мектептің ғимараты апатты жағдайда. Ыңғайластырылған ғимараттардағы мектептерде спорт және мәжіліс залдары, шеберхана, асхана болмағандықтан. толыққанды оқу-тәрбие жумыстарын жүргізудің

— 56 •vw'—

мүмкінш іл ігі болмай отыр. Оның үстіне. аудан Өзбекстан Республикасы қурамында болған жылдар ішінде бірде-бір жаңа мектеп салынбаған.

Сонымен қатар, алыс және жақын шетелдерден көшіп келуші оралмандардың және халықтың табиғи өсімінен турғындар жыл сайын кемінде 4-5 мыңға көбеюде. Әр жылы 7 мыңдай оқушы бірінші сыныпқа оқуға барады. Оның үстіне 2008 жылдан бастап жалпы білім беретін мектептер 12 жылдық оқуға көшетінін қосыңыз. Ал, аудан мектептеріндегі сынып бөлмелерініңжетіспеуі бул маңызды міндетті жүзеге асыруға көп қиындықтар туғызатыны сөзсіз.

Сондықтан, мектеп салуды 2007 жылғы және одан кейінгі жылдарға Республикалық бюджетке кіргізу қажет. Үкімет пен тиісті министрліктер аталған проблемада халықтық көзқарас танытады деп сенейік. Өйткені, тығырықтан шығудың өзге жолы жоқ.

Зардап шеккен шаруалар жәрдем күтеді

Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданы, Жаңажол ауылдық округіне қарасты Арайлы аумағындағы шаруа қожалық- тарынан өтініш хат келді. Олардың жазуларына қарағанда, 24 тамызда Мақтаарал ауданы Жаңажол ауылдық округіне қарасты Арайлы елді мекені аумағында № 1-138,4 га, № 2-123,05 га алқаптағы шаруа қожалықтарының егістік жерлерін “Достық" каналы дамбасының 70 метрдей жерін бузып кетуі себепті жоғары дағы шаруа қож алы қтары ны ң м ақталы қ алқабы — 142,05 га. күріш дақылы 117,4 га егістік жерлері топан су астында қалған.

Барлығы 55 шаруа қожалықтарының жыл басынан бері еткен еңбегі еш болып, мақта еккен шаруалар 30,0 ц/га, ал күріш дақылын еккен шаруалар 60,0 ц/ra өнімінен айрылды. Егер егістік алқапты топан су баспаганда шаруалар 426,15 тонна шитті мақта, 704 тонна күріш салысын алар еді. Келген шығынның орташа нарықтық бағасы шитті мақтаның әр тоннасын 50 000 теңгеден есептесек, 21 307 500 теңге, күріш салысының эр тоннасын 40 000 теңгеден есептесек, 28 160 000 теңге болар еді.

Жоғарыда аталған ауыл түрғындары, барлығы 55 шаруа қожалықтарының отбасындағы 350 адам басқадай табыс көзі болмағандықтан, осы егістік өнімінен түсетін табысқа қарап отырғантын.

Топан су салдарынан зардап шеккен шаруаларға дақылдардың 49 467 500 теңге өнімінің қүнын өндіріп беруге жәрдем берілсе, қуба-қуп. Осы мәселені еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Төтенше жағдайлар министрлігі ескеріп, күш біріктіріп шешсе, сауапты іс атқарылған болар еді.

ДҮНИЕНІҢ КІЛТІ

Жақсы кітап адам секілді. Оқырманымен жүздеседі, тілдеседі,

пікірлеседі, бүрын өзіңе белгісіз болып келген басқа әлемге алып алыстатып әкетеді, қиялыңды қанаттандырып, ойыңа ой қосады.

—«а. 58 *v»~

Түңғыш Президентіміз Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың таяуда қолыма тиген «Казахстанский путь» («Қазақстан жолы») деп аталатын кітабын қадалып отырып оқып шыққанда көп шындыққа көзім жеткенін жасыра алмаймын.

Ең әуелі соңғы он бес - жиырма жылғы өмірімді көз алдымнан қайыра бір өткеріп шыққандай әсерде болдым. Кісі былайғы кезде көп нәрсені бетінен қалқып, «ә, осылай болуға тиіс» деген оймен жүре қабылдап, жүре мақулдап. жүре дабырлап өте шығады. Шаш етек шаруаны тындырып жүрген секілді, тасы өрге домалап бара жатқандай көрінеді. журт шықпаған төбеге шыққандай сезіледі. Шын мәнінде Экклезиаст уағызында айтқандай - айналып келгенде осының бәрі «әншейін күйкі тіршілік». Жүрдім - бардым осыдан шығады.

Кітаптың алғы сөзінде, сосын соңғы сөзінде аөтордың «осы дүние келешек Қазақстан лидерлерінің үстелінде жататын кітап болсын деген ниетпен жазылды» деген ой ушқыны қылаң береді. Шындығында ғой, күнделікті сапырылысқан тіршілікте, біреу биіктегі лауазым үстелінен ушып кетпеуін ойлайды, келесі бала - шағаның қамын жейді, біреу ілгергі тілеумен умтылып «жетсем!..озсам!..» деумен өліп - өшеді, көбіне өмірінің мәнін, су ішкілігінің пәлсәпасын терең бойлап таразылай бермейді. Мына алдымда жатқан 60x84 7t6 форматтағы қалың кітап қазіргі қазақ зиялыларының ақыл таразысы болып көрінді.

Түсіндірейік.Ең әуелі өткен ғасырдың 90-шы жылдары «мына жүрген біздер

кімдер едік» деген сауалға жауап іздейді кітап. Кеңестер одағы дел аталатын заңғайыр үлкен империяның шетпушағы болып, көбіне шикізат өндірумен шуғылданып, кіштімтайлы хал кешкен жалтаңкөз, жалпақш еш ей ж уртш ы лы қты ң б ір і едік. Бес миллионнан артық қаржыға я бір қурылыс, я бір бөген салатын болсақ, Мәскеу шенеуніктерінің алдынан алақан жайып өтетінбіз. Осы турған Үрімжіге, я болмаса Улан-Баторға іссапармен шығатын болсақ, екі ай бурын қужат толтырып, орталықтың руқсатын күтіп сарғайып жататынбыз. Жоғарғы оқуды бітіріп, жай ғана төлқужатты астанаға тіркету үшін сіресіп отырған аға улт өкілінің алдында

—«д- 59

тіземіз дірілдеп туратынбыз. Кейінгі қайта қуру, кемел социализм кезеңіндегі әр отбасыға кәртішкемен бір кіләден ет, макарон, жалғыз шиша арақ алғанымызды еске алудың өзі ерсі. Қайда бурылсаң да Қорқыттың көрі тосатын. Тәуелсіздік алғалы бері осының бәрі умытылды.

Обалы не керек, жалпы журт - умытшақ. Шенеуніктің қит етсең «бюроға салам» деп көзге шуқығаны, айлап - жылдап кезекке турып - аядай баспана. ақшасы бола турып жеңіл машине ала алмағаны. тіпті иығымызға ілетін жібі тузу пальто мен ондатра қулақшынды да райком, обком хатшыларының рухсатымен ғана қоймадан алған күнімізді тарса естен шығардық. Мейлі де. Жаман түстей жағымсыздың бәрі умытылсын - ай.

Бул күнде. іншалла, өз қолымыз өзімізге жетті. Өзімізді қойшы, қолы қимылдағанның ырзығы екі - үш еселеді. Еңсемізді тіктедік. Ең әуелі көп ултты, көп дінді, көп көзқарасты. көп салалы әлеуметті бір әулеттің мүшесіндей сүттей уйытып устау оңайға түспеді. «Демократия» дегенді желеу етіп, жел жақта турып алып, қагаз жолбарысқа айналып ақыл айтушылар, үргөппелер, ур да жықтар көбейді. Осы кезеңде Президентіміздің сабырлы, салиқалы саясаткерлігі кәдеге асты. Биліктегі беделі, білігі арқьілы журтты аузына қарата білді. Саяси турақсыздық туғырына тәуелсіздік кемесінің түбін тесіп алмай, ур да жық бурылыстарға соктықпай, көп ултты баяғы Нух пайғамбар кемесіндей көкала айдынға дін аман алып шықты.

Келесі баспалдақ қауіпсіздік жайы еді.Желкеңде Дамокл семсері секілді ядролық қарудың нысанасы

төніп турғанда - тәуелсіздіктің баянды болып кетуі екіталай еді. Қарудың қарауылына іліккен нысананың берекелі тірш іл ігі болмайды. Екі кеменің қуйрығын устауға уақытжоқ. Бул мәселеде де Президентіміз өзін нартәукелдің тулғасы екенін таныта білді. Шөре - шөре хал кешпей, алыптардың аузын бақпай, ядролық қарудан ада - күде тазарайық, әйтсе де «ядролық қолшоқпары бар бес дүлей мемлекет өздігімізден тиіспейміз деп халықаралық мінбеде мәртебелі кепілдік беріңіздер» деп турып алды. Илікпесті иліктірді. мақулға келтірді.

60 •v»—

Кітаптың үшінші баспалдағы - кедей капитализмге өтер кезеңдегі қиын реформалар сатысы. Ж екешелендіру, жер, зейнетақы, білім, ғылым, коммуналдық реформаларға табан тіремейінше алға жылжу мүмкін емес еді. Алға жылжу үшін қол қусырып отыра беруге тағы болмайды. М іне сол кезеңде қунсыздану қудығынан жандалбаса өрмелеп шығу умтылысы басталды. Бір жағынан өшіп тынған өндіріс ошағын қайта жандыру үшін шетел инвесторларын тарту, екінші жағынан өз валютамызды өмірге енгізіп, ақша айналымын жақсарту қажет болды.

Сыншылар шықты: бурые кетіп бара жатырмыз дел. Оппозиция өкілдері мінбеге өрмеледі: бізге де алқызыл төңкеріс қажет деп. Баяғыны аңсаған сарыуайымш ылар көбейді. Осы кезеңде Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың ежелгі досы, Сингапур президенті Ли Куан Ю мырзаның: «Елдің мүддесі жолына қанаттас, үзеңгілес келе жатқан ескі достардың өзімен қош айтысуға тура келеді», - деген кеңесі еске түседі. Президент қанша қимай турса дағы елінің мүддесі жолына біраз жас әрі жасамыс соратниктерімен қош айтысты.

Біраз соратнигі Президент ойын қапысыз түсініп азаматтық биігінде қалды, ел мүддесі үшін ат тізгінін өзге полюске бурып әкетпеді.

Ал біраз әріптестері теріс айналды, баррикаданың арғы жағына шығып алып тас атуға қамданды.

Осы кезеңде ғой Нурсултан Әбішулының: «Қарапайым халыққа қарапайым он қадам» деген устанымы елді елең еткізді. Қай тығырықтан қалай шығатынын батыл тужырым мен шынның жүзіне тура қарау арқылы тап басып айтты. Турашылдықтуа бітті мінезіне айналған Президентіміз тек қана шынның жүзімен жүрді, екіудай ойдың жетегінде кетпеді, екіудайшылдардың мінін бетіне басып сөйледі.

Президенттің қиын реформалар жылындағы Қазақстандық өрлеуге басқыш етіп қойған төртінші устанымы - Каспий үшін күресі мен шекара дауын үзілді - кесілді шешуі еді.

Каспий - көмірсутегі қорының қазыналы сандығынан, жағадағы әр ел өзіне тиесілі үлесін алып қалуға жанталасқан уақыт еді. Энергия үшін күрес - ертеңгі өмір үшін күрес. Тәуелсіздік алған

—«д. 61 'V»-

кезеңде Каспийдің Қазақстанға тиесілі бөлігі, бейне, жабулы қазандай бүркеулі жатқан. Сыртқа ашықтеңізге шығарып сату үшін 1510 шақырымға созылатын Теңіз - Новороссийск мүнай қүбырын тарту қажеттігі туды. Ресей өз жерінен қүбыр тартуға руқсат бермеді. Не істеу керек?.. Жалма - жан қүбырдан Ресейге түсетін пайданы есептеп, егер қүбыр тартылмаса - қанша алтын ақшадан қағылатынын көзге елестететін кесте сыздырды. Кремль ауруханасында емделіп жатқан Ельцинге кіріп, жай - жапсарды түсіндіріп, екі сағат бойына отырғаны, сірә, есінен кетпес. Ақырында алты жылға созылған ырғасу шешімін тауып, 2001 жылғы 26 наурызда үзына қүбыр іске қосылды. Тұңғыш терминал Теңіз мүнайына шүпілдей толып сыртқы рынокқа шықты.

«Вашингтон пост» газетінің 2006 жылғы 26 тамыз нөміріне басылған саясаткер Питер Бейкер мырзаның сөзі төмендегіше. «Шикі мүнайдың бүлақ көзінде отырған Қазақстан әр күн сайын, 2 миллион баррель мүнай өндіреді, мүның бір миллионы шетке шығарылады. 2015 жылға күніге мүнай өндіруді 3,5 миллион баррелге жеткізбекш і. Сол кезде бүл көрсеткіш Иран алпауыттарын қуып жетпекші. Осындай ағыл - тегіл байлыққа қазірден АҚШ пен Ресей - қайсысы бүрын қол созып қалса - ертеңгі күні соның бәсі үстем».

Айтса - айтқандай. Алып державалардың көз қүртын жеп, аңсарын аударған кезде Президентіміз «екі өгіз сүзіссе - арасында шыбын өледі» дегеннің керін келтірмей, барынша болжағыш, барыс мінезбен байыбын аңдап, ақырын күтіп, екі жеп биге шығар шалымды саясат үстағаны ғажайып.

Ел тарихында кейінше «Каспий қақтығысы» деген атпен жазылатын үлкен тараудың қыры - сырын осы кітаптан оқып түсіне аласыз.

Ж екшелендірудің шоқтықты шыңы саналатын 1993-1995 жылдар қара халықтың мойнына түскен ең ауыр кезең еді. Бір жағынан үлттық валюта - теңгені шығардық. Ондаған жылдар бойына орталықтың «байлаулы бұзауы» болған кәсіпорындар өздігінше түтін түтетіп кете алмай, жабылып жатты. Халық кедей капитализмге қадам басты. Қүнсыздану қара қүрыдымы тұтыну корзинасын әне - міне жүтып қоюға айналды. «Не істеу керек»

—"<v 62 ''да—

деген өмірлік сауал тағы көлденеңдеді: Осындай жуанның жіңішкеріп үзілгелі түрған кезеңінде жаппай жекешелендіру басталып кетті. Бүрын Чехословакия мен Польша осындай кепті бастан кешірген кезде ел ішінде саяси сілкіністер туып, небір білгіштердің өзін лақтырып жіберген. Ең әуелі халыққа турғын үйлерін басы бүтін беруге бел буылды, сосын кәсіп етіп жүрген техникасы мен қүрал - жабдығын жекешелендіріп алды. Аз уақыттың ішінде орташа кәсіпорындар, кейінше ірі кәсіпорындар жекешеге берілді.

Орташа кәсіпкерлер елдің негізгі экономикасын қүрайтындай халге жетті. 1997 жылғы күнсыздану қүрыдымын жойып, халықты біржола жеке кәсіппен, қунды қағаз рыногімен айналысуға үгіттеп, жоқшылық пен дағдарыс жолынан бетін бүрып әкетуге мүмкіндік туды. Жекешелендірудің үлттық жоспары өз нәтижесін берді.

Бүл шындығында тарихи тәуекелдің тікелей жемісі еді! Маңайдағы өзге тәуелсіз елдер тығырықтан шыға алмай, маңайын сипалап қалғанда, біраз халқы кәсіп іздеп сығанға уқсап кеткенде - мына біздер, Қазақстан Еуразия кіндігіндегі әрі инвестицияға қолайлы, әрі рынок жағдайына жылдам бейімделген бірден - бір ел болып еңсесін тіктеді. Әлемдік экономикадағы Қазақстан моделі осылайша дүниеге келді.

Мақтануға, сөзбен семіруге әлі ертерек еді.Халықты үстап түратын - жер. Жақын болашақта капиталдың

ең бағалысы жер болып қалмақшы. Маркстің заманында өндіргіш күш дүниенің тегершігін айналдырса, мына нарық барометрі жер мәйегіне келіп табан тірейді екен.

Президентіміз ең әуелі батыс пен шығыстагы алпауыттармен шекара дауын шешіп, біржолата қарала қада қағып, кадастырлық картасын Б¥¥-ның қүлыпты сандығына тапсыруға күш салды. Көркем шығармада айтылғандай, елбасының үйқысыз түндері мен күлкісіз күндерінің нәтижесі - үзақ жылдардан бергі шаршатып жүрген, жүйкені жеген, бітпестей көрінген бәтуаға сәтімен қол қойылды. Шүкіршілік дедік!

Артымызга бүрылып қарасақ - жерге байланысты айтылар әлқисса жетерлік. Тың игеру науканы жер мәйегін мүлдем аздырып, жел үп етсе топырақ қүйынын көтеретін дүлей дауылга

— 63 *'да—

уласып, жылма - жыл жермен айналысатын елдегі үш жүз елу шаруашылық көтерем хал кешті. Бул дегеніңіз әрбір бесінші шаруашылық болатын. Тың игерілген 40 жыл көлемінде 13 жыл ғана әр гектардан 10 центнердің үстінде өнім алынды. Ешбір елде ауыл шаруашылығының шығыны біздегідей «рекорд» болған емес Бір жағынан мәйегі тозған, екінші жағынан шаруаның табыс көзі азайған біздегі жер, бейне, тесек тартып жатқан ауруға уқсайтын еді.

Аурудың жайын ойлай келе табылған ақыл: жерге жаппаи жекешелендіру жүргізу керек болды. Екінші сөзбен айтсақ: жерді тек қана өз жанашырларының қолына беру көзделді. Сонымен 2003 жылғы жер дауы Үкім еттің отставкаға кетуіне әкеліп соқтырды. Қазақстанның ауылшаруашылық секторы ешбір елдің жер реформасына уқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мол, талай тарихи өткелден өткен, шырма шашуы мол қиын түйін еді. Бір жағынан жермен айналыса білетін нағыз қожайынға сату, екінші жағынан ауыл, селоны мемлекеттің мойнына қамыт қылып кигізіп қоюдан қүтылу қажеттігі туды.

Тоқетері: жол салу, ауыз су жеткізу, мектеп, мәдени ошақтарды мемлекет дотациясы нда қалды ры п, өзге ауы ртпалы қты ң баршасын жер иесі - шаруаның өз мойнына артуға тура келді. Осы пәтуаға табан тіреген Жер кодексіне ақыры 2003 жылгы 20 маусымда қол қойылды. Иықтан тау сыпырылгандай сезілді.

қазір қарасаң бәрі оп - оңай шешіле салған секілді.Шын мәнінде өзге елдердің ондаған, жүздеген жылдар азаппен

жүріп өтетін жолын біздер он бес жыл шеңберінде шешіп, еліміздің өрлеу басқышына аяқ салдық. Басқа елдер әлеуметтік сілкіністі, дағдары сты бастан кеш ірд і, б іраз нәрсені жоғалтты , баррикаданың арғы бет. бергі бетіне қарсыласып бір - біріне тас атты. қалтасын қақты. жүрегіне қан қатты. Біздер қиналдық, әитсе де өкпені қысқан дағдарыстан дурыс жол тауып шыға алдық. Осы жолдағы бағдаршам - Президенттің қажыр - қайраты мен жүрек оты болатын.

Қолымыздағы «Қазақстан жолы» дүние дамуының лидерлері Ли Куан Ю мырзаның «Үшінші дамушы елден - біріншіге», қытай

04 л»*-

реформасының әкесі Дэн Сяопиннің «Өмір үшін күрестің қытай үлгісі», АҚШ-тың 31-ші президенті Франклин Делано Рузвельттің «Өткелдер» атты естелігімен парапар, келешек тарихшылар мен ултжанды зиялы қауымның үстелінде жататын ғибратты кітап.

Әлгіде кітаптың әр тарауын өрлеу дәуіріне біртіндеп аяқ салған баспалдаққа теңедік.

Бул баспалдақта нені жоғалттық, нені таптық, бәрі - бәрі алақанға салғандай ғой.

1994 жылы Кеңестік дәуірден мирас боп қалған 19 облыс 14 облысқа қысқарды, 230 аудан 169 ауданға кеміді, осының нәтиж есінде орта есебі жиырма бес мыңдай мемлекет мойны ндағы ш енеуніктер қы сқарды . «Осы облыстарды қысқартпау керек еді!.. Мына ауданды бекерге жойдық!..» - деп жүрген гөй - гөйш ілер жасыратыны жоқ, кеш егі ел үстіне шолжаңдап үйренген шенеуніктер болатын. Шіренген шенеунігі мол ел - түбі тесіліп қайраңға отыратын кеме іспетті. Масылдар елі болғымыз келмейді. «Үлы шахмат тақтасы» кітабының авторы саясаткер Збигнев Бжезинский: «Кеңестер елін қүлатқан мыңдаған урылар мен масылдық пиғыл, сосын өзімнің көрегендігім», - деп мақтанады. Жаудың сөзінде де шындық жатыр.

«Қазақстан жолының» жулы нды тусы - осы масылдық, менмендік көзқарасты жоя отырып, біртіндеп болса да он бес миллион халықты тығырыққа тірелер тайғанақ жолдан алып шығып, өрлеу даңғылына бет бурудың тарихи шындығы, байсалды баяны.

Қазір біздер тарихи максимум заманында өмір сүрудеміз. Білген кісіге - бул пешенеге жазған үлкен бақыт.

Бул күнді көрген де бар, көрмеген де бар.Тарихи максимум дегеніңіз: дүниеге береріңізді беріп қалу,

жарық жалғаннан аларыңызды алып қалу. Қол қусырып қарап отыру - ауыр күнә. Бойдағы қайрат, жүректегі отты барынша пайдалы іске жумсау - барақатты ерлік, қолға устар бағдаршам. Кітаптағы «Тәуелсіздік стратегиясы» - бүгінгі мемлекеттігіміздің іргетасы, сол іргетастың қалай қуйылып, қалай қаланғаны туралы; «1995 жылғы Ата заң» - барымызды базар ғып ар, ождан,

—«а. 65 •'s»—

адамшылық таразысына салу, түбінде ар, ождан таразысына түспей қалатын ленде болмайды деу; «Каспий үшін жекпе - жек»- үрпақтың келешегі үшін өткен айтыс - тартыс, осынау үлы күрес әлі күнге үзіліссіз жүріп жатқаны рас; «Теңге - тәуелсіздігіміздің кепілі» - деген тарау Ресей қылбүрауын бырт - бырт үзіп, «өзімізше өмір сүреміз» деп ірге ажыратудың алғы шарты; «Жекешелендіру- мемлекеттен жеке қожалыққа» деген тарау капитализм заманына біржола бет бүрудың шүжығы мен қүбыжығын көзге қатар елестетер естелік секілді оқылады; «¥лттық қаржылық жүйе» тарауында бүл күндегі сыртқы дүние таңдай қағып, тамсанысып айтып жүрген «Қазақстан моделінің» алғы шарты, алғашқы нобай нұсқасы тілге тиек болады. Өрлеу баспалдағының аса оңтайлы берік сатысы суреттеледі. Жетінші тарау: «Жер мәселесінің даму сатысы» - ғасырлар бойғы, әлі де ғасырларға жетерлік үлы тақырып жер дауы туралы байсалды әрі барақатты түсініктеме, көкейде жүрген көп күдіктің шешілер кілті; «Қазақстанның аспан әлеміне шеруі» - келешектен жеткен жақсы хабардай оқылады; ең соңғы, «Жаңа дәуірдің дүбірлі астанасы» тарауы - осы жүрген сіз бен біздің күнделікті көкейкесті мүң - шерімізді, қуаныш, сүйініш. күйінішімізді көркем шежіре тілімен қүйқылжытып баяндап беру дер едім. Осылайша әсерлендім!

Біздер ешқашан. ештеңеге таңқалмайтын халықпыз. «Бәрі осылай болуға тиіс» деп ойлауға, енжарлыққа, етекбастылыққа етіміз үйренген. Жақсыны жақсы дейтін. шындықтың жүзіне тура қарайтын кезең келді. Тәлімі мол дегдар дүние қүдай оңдап қолға тиді. Президенттің қаламынан туған, әлі сиясы кеуіп үлгермеген «Қазақстан жолы» кітабы шын мәніндегі өткен жолымызды тірі сөз, үрымтал логикамен баяндап беретін, алға үстайтын багдаршам секілді жан әлеміңізге жарық түсірер, сілкіп оятар, ғүмыр жасы үзаққа созылар ерекше тағылымды дүние. Үлкен шындықтың қайнар көзі! Айтар шындығы бар жазушылық құдіреттен туған дарынды дүние! Іншалла, оқырманың мол болғай, адамзатқа серік болар үлы кітаптардың қатарынан орын алғайсың деп тілек тіпейік ендеше!

—■ 66 *Vbw

ЖЕТІСТІКТЕР ҚОМАҚТЫ, АЛ АТҚАРЫЛАТЫН 1C ҮШАН-ТЕҢІЗ

Халқының 43 пайызы ауылдық жерде түратын мемлекеттің ауыл шарушылығын дамытуы - оның ең басты міндетінің бірі.

Елбасы біздің алдымызга орындауға болатын аса жоғары, тіпті жаңа міндеттер қойып отыр. Бүгін сіздер мен біздер Қазақстан өте қарқынды дамыған 50 мемлекеттің қатарына еуропалық стандартқа сай келетін м інсіз де нақты дамыған ауыл шаруашылығы жүйесімен кіруі үшін оның нобәйын анықтап алғанымыз жөн.

Агроөнеркәсіптік кешенді түрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған түжырымдамасына сәйкес, ауылды түрақты дамытудың ең басты іс-шараларын анықтап алу, ең қәжетті іс.

Дүниежүзілік сауда үйымына кіру қарсаңында өндірілген өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары жүргізілуде. Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта

—aw. 67 *v»v—

өңдейтін кәсіпорындарды ң негізгі проблемасы - қайта жарақтандыру, яғни халықаралық стандартқа сай өнім өндіре алатын қазіргі заманғы жаңа қурал-жабдықтармен, қондырғы- лармен жабдықтау мәселесі. Осы мәселе қосымша қаражаттарды тартумен тікөлөй байланысты. Ең қолайлы жолы - қазіргі күндө лизинг несиелері нөмөсө айналым қаражаттарын толтыру.

2003-2005 жылдарды Елбасы Нурсултан Назарбаевтың ауылды көркейту жылдары дел жариялауына байланысты заңнамалық базаны жаңарту мен кеңейту жөнінде қомақты жумыстар жүргізілді. Мәселен, Жер кодексі, Су кодексі, “Асыл туқымды мал шаруашылығы туралы", “Туқым шаруашылығы туралы", “Астық туралы", “Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы", “Ветеринария туралы" заңдар қабылданып, “Өсімдіктерді қорғау туралы" Заңға жөне басқа да қужаттарға қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында саланың заман талабына сай заңнамалық негізін қалыптастыру мақсатында 370-тен аса заң мен заңнамалар қабылданды.

Ал жақында қабылданған “Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы” Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтарды басым дамытудың қуқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік реттеудің негізгі ережелері, принциптері мен орындалу қуралдарын белгіледі. Олар ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілет- тілігін арттыруға және аграрлық нарықтың турақтылығы мен ауыл халқы турмысының сапалық стандарттарын қамтамасыз етуге багытталған.

Агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасы әзірленіп. ол Үкіметтің өткен жылғы “Агроөнеркәсіп кешенін турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс- шаралар жослары туралы’ қаулысымен бекітілді. Осы аталған бағдарламалық қужаттар шеңберінде нақты міндеттер анықталған, оларды жүзеге асыру сіз бен біздерге жүктелген.

Келешекте ауыл шаруашылығы өнімін әлемдік нарықта бәсекеге еркін түсе алатындай сапалы өңдеп шығаруға баса мән

—-"•А- 68 "\WV-

берілетін болады, ал муның өзі бізден жаңа агроиндустриялдық саясат жүргізуді талап етеді. Келесі онжылдықта ауыл шаруашылығындағы негізгі көрсеткіштері Шығыс Еуропа елдерінің деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет. сүт. мақта өнімдерін тартуға тиіспіз.

Елбасының мемлекеттің таяудағы онжылдыі^гагы стратегиялық м індеттерін ің іш інде ең алдымен астық өндіру мен мал шаруашылығы басымдықтарымыздың бірі болуға тиіс деген тужырымы іске асуы тиіс. Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді дамытуға мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен таяудағы жеті жыл ішінде шамамен 450 миллиард теңге жумсалады. Мысалы, 2006 жылғы бюджеттің өзінде ауыл, су, орман, балық шаруашылыктарына, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғауға. жер қатынастарына 74 миллиард теңгеге жуық шығыстар көзделді, бул 2005 жылғыдан 11 миллиард теңге артық.

2006 жылға арналған республикалық бюджеттен Ауылдық аумақтарды дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру шеңберінде ауылдың білім беру және денсаулық сактау объектілерін салу мен қайта жаңартуға арналған инвестициялық жобалар бойынша тиісінше 8,5 миллиард теңге және қосымша 22,2 миллиард теңге, ал ауылдық жерлердегі сумен қамтамасыз ету жүйесін дамытуға 7,3 миллиард теңге қаражат бөлінді. Бул ауылдың инфрақурылымын жетілдіру үшін өткен жылдары бөлінген қаражаттан айтарлықтай көп.

Агроөнеркәсіп кешенінің өндір істік инфрақурылымдары толығымен қалпына келтіріліп, өсімдікті қорғау, карантиндік, ветеринарлық қызметтердің және де мемлекеттік бақылаудың жүйелерін қуру жумыстары жоспарлы түрде жүзеге асты.

3 жылда саланы мемлекет тарапынан қаржыландыру мөлшері бағдарламада көрсетілген деңгейде болып, 2.4 есеге артты. Белгіленген шаралар толығымен орындалып, аграрлық салада турақты даму процесстері орын алды, ауыл жылдарында істелген

—"«v. 69 —

істер ауыл турғындарының еңсесін көтеріп, олардың ертеңгі күнге деген сенімін арттырды.

Республика Президенті Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында ауылға аса арты қ назар аударылды. Сонымен еліміздің ауыл шарушылығының соңғы он бес жылдағы дамуының үшінші кезеңі басталды.

Негізгі мақсат аграөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығы өнд ір іс ін ің турақтануын және оның тиімділігін ің өсуін қамтамасыз етті. А граөнеркәсіптік кеш еннің барлық салалары нда өнд ір іс көрсеткіштерінің өсуіне қол жетті. 2005 жылы ауыл шаруашылы- ғының жалпы өнімінің көлемі 765 миллиардқа жуықтеңгені қурады және 2000-2002 жылдармен салыстырғанда 36,3% өсті, саланың негізгі капиталын жаңартуға 600 миллиард теңге бөлінді.

Үш жылда экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік қолдау үшін республикалық бюджеттен 202 миллиард 400 миллион теңге, жылына 67 миллиард 500 миллион теңге жүмсалды. Бул қаржы ресурстары мемлекеттік азық-түлік бағдарламасының суранысын толығымен қамтамасыз етті.

Бағдарламаның оң жетістіктері - еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі деңгей ін ің көтерілуіне және тамақ өн імдері түрлерімен мемлекеттің өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие болды.

Мемлекеттің аграрлық азық-түлік бағдарламасының негізгі мақсаты:

- елдің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;- аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;- ауыл шаруашылығы өнімін және оның қайта өңдеу өнімдерін

ішкі және сыртқы рыноктарда сату көлемін үлғайту;- ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын

утымды ету міндеттері толығынан орындалды.Ауылды қолдау бағдарламасы өзін ің тарихи м індетін

абыроймен атқарды.

—ись 70

Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейі көрсеткіш інен төмен турғындардың үлесі республикада 2003 жылғы 24,2 пайыздан 2005 жылы 16,1 пайызға кеміді, ал ауылдық жерлерде 34,7 пайыздан 2005 жылы 24,8 пайызға азайды.

Дамыған мемлекеттерде жермен айналысатын шаруалардың көлем і 3-15 пайыздан аспайды , сонды қтан б іздегі ауыл турғындарының барлығы жермен айналыса алмайды және ол тиімсіз.

Ауыл турғындарының табыс көзін көтерудің негізгі жолы ауыл шаруашылық саласына қатысты емес жумыс орнын ашу.

Д үниеж үзіл ік сауда уйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары, кеткен шығындар мен жетістіктер агроөнеркәс іпт ік кеш енді дам ы туға жумсалаты н бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.

Жалпы алғанда Мемлекеттік азық-түлік бағдарламасын іске асыруға үш жылда республикалық бюджеттен 150 миллиард теңгеге жуық қаржы бөлінді. Осының нәтижесінде мемлекеттік қолдауды кеңейту шаралары ескеріліп, аграөнеркәсіптік кешенінің басты көрсеткіштері жақсарды. Өткен жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 36,3% өсті: соның ішінде өсімдік дақылдары - 28,2 пайызға, мал шарушылығы- 47,8 пайызға өсті.

Егістіктің бір гектарына шаққандағы жалпы өндірілген ауыл шаруашылығы өн ім ін ің көлем і жыл сайын артуда. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тағамдық өнімдерді өндіру көлемі 2002 жылмен салыстырғанда ортә есеппен 33 пайызға улғайды.

Қазіргі уақытта Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жалғасуда, оның аясында ауылдың инженерлік және әлеуметтік инфрақурылымын қалыптастыру мен одан әрі дамыту жөніндегі бірінші кезектегі шаралар жүзеге асырылуда.

2004-2006 жылдары бағдарламаны іске асыруға шамамен 60 миллиард теңге, оның ішінде ауыз сумен жабдықтау объектілерін

— 71 ‘м»—

салуға - 15 миллиард теңге, ауыл мектептерін салуға - 18,7 миллиард теңге, денсаулық сақтау объектерін, атап айтқанда көп бейінді ауруханаларды, туберкулезге қарсы мекемелерді және бала босануға көмектесу объектілерін салуға - 15,7 миллиард теңге көзделген. Сумей жабдықтаудыңтоптық көздерінен берілетін ауыз суды жеткізуді субсидиялауға 2006 жылға 726 миллион теңге қарастырылған. Будан басқа, ауыл әкімдері аппаратын қүруға және олардың жұмыс істеуіне 2,9 миллиард теңге көзделген, олар бурын нысаналы трансферттер арқылы берілетін. ал 2005 жылдан бастап алынатын субвенцияларды есептеу кезінде жергілікті бюджеттер шығыстарының қурамына кіргізілді. Ж үргізілген мониторинг ауылдық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық дамуының өсу серпінділігін көрсетеді.

Жалпы алғанда, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, өңірлік қолдауды күшейтумен бірге саланы республикалық бюджеттен қаржыландыру көлемінің артуы аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін қүруға мүмкіндік бергенін айтуға болад ы. бул жүйе өндірушілердің бағалары мен табысын қолдауды; өндірушілердің шыгындарын төмендетуге бағытталған шараларды, атап айтқанда өндіріс қуралдарын төмендетілген бағамен беру, лизинг жүйесі, жеңілдікті кредит беру, салық жүктемесін төмендетуді; қурылымдық саясатты (өндірушілердің табысымен байланысты емес түрлі қолдау шараларын, оның ішінде ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақурылымын қүру және дамытуды); ауыл шаруашылығы өндір ісін ің сапасын жоғарылатуға бағытталған мемлекеттік қолдау саясатын қамтиды.

А гроөнеркәсіптік кешен салаларының өн ім д іл ігі мен табыстылығын арттыру және отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік кешеннің турақтылығын арттыру мақсатында Үкімет 2005 жылы агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын әзірлеп. ол мақулданды, Үкіметтің 2006 жылғы 6 наурыздағы қаулысымен Агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырым- дамасын іске асырудың 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы бекітілді.

— 72 -v\«-

Аталған бағдарламаны іске асыру үшін 2006 жылға арналған республикалықбюджетте 62,6 миллиард теңге көлемінде қаражат қарастырылған.

Үш жыл ішінде барлық көздерден негізгі ауыл шаруашылығы техникасы түрлерінің 9 мыңға жуығы сатып алынды, соның ішінде республикалық бюджеттік бағдарлама есебінен 3 мыңға жуық техника лизингке берілді. Машина-технологиялықстансалар мен сервис орталықтарының желісі кеңейтілуде: мемлекеттің қатысуымен 25 МТС қурылды.

Осы кезең ішінде отандық ауыл шаруашылығы машиналарын жасау да жандана бастады. Мал шаруашылығында мал басы түрлерінің жыл сайынғы өсімі орта есеппен 5-7 процент болып отыр. Мал өнімдерінің барлық түрін өндіру жылына орта есепппен 4-5 процент көбейді.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы жыл сайынгы өсу қарқыны 10-13 процентті қурайды, бул ішкі нарықтағы азық-түлік тауарларының негізгі түрлерінің үлес салмағын едәуір көбейтуге мүмкіндік берді.

Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жумыс орны ашылды, бул багдарламада көзделгендегіден бес есе көп. Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің ай сайынгы орташа нақты жалақысы 2 есе өсті.

Қабылданған шаралар жоғары дәрежеде даму мүмкіндігі бар селолық елді мекендердің санын қазірдің өзінде көбейтті. Мәселен, осы кезең ішінде олардың саны 31 процентке өсіп, олардағы адамдар саны 692 мыңға жетті. Экологиялық жагдайы нашар деп танылған төртінші топтағы елді мекендер қазір жоқ. Тұтас алғанда, үш жыл ішінде селолық елді мекендерде туратын халық саны 45 мыңға жетті.

Осы екі бағдарламаны іске асыру тиімді бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп кешенін дамыту. импорт алмастыру, экспорттық мүмкіндіктерді кеңейту және ауылда тұратын адамдардың турмыс жағдайы мен әл-ауқатын арттыру үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндікберді. Сонымен бірге, мүнда шешімін таппаған проблемалар ж еткіл ікт і. Елдің ауыл

—таД,. 73 ‘Vw—

шаруашылығы өндірісі әлі де усақ тауар өндірумен айналысуда. Сала негізгі өндіріс құралдарын, ең алдымен техникалық паркті тез а рада жаңартуды қажет етеді.

Ауыл шаруашылығында өндірілген өнімнің 80 процентке жуығы өңделместен шикізат күйінде сатылады, өңдеуші кәсіпорын- дардың технологиялық жағынан артта қалуы себебінен дайын өнімнің бәсекелестікке қабілеті нашар. Осының бәрі еңбек өнімділігін, рентабельдікті және ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын арттыруға кедергі болып отыр. муның өзі ДС¥-ға кіру кезінде көкейкесті сипат алады, біз онда ішкі азық-түлік нарығында ашық жағдайда жумыс істеуімізге тура келеді.

Осы проблемаларды шешу үшін 2005 жылы «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Заң қабылданды. Заңның қабылдануымен агроөнер- кәсіптік кешенді. селолық аумақтарды басым дамытудың және оларды турақты дамыту, ішкі және сыртқы нарықтағы отандық өн ім н ің бәсеке қаб ілетт іл ігін қамтамасы з ету ж өніндегі мемлекеттік қолдау шараларын бір жүйеге келтірудің қуқықтық негізі жасәлды. Осы Заңцы іске асыру жөніндегі нақты шаралар Үкіметтің қаулысымен бекітілген агроөнеркәсіптік кешенді турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырым- дамасында және оны іске асыру жөніндегі 2006-2008 жылдарға арналған б ір інш і кезектегі шаралар бағдарламасында айқындалған.

Бул екі қужаттың негізгі мақсаты кешен салаларының өнімділігі мен кір істіл ігін арттыру, сондай-ақ отандық өнімнің улттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік кешеннің одан әрі дамуын қамтамасыз ету болыл табылады. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін Ауыл шаруашылығы министрлігі көкейкесті міндеттерді шешуге білек сыбана кіріскені қуантады.

Агроөнеркәсіптік кешенді индустрияландыру. Ол нақты сектордың қажеттілігіне сәйкес салаларды техникалық және технологиялық жаңғырту, ғылыми қамтамасыз етуді күшейту, инновациялық талдамаларды енгізу, кадрлық қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру арқылы қамтамасыз етіледі.

74 •vw»—

Агроөнеркәсілтік кешеннің инфрақурылымын дамыту. Азық- түлік тауарларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін ықшамды жүйе қуру жоспарланып отыр, ол біздің ДС¥-ға кіруіміздің басты шарттарының бірі болып табылады.

Бул міндетті шешу үшін ветеринариялық және фитосани- тариялық салауаттылықты қамтамәсыз ету, қазіргі заманғы техникалық регламенттер мен стандарттарды әзірлеу мен енгізу және агроөнеркәсіптік кешен субъектілерінің халықаралық сапа және қауіпсіздік менеджменті жүйесіне көшуін қамтамасыз ету, мамандандырылған зертханалар желісін қуру және оларды халы қаралы қ нормалардың талаптары на сәйкес қажетті жабдықтармен жарақтандыру қажет.

А гроөнеркәсіптік кешеннің ултты қ бәсекелестік артық- ш ылықтарын дамыту. Е л ім ізд ің аграрлы қ секторы ны ң бәсекелестік күресте тиімді пайдалануға болатын бірқатар басымдықтары мен іске асырылмаған әлеуеті бар.

Өнім рыногын мемлекеттік реттеу және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Азық-түліктің қауіпсізд ігіне төнетін қатерді болдырмау мақсатында ішкі рынокты реттеудің біз үшін маңызы зор. Осы факторларды жою үшін. сондай-ақ бағаның күрт ауытқушылығын болдырмау және инфляциялық процестерді тежеу үшін әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын сатып алу және баға интервенциясы, биржалық сауда, ауыл шаруашылық өн ім ін ің коммуналды қ көтерме нарықтарын қуру тетіктері пайдаланылатын болады.

Сонымен қатар, алдағы уақытта ДС¥-ға кіруімізге байланысты, Ауыл шаруашылығы министрлігі отандық агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін және оның экспорттық әлеуетін арттыру ісін ынталандыру жөніндегі саясатты жандандыруды жоспарлап отыр.

Бул үшін:- өңцеу саласына белгілі жеңілділіктер қарастырылуы қажет.

Атап айтқанда. олар үшін ҚҚС ставкасын 50 пайызға азайтып, шикізатты ҚҚС төлемейтіндерден сатып алғанда. шикізаттың бағасын салық төленетін базадан шығарып тастау;

—<я\. 75 Лаг-—

- саланы «сэры себет» дел аталатын мемлекеттік қолдау шеңберінде, яғии ДС¥ усынған параметрлерге барынша жақын субсидициялау, ерекше көңіл бөлуге турарлық іс.

Үшжылдық Ауыл жылы бағдарламасы мемлекеттің ауылға арнайы назар сапуының көрінісі болды. Осы мерзім ішінде ауыл турғындарының жағдайын жақсарту мемлекеттік саясаттың ең басты бағыты атанды. Әрине, мундай қолдау үшін ең алдымен бағдарламаны ң жүзеге асы ры луы на бастамаш ы болған Елбасымыз Нурсултан Әбішулы Назарбаевқа зор алгыс аитамыз.

Үш жыл ішінде біз ауыл шаруашылығында көлемді жетютіктерге қол жеткізгенмен, осы жылдар аясында ауыл шаруашылығы біршама көтерілгенімен. өкінішке орай, ол өздігінен дамитын жүие ретінде толық деңгейде қалыптаса алмады. Оны моиындауымыз қажет Себебі қазіргі кезде елімізде 7500-деи ауыл бар десек, соның 25 пайызының табысы күнкөріс деңгейінен төмен болыл отыр Тіпті натуралды шаруашылықпен өмір сүріп отырған ауыл- дар да кездеседі. Көптеген ауылда ең қажетті инфрақурылымның жоқтығынан қандай да бір замани шаруашылық жүрпзудің өзі мүмкін емес. Сондай-ақ ауылды жерлерде соңғы өнім шығаратын өндірістерді. жумыс орындарын ашу мәселесі шетте қалды. Үкімет басшысы нақты қолдау көрсетуге уәде бергенімен, ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерге кеибір салық жеңілдіктерін беру мәселесі де жыл сайын кейінге ысырылып келеді. Бул еліміз Дуниежүзілік сауда уйымына кірер туста отандық шаруалардың әлемдік бәсекеге төтеп бере алмайтынының айқын дәлелі.

Сонымен қатар, осы уақытқа дейін елімізде нақты көмектесетін кешенді жүйе қура алмадық. Соңы жылдары ауылға қыруар қаржы бөлгенімен, оның біршама бөлігі тиімсіз жумсалды. Оған мысал ретінде “Ауыз су" бағдарламасын келтіруге болады. Бул, әрине, өте қажетті. уақтылы қолға алынған шара. Дегенмен, бағдарлама бойынша кейбір ауылдардың маңына суды тартып келуге тиісті ақша бөлінген де, ал оны ауыл ішінде тарәтатын қубыр жүиесін салуға қаржы қарасты ры лмаған немесе оның жобасы дайындалмаған. Нәтижесінде турғындар келіп турған суды пайдалана алмай отыр. Осының барлығы ауылды дамыту жолында алда әлі қыруар шаруалар атқару тиіс екенін көрсетеді.

76 *W—

Сондықтан егер біз ауылды іс жүзінде нақты өркендөтеміз десөк, мынадай мәселелерді шуғыл түрде шешуді қолға алуымыз қажет.

Үкіметтің ауыл проблемаларын шешу туралы бастапқы концепциясында маңызды өзгерістер енгізу қажет. Өйткені индустриалды ел қатарына қосылу үшін алдымен біз қалалық ултқа айналуымыз керек. Ал бізде ауыл журтшылығының үлес салмағы халықтың 45 пайызын қурап отыр. Ауылдағы жұмыс орындары осынша халықты қамти алмайтыны түсін ікл . Ал дамыған елдөрде ауыл шаруашылығымен халықгың 10-15 пайызы ғана айналысатынын жақсы білем із. Сондықтан келешегі бұлыңғыр, шөлейтті елді мекендерден қалаға көшетін халықты қолдаудың жүйелі жолдарын ойласты ру қажет. Ауыл шаруашылығында адам саны ықшам болса ғана түбөгейлі реформаларға шындап кірісуге болады.

Біз республикалық маңызы бар жолдарды бірінші кезекте деп үлкен қалалардың арасындағы жолдарды жөндеп алдық. Енді "ауыл шаруашылық жолдары” деген мәртебені анықтауымыз керек. Бүгінде ауыл шаруаларының пайдаланатын жолдары сын көтермейді, жоқтың қасы. Үкімет барлық ауыртпалыкгы жергілікті органдарға артып қойып, ол жолдарды жөндеуден қашып отыр. Бір ауданның ішінде шамамен кем дегенде 500 шақырымдай ауылшаруашылық жолдары бар десек, оны жөндеуге қажетті қаржыны жергілікті бюджет ешқашан бөле алмайды. Сондықтан “ауыл шаруашылық жолдары" жолдарды анықтап, оларды қаржыландыруды жергілікті бюджетпен қатар республикалық бюджеттен қарастыру керек.

Ауыл шаруашылығына қатысты заң жүйелерін терең сараптамадан өткізуіміз қажет. Қабылданып жатқан заңдар қалай жұмыс істеуде? Оларды жүзеге асыруға қажетті тиісті нормативтік актілер уақытылы қабылданды ма? Заң нормалары жөнінде ауыл шаруаларына тиісті түсініктеме берілді ме? Өкінішке орай, шаруалардың оларға заңжүзінде беріліп отырған түрлі жеңілдіктер туралы еш хабары жоқ. Сонда ж ергіл ікт і атқарушы билік органдары не қызмет атқарып отыр деген заңцы сүрақтуындайды.

Былтыр агроөнеркәсіптік кешенді және ауылды аумақтарды дамыту және мемлекеттік реттеу туралы маңызды заң

—•'лх. 77

қабылдадық. Бірақ аталмыш заң тиісті актілердің жоқтығынан толық жумыс істемей, декларативті қужат ретінде қалып отыр. Сонымен қатар, бұл заңда ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді аталу субсидияларды іске асыру тетігі анықталуы қажет еді. Жыл сайын өзгеріп отыратын механизмдердің болуы ақшалай субсидияларды енгізген кезде жарамсыз болуда. Көптеген шаруалар мемлекеттік субсидиялардан шет қалуда немесе жергілікті әкімдердің еркіне тәуелді болуда.

Жалпы агроөнеркәсіпті субсидиялау схемасы тужырым- дамалықөзгертуді қажететеді. Осы заңцы Парламентте қарастыру кезінде М әж іл іст ің А грарлы қ мәселелер комитеті ‘атаулы субсидиялауы және өсімдік шаруашылығын субсидиялауы 1 гектар жерге шаққандағы есеппен жүргізілуі қажеттігі жөніндегі' норманы усынған болатын. Өкінішке орай, сол кезде утымды усыныс қолдау таппады. Бул усыныстың ауыл шаруалары үшін нақты көмек болатынын бүгінгі практика көрсетіп отыр. Сондықтан, мүмкін, бул заңды қайта қарастырғанымыз жөн болар деп ойлаймын.

Қазіргі кезде ел ім із таңдап оты рған кластерл ік дам у жолдарының бірі - мақта шаруашылығын дамыту екені белгілі. Осыған сәйкес нақты істер де қолға алынып кетті. Мақташыларға, олардың проблемалары на м ем лекетт ік деңгейде көңіл аударылып, Мәжіліс депутаттарының қатысуымен көптен күткен “Мақта туралы" Заң жобасы да әзірленді. 'Оңтүстік" атты арнайы еркін экономикалық аймақ қуру қолға алынды. Муның бәрін орынды шара дел білемін

“Мақта туралы” Заң жобасы қарапайым мақташылардың муқтажын орындауы керек. Қарапайым шаруалардың білдірген тиісті пікірлері тиісті қолдауын табуы керек. Сондықтан Үкімет бул заңды Парламентке енгізуді тездеткен дурыс. Біз бул жерде оны барынша жетілдіріп, онда тек мақта өңдеумен айналысатын өндірістердің ғана емес. қарапайым мақташылардың қүқықтары мен талаптарын қорғап қалуымыз қажет.

—’«л. 78 •>»*-

Мысалы, бізде “Астық туралы" Заң бар. Бул өте тиянақты жасалған заң. Қазірдің өзінде астықпен шуғылданатын бірқатар мемлекеттер оны өздеріне типтік қужат ретінде алуда. “Мақта туралы" Заң жобасы да аталмыш заңнан кем болмауы тиіс. Себебі мақта шаруашылығы оңтүстік өңірдегі көптеген шаруалардың жалғыз табыс көзі екені белгілі.

Келесі маңызды бір мәселе - “Оңтүстік” еркін экономикалық аймақ қуру. Алғашқы кезде мақта өңдеушілерге жеңілдіктерді салалық немесе территориялық негізде беру мәселесі кеңінен қарастырылған еді. Соңынан территориялық негізден салық жеңілдіктерін беру туралы шешім қабылданып, "Сайрам” еркін экономикалық аймақ қүрылды. Осы шешімнің артықшылықтары мен қолайлылығы бар да шығар, бірақ бұл жерде кейбір отандық мақта өндірушілердің жағдайы ескерусіз қалып отыр. Мысалы, буры ннан мақта өңдеумен айналы сы п жүрген өз ім ізд ің компаниялар ("Қазақ Орыс Текстил і А ляньс і” АҚ), тағыда басқалары қаз ір гі кезде еркін эконом икал ы қ аумақта қарастырылған жеңілдіктерден қур қалуда. Себебі олардыңөндіріс орындары басқа жерлерде орналасқан. Ал жаңағы аталмыш аймақта өндіріс орындарын ашуға ниет білдірген Өзбекстан, Корей, тағы басқа елдерд ің ком паниялары түрл і салы қ жеңілдіктерін алып отыр. Бул мәселе терең зерттеуді талап етеді.

Ауыл турғындарының денсаулық көрсеткіштерінің негізгісі - таза ауыз су мәселесін шешу жолында соңғы жылдары мемлекеттің тарапынан белгілі жумыстар атқарылуда. Өкінішке орай көптеген жобалардың сапасыздығы сумей қамту жумыстарына кері әсерін тигізуде. Ауыз суға муқтаж ауылдардың мәселесі шуғыл шешілуі керек. Сондықтан инвестициялық даму бағдарламаларына тек суға муқтаж елді м екендерді аны қтап, жоба дайы ндауды орталықтағы өкілетті органға жүктеу керек. Сумей айналысатын өкілетті органның және сумен қамту мекемесінің жумыс істейтін тиімді жобасы керек.

Өңдеу салалары тозы ғы жеткен, энергоресурсты көп пайдаланатын, болашағы жоқ ескі технологиямен жумыс істейді. Ш ы ғарған өн ім дер і бәсекеге ш ы дам айды . Өнім сапасын

—««X. 79 'М*-

анықтайтын б үгін гі заман талабына сәйкес жабдықталған мемлекеттік лаборатория қажет.

Отандық өнімді қайта өңдеушілерді қолдау мақсатында қурал- жабдықтарды алу үшін несиелеу шарттарын үкіметтік деңгейде қайта қарау керек.

Алдын ала төлемдерді тағыда жеңілдендіру немесе қурал- жабдықтардың қунына сай жіктеуде. сондай-ақ алған несиені екінші немесе үшінші жылдан бастап өтеуді қарастыру керек.

Қорыта келе айтқанда, ауылға көмек көрсетіліп келеді. Ауыл шаруашылығы аяғынан тура бастады, бірақ, дегенменен онда әлі де шешілмеген мәселелер өте көп.

«Агроөнеркәсіптік кешенін турақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тужырымдамасын іске асыру» - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі.

Қазақстан халқына Ж олдауында Елбасымыз Нурсултан Әбішулы Назарбаев “ Қазақстан б үгін гі таңда әлеуметтік- экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тур" деп мемлекетіміздің алғы дамуының жаңа деңгейін айқындады.

Таяудағы онжылдықта бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу міндеті - тарихтың бізге берген Қазақстанның болашағын таңдау мүмкіндігі.

Жолдау міндеттерінің орындалуы - халқымыздың, оның ішінде ауыл турғындарының көптен күткен үміт-арманының орындалуы.

Үкімет алдағы уақытта бүгінгі парламенттік тыңдаулардың нәтижөсі бойынша осында айтылған конструктивтік пікірлерді негізге ала отырып, ауылды турақты дамыту мақсатында тиісті шаралар қабылдауы қажет. Себебі, Елбасьімыз Нурсултан Назарбаев айтқандай, ауыл дамымай, Қазақстан дамымайды. Тиісті қолдау көрсетіліп, ауылда алдағы уақытта да нақты іс- шаралар жүзеге асатын болса, Қазақстан әлемдегі алдыңғы қатарлы аграрлы елдер қурамы на енетін іне , т іпт і ауыл шаруашылығы отанды қ эконом иканы ң локом отив і бола алатынына сеніміміз мол. Оған біздің барлық мүмкіншілігіміз бар.

--<ОХ. 80

МАҚТААРАЛ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аудан үміті ҮкіметтеЕліміздің оңтүстігіндегі Мақтаарал ауданы -

177 мың гектар жерде орналасқан, 183 елді мекені, 265 мыңнан астам халқы бар. әрбір шәршы шақырымына 149 адамнан келетін, жылына 8 мыңцай нәресте нарық дүние есігін аш атын, Ө збекстан Р еспубликасы ны ң 3 облысымен, 6 ауданымен ш екараласаты н аудан. Облыстың өзге өңірлерімен тек Сырдария өзеніне салынған көпір арқылы жалғасады.

Республиканың қиыр оңтүстігіндегі. 60 улт пен улыстардың өкілдері тату-тәтті өмір сүріп жатқан, облыста өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің 13 пайызын, ауыл шаруашылығы өнімдерінің 21 пайызын өндіріп отырған ірі аудан. Кеңес дәуір і кезеңінде алғашқылардың бірі болып газдандырылған. 22 мыңға дейін газ тұтынушылары болган. Алайда, соңғы жылдары “көгілдір отынды” тарату қолдан-қолға өту іне және жер асты ндағы газ қубырларының жарамсыздануынан 2006 жылдың басында газ пайдаланушылар саны 8 мың абонентке дейін кеміп, табиғи газды Жетісай қаласы мен Асықата кенті турғындары ғана пайдалануда. Ал Атакент. Мырзакент өңірлеріндегі 14 мыңға жуық отбасы 1998 жылдан бері “қатты отынды” пайдалануға мәжбүр болып отыр.

Өткен жылдың аяғында аудандағы Атакент кентін газға қосу рәсіміне КазТрансГаз” АҚбас директоры С.Султанғалиевпен бірге келген “КазТрансГаз Дистрибьюшн” АҚ директоры С.Шөкеев теледидар арқылы “2006 жылы Мырзакент өңіріне “көгілдір отынды' жеткізуді, ал келешекте ауданды толық газдандыруды жоспарға енгіземіз”, - деген акпарат берген еді.

Алайда, ауданды газдандыру жөніндегі жумыстарды тездету ж өніндегі аудан әк ім д ігін ің өтін іш хатына аталған мекеме басшылары, “ауданды газдандыру жобәларын қаржыландыруды жүзеге асыру үшін өз қаржыларының жетпейтіндігін айтып,

—«ox. 81

мәселені шешудің бір ғана мүмкіндігі респуб-ликалык бюджет калажатын тарту болып табылады". - деген жауап қаитарды.

РАталган шетін мәселе енді Үкімет басшысь, Даниал АхметовтіН араласуынсыз шешілуі екіталай. Сондықтан Премьер-Министрге

МЬ'көрші республикада туратын ағайындарымыз күнделікті қарым- ҚатьГиРа Т з к о н о Мик^сь, дамыган мемлекегтін көгілдір отынның" жоқ болғанына, тауқыметі көп қатты отынды

пайдаланып отырғандарына таңданыс білдіреді. Осыган ораи, проблеманы Үкімет басшысының көмек-жәрдемінсіз оң шешу

мүмкін емес.

Жатақхана жайы алаңдатадыМақтаарал ауданының әлеуметтік-экономикалык турғыдан

шешілмей жатқан бірқатар мәселелері туралы Үк,мет басшысына хат жолданган болатын. Осының негізінде. осы уақытқа деиін аудан халқыи көгілдір отынмен камтамасыз етіп келген Батсугаз ЖШС-ін "ҚазМунайГаз” Үлттық компаниясы” акционерл.к қоғамы

—м».. 82

өз қолына алып. газ бағасын 1,5 теңгеге төмендетіп таратуыхалықтың көңілінен шықты. . .

Үлттық компанияның көгілдір отынды үстім іздеп жылд Ңаяғына дейін Атакент кентіне жеткізу үшін 125,0 млн тенге қар қарастыруы, келесі жылғы қысқы жылыту маусымы басталғанша газды Мырзакент кенті және оның жолындағы елді мекендерге жеткізуді жоспарға енгізгендігі туралы хабар аудан халқын қатты Ганты п тастады Сонымен катар, 2005 жылдын 11 карашасында Үлттық компанияның басшысына хат жазған бопаіътмын (шығыс № 7-9-1031) Сол хатта кәсіпорынның биылғы жылы Атакен кентінде орналасқан 150 орындықоралмандарды жаигастыратын жатакхананы жөндетуге 48 млн. тенге қаржы бөлуді м а^ат етіп отырғандығына аудан тургындарының, әсіресі өңірімізге: қоныс аударушы қандастарымыздын компания басшысының ерекше камкорлығына ризашылықтарын білдіргені туралы « а з ғ а н е д ^

Б ірак. 2005 жы лды ң 14 ж елтоқсаны нда менің атыма “КазТрансГаз” акционерлік қоғамы бас директоры орынбасарының атынан жауал келді. Онда "ҚазТрансГаз ' акционерлік Қоғамының 2006 жылға арналған бюджеті бекітіліп, қоғамнын жатақхана салуға каржы бөліп беруге мүмкіндігі жок екендіп көлденеңтаотылыпты. . .

Ж оғары да көрсетілген мәселені ж іт і қарасты ры п,“КазМунайГаз” Үлттык компаниясы" акционерлік қоғамының басш ылығына Атакент кентінде орнапасқан 150 °Р ы“ АЬіК оралмандарды жайғастыратын жатакхананы жөндетуге каржы белуге ыкпал Үкімет тарапынан жасалмаса, аталған мәселенің сиырқуйымшақтанып кететін түрі бар. Осы себепті бул жәи™е Премьер-Министр Д.Ахметовтің араласканы ауадаи қажет болып

тур.

Байыбына бармағанның байбаламы емес ..................Өңірдегі өндіруші кәсіпорынның бірі - “Кетебаи өндірістік

кооператива Ол - аудан көлеміндегі салыкка және басқа да төлемдерге карызы жок бірден-бір мекеме. Бірнеше рет салық комитетінің алғыс-хатгарымен, грамоталарымен марапатталған. Бюджеттік төлемдерді уакытылы, мерзімінде төлеп келеді.

— 83 ‘VBb—

Бірақ “ Кетебай" өнд ір іст ік кооперативін қиын жағдайға қалдырып отырған мәселелер бар.

Бірінші мәселе: Облыстық бәсекелестікті қорғау комитетінің № 03-04-1/2038 08.04. 2006 жылғы хаты болып отыр. Бул хат заңға қайшы келеді, негізсіз деп есептеймін. Себебі, бул хат еш жерде баспасөз арқылы жарияланып, турғындар арасында талқыланған жоқ. Қоғамдық уйымдар мен аудандық мәслихат депутаттарының талқысына салынбады.

Екінш і мәселе: О ңтүстік Қазақстан облыстық тарифтер басқармасының 10 мамыр 2006 жылғы № 78-Т буйрығымен ағынсуға деген тарифтің көтерілуі. „

Міне, осы екі мәселе шаруа қожалықтары түгіл, Кетебаи өндірістік кооперативінің өзін қиын жағдайға салып қойып отыр.

Электр энергиясының, ағын судың қымбаттауына жол беріп отырған облыстық бәсекелестікті қорғау комитетінің жумысын негізс із деп есептейм ін. Буның өзі ауыл шаруашылығын өркендетудің, бәсөкелестікті арттырудың, жаңа өндіріс орьіидарын ашып. шаруалардың турмыс жағдайын жақсартудың тамырына шабылған балта деп білемін.

МӘСЕЛЕ БІРЛІК ПЕН БІЛІКТІЛІКТЕ

Оңеке. үшінші сайланган Парламенттің екінші сессиясы аяқталды. Қалай ойлайсыз, есепті незең нәтижелі болды ма?

Бір жыл бойы атқарған жумыс жемісті болғаны рас. Оның нәтижелі болуына Ел Президентінің осы сессияны ашардағы сөзі мен Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Жолдауы зор ықпал тигізді деп ойлаймын. Парламент депутаттарының кәсіби деңгейі өскендігі де үлкен эсер етті.

Қоғам өмірінде де аса маңызды тарихи оқиға болды. 2005 жылдың желтоқсанында халқымыздың басым бөлігі өз таңдауын жасады. Нурсултан Әбішулы Назарбаев кезекті Президент сайлауында айқын басымдықпен Елбасы болып сайланды.

Парламенттің 10 жылдығы атап өтілді. Бул тарихи өлшеммен алғанда аз уақыт. Алайда мәні мен маңызы зор айтулы оқиғаларға

34 лада-

ТОЛа жыл болды. Мемлекетіміздің жаңа Әнураны қабылданды. Ел Парламенті жалпы халық мойындаған әділдікті заңдастырып, оны ресми деңгейге көтерді.

Жалпы алғанда. Парламент 94 заң қабылдады. Олардың барлығы дерлік ел игілігі үшін қызмет ететіндігінде дау жоқ.

Еліміздің экономикасы өсті. Әлеуметтік салаларды дамыту мәселелеріне де көңіл бөліне бастады. Кешегі күндері өмірімізде орын алған зейнетақы, жалақы, жәрдемақыларды уақтылы ала алмау, жарықтың жүйелі болмауы секілді мәселелер келмеске кетті. Буның барлығы елімізде өрлеу болып жатқандығының белгісі.

Әлеуметтік мәселелер демекші, бүл багыттағы жүмыстарды нақтылы айтсаңыз. Атап айтқанда, көп балалы аналар, ардагерлерге қандай көмек көрсетілмек?

2006 жылғы 1 қаңтардан бастап. мүгедектердің барлық санаттарына төленетін мемлекеттік жәрдемақылар және жасына, асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақылар, бірге туратын төрт және одан да көп балалы аналарға, Алтын алқа , “Күміс алқа” белгілерімен немесе I және II дәрежелі 'Ана даңқы" орденімен марапатталған аналарға төленетін арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар өсті. Он сегіз жасқа дейінгі балалары бар, бірақ табысы аз отбасыларға арналған жәрдемақының жаңа түрі ендірілді.

Үстіміздегі жылдың 1 шілдесінен бастап, баланы 1 жасқа толғанға дейін күтіп-бағу үшін жәрдемақы төленетін болады. Үлы Отан соғысына қатысқандар мен мүгедектеріне теңестірілген адамдар, соғыс жылдары қаза тапқан жауынгерлердің жесірлері және басқаларға берілетін арнаулы мемлекеттік жәрдемақының мөлшері өсті.

Парламент М әж іл іс ін ің әлеуметтік және мәдени даму комитетінің хатшысы ретінде осы комитетте қабылданған заңдарға кеңінен тоқталайын.

Мәжілістің 3 - шақырылымының жумысы басталғаннан бері комитет Бас комитет ретінде жумыс жүргізген 14 заң жобасына Президент қол қойып, олар заң күшіне енді.

2-ші сессия кезеңінде (2005 жылдың қыркүйек - 2006 жылдың маусым айлары аралығы) Комитет Бас комитет ретінде 17 заң жобаларымен жүмыс жүргізді, олардың: қол қойылғаны - 3, Мәжіліспен мақұлданып. Сенатқа жіберілгені - 3, Мәжілістің бірінші оқылымында мақүлданганы-2, Сенатпен келісім рәсімінің кезеңіндегі - 4, Үкіметпен қайтарылып алынғаны - 1.

Атап айтсақ, “Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" жоба Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын жүзеге асыру мақсатындә әзірленген және базалық индикатор ретінде өмір сүру деңгейінің ең төменгі көрсеткішін енгізуге (айлық есептік көрсеткіш інің орнына). мүгедектігі бойынша. асыраушысынан айырылу жағдайына және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды есептеу үшін бағытталған.

Заңцы қабылдаудың нәтижесінде 01.01.2006 жылдан бастап:барлық санаттағы мүгедектерге берілетін мемлекеттік

әлеуметтік жәрдемақылар және жасына байланысты берілетін жәрдемақылар - 100 теңгеге;

асыраушысынан айырылу жағдайына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар - 300-ден 1000 теңгеге дейін;

"Алтын алқә", “Күміс алқа" немесе І.П дәрежелі “Ана даңқы’’ ордендерімен марапатталған - төрт және одан да көп балалы аналарға берілетін арнайы мемлекеттік жәрдемақылар 4 017 теңгеге дейін (1,9 АЕК-тен - 3.9 АЕК-ке дейін);

арнайы мемлекеттік жәрдемақылар (№1-ші тізім) - 1 502 теңгеге (8 АЕК-тен 9 АЕК-ке дейін) өседі.

Заңды жүзеге асыруға 2006 жылга арналган республикалық бюджеттен 16.1 млрд. теңге қаржы бөлу қарастырылды.

‘Қазақстән Республикасындағы еңбек туралы” Қазақстан Республикасының заңына толықтырулар енгізу туралы".

Толықтырулар енгізудің арқасында Қүрбан айттың бірінші күні және православиелік 7 қаңтардагы Рождество демалыс күндері болып жарияланды.

— 86 -

‘ Қазақстан Реслубликасының мемлекеттік рәміздері туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығына өзгертулер мен толықтыру енгізу туралы”.

М емлекеттік гимн ретінде үлттық қазынаға айналған Ж.Нәжімеденовтің сөзіне жазылған “Менің Қазақстаным" әні белгіленді. Сонымен қатар. гимннің мәтін і Қазақстан Республикасы Президентімен өзгертілген, сондықтан ол мәтіннің қосымша авторы болып саналады. Музыкалық редакциясының авторы - Ш.Қалдаяқов.

Білім беру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы".

Жекелеген мемлекеттік жоғары оқу орындарының ректорларын Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығымен қызметке тағайындау және қызметтен босату қарастырылган

Білім туралы мемлекеттік үлгідегі қүжаттарды дайындау арнайы қорғауды қажет ететіндігін назарға ала отыра. мемлекеттік сатып алу заты болып табылмайтын тауарлар қызмет және жұмыстар тізімі осы аталған қүжаттар түрлерімен толы^гырылған.

Қазақстан Республикасы Президентінің 'Болашақ'' стипөн- диясына республикалық бюджеттен жыл сайынғы қаржы бөлудің заңды негізі қаланды.

‘ Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" Жоба Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық сақтауға конституциялық қүқықтарын іске асыруды толық қамтамасыз етуін. сондай-ақ, мемлекегке медициналық көмектің қол жетімділігін қамтамасыз етуін қарастырады

Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулзр енгізу туралы" Заң медициналық көмек үйымдастыру жүйесін реформаләу мен дамыту, соның ішінде ауылдық жерлерде де. функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін үтымды ажырату, мемлекеттік реттеу ти імділ ігін арттыру. медициналық кадрларды даярлау мен қайта даярлау мәселелерін шешуге багытталған.

— 87 ляа*—

"Мәдениет туралы".Заң жобасы Қазақстан Республикасындағы біртұтас мәдени

кеңістікті қалыптастыруды нығайтуға, барлық деңгейдегі тікелей басқаруды жіті ажыратуды жасауға, мәдениет саласындағы қызметті регламенттеуге бағытталған.

“Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі туралы".“Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне еңбекті

реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы".

“Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін қолданысқа енгізу туралы’*.

Еңбек кодексі жобасының негізгі мақсаттары мен міндеттері мыналар болып белгіленеді: еңбек қатынастарын және еңбеклен тікелей байланысты өзге де қатынастарды қуқықтық реттеу, адамның еңбек қуқықтары мен бостанды ғы ны ң ең төмен кепілдіктерін белгілеу, еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңгерім іне, экономикалы қ өсуге, өнд ір істің ти імд іл ігі мен адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған қажетті қуқықтық жағдайлар жасау.

“Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тарихи-мәдени мураны қорғау және пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туральГ.

Заң жобасы тарихи-мәдени мураны анықтау және есепке алу, тарих және мәдениет ескерткіштерін тиімді сақтауды, қорғауды, қалпына келтіруді және утымды пайдалануды қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік басқару жуйесін одан әрі жетілдіруге бағытталған.

“Қазәқстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы".

Жоба 2006 жылғы 1 наурыздағы Президенттің Жолдауын жүзеге асыруға бағытталған. ¥лы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектеріне теңестірілген тулғалардың, сонымен қатар бірқатар басқа санаттағы азаматтарға арнайы мемлекеттік жәрдемақы мөлшері улғайтылады, бул мақсаттарға қосымша

—«v. 88 ‘V*»—

777.8 млн. теңге бөлінеді. 2007 жылдан бастап зейнетақы мен жәрдемақыны “айын айына" қағидаты бойынша төлеу тәртібіне көшу қарастырылған. Оған 31,6 млрд. теңге бөлінеді.

“Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне буқаралық ақпарат қуралдары мәселелері бойынша өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы".

Заң жобасымен мыналар қарастырылған: буқаралық ақпарат қуралдары туралы заңнамаларды бузғаны үшін жауапкершілік арттырылған; буқаралық ақпарат қуралдарын есепке қою үшін алым белгіленген.

“Ғылым туралы" ҚР-ның заңына толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы.

Заң жобасы ғылыми және ғылыми-техникалық қызмотті уйымдастыру мен басқару принциптерін, ғылым мен білімнің арасындағы байланы сты , әлемдік ғылыми салаға интеграциялауды жетілдіруге бағытталған.

“Неке және отбасы туралы" Заңына өзгерістер енгізу туралы.Депутаттардың балаларды халықаралық асырап алуға бөруге

қатысты енгізген нормаларына рөдакциялық түзетулері бар Үкіметтен қорытынды келіп түсті. Әділет министрлігі жобамен әрі қарай жумыс істеу үшін бас үйлестіруші ретінде белгіленді.

Әлеуметтік және мәдени даму комитеті 2006 жылға арналған республикалық бюджет жобасын қарастыруға үлкен көңіл бөлді.

Кейбір әлеуметтік сала бағдарламалары бойынша шығындарды көбейту жөніндегі усыныстар енгізіліп, олардың біразы қабылданды.

Үкімөт усынған жобамен салыстырғанда бюджеттің кіріс бөлігі 22.4 млрд. теңгеге артты, кейбір бәғдарламалар бойынша шығыстар 10,8 млрд. теңгеге қысқарды. осыдан шыққан 33,2 млрд. теңге көлемінде сома бюджеттің шығыс бөлігіндегі басымды бағдарламаларға үлестірілді. Соның ішінде өзекті әлеуметтік мәселелерді шешуге — 18,5 млрд. теңге. немесе үлестірілген қаржының 55.8 %, айм ақты қ мәселелерді шешуге: б іл ім , дөнсаулықсақтау жәнө ауызсумен қамтамасыз ету объөктілерінің қүрылысына және қайта қуруына - 6.1 млрд. теңге. немесе 18,9%.

—«х. 89 ■V»'—

Сонымен, қайта бөлінген қаржының 24,6 млрд, теңгесі нөмесө 74.1% әлеуметтік міндеттерді шешуге бағытталған.

Оңеке, әділі керек, сізді өз ойын ашық айтатын, үнемі белсенді багыт-багдар устанатын депутат ретінде танимыз. Оганкуе, теледидарда, газеттерде жүйелі түрде сухбаттар бересіз. Сонымен бірге өз сайлаушыларыңызбен үнемі байланыста боласыз. Бул есеп үшін бе, әлде өзіңіздің имиджіңіз бе?

Жауапты соңғы сурақтан бастайын. Абай данагөй айтпақшы, есепті беріп түрған жөн. Ол жай әншейін қүжат үшін емес, өзіңнің бүкіл тірлігіңнің жүзеге асқаны қайсы. аспағаны қайсы. соны білу, байқау үшін. Орындалмаса. сол мәселені немесе іс-шараны қалай орындау керек. соның жолын іздестіру қажет. Отырсаң. отыра бересің. Уақыт өте береді. Біреу келіп. жаны ашып, сен үшін істеп бермейді. Оның мезгілі өткен. Сол себепті, және де үлы Абай айтқандай. “Өзіңе сен. өзіңді алып шығар. ақылың мен еңбегің екі жақтап" дегенін қайталағым келеді.

Содан соң. белсенділік танытып жүрсіз, ойды ашық айтады дейсіз, оны көріп-біліп жүрген сіздерден артық не айтамын. Бағалау жайын мен айта алмаймын. Жақсы пікірге, жылы лебізге рахмет. Тек бүған қосарым, бүгінгі көзқарасты азамат әрі білікті. әрі зиялы әрі қоғам мүддесі деңгейінде болуға міндетті деп есептеймін. Ал депутаттар арасында бүндай талап биігінен көрініп жүрген ел қалаулылары өте көп.

Парламент пен Үкімет арасындагы қарым-қатынасқа көзқарасыңыз қандай?

Парламент те, Үкімет те. меніңше. еліміздің алдында түрған міндеттерді пәрасатты. сындарлы түрде шешуге үмтылады. Асығыс. үсігіс шешімдерді қабылдауға екеуі де ынталы емес. Мен осылай түсінемін. Әрине. түрлі мәселелер бойынша әртүрлі пікірталас бар. Ол заңды да. Кейде қызу талқылаулар болады. Оның барлыгы тиісті мәселенің анық-қанығына жетуге деген қызығушылық. білуге үмтылыс. Одан басқа жеке мүдде мүлдем

--ох- 90 •>»»-

жоқ. Содан соң, ортақ пәтуаға келіп жатады. Нәтижесінде, әбден таразыланған. реттелген. көңілге қонымды, уәжді қүжаттар дүниеге келіп жатады. Шындық - осы. Демек, Парламенттегі депутаттар да. үкімет мүшелері де мемлекеттік мәселелерге енжар. немқурайды қарай алмайды. Пікірталас осыдан келіп шығады.

“Отан” партиясына “Асар” партиясы бірікті. Партия ір ілендір ілд і. Ендігі кезекте үсақ-түйек партиялар да топтасуы мүмкін бе?

Біздер еліміздегі экономикалық. әлеуметтік-саяси серпілістер жағдайында өмір сүріп жатқанымыз жасырын емес. Барлық реформалар көз алдымызда жүзеге асуда. Буған Елбасы Нурсултан Назарбаевтың көрегенді саясаты үлкен әсерін тигізді.

Атап айтқанда. Қазақстанда бірлік пен ынтымақ. тыныштық пен жасампаздық орнаған. Грузия, Қырғызстан. Украина секілді елдердегі революциялық өзгерістерге қазірде халықтың өзі сенімсіздік танытуда. Елбасы әрбір сөзінде жасампаздық идеяны алга тартып отыр. Бізге қурту, қирату қажет емес. Бірте-бірте. саннан сапаға, даму мен өркендеуге, бір сөзбен айтқанда, эволюциялық даму жолына түсуді мақсат тутудамыз. Осы устаным қазірде ТМД елдері тарапынан да мықты қолдауға ие болғанына куәміз.

Бізге қуатты Отан қажет. Еліміздің әрбір азаматы, билік жүйесі жоғары міндет деңгейінен көрінуге ынталы. Ал республикалық саяси “Отан" партиясы өз мүддесін Отанның мақсаты мен талаптарына сай жүргізіп отырғаны белгілі.

Қазірде "Отанг республикалық саяси партиясы Қазақстанның саяси өмірінде көпшіліктің басын біріктіріп, алға бастайтын еліміздегі ең іргелі үйымға айналып отыр.

Ел осы партияға сенім артуда. Себебі. “Отан” партиясы саяси аренаға келгелі бері өзін халықтың қалың ортасынан шыққандығын дәлелдей білді. Оның өзекті мәселелерінен шет қалған емес Әлеуметтік-экономикалық мәселелерге қатысты усыныстарды аталмыш партия ашық білдіруде. Мәжілісте “Отан" партиясының

-"'Д- 91 —

фракциясы көптеген істерді атқарып отыр. Өйткені, Парламент заң шығарушы басты орган. Ж өргіл ікті мәслихаттармен дө байланыс тығыз орналасқан. Мінеки, буның барлығы партияның ел арасындағы беделін жоғары етуде.

Алдағы уақытта еліміздегі саяси қызметтің белсенділігі артпақ. Бул өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді деп есептеймін.

Партияның барлық саяси қызметі оның саяси бағдарламасына негізделген. Сондай-ақ, “Қазақстан-2030” стратегиясын жүзеге асыру-басты мәселе. Олай болса, партияның Елбасы белгілеген міндеттерден өзге ниеті де, пиғылы да жоқ. Бул жол - еліміздің сара бағыты. Солай емес пе?

“Отан" өзінің кезектен тыс IX съезін шақырып, өткізді. Съезд делегаттары елім іздің қоғамдық-саяси өміріне, әлеуметтік- экономикалық дамуына, елдегі саяси реформаларды жүзеге асыру және өзге де толғақты мәселелерді талқылады. Алдағы уақытта атқарылар бағыт-бағдарды айқындады.

“Отан" партиясы билік партиясы сипатында қоғамда және өмірімізде жүзеге асатын жедел жаңарулардың қуатты қозғаушысы болатындығына сенім кәміл. “Отэн" партиясы кемел партияға айналды. "Отан" мен “Асар" партиялары бірікті. Қуатты күшке айналды. Ендігі ретте жаңа ойлар мен идеялар, ортақ іс-әрекеттер еліміздің гүлденуіне ықпал етпек. Солай болатындығына шүбә жоқ.

Біздің еліміз бүгінде бабына келген, үзақ шабысқа шыдап беретін түлпар секілді. Еліміздің азаматтары намысшыл болып өсіп келеді. Елі үшін, жері үшін, ықылас, ынталарын аяп жүрген ешкімді көрмейсің. Еліміз. жеріміз көгерсін, өнсін, гүлденсін деген жанашыр жандардың көптігіне сүйсінесің. Білімге, ілімге. нарықтың заман талабына сай болуға үмтылған жастар қаншама. Осыларды көрген соң. сезінгеннен кейін тек алға қарай бет алғың келеді. Бүл - бүгінгі еліміздің талап-тілектеріне сай.

Бүгінгі “Отан" партиясы күні кешегі кеңестік партиядан мүлдем белек. Түбірімен өзгеше. Партияның кешегі өктемдігі келмеске кеткен. Осыны түсінуіміз қажет. 1,Отан” мен “Асар” біріккенде ендігі уақытта пікір — талас, ой жарысы болмайды деген сөз емес. Сан

—«хъ. 92

алуан пікірлер ауқымы сақталады. Жаңа, соны идеяларға кең жол ашылады. Үсақойләр емес, кемел ойларға орын берілмек. Мәселе - осында. “Отан" партиясы бүгінде халыққа қызмет ететін бірден- бір партия екендігін мезгіл көрсетті.

Ендеше, кемелдену және парасат биігінен көріну - “Отанның” басты міндеті болуда. Халқымыздың кешегі арыстарының басты мақсаты - Алаш азаматтарын бір тудың астына жинау болса, “Отан" бүгінде ел ім іздегі өзге партияларды өз маңына шоғырландыру қасиетіне ие. Бұл - дүрыс та. Өйткені, еліміз, қоғамымыз бен өміріміздің бүгінгі серпінді аяқ алысы осыны жөн санайды.

Жалпы алғанда. президенттік бағытты қолдаған партиялардың көздеген мақсат-мүддесі біреу-ақ. Ол - Елбасының алға қойған мақсаттарын, міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру. Оны өмірдің өзі растады. Әр партияның қоғамдағы әдіс-тәсілдері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ барлығының мақсат-мүддесі бір. Сол себепті, топтасып, біріге іс-қимыл танытып, жүмыс жасау екі жаққа да тиімді. Оның несі зиян. Қайта бірлесе тірлік жасаған үтады. Партияның пәрменділігі - бірлікте, білікті тірлікте. Ал келешекте үсақ партиялар бірігуі әбден мүмкін.

Оңеке, өзіңіз жақсы білесіз, сізді сайлаған өңірде мақта дақылы негізгі ауыл шаруашылыты болып табылады. Жерге қараған диқан қауымы былайша айтқанда, мақтаның бетіне қарап отырады. Оны өсіру, баптау, жинау оңай емес. Солай бола тура, күні ертең қара күзде шикізатты сатып алу қуны диқандарды қатты толғандырады.

Шыдамыңыз жетсе. халықтың пікірін жеткізейін.Оңтүстік Қазақстан мақта саласын дамытуға мамандан-

дырылган Республикамыздағы бірегей аймақ. Қазіргі кезде алты аудан, 40,0 мыңға жуық агроқүрылымдар, 22 мақта өңдеу зауыттары, ондаған мақта майын өндіретін комбинат, цехтар, 4 жіп иіру фабрикалары осы саланың өндіріс күштерін қүрайды. Аталған салада жумыспен қамтылғандардың саны жарты миллионға жуық.

—«а.. 93

Макта саласын дамытуға Оңтүстік халқының сіңірген еңбегі орасан. Мырзашөлдің қуаң даласын, Арыс-Түркістан, Шардара және Шәуілдір массивтерін суландыру, жаңа жерлерде мақта өсіру үшін игеруде өзге Орта Азия мемлекеттерінен қалыспай, елдің әлеуметтік-экономикалық ахуалын нығайтуға жанкештілікпен еңбек етіп келеді. Осы өңірдв ғасырдан астам уақыттан бері мақта саласын дамытудың теңдесі жоқ тәжірибе жинақталған. Бір кездерде “Мақтаарал" кеңшары, Мақтаарал, Жетісай және Киров аудандарының шаруашылықтары мақта өнд ір іс індегі озық тәжірибесі, әсіресе, механизация, химизация мәселелерінде және сулы жерде мелиорация нысандарын қүруын, пайдалануда Бүкілодақтық агрозертханаға айналған еді. Өндірісті индус- триалды технологияға өткізу деңгейі, экономиканың көрсеткіш- терімен Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан және Әзербайжан мемлекеттерінің мақташыларын таң қалдырған, өнім түсімінің мөлшері әр гектардан 36-40 центнерден алынған. Қол еңбегін көп қажет ететін өсімдікті суару, өнімді жинау, тасымалдау тағы басқа технологиялы қ операцияларды механикаландыру деңгейі бойынша шет ел мақташыларынан асып түспесе кем болған жоқ. Ендігі мәселе - аға буын мақташылардың сол қунды тәжірибесін, даңқын жоғалтып алмай, мақта саласының бәсекеге қабілеттілігін арттырып, жаңа экономикалық жағдайда әлем рыногынан өз орнын табуына негіз қалау. Осы салада Елбасы Н.Ә.Назарбаев- тың тікелей қолдауымен қомақты, нақты іс-шаралар жүзеге асырылып келеді. Әлі де асырылатынына күмән жоқ.

Мақта - тоқыма кластерін ің дамуының негізгі маңызды бастамасы 2005 жылдың маусым айындағы облыста қурылған “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймағы. Аймақтың дамуына Үкімет резервінен 821 млн. теңге бөлінді.

2006 жылдың сәуір айында “Оңтүстік" арнайы экономикалық аймағының “2015 жылдарға дейінгі даму стратегиясы туралы" Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Б.Ә.Жылқышиевтың есебі Үкіметте тыңдалды. “Оңтүстік" арнайы экономикалық аймағының 2015 жылға дейінгі даму бағдарламасын дайындау, бір ай көлемінде аймаққа инвестиция тарту жөніндегі үсыныстарды

—«о.. 94

дайы ндау мақсатында әлем дегі ір і тоқыма өн імдерін өндірушілердің тізімін дайындау тапсырылған болатын. Осы бағдарлама уақтылы дайындалғанын атап өткен жөн.

Бағдарлама жобасында мақта-тоқыма өндірісі мен тоқыма және тігін салаларының дамуының жағдайы туралы барлық талдаулар, сонымен қатар, дайы ндалған бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері, оны іске асырудың негізгі бағыттары мен механизмдері толығымен қамтылған.

Облыста құрылып жатқан мақта-тоқыма кластері еліміздің экономикасының басым салаларының бірі болып табылады. Көпшілігі өздерінің дамуына өзіндік серпін алып та үлгерді. Мақтаарал ауданында, бүрынғы әуежай аумағында қуаттылығы 60 мың тонналық мақта шикізатын тазалайтын мақта зауытының қүрылысы жүріп жатыр. Үкімет 12 млн. АҚШ долларын бөліп отыр. Зауы тты ң қүрылысы қазан айында аяқталады. Тауар өндірушілерді жоғары сапалы мақта түқымымен қамтамасыз ету мақсатында 2007 жылы облыста тұқым зауыты салынады.

Ғылыми және өндірістік жүмыстарды реттеу мақсатында, Мақтаарал ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы негізінде 2005 жылдың қараша айында мақта ғылыми-зерттеу институты қүрылып, оған 92,8 млн. теңге бөлінді.

Мақта - тоқыма кластерін қүру Оңтүстік Қазақстан аймағының дамуына, тоқыма өндірісінің және басқа да өндірістердің кешенді дамуына зор эсер етеді.

Ал енді, мақта-тоқы ма кластеры дамытуда негкзп сыбайластары макта өндірушілер және шитті мақтаны қайта өңдеуші кәсіпорындар екендігі баршаға белгілі. Себебі, бүл өндірістік қурылымдар тізбегі кластердің түрақты және сенімді шикізат базасын қамтамасыз ете алатын әріптестер болып қалыптасуы керек. Ж обаланып қабылданған орта мерзімді бағдарламадан болашақта табысты нәтиже күтудің негізі, сол қүрылымдәр болады.

Сондықтан, мақта саласының алғашқы өндірістік қүрылым- дарының шаруашылық-экономикалық жағдайы мемлекеттік қолдау арқылы нарықтық қатынастарға, әлем рыногына кіру мақсатқа сай болады. Бүл құрылымдарды терең өңдеуш і-

95

кластерлер топтарм ен эконо м и кал ы қ, қуқы қты қ ж ағы нан теңестіріп. өзін-өзі қаржыландыра алатын, удайы даму табатын әріптестер болып қалыптасуы кезек күттірмейтін мәселе. Бәрімізге белгілі болғандай ресурстық қоры сенімді болмаған стратегиялық жоба нысаналы мақсатқа жету жолында кедергілерге ушырап қалуы, жаңа бастаманың тиімсіз болуы әбден мүмкін.

Сондықтан. ‘ Мақта саласын дамыту туралы” заң жер өңдеп, мақта өсіретін. жинайтын, бастапқы өңдеуді уйымдастыратын агроөнеркәсіптік қурылымдар мүддесін қолдауға артықшылық берілуі керек. Осылайша жоғары сапалы, өзіндік қуны арзан шитті мақта, одан алынатын талшықжәне басқа да өнімдер алу мақсаты негізгі мәселе болуы тиіс.

С айлауш ы ларды ң үлкен сен ім іне ие болы п, халы қ қалаулысы болдыңыз. Депутат болғанға дейін уәдені үйіп- төгіп беріп, сайланған соң арнайы бас қосуларда ғана бой көрсететін депутаттар болады . Ө зің ізд і соларды ң қай санатынанмын деп есептейсіз? _

Оны сайлаушыларымыздың өздері айтсын. Айтып та жүр. Әр кездесулерде, жүздесулерде олардың гиақсат-мүддесін, мүң- муқтажын білсем деген ниет менде о бастан қалыптасқан. Сайлаушылардың жадында болар, әрдайым аудандағы өңір- өңірлерде, елді мекендерде, оқу оры ндары нда, ауданды қ мәслихат депутаттарымен болган өзара сухбаттарда толғақты мәселелерді күн тәртібіне қойып, оларды орындауға күш саламын. Әрбірінің мәселесі бойынша тиісті түрде жауап қайтарылады. Бул - басты мәселе. Сауал сауал күйінде қалмайды. Мәселеге байыппен қаралып, оңды шешілуіне назараударылады. Мәселен, Асықата, Атакент, Жетісай. Мырзакент өңірлеріндегі жүздесулербойынша осыны айтуға болады.

Сондай-ақ, үстіміздегі жылдың 13-17 маусым аралығында 33 соғы с, еңбек ар д а герл ер ін ің А стана қаласы на сапары н уйымдастырдым. Мақсат - ел ағалары Парламент, министрліктер жумысымен таныссын, басшыларымен жүзбе-жүз кездессін, өз ойларындағы толғантқан мәселелерді айтсын деген ниет қана. Ардагерлер Астана сапарында Парламент үйінде болды. Ел

— 96 •w—

Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Орал Мухамеджановпен, ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі Гүлжан Жанпейісқызы Қарағусовамен, ҚР Білім және ғылым министрінің вице-министрі Хафиза Утеулинамен, ҚР Денсаулық сақтау министрі Ерболат Досаевпен, ҚР Қорғаныс министр ін ің орынбасары, генерал- лейтенант Николай Николаевич Поспеловпен кездесті. Бул кездесулер мен жүздесулер, меніңше. ардагерлердің есінде узақ сақталмақ. Буның барлығы сайлаушыларымның ел өмірімен байланысын нығайту, етене жақындастыру ниетінен туындаған игі істер еді.

Алдағы кезде де ел іш інде сайлаушылармен қоян-қолтық араласы п ж үру ж оспарл анған . Бул ө з ім н ің д епутатты қ жумысымның өзекті арнасы деп білемін. Сайлаушыларға жақын болу, оларды тыңдау қызметіме тың серпіліс әкеледі, ой-өрісімді жаңғыртады, соны пікірлер мен усыныстарға жол ашады.

Оңеке, және бір сурақ. Депутатты қ қызметтен басқа еліміздің мәдени-рухани өміріне уақыт бөліп араласа аласыз ба? Жалпы бул салаға деген ынта-ықыласыңызды білгім келеді.

Мәдени-рухани дүние - баға жетпес байлық. Рухани азық адам баласына өмір бойы қажет. Еңсенің тіктелуі, рухтың мықты болуы дәл осы мәдени-рухани салаға байланысты. Бул тақырыптар бүгінде БАҚ-тарда жүйелі көтеріліп жүр. Байсалды, байыпты, бірлікті, елдікті ту устаған басылымдар, көрсетілімдер күн санап көбейіп келеді. Буған шүкірш ілік дейміз. Белгілі қаламгерлер тәуелсіз еліміздің шаңырағы биік болуы үшін өз ой-пікірлерін удайы айтып келеді. Халқымызды ң мүддесін көтерген кино, театр туындылары да бой көрсетуде. Мәселен, Жөшпенділер” фильмі мен көрнекті жазушы Ә.Кекілбаевтың “Абылай хан’ қойылымы қайткенде біздер тәуелсіздігіміздің устанымын берік етеміз деген ниеттен дүниеге келген рухани байлығымыз деп санаймын.

Бундай дүниелер алдағы кезде де мол болаты нды ғы на сенімдімін. Біздер өз елімізді, жерімізді аялай білуді бойға сіңіре бастадық. Бул - келешегіміздің баянды, мықты болатындығының кепілі.

—«ях. 97

Мақтааралдық сайлаушылардың Сізге жүктеген ең басты аманаттарын атап айтсаңыз. Осы мәселе бойынша нақты не істедіңіз?

Сайлаушылар аманатын арқалауда депутат ретінде ең алдымен, олармен жүйелі байланыста болуды басты міндет санаймын. Ж иі-жиі сайлаушыларыммен жүзбе-жүз кездесіп, олардың үсыныс, пікірлерін, мүң-мүқтажын тыңдауды дәстүрге енгізгенмін. Бүның үдесінен шығуды парыз деп білемін. Асықата, Атакент, Мырзакент, Жетісай өңірлеріндегі басқосулар, аудандық мәслихат депутаттарымен сүхбаттасу, пікірлесу соның айғағы. Ауданда негіз інен алғанда, мақта шаруашылығы басты дақы лдарды ң б ір і. “ Мақта саласын дамы ту туралы Заң" қабылданса дегенді сайлаушылар. Бүл Заң жобасы баспа бетінде жарияланды. Оны жақсы білесіз. Енді Заң қабылданады деп отыру аз. Бүл Заң жобасына байланысты білікті диқандар, мамандар, эконом исттер, заңгерлер өз ой-п ік ірлер ін , үсыныстарын, толықтыруларын Ел Парламенті немесе өзіме жолдағандарын қалар едім. Сонда ғана толық заңды қүжат дүниеге келеді.

Шаруалар өздеріне тиесілі жерді сатып алуға байланысты оның қүны өте жоғары. төмендетсе деген мәселе көтерген-ді. Жерді сатып алу бүгінде едәуір кемейді, 204400 теңгеден 137700 теңгеге түсті. Бүл сіздердің газетте жарияланды. Мақта өнімінің бағасын көтеру жайлы да аз сөз болған жоқ. Бүл енді нарық заңы. Әйтсе де, бүл бағытта жүмыстар жүргізілуде.

Жетісай қаласындағы орталық аурухана қүрылысын аяқтау, қалада типтік жаңа мектеп салу секілді мәселелері де күн тәртібінде. естен шыққан жоқ. Қозғалыс бар. Ауруханаға 300 млн. ақша республикалық бюджеттен бөлінді, сонымен қатар ауданда 2008 жылға дейін республикалық бюджеттен 21 мектеп салынады.

Келешекте атқарылар істер ауқымы да белгіленді. Мәселелердің негізгі тақырыптары мыналар десек боләды.

Атап айтқанда. аудандағы ауыз су жайы, мақтаны суару, мектептер салу. Мақта кластерін жүзеге асыруда оны шикізат

— 98 ‘Vw*—

күйінен дайын тауар деңгейіне жеткізу үшін жаңа технологияны қамтамасыз етуде, ауыл шаруашылығын индустриялық негізге көтеруде және де Сарыағаш-М ақтаарал темір жолын салу отандық және стратегиялық мәнге ие екендігін есте түтып, оның қүрылысын жүзеге асыру қажет.

Жаңа медициналық қондырғылардың толық жағдайда жүмыс істеуі мақсатында ауылдарда фельдшерлік-акушерлік пункттер салу кезек күттірмес мәселелердің бірі.

Ауданда жүмыссыздық мәселесін шешу жастардың ауылда, ауданда түрақтап қалуына оң ықпалын тигізеді.

Сондай-ақ, мақта бағасыныңтөмен болуы диқандардың өз ісіне деген қызығушылығын арттырмай отыр. Мақта өнімін өндіруге жүмсалатын шығындар, яғни жанар-жағар майдың, минералды тыңайтқыштардың, техникалық қызметтің қүнының артуы табыс көзіне кедергі болуда.

Берілген субсидияға кешірім жасау, шығынды қайтару, несие алу және тағы басқа да зәру мәселлерді шешуді бүгінгі күн талабы деген абзал.

Жалпы алғанда, Мақтаарал ауданы бүгінгі таңда халқы ең тығыз орналасқан, ірілендірілген және республиканыңоңтүстігінің ең қиырына орналасқан, өзіндік ерекшелігі бар. Өзбекстанмен төрт жағын шекара қоршаған аудан болғандықтан, ауданның даму стратегиясы жасалса, арнайы экономикалықаймақ қүрылса деген мәселе өз шешімін тапса дүрыс болар еді деп ойлаймын.

Бүның барлығы сайлаушылар тарапынан уәжді де салмақты халде күн тәртібіне қойылған басты мәселелер екендігіне ешбір күмән жоқ.

Анар Аслан,“ Оңтүстік Қазақстан” газетінің бас редакторы.

— 99

ӨТЕМ ТӨЛЕУ ҮШІН БҮКІЛ ОБЛЫС АУМАҒЫН СУ АЛУЫ КЕРЕК ПЕ?

Қазақта “А дам ны ң күні - адам м ен” деген үғым бар. Ата Заңымызда да ең басты байлық адам деп жазылған. Ендігі мәселе сол байл ы ғы м ы зд ы бары нш а қорғап , сол арға м ем лекет тарапынан жағдай жасауы мы з керек-ақ. Ә йткенмен, кейб ір мекемелерде басқаша түсінік қалыптасқан сияқты.

Мәселе былай. Осыдан бірер ай бүрын Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында Өзбекстанмен арадағы “Достық" каналының 70 метрлік дамбасы құлап, 55 шаруа қожалығының жері су астында қалды. Тарқатып айтқанда, шаруалардың 142 гектар мақталы алқабы және 117,4 гектар күріш дақылы егістігін су шайып кетті. Сөйтіп, жыл басынан бері таңның атысы мен күннің батысына дейін тер төккен диқандардың мақталықтың әр гекта- рынан 30 центнер, ал күріштен 60 центнер өнім аламыз деген үм іт і ақталм ай қалды . Егер е г іс т ік алқаптарды топан су баспағанда, онда 426.15 тонна шитті мақта және 704 тонна күріш алынатындай еді. Шитті мақтаның тоннасын - 50 000, ал күрішті 40 000 теңге десек, онда апат алып келген шығын 21 307 500 және 28 160 000 теңгені қүраған. Өз нәпақаларын жерден тауып жүрген ауылдықтар үшін бүл өте көп ақша. Оның үстіне несие алып, жандарын жалдағандар қаншама.

Бұл мәселе бойынша облыста арнайы комиссия да құрылган болатын. Аталган комиссия жүмысын бастасымен-ақ шаруалар тығырықтан шығудың жолын тапқандай еді. Есептей келе апат салдары 35 миллион теңгеге бағаланып, топан су басып қалған егістік алқаптың көлемі 342 гектар дел белгіленген. Облыс әкімінің атына жазған шағымдарында ауыл түрғындары 28 қыркүйек күні бәрін өз кезімен көру үшін Төтенше жағдайлар министрлігінің өкілі полковник У.Ережеповтің келіп, су апаты салдарын суретке түсіріп және анықтама да түзгендігін көлденең тартты.

Осы жерде бір таңқаларлығы сол, министрлік өкілі араға бір ай салып келгені несі. Мысалы, өзін сыйлайтын елдерде бір адамның тағдыры үшін бүкіл қүтқару қызметтері өре түрегеледі

-«а\. 100

ғой. Ал бізде бірнеше шаруашылық жерлерін су алып жатса да түк болмағандай, бейқамды қ таны ты лады . Апатты ң беті де қайтқан соң, яғни араға бір ай салып барып суретке түсіруі дө түсініксіздеу. Егер содан бір қорытынды шықса мейлі ғой. Ауыл адамдарын көмектен үмітті етіп кеткені былай түрсын, кем дегенде екі ауданды су алуы керек еді дегені не сасқаны?

Енді м ен ің аты м а Т өтенш е ж а ғд а й л а р ви ц е -м и н и стр і Б.Қуандықовтан келген жауапты үсынып көрелік. Онда былай дел ж азы лған : “ ...Табиғи және техн о ге нд ік сипаттағы төтенш е жағдайлардың жіктемесінің екінші тармағына сәйкес, егер авария, табиғи зілзала немесе апат салдары төтенше жағдай аймағы өндірістік және әлеуметтік мақсаттағы объектінің аума-ғы шегінде болып, облыстың екі ауданының аумағынан шықпаса, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай жергілікті төтенше жағдайға жатады". Ж ергіл ікті төтенше жағдай дегеннің өзінде мүндағы ө к іл д е р і м и н и стр л ікке б ағы ны ш ты ш ы ғар. Ә лде әркім өз шаруаларын өздері күйттеп жүр ме? Қалай болғанда да оүл ауыл адамдары турмақ, былайғы жүртқа ой салатын жәйт. Минис- трліктен келген жауапты оқысаңыз, мәселелеріңці Өзбекстанға барып шешіп алыңдар деген үсынысты үққандай боласыз.

Ал енді жауапқа қайтадан көз сүзіп көрелік: “Айта кететін жағдай, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министр- лігін іңСу ресурстары комитетінің "Оңтүстік сушар’’ республикалық мемлекеттік мекемесінің мәліметі бойынша, ‘Достық арнасы Ө збекстан Республикасы Т үл ста н -Д о сты қ" арнасы қолдану басқармасының балансында. Ж әне су арнасының Қазақстан жағындағы бөлігіне де аталған басқарма жауап беретіні анықталыл отыр”. Аталған министрлік қызметкерлері су дауламақ тұрмақ, қазақстанды қтарды ң өз аумағы нда 'ө з ағамыздың ш екара- шыларынан қүқай көріп келе жатқандығын білмей ме екен? Әлде білген соң әдейі соны меңзеп түр ма? Қалай болған күнде де мүндай мәселелерді шаруа адамы ш еш пейд і ғой. Егер ел азаматтары өз мәселелерін өздері шешіп ала беретін болса, онда аты дардай Төтенше жағдайлар жөніндегі министрліктің қажеті қанша? Мүндай позицияны қалай түсінуге болады?

— 101 •>»*—

Еліміз әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына өтуге барын салып жатыр. Алайда кейбір министрліктегілер шаруалар жағдайының шайқалуы влдің дамуына түсау боларын білмейтін сияқты. Білсе, зардап шеккен ауылдықтарға өтемақы төлеу жағын қарастырар еді-ау.

ПРОБЛЕМА ОҢ ШЕШІЛСІН

Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданы, Қарақат ауыл әкімдігі мен Қызылқум ауылыныңтұрғындарынан өтініш хат келді. Хаттың мазмүны төмендегідей.

Жетісай - Шардара аралығындағы Арнасай плотинасына Өзбекстан Республикасы иелік етіп, әрі-бері жүрген көліктерді устап, Ө збекстан кедендер іне апарып қамап, адам дарға қалағанынша айыппул салып әуреге түсірудө көрінеді. Қамалған мәшинені он күнсіз ала алмайды екенсіз. Осыған орай бұрынғы Қоғалы, Жеңіс, Қараөзек кеңшарларының қумдағы мал бағып

—'«сл. 102 ‘xw*—

отырған халықтары орталықпен қатынаса алмай қатты қиналуда

көрінедіЖоғарыда аталған мәселе бойынша еліміздің Сыртқы істер

министрлігі Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы жол қатынастарын ретке келтіруге көмек көрсетіп. осы мәселені тиісінше шешіп беруі тиіс деп білемін.

ШЕГІНЕ БЕРУГЕ БОЛМАЙДЫ

Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халыідары Ассамблеясының XII сессиясында сөйлеген сөзіндегі "қазақ әл іпби ін латын әр іптер іне көш іру керек'' деген ұсы ны сы н толығымен қолдайтындығымды білдіремін.

Әлемдік жаьандану барысында ақпараттық коммуникациялық жаьанданудың алар орны ерекше. Ал осы әқпзраттық коммуника- циялық кеңістікте латын әліпбиі үстемдігін орнатып отырғаны

—«ү\. 103 *>*»—

баршамызға мәлім. Осы жаьандану барысында өз тілімізді сақтап қалу, келешек урпаққа жеткізу және дамыту қазіргі көтеріп отырған мәселені бүгін гі үрпақ - б іздерд ің қалай ш еш етінд ігім ізге байланысты, түйіп айтқанда, болашақ үрпақтың алдында бізге жауапты да қасиетті міндет жүктеліп отыр.

Бір үлтты екінші бір үлттан ерекшелейтін үш үлгі бар. Олар: тіл, дін және діл. Осы үштің біреуі жоғалса, бүкіл бір үлт жоғалады. Оған дәлел, ағылшын ғалымы Дэвид Кристалдың зерттеулеріне сәйкес, жылына Жер бетінен 24-ке жуық тіл жоғалып кетеді екен. Ол дегеніміз. жылына 24 үлт жоғалып жатыр деген сөз. Біз қазақ тілін және қазақ халқын осы 24 деген санның ішіне кіргізбеу үшін қолдан келген барлық ісшараларды қабылдауымыз қажет. Егер қазақтілінің болашағына немқүрайды қарап, жоғалтып алсақ, онда біз қазақ халқының мыңдаған жылдық мәдениетін, тарихын және барлық рухани қундылықтарын жоғалтып аламыз.

Заманың саған үйлеспесе, сен заманыңа үйлес деген сөз бар. әлемд ік ақпаратты қ ком м уникациялы қ кең іст ікте лайықты орнымызды табу мақсатында кириллицаны латын әліпбиіне ауыстыруымыз - қазіргі заман талабы. Оған дәлел - көршілес посткеңестік елдердің латын қарпіне көшуі.

Меніңше. Мемлекет басшысының “Мамандар жарты жыл ішінде мәселені зерделеп. нақты ұсыныстармен шығуы тиіс", деген тапсырмасын жүзеге асыру барысында жасақталатын комиссия қүрамына Парламент депутаттарын енгізу жолдары да қарас- тырылуы тиіс деп есептеймін.

—"м\- 104 *v»»—

СЕНІМ СЕРПІЛІСІ

Бізді бүгін не алаңдатып отыр?Жасыратыны жоқ, еліміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елдің ішіне енеміз деген үлы үмтылысы халқымыздың күнбе-күнгі қажырлы еңбегі әрі ілгерілеу ізденістері арқылы ғана жүзеге асады. Қазақстан - мүхит айдынындағы жалғыз-жарым арал емес. Ол өркениет көшіндегі белсенді әрі болашағы зор ел. өзі өзгелермен санаса біледі, өзгелерді өзімен санастыра алады. Сондықтан еліміздің мүмкіндігін әлемдік өркениет керуенінен бөлт-жарып қарау әбестік саналар еді. Осы орайда. бізді бірінші алаңдататын нәрсе: Еуразия кеңістігінде түрақсыздық пен діни экстремизмнің етек ала бастағаны. Екіншіден: географиялық орналасу жағынан еліміз орын тепкен өңірде есірткі тарату тыйылмай отыр. Күн тәртібіндегі келеңсіз мәселені түп тамырымен жою үшін Елбасы барша мүдделі мемлекеттермен және халықаралық үйымдармен белсене қатынас жасап, күш біріктіру идеясын көтеріп келеді. Жуырда қырықтай халықаралық үйымның басшылары бас қосқан

Ю5 "«•*-

Б¥¥ Қауіпсіздік Кеңесінің лаңкестікке және есірткі таратуға қарсы комитетінің Алматыда өткен көшпелі отырысы көңіл алаңдатып жүрген көп нәрсеге көзімізді жеткізді.

Тоқмейілсу. жеткен межені місе туту туйы ққа тірейд і. Президентіміз Нурсултан Әбішулы Назарбаев 2007 жылғы Жолдауында еліміздің әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты ықпалдасының кілтін қолымызға устатты.

Жолдау “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" деп аталады. Осында “жаңа” деген жақсы сөз екі марте қайталанған. Жаңа - жарқын болашақтың сәтімен қойылған сатысы. Жаңа - жаңашылдықтың бастау булағы. Дүниеге келген “жас балаға жалғыз бесік - кең жайлау” болып көрінгенімен. “ержеткен соң - сыймайсың кең дүниеге; Тыныштық пен зар боларсың баспанаға" деген. Бул Лермонтовтан аударған Абай сөзі.

Шындығында ғой, жас сәбиге тал бесіктің өзі кең жайлау болып көрінгенімен, ержеткен кісі кең дүниеге сыймай аласурады. Күнкөріс қамымен аспаған асудан асады. Ж олдауда көр- сетілгендей. 2000 жылы 220 мың сәби дүниеге келсе, 2006 жылы олардың саны 290 мыңға көтерілді. ЕҚЫ¥-ның есебі бойынша елімізде мунай қоры 33-40 жылға жетеді. көмір мен мырыш та сол шамада. Бюджет саласы ндағы , яғни мемлекеттік қызметкерлер жалақысы 2007 жылы 30 пайызға көтеріліп отыр. Муның өзі көңілге біршама шуақ сеуіп тоқтық уялатады.

Әйтсе де, бізге әлі біраз белбеуді тарта буынып, үнемшілдікпен, есепшілдікпен айналысу қажет секілді. Тәуелсіздігіміз баянды, узағынан болуы үшін аса көп тер төгуіміз керек.

Рас. еліміздегі мунай мен газ секторында ілгерілеушілік бар. Газ. мунай өндіруді басым бағытпен көбейте түссек, таразының екінші басы - тауар өндіруді. өңдеу өнеркәсібін туншықтырып тастайды. Газ бен мунәй өндіруден түскен пайда. керісінше. тауар өндіру мен өңдеу өнеркәсібін, олардың ресурстарын айдаьарша жалмап жутып отырады. Бул біржақты кетуге болмайды деген сөз.

Тауарды сырттан сатып алуды көбейте берсек. отандық өнім өндірушілерді ішкі рыноктан ығыстырып жібереміз. Табыс көзі мен қызмет кәрсету секторында теріс сальдо пайда болады. Бул баяғы

-■ЛД,- 106

Ахмет Байтурсынов айтқан: "Қазақ сыртқа шикізат шыгарады ал сырттан сол шикізаттан жасалған дайын ө н ім д і екі-үш есе қымбат багамен сатып алуда. Бул надандықтан кел-ген кемшілік . - деген сөзді еріксіз еске салады.

Жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан еш аспау керек. Ал бізде 4 пайызға асып отыр. Бул да абаиболатын жәйт. . .

Бюджеттің шығыс жағын азайту қажеттіп туады. ІЖӨ-ищ өсуқарқыны 9-11 пайыз, ал бюджеттің шығыс жағы жыл саиын 20,8 пайызға артып отыр. Осы екеуін бір-біріне теңдестіру жағы қатты толғандырғаны ләзім. Соңгы үш жылда бюджеттің шығыс жағынан 83,8 млрд. теңге игерілмей қалғаны қынжылтады

Салық саясатын өзгерту қажет. Экспортшыларға қосымша қун салытын қайтарып берудің қажеті жоқ Муның есесіне - сыртқа шығаратын тауарлар мен халыққа қызмет көрсетуш.лерге қосымша қун салыгын қайтарып берген жен. Бул да оиланатын

мәсөлө®Қазір бізде шикізатты шетке шығару үлесі басым. Муны біздің

жаңа Үкімет қайтсе де тежемекші. Шикізат өнеркәсібінің үлесі азайып, муның есесіне өңдеу өнеркәсібі, тауар шығару үлесі артқанда барып экономикамыз бел алып, күшейе түспекші.

Қазір инфляцияныңөсу қарқыны 5.7 пайыз. Егер инфляцияның басты себебі теңгеде. яғни монетарлық саясатта жатса, кінә ¥лттық банкте. ал кінә ақшада болмай. монополияда болса. оған кінәлі Үкімет болып шығады. Президентіміз монополияны барынша тежеп өңдеу өнеркәсіб ін дамыту үш ін. әрі отандық өнім өндірушілерге барынша қолдау көрсету мақсатында Премьер- Министрге үлкен міндеттер жүктеп отыр.

Жолдаудың басты-басты отыз бағытында аталған өзекті әрі өміршең мәселелер алақанға салғандай баяндалган.

Еліміздің даму стратегиясындағы экономикалық ‘қолымыз жеткен” өсуді пайдаланумен шектеліп қалмай, осы өсуді шындап икемділікке келтіруді, сапалық жаңа деңгейдегі экономикалық сатыға аяқ салу қажеттігінен туған ой осы. Қазақстанда өндірістік ошақтарды басым бағытпен улғайтуымыз қажет. Ол ошақтар

—«л. 107 'V»-

халықаралық стандартқа сай тауар шығарып, сол халықаралық нарық шартымен жумыс жүргізуге бағыт алып барады. Ірі монополистерді қайта қурылымдау да күн тәртібінен түспейді. Табиги монополия секторында тарифтік және техникалық реттеу жүреді. Муның үстіне қор рыногы қүрылады. Жалпы халықтың бағалы қағаздармен жүмыс іствуге. инвестиция саласына сауаты ашылып, белсене араласуға жол ашылады. Ең әуелі халықтың көзін ашамыз.

Мүның бәрі таяу болашақтағы бүрылып өтуге болмайтын экономикалық жағдайлар әрі еліміздің қолайлы шарттармен БСҮ- га кіруге бағытталған беталысы деп түсінеміз.

Бүкіләлемдік сауда үйымына кіру - үлтымыз үшін әрі ауыр, әрі опалы. Ауыр болатыны, үлттық психология, үлттық менталитет, үлттық сзлт-дәстүрге табан тіреген көптеген ерекшелігімізге, қалыптасқан қүрылымдарымызға дүниелік тайфун дүлейі секілді серпімді күштер, нарық жүйесі теріс әсерін тигізуі мүмкін. Бүрынғы жайбасар. кеңқолтық мінезіміздің орнын өзге әдет-ғүрыптар бүзып- жарып, өз бағасын алады. Өзгертеді. Адам да, қарым-қатынас та баяғы көне грек философы Овидий ‘Метаморфозасы секілді түбегейлі өзгерістерге үшырайды. Бүкіл-әлемдік сауда үйымына кірудің опалы жағы - келешекте үлтымыздың алпауыт үлттардың апан аузына жүтылып, жер бетінен жоғалып кетпеуіне кепіл болатын мінездер алмастырады. Қинала жүріп, қатерлі өткелден

етеді.Ең ғанибеті - улттық мүддеміз үмытылып, жоғалып кетпеуге

тиіс.Елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру

қызметі сол межелі биікке көтеретін бірінші басқыш. Парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру - екінші басқыш болмақ. Бүрынғы кеңестік дәуірде. қазіргі шетел капиталында ең қүнды байлы қ- әдам ресурсы деген қағида болған. Біздер бүл қағиданы сәл бүзып "зәру адамдарға” барынша кең қолдау көрсете бастайды екенбіз. Күні кеше ғана Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Парламент! палаталарының бірлескен

—totv,. 108 ’Ve»—

отырысында елім ізд і дем ократияланды руды ң жаңа кезеңі басталды, бүл үшін еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту қажет деп атап көрсетті. Экономикалық дамуды түрақты арнаға түсіргеннен кейін саяси реформаларды мықтап қолға аламыз деген әу бастағы уәдесінде түрды. Елімізде демократияны дамытудың жаңа кезеңі басталғанын мәлімдеді. Бір сөзбен айтқанда, президенттік басқару жүйесін сақтап қалу, реформа­ларды пәрменді түрде ілгерілете беру, шешімдердің шындығын екшеу, ортақ үлттық үндесу және елдегі саяси күштердің топтасуы жаңа кезеңге қол артты.

Еңалдымен, Парламенттің өкілеттігі кеңейеді. Конституциялық Кеңесті, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп комитетін, әр жылғы бюджетті бекіту мен атқарылуын бақылаудағы депутаттардың өкілеттілігі күшейеді. Үкіметті жасақтаудағы рөлі үлғая түспек. Сонымен қатар, партиялық фракциялардың беделі артады, әлгі саяси партиялар бюджеттен қаржыланады. Сайлау кезінде партиялық тізім үлғаяды.

Елді демократияландырудың жүлынды түсы - сот-қуқық жүйесін үзбей жетілдіру. Алдағы уақытта алқа билер соіы өмірге мықтап енеді. Қылмыскерді түтқындауға санкция беру соттәрдың қолына көшеді. Өркениетті елдегідей өлім жазасына тыйым салынады.

Уақыт өз дегенін істейді.Елдің жоғы мен мүқтажын шешіп отыратын жергілікті мәслихат

органдары пәрменді жүмыс жүргізсе ғана жүрттың иығы көтеріледі. Уақыт өте келе жергілікті биліктің баршасын аудандық мәслихат жүргізетін болады. Сайып келгенде, билік пен халық, қоғам мен мемлекет - “сен салар да мен салар, атқа жемді кім салардың кебін сыпырып тастап, біртүтас локомотивке айналатын күн қашық емес. Д ем ократияны ж етілд іру д е генн ің өзі м ем лекеттік локомотивтің пәрменді түрде әрі үзақ жолға жылдамдық алуы деп түсінеміз.

Қазақ халқы аса төзімді. Талай тауқыметті бастан өткеріп, жан- жағын қаумалаған әлде-қайда күші басым алпауыттармен теке

—av. 109

тіресіп, тарих сахнасынан шығып қалмау жолында жан алып, жан берген, қаны судай аққан улы күрестен өтті. Иілсе де морт сынбауды үйренді. Қуба шөлде тереңнен нәр тартқан қарағашқа уқсайды. Егіздің сыңары секілді мойымас, төзімді, берік те біртоға қарағаш қадым заманнан қазаққа уқсап өмірсүріп келеді. Үлтымыз өзінің ерік-жігерін, ақыл-парасатын, қажыры мен қайратын биік мурат жолындағы жасампаздық істерге жумылдырып, небір қиындықты еңсеріп, келешекте даму сатысының неше бір ғажайып би ігіне көтер ілер і күм әнс із . Муны халы қ та, тәуел с ізд ік реформаторлары да іштей сезіп біледі.

Түптеп келгенде, экономика мен демократия қоржынның екі басы секілді. Бірінсіз бірі өмір сүруі қиын. Халықтың жан басына шаққанда ІЖӨ деңгейі 3000 доллардан төмен болған жағдайда шынайы демократия узақ өмір суре алмайды. Егер әлгі көрсеткіш алты мың доллардан артық болса, демократия бел алып, журтқа жүзін бурып беті түзеледі. Рас, экономикамыз бел алып көтеріле бастады, жаңа инфрақурылым қурылды. Ауыл шаруашылығы өзін- өзі ақтайтын халге жетті. Осыған сәйкес Президенттің аузымен елімізде сайлау өткізудің жаңа үлгісі саяси партияның рөлін арттыруға бағытталмақ. Парламенттегі көпш іл ік партия өз кезегінде Үкіметті қалыптастыру бағытында жумыс жүргізіп, әрі оның будан кейінгі іс-қимылы үшін жауап беретін болады. Қоғамдық бірлестіктерді мемлекет тарапынан қаржыландыруға конституциялық тыйым салудан бас тарту усынылды. Келешекте реформаға белсене араласқан қоғамдық уйымдарға, саяси партияларга бюджеттен ішінара қаржы бөлу іске асады. Елде көппартиялық демократия дамиды, әрі қоғамдық бірлестіктердің белсенділігі арта түсетін күнге жетеміз.

Өз сөзінде Президент журт елеңдеп күткеннен де ілгері кетіп, елдегі демократияландырудың музжарғыш кемесіндей жарып өткен пікір сабақтап, шын мәніндегі сенсациялық қүбылысжасады.

Президент өзінің сөзінде халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат қүқықтары мен бостандығының символы әрі кепілі - Президенттік билік екенін

—'Л\. 110 "Xva—

тағы да қадап айтты. Бул қағида елдің саяси жүйесін жаңғырту үдерісінде өзінің маңызын жойған жоқ. Жоймайды да.

Президент™ басқару мерзімін 7 жылдан 5 жылға қысқарту орынды болар, мундай тәжірибе Францияда бар деген пікір сабақтаған еді Елбасы. Әйтсе де Парламент депутаттары өздерінің жума күнгі отырысында бул мәселеге арнайы тоқталды. Тарихи қиын кезеңді бастан өткерген Америка өз президенттері Вашингтон мен Франклин Делано Рузвельтті елге сіңірген айрықша еңбегін ескеріп. үшінші-төртінші мерзімдерге сайланғаны белгілі. Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың ел билігін қиын кезеңде устап, ауыр реформаларды жүргізе отырып, тәуелсіздік кемесін сан алуан кедергілерге урындырмай. зайырлы елдердің қатарына қосқан айрықша еңбегі ескеріліп, Конституцияның 42-бабының 5- тарм ағы на депутаттар б ірауы здан толы қты ру енгізд і. Ол толы қты руда жоғары да аталған ш ектеу “ Қазақстан Республикасының Туңғыш Президентіне қолданылмайды деп толықтырылды.

Конституциялы қ реформа — маңызды тарихи кезең, ол еліміздің саяси-әлеуметтік дамуына, экономикалық жаңару мен жаңғыруға үлкен серпін беретіні сөзсіз. Парламент бірауыздан Елбасының усынысын қолдады, сонымен бірге осы реформаны аяғына дейін жеткізуге дайын екенін көрсетті. Ал енді біздің басты мақсатымыз — Конституцияға енгізілген өзгерістерді елдің дамуына тигізетін нәтижелі әсерін халыққа, қоғамға жеткізу.

Осы орайда "Нур Отан" халықтық-демократиялық партиясының Елбасы Нурсултан Назарбаевтың сындарлы саясатын қолдауда пәрменді әрекеттер жасап отырғанын атап өткен ләзім.

Демократия дегеннің көрінген мінбеге өрмелеп, жөнді-жөнсіз жосықтар айтып, журтты аузына қарату, яки қулақсарсылту емес, елдіңтыныштығы мен бірлігі жағдайында ілгерілей түсіп, бәсекеге қабілетті елу елдің керуеніне қосылу деген сөз. Өзіндік бағыт- бағдарымыздан көз жазып қалмай, урпақты ырзық-несібесі мол келер күннің көкжиегіне тезірек жеткізу жайы көзделмекші.

—«*, 111

БАС ҚАЛАНЫҢ АЛТЫН ҒАСЫРЫ

«щаар-л. ииіи***** нимт-г-

А стана турал ы айтқанда , алды мен оны ң ел ім ізд ің ж үрегі екенін, еліміздің әлем алдындағы айбыны екенін есте устай отырып сөйлеген жөн. Шығыстағы кейбір алпауыт көршілеріміз астаналарын ауыстыруды ойлағалы ширекғасыр

■болса да бел шешіп кірісе алмай____ _ _ 'отырғанын көріп келеміз. Бабала-

рымыздан қалған қажырлылық пен алған беттен қайтпайтын қайсарлығымыз жеңген болар, Елбасы Нурсултан Әбішулы Назарбаев бастап туымызды Сарыарқаның кінд іпне тігіп ғасы р талабына сай, өркениет кеш іне ілескен ел ім ізд ің айбы ны болаты ндай таңғаж айы п қала турғы зы п жатырмыз Қудайға шүкір.Астананың тусауы кесілгеннен бергі уақытта ерке Есіл өзенінің жағасындағы бурынғы Ақмола адам танымастай болып өзгергені сөзсіз.

Күні кеше бул қала - тың игерушілер тағдырымен ғана аты шыққан қалашық еді, бүгін - әлем назарын аудартып отырған тәуелсіз Қазақстанның астанасы!

Мен осында қызметке келгелі әлі көп бола қойған жоқ. Өткен жылдың күзінде Парламент Мәжілісінің депутаты болып сайланып, бүгінде астаналық турғындардың бірі болып отырмын. Елордамыз Астанада негізгі жумы сы мнан басқа да түрлі кездесулерге қатысып, саяси-мәдени шараларға араласып, елордамызды едәуір танып-білдім. Қазір бас қаламыз тек қана республикалық емес халықаралықбасқосулар жиі өтетін қалаға айналды. Осында келген шетелдік қонақтар жас астанамыздың ғаламдық стандартқа сай тургызылып жатқанын шын пейілімен айтқандарын талай естідім.

Сол жақ жағалау ертегідегідей таңғажайып қалаға айналды. Жаңа астананың салынуы қазақ тарихындағы өте маңызды кезең болып саналады.

112

Астананың символына айналған «Бәйтеректің» маңайында ғаламдық стандартқа сай ғимараттар жарыса бой көтеруде.

Ал елордасында атымызды әлемге паш ететін қаншама кездесулер өтіп, қаншама маңызды шарттарға қол қойылып, халықаралық басқосулар өтіп жатыр. Бул - Астананың бүгіні.

Ал, ертеңіміздің бастауы - маңайына көгілдір сәуле таратқан Елбасының Ақ Ордасы мен көкке шаншылған Мәжіліс пен Сенат, Үкімет үйлері алдындағы алаңда халқымыздың көңілін шаттыққа бөлейтін талай мерекелер тойланып, егемендігіміздің әрбір жылы тарих бетіне алтын әріптермен жазылатын болады. Астанамызға д үн и е н ің тү п к ір -тү п к ір ін е н келген м ейм андар там саны п , халқы мы зды ң қонақжай көң іл іне ризаш ы лы қпен аттанатын болады деп ойлаймын.

Астананың келешегіне жарқын жол енді ашылды. Біз Тәуелсіз болып қалыптасып келе жатқан жас мемлекетпіз. Бабаларымыз найзаныңушымен, білектің күшімен қорғаған улан-ғайыр жерімізге шаққанда халық саны аздық ететіні белгілі. Бәленбай мемлекет сыйып кететін кең байтақ далада жүздеген ултпен отандасқанда ғана он бес миллионнан әрең асып отырмыз. Сол он алты миллионный жүрегі болған Астанамызды әлем журтшылығы Қазақстанның мәдениетінің орталығы, дүниежүзімен уштасып жатқан саясат кіндігі деп енді танып келеді. Бізге элем Орта Азиядағы өркенді, мықты мемлекеттің бірі, ТМД-дағы жетекші ел деп қарай бастады. Оған Еуроазиялық қауымдасты қ қуруға мурындық болғанымыз, Бүкіл дүниежүзілік діндер бірлестігінің басқосуын, Дүниежүзілік Медиафорум, тағы да басқа қаншама шет елдермен кездесулер өткіз іл іп жатыр күн іне. Қаншама шет мемлекеттің елшілігі туын тігіп, қоныс аударып, біздің елмен ынтымаққа умтылып отыр.

Астананың мәдени орталық екендігін жыл сайын халықаралық өнер жарыстары мен әртүрлі көрмелер өткізіліп жатқанынан, Президенттің Мәдениет орталығы, Үлттықакадемиялықкітапхана мен муражай салынып, Өнер Академиясы, спорт сарайлары ашылғанының өзі көрсетпей ме. Оларға бурыннан бар «Конгресс-

113

холл», Қазақ драма театры мен Опера жэне балет театры, концерт залдарын, кітапханалар мен кинотеатрларды, муражайларды, спорттық шаралар өтетін мекендерді қоспағанда. Осыларда күніне қаншама қойылымдар, концерттер өтіп, көрші мемлекеттердің өнер тарландары келіп өнерлерін көрсетіп жатады. Астананың қалалық мәдениет департаментінің өзі қыруар мәдени шараларын өткізіп жатады. Муның бәрі әлі Астанамыздың жарқын келешегінің бастауы ғана деп ойлаймын. Астананың алтын ғасыры енді басталады.

Ол елдің жүрегі болған соң, онда сол елдің атын әлемге паш етіл жүрген, сол улттыңурпағын тәрбиелеп, тарихын жасап жатқан тулғалар көшесінде кетіп бара жатса келер урпаққа өнеге емес пе. Менің турғаныма көп болмаса да қала турғындарынан ерекше бір отансүйгіш тік, патриотты қ сезім байқадым. А стананы ң қурылысшысынан әкіміне дейін өз қалаларына деген мақтаныш, қурмет бар. Ж алпы астананы қазақстанны ң барлық халқы мәртебелеп. аялап отыр. Сол аяулы қалада халық қалаулылары - Қуачыш Султанов, Амангелді Айталы, Үзақбай Қараманов, Зәуре Қадырова, Кенжеғали Сағадиев, Жабайхан Әбдильдин, Тоқтар Әубәкіров, ақын-жазуш ы лары мы з- Әбіш Кекілбаев. Шерхан Муртаза, Дүкенбай Досжан, Төлен Әбдіков, Фариза Оңғарсынова, Әхім Таразы, Серік Турғынбеков, Ақселеу Сейдімбек, Мырзатай Жолдасбеков, өнер қайраткерлері - Нуржамал Үсенбаева, Айман Мусаходжаева, БекболатТілеухан, Кенжеғали Мыржықбай, Турар Өліпбаевтар және де басқа көптеген зиялы азаматтар қызмет жасап, жас елордамыздың мәдени-рухани өркендеуіне үлес қосып келеді. Осындай улт зиялы лары нан үлгі алған жастарды ң болашаққа деген сенімдері нығая түсері анық.

Әлем таныған асқақ Астана гүлденіп. көркейе берсін! Еліміздің жүрегі болып соғып, халқымыздың мақтанышына айналсын. Астанамыздыңсән-салтанатына қарап дүниежүзі бізге баға береді, сондықтан Отанымыздың жүрегі - Астананың мәртебесін көтеру үшін әрбір елордалық тургын өз қаласының патриоты болса екен деп тілеймін.

114 •ля»—

ӘЛИЯ АТЫНДАҒЫ КӨШЕ КЕРЕК

Ж ақы нда М әж іл іс депутаты О ңалбай А яш ев Үлы Отан соғысының батырлары, «Шығыстың қос шынары» атанған Әлия мен Мәншүктің атын Астанадағы көрікті көшелердің біріне беріп, жастар көп жиналатын орынға ескерткіштерін орнату мәселесін шешуге көмектесуін сурап Даниал Ахметовке сауал жолдады.

Өсіп, өркендеп келе жатқан елордамызда қазақтың қос батыр қызының атындағы көшелер болып, оның түйіскен жеріне екеуіне ескерткіш орнатылса өскелең урпақты отансүйгіштікке тәрбие- леудіңтәлімді көрінісі болар еді. Енді назарларыңызға депутаттың сауалынан үзінділер келтірсек...

«Қыз өссе елдің көркі» деген сөзді қапысыз қалай айтқан қайран бабам»,-деген өлеңжолдары естеріңізде болар. Бүгінде қыз елдің көркі ғана емес, елдің даңқы да болып жүр. Әсіресе, қазақтың қыздары!

Биылғы жаздың өзінде әнші Алтынай Жорабаева Голливудта өнержарысында екі алтын, екі күмісжүлдемен, Мақпал Исабекова Юрмаладан көрермендер көзайымы болып, ал жақында ғана волейболдан Қазақстан қыздарының командасы туңғыш рет Азияда күміс жүлдемен оралды. Еліміз егемендік алғалы бергі қыздарымыздың жетістіктері қомақты.

Үлы Отан соғысындағы «Шығыстың қос шынары» Мәншүк пен Әлиямыздың көрсеткен ерліктері Кеңес Одағының кезінде қазақ қыздарының ержүректігін ің символы болды. Сондагы он бес республикадан Одақ Батыры атанған қазақтың осы қос қызы ултымыздың мақтанышы!

Сол Үлы Ж еңіске 60 жыл толды. Атаулы мерейтойды өз деңгейінде тойладық. Ардақты батырларды еске алдық, бірақ қос апайымызға лайықты қурмет көрсете алмадық па деген ой келеді.

Биыл Әлия Молдагулованың туғанына 80 жыл толады, ал Мәншүк Мәметованың бул мерейтойын осыдан үш жыл бурын атап өттік. Алматыда екеуіне ескертіш орнатылып, Мәншүк атында қаланың ортасында үлкен көше бар. Ал, Әлия атындағы Түркісіб ауданының шетіндегі көшені сурастырған алматылықтар естімеген

—«*. 115 *>и̂ -

болып, мен тек анықтама бюросынан ғана анығын білдім. Ал, Астанада не Мәншүктің, не Әлияның ескерткіш і, не атаулы көшелері жоқ. Егемен еліміздің астанасындағы Жастар сарайының алдында «Шығыстың қос шынарын» қойғанымызда өскелең урпаққа тәрбиелік мәні болып, жастарымызды отансүйгіштікке үндеп түрар еді деп ойлаймын.

Қурметті Даниал Кенжетайүлы!Елдігімізді танып, өткенімізді түгендеп жатқан осы кезеңде

Әлиямыз бен Мәншүгімізге елордамыздан көрнекті көше беріп, ескерткішін орнатып қойсақ урлаққа уран, елге мура болар еді.»

БІРЛІК БОЛСА, ТІРЛІК БОЛАДЫ

Қазір еліміздің саяси өмірінде дүбірлі өзгерістер жүріп жатыр.Еліміздегі саяси ахуалды әлсіреткісі келген бәз біреулер нағыз

демократиялық үрдіске көппартиялылықпен жетуге болады деп үн көтеруде. Ап бәз біреулер елді өрге сүйрейтін «Нур Отан» партиясы, соның маңайына топтасайық дейді. Менің ойымша Президентіміздің басқарып отырған партиясының елге істер игі істері нақты жемістерін беріп жатқан сияқты. Сол себепті де елге көппартиялылық қажет емес, бір мемлекет болғаннан кейін партиясы да біреу болу керек! «Бірлік болса, тірлік болады»,- дел тегін айтпаған ғой біздің қазақ халқы. «Тоқсан ауыз сөздің тобықгай түйінін» айтар болсақ, өзге партиялар бірігіп, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып біріге жумыстар атқарсақ нур үстіне нур болар еді! Ең әуелі эконом икалы қ жағдайы мызды көтеріп алғаны м ы з жөн. «Ж умыла көтерген жүк ж ең іл» - дем екш і барлығымыз бірігіп көп белестерге жетеріміз айдан анық.

Бурын әртүрлі бір бастамалар болып, партиялардың өзгеше бір талдам алы бағы ттары болғаны ес ім ізд е . Енді осы партиялардың қосылуынан соң партияның аты өзгере ме, басқаша болама деген ой келеді. Былай қарап турсаңыз, «Отан» дегеніміз Қазақстан, өйткені, Отан дегеніміз біреу-ақ. Бул қалай болады деген сурақ туындайды. Бүгінгі күнге дейін «Отан» деген атау

— ■'tfV- 116 *\vsv—

партияның қойған мүддесіне, мақсатына, бүгінгі өмір талабына сәйкес жауап беріп келеді. Ал, партиялар біріккеннен кейін сол қосылған партиялардың алдына қойған міндетін куәландырып туратын жаңа ат керек пе партияға?

Басқа саяси партиялардың «Нур Отан» партиясына қосылуын мен қолдаймын. Себебі, біз қәзір, жетекші партиямыз. Ал, басқа партияларға қарағанда шоқтығы биік, елдің қолдауын табатын бір партия болғаны дурыс. Елбасының, еліміздің туңғыш Президент! Нурсултан Назарбаевтың жүргізіп отырған саясатын қолдау керек. Аяқгай салмау керек, қолдау керек. Нақты айтатын болса, «Асар» партиясы, кешегі Аграрлық, Азаматтық партиялар АИСТ деп бір блок болып қосылса да, олар бурыннан Елбасының стратегиясын қолдап келе жатқан партиялар. Сондықтан олардың бәрінің біріккенін мен дурыс шешім деп білемін. Бул шешіммен келешекте «Нур Отан» партиясының аясында үлкен бір стратегиялық саяси мәселелерді шешеміз ғой деген ойдамын.

Қазір Қазақстан тәуелсіздіктің нақтылай жемісін тата бастады. Президентім із Европадағы қауіпсізд ік және ынтымақтастық уйымының 2010 жылға Төрағасы болып сайланды. Еліміздегі оң өзгер істер ауы зб ір ш іл ікт ің уйы тқы сы арқы лы көр ін іс тапты.Адамның көңілін аулаймын деп заманға, заманның көңілін аулаймын деп адамға қиянат жасаудан бірте-бірте арылып келеміз. ¥лтаралық татулық-отбасылық татулыққа жалғасты. Бірінсіз-бірін елестету қиын.

Әр буын үлкен белден асқанда алды-артына қарайлап, көш түгендесіп жатпаушы ма еді. Сондай бір-бірімізді, ага ініні, кейінгі буьін алдағы буынды түгендейтін кезең осы. Біздер бір-бірімізді түгендеп, біріміздің ісімізді біріміз жалғастырып, алдағы күнге үлкен азаматтық рухты ту етіп көтеріп жеткеніміз ләзім. Уақыт талабына сай умтылыс деп осыны айтамыз. Әрі тарт, бері тарт усақ әңгімені тиып Президентіміздің жолына сүрініп-жығылуымыз керек. Осылай умтылсақ қана, абыройымыз биік, жүзіміз жарқын болары кәміл.

117

ЕЛДІГІМІЗДІН ӨРКЕНДІ КӨРІНІС!

Е л ім ізде 2003-2005 ж ы л дары қо ғам д ы қ -с а я с и ахуал турақтана түсті. Дүниелік өсу, өркендеу картасында экономиканың күрт дамуы сапында «Қазақстан моделі» пайда болды. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-ауқаты көтерілді, елдің үлттық қауіпсіздігі нығайды Жалпы ішкі өнімніңорташа жылдық қарқыны 9,4 пайызға жетті. 2005 жылдың қортындылары бойынша халықтың жан басына шаққанда жалпы ішкі өнім 3620 АҚШ долларына көтерілді. С оңғы үш ж ы л ды ң есеб і бойы нш а хал ы қты ң жан басы иа шаққандағы есеппен ЖІӨ-нің көлемі 1,3 есеге өсті. Бүл статистика

агенттігнің ресми деректері.Ал енді осы деректі өз сөзімен айтсақ, ел-елде үйысып жатқан

заңды тулғалық қүрылым селолық түтынушылар кооперативі, жермен жүмыс істеудің фермерлік тәсілдері, бықсып өшіп, сөнуге айналған зауыттардың іске қосылуы, шетелдік валютаның елеулі ағынын. бюджет шығыстарының баспалдақтап жоғарылап келе жатқанын, сондай-ақ, әрбір отбасы кірісінің өскенін, білім және ғылым, комуналдықтүрғын үй реформасыныңжүріп бергенін көңіл

көншіте. ауыз толтыра айта аламыз.Алдағы, дәлірек айтсақ, 2008 жылдан бастап 12 жылдық

жалпы орта білім беруге көшіп, мүғалімдердің кәсіптік деңгейін. оқулықтар мен білім беру сапасын арттыруға бағытталган межені П резидент өз Ж олдауы нда ж ан-ж ақты тарқаты п айтты .10 жылдықты бітірген оқушы одан әрі кәсіптік-техникалық білім алып, отбасын қуруға бет бурса, буған б ізд ің қарсы лы ғы мы з жоқ, жастардың бәрі жоғары оқу орнына умтылсын деген талап қоймаймыз,- деді Президентіміз. Аса дарынды, қабілетті жастар ғана жоғары білімге қулшыныс танытса қүба-қүп.Сондықтан, қазақстандық білім моделін өзімізге лайықтап жаңаша қурып, дүниелік деңгейге көтергеніміз ләзім деп қадап айтты.

-«SV. 118

«Саясатпен журегі таза адамдар айналысуға тиіс»

«Саясатпен жүрегі таза адамдар айналысуға тиіс» деді б ізбен сухбаттасқанда «С ырдария» ун и ве р си те т ін ің президенту педагогика ғылымдарының докторы, профессор Оңалбай Аяшев мырза.

- Оңалбай Аяшев мырза, Қазақст анның қиыр оңтүс- тігінде жекемениіік жогары оқу орнын ашып, т ірлігің ізд і бастадыңыз. Сірә, жеңіл болмаган шығар. Қазір «Сырдария» университ ет інде қанша ст удент оқиды және оларга ғылыми атагы бар қанша оқытушы дәріс береді?

- Әрине, жеңіл болмағаны рас. Ж оғары жаққа Аяш евтың айдаладан университет ашамын деуі қай ақылға сияды дегендей, домалақарыздар кетіп жатты. Мен жумыстан емес, осы халықтың қамын ойлаған «қам қорш ы ларды ң» ары зы нан ш арш ады м. Бағасын бір Алла берсін. Игілікті істі халық қолдады. Мырзашөл халқы дана ғой, соның нәтижесі болар, бүгінгі таңда «Сырдария»

— 119 •VM'—

университеті жастарға білім беретін белгілі б ілім ордасына айналып отыр. Біз жоқтан бар жасадық десек те болады. Қысқа уақы т іш інде, яғни 1998 жы лдан бері университет б іл ікт і проф ессор - оқы туш ы лар қурамы мен талап деңгей індегі материалдық - техникалы қ базасы бар жоғары оқу орнына айналды. 21 ғылым докторы, профессор, 41 ғылым кандидаты студент жастарға дәріс береді. Университеттің 4 оқу корпусы, 2 кітапханасы, 500 орындық оқу залы, 200 орындық жатақханасы, студенттер асханасы, 560 орындық «Қазақстан» студенттер сарайы , И нтернетке қосы лған компью тер және дербес қашықтықтан оқыту орталықтары жумыс істеуде (онда 176 дербес компьютер бар). 300 мыңға жуық халқы бар іргелі Мақтаарал ауданында бой көтерген универитетте 2850 студент 17 мамандық бойынша білім алуда. оның 937 - сі қазақ диаспорасының өкілдері.

Алда атқарылар істер ауқымды әрі көлемді. Мәселе, 2001 жылдан бері 1500 студентті оқытуға арналған 7 қабатты оқу корпусын салу жүмыстары қолға алынды. Оның қурамына 250 орындық жатақхана, 500 орындық конгрессхол, жүзу бассейні кіретін болады. Бул бағыттағы жумыстар кешенді түрде жүргізіле береді. «Сырдария» университеті жақын шетелдегі қандаста- рымызға рухани тірек болатын білім күмбезі болатындығына кәміл сенеміз.

-Дәріс демекші, студенттеріңіз Мырзашөлдің тарихына қанық па? Ягни, жергіл ікт і тарих оқытыла ма? Сыр- ананың бойындагы есні қалалардың тарихы мен Иіржар согысы туралы не біледі?

- Барлық студент М ырзашөл тарихына қанық деп айта алмаймын. Дегенмен, болашақ устаздар мырзашөл тарихының белді нусқаларын біледі. Атап айтсақ, Мырзашөл өңірі өз тарихын ақ мақтасымен даңққа бөлеген шурайлы суы мол, топырағы қунарлы, басын өңір. Ол батысында Ш ардарадан Ж ызаққа, оңтүстігінде Нурата таулары мен Түркістан жоталарына иық тірестіріп, Шығыс солтүстік Сырдарияны емірене еміп жатқан, аумағы он мың шақырым шаршы аймақ. Сонымен қатар, б.д.д. 329-327 жылдары бул өңірге Александр Македонский жорық жасаған. Сөйтіп. Бекабаттыңоңтүстігінде Александрия деген қала

— 120 ‘V*»»—

салып, онда ірі феодалдық мемлекет қурып, жергілікті халықты арық қазуға, жер игеріп, егіншілікпен айналысуға мәжбүр етеді. Б.д.д. IV ғ. қазылған Ескендір арығының іздері қазірге дейін сақталып, Мырзашөлдегі осы арықтар арқылы суарылған қунарлы жерден әр түрлі жеміс - жидек, мақта және басқа да дақылдар өндіріліп, алынып турады. Бул аймақты ежелден жергілікті түркі халықтары игере бастағанын, мундағы Орынбай мырза, Оғыз, Ескі түйе тартар, Мырзарабат секілді арықтар дәлелдейді. Сондай - ақ, Мырзашөл өңірінде Асық - ата, Үзын - ата, Мүлкіл - ата мазарлары, М уңлық -З арл ы ққа арналған тарихи - мәдени ескерткіштер орналасқан.

Мырзашөлдің тарихы бай десек те. ашылмаған сырлары көп, болашақта осы сырды ашатын біздің тарихшыларымыз деген үміттемін.

- Парламент м әж іл іс іне депут ат тыққа кандидат у- раңызды алдагы сайлауда тагы усынбақ екенсіз, дегенмен өткен сайлаудың соңгы айналымында депутаттыққа өте алмаганыңыздың себебін неден көресіз? Сайлаушылардың саяси сауатсыздыгы кедергі болды ма, жоқ әлде, сайлау ком иссиясы ж огары дагы ларды т ы ңдады ма, яки мырзашөлдік рушылдық ауру жетті ме?

- Иә, Парламент мәжілісіне депутаттыққа кандидатурамды усынбақпын. Өткен өтті, кетті. Бурынғы сайлау барысында үлкен тәжірибе жинақтадым, өзімді жаңа бір өмір мектебінен өткендей сезіндім. Ол уақытта тәжірибемнің аз болғанын түсініп, Мырзашөл халқының даналығына тәнті болып, өзімнің сары ауыз балапан екеніме көзім жетті.

- Өзіңізге жетерлік дәулетіңіз, аяққа тік тура бастаған университ ет іңіз бар, ендеше саясатқа не үшін қызық- т ы ңы з?- Оқырмандарыңызды қызықтырып отырган осы сауал.

- Ө зімд і аса бір дәулетт і тулғам ы н деп есептем ейм ін . Университетіңіз бар дейсіз, әңгіме «Сырдария» университеті жайлы болса, бул оқу орны Мырзашөл халқының университеті деп білемін. Бул халықтікі. Мен университет президенті ретінде барлықэкономикалық, оқу - тәрбие мәселелерін осы көзқараспен

—'««v. 121

ж үргіз іп келем ін. Мені жеке басым емес. халы қты ң қамы, жастардың болашағы толгандырады. Күнкөріс бар пенденің қолынан келеді, алайда елге қызмет көрсету, екінің бірінің қолынан келе бермейді. Саясат ел тағдырын шешеді, ал саясатпен жүрегі таза адамдар айналысуы тиіс. Өткен сайлаудағы менің үраным: «Халқым деп соққан жүрегім» болатын, қазір де сол принципті үстанамын.

- Зиялы қауым өиілісіз, соңгы уақыттары қазақ ақын- жазушыларының, ғалымдарының қандай шыгармаларын, қунды еңбектерін оқыдыңыз?

- Күнделікті қазақ басы лы мдары ны ң барлығын оқимын. Рамазан Тоқтаровтың «Абай жүмбагы», Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз», Шерхан Мүртазаның «Ақындар мен әкімдер» атты публицистикалық толғамдарын сүйсіне оқып шықтым. Дейл Карнеги, Порфирий Ивановтың еңбектеріне жиі ораламын. «Абай» энциклопедиясы мен «Қүран кәрім» жан серігім десем артық болмас. Қазіргі уақытта «Дала уалаяты» газеті жинағымен қызыға таны судам ы н. Ғы лы м саласы нда Ресей ғалы м дары ны ң еңбектерін үлгі етемін (педагогика, психология саласында).

¥лттық тәуелсіз апталық газет «АЙҒАҚ»

Президенттің туған күн іне орай қабылдауда болып, «Көшпенділер» фильмінің тусаукесеріне қатысып, көптен күткен улттық кино өнерім ізд і алғаш көруш ілерінің бір і ретінде - осы фильм туралы ойда жүрген пікірді оқырман қауымға жеткізуге тәуекел еткен жайымыз бар.

Қазақстан - жаьандану үрдісінен бөлініп қалған, қазақы уғыммен айтсақ: саяқ жайылған жылқы емес, ол бүгінгі экономикасы бел алып көтеріліп, арғы-бергі тарих керуеніне биіктен қарап, Батые пен Шығыс алпауыттарымен тең иық болып тілдесе бастаған қуатты ел, тәуелсіз мемлекет. Ендеше, оның улттық өнері де бесіктен белі шығып, тәй-тәй турып, дүниелік үлкен аренадан өз орнын ойып түрып алатын орайы бар. Кино өнеріндегі бүгінгі бірегей пәрменді үмтылысын қуана қүптадық.

—ivav.. 122 ■‘V®''—

КИНО ӨНЕРІМІЗДІҢ БИІК БЕЛЕСІ

Дүниеде үлттың жаны деген қасиетті үғым бар. Ол жан өнер мен әдебиетте аны ғы рақ көрініс табады. Кешегі тотали- тарлық үр торпақ заманында сырттай қарағанда сол өнер, сол әдебиет бүркеулі қазанда сақырлап қайнағаны болмаса, онда қандай асты ң пісіп жатқаны н, оларды ң кімге

бүйырып, барақат табарын біле бермедік; көп дүние бүркеме күйде жазылып, оқылып жатты, үлттың қаны, жаны дейтіндей біраз дүние оқырманы мен көрерменге барша бояу-белгісімен жетпей қалғаны белгілі. Ең өкініштісі үлттық сана көп «измдердің» көлеңкесінде қалып, жүректі қозгап, қанды қыздырып үлкен биіктерге баспалдақ қоя алмады. Діттеген межесіне жетпей. орта жолда өліп жатты.

Тәуелсіздігімізді баянды етіп, іргетасын тамшылаған терімен бекітіп жүрген Президентіміз Нурсултан Әбішулы Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» деп аталатын аса маңызды кітабында ултымыздың басынан өткен тар жол, тайғақ кешулі кезеңді оқиғаларды көз алдымыздан өткеріп келіп, Абылай ханның рөліне айрықша тоқталады. Ресей мен Қытай секілді қос алпауыт елдің қыспағында турып, қисынды дипломатиялық көрегендікпен қазақ ултының жер бетінен жойылып кетпеуін ойлап, қылыштың үстімен жүргендей хал кешкен сындарлы саясатын түкпірлей түсіндіргені белгілі.

Ел боп уйысу, жеке дара мемлекет болып шаңырақ көтеру күресінің бастау булағында Абылай хан турды. Сондықтан да қазақ тарихындағы осынау ірі бейне Президенттің жүрегіне әрі жақын, әрі мүдделес, тарихтың ауыр жүгін көтеріскен сапарлас, сырлас тулғадай көрінеді. Осы ретте «Көшпенділер» фильмінің түсірілуіне. кең әлемге жарқ етіп таралуына ең әуелі Нурсултан Әбішулы мурындық болғаны заңды қубылыс. Фильмнің бас

— 123 —

жағында: «Қазақ халқының ғасырлар бойғы тәуелсіздік үшін күресі туралы бул кинодастанның қойылуына тікелей ықпал етіп, қамқорлық көрсеткен Қазақстан Республикасының туңғыш Президенті Нурсултан Назарбаев» деген сөзді үлкен тебіріністі сезімде оқыдық.

Фильмнің тусаукесер рәсімінде кең. айпара сахнаға әуелі Нурсултан Әбішулы, сосын сайыпқыран кино жулдыздары, кино сценарийін жазған Рустам Ибрагимбеков, қоюшы-режиссерлер Талғат Теменов. Сергей Бодров, атқарушы продюссер Сергей Азимов көтерілген кезде. жүрегі қурғыр атқақтай соғып, біртүрлі қобалжығандай, жан дүниемде алакүлік қуйын өткендей хал кешкенмін. «Неге қобалжимын». «қобалжыса» анау әртістер, қоюшы-режиссерлер кобалжысын, өз басым жәй ғана көрушімін...

Әйтсе де бул ойы м ны ң уш қары лы ғы н тез-ақ түс інд ім . Тусаукесер рәсімінің беташар сөзін Президент бастады. аздап толқыған сыңайы байқалады. көптен күткен көркем фильмнің ойдағыдай аяқталып, көпшілік талқысына түсер мезеті кімді де болса толғандырмай қоймас еді. Сонымен ғажап көріністің куәсі болдық.

«Тәуелсіздік біз үшін қасиетті уғым, ұлы уғымдарды қорғау перзенттік парызымыз», деді Президент.

Сол перзенттің бірі мына турған сіз бен біз. Біздер осынау ғасыр белесінде турып алды-артымызға қарап нелеріміз бар... нелерді жоғалттық... мәдени қундылықтарымызды бір ізге салып жинап- теріп жүрміз бе... деген сауалға жауап берер болсақ: алдымызда бір асу болып кино өнеріміз турғаны көңіл көншітеді. Ш.Айманов атындағы «Қазақф ильм» Үлтты қ компаниясы ш ығарған «Көшпенділер» көркем фильмінде кешегі XVIII ғасыр басында, дәлірек айтсақ 1742-1743 ж.ж. жан алысып, жан берісе жүріп, уланғайыр жеріміз бен тәуелсіздігімізді са^гап қалған Абылай хан күресін көз алдымыздан өткеріп шықтық.

Кеңтынысты қойылым бүгінгі кино өнерін биік деңгейге көтерген урымтал тартыс, шымыр сюжет, блокбастерге ден қоя түсірілген

— "124 •■»*—

әсерлі оқиғалар баурай тартып жөнеледі. Әсіресе, бозбала Әбілмансүр мен оның жан досы, бәзбірде көлеңке серігіне, двойнигіне үқсап кететін Ералы арасындағы сурапыл тартыс, Гауьар қызға деген ы нты қ сезім і, ақыр соңы нда қалмақ қоңтайшысы Қалдан Сереннің әмірімен бір-бірімен жекпе-жекке шығуы шынайы өнердің жарқ еткен жарқын көріністері. Ералы бейнесін сомдаған Джей Эрнандез, Әбілмансур образын жасаған Куно Беккер көңілге қуп уялатады.

Бул жерде бәзбір басылым беттерінде «қазақ кейіпкерін неге қазақ ойнамады?» деген көлденең сауалға жауап беріп жатқымыз келмейді. Ең әуелі бізге өнердің шынайы шындығы қажет. Яғни қазақ актері ойнап қул үйлестіре алмай, олпы-солпы, күлдібадам еткен бейнеден гөрі, мейлі ағылш ын, мейлі американдық майталман шебер уқсата ойнаған шынайы көрініс ыстық әрі жүрекке жақын шығар еді. Бул ретте қазақтың жаны, шиыршық атқан икемділігі, реттілігі, улы үғымдарды қоргау үшін басын дөңбекке қоя білер мәрттігі биік турмақ. Өнердің категориясы осыны меңзейді.

Актер ойыны туралы ойымызды сабақтай түсейік. Досхан Ж олжақсынов сомдаған қалмақ қоңтайшысы Қалдан Серен бейнесі жүрегімізді бірден баурап алады. Шыншылдығы мен қаталдығы, намысқойлығы, сөзге туратын бекзаттығы көрерменді риясыз тәнті етеді. Әсіресе, оның қанша қаныпезер болса да «жынды адам секілді» алқын-жулқын билеп жүріп, соқла-соқпада көріпкелдік ойын тура бетке айтатын Ораз әулиеге қулақ қоятыны таңқаларлық нәрсе. Көріп жүрген таптаурын бекзада мен ханзадалар секілді «басыңды алам» дел тура жүгірмейді. Не нәрсенің болсын аңысын аңдып, сабырға жүгінеді. Әсіресе, шетелдік елшілері қапқа салып алдына әкеліп қойған Жер шарының үлгісі- глобусқа қарағаны қәндай тартымды.

Әрі өр, әрі биік қоңтайшының домалаған Жер шарының нобай- нусқасына қарап: Осы-ақ па! - деуі ширыққан драманың диалогі. Арғы аңғарында осы нш алы қ өм ір жасымызды өкс іт іп , туқы мы мы зды туздай қуртып, жулқы сы п ж үргендегі - таласқанымыз, місе тутарымыз осынау жалғыз қапқа сыйып кеткен домалақ қана Жер ме дегендей кепке келіп тірелгенде ...

— 125

күлер ің ізд і де. жыларыңызды да б ілм ейс із... Ө нердің өміршеңцігіне ішіңіз жылиды. Енді келіп осы қоңтайшы бейнесін неге қалмақ әртісі ойнамаған деп, бүйректен сирақ шығарып сөйлесек - білгендігіміз қайсы! Гәп қай рөлді қандай үлт өкілі ойнағанында емес, барша мұрат пен мақсатты сол бейненің әлемдік деңгейде, сын көтерердей биікте әрі түғырлы, әрі шынайы шығаруында ғой! Мысалға, өз басыма ағылшын Леон Чалей ойнаған Гамлеттен гөрі орыс Иннокентий Смоктуновский сомдаған Гамлет ыстық. Испан Марк Дакаскос ойнаған Магеллан рөлінен гөрі агылшын Энтони Хопкинс бейнелеген Магеллан көкейіме қуп үялайды.

«Көшпенділер» фильмінде екінші шаппай бер бәйгені Марк Дакаскос ойнап шыққан қалмақ батыры, Қалдан Сереннің перзенті Шарыштың бейнесі алатыны кәміл. Осы екі актердің ойыны-ақ фильмді мынау деген майталман өнер туындысымен қатар қоюға, сынға түсуге жарата білген деп ойлаймыз.

Фильмді өнер ететін көбіне батальды көрініс пен сойқан ділмарсу, шаппа-шап диалог емес, актердің ойыны, дәлірек айтсақ - актердің бет-пішіні, жүріс-түрысы. Әлемдік кино шедеврлері ғажайып актерлердің бір ғана қимылы, жесті, көзқарасы арқылы дүниелік мәдениетте өз орнын ойып түрып алатыны мәлім. Мимика, тілсіз кино заманында дүниені жаулап алған Чарльз Чаплиннің жорғалай басқан, теңселген жүрісі мен мүләйім көз- жанары емес пе еді?!

Туасы тілге тиек болып отырған осынау фильм шетелдік әріптестердің жүрегін жаулап отырса - Досхан Жолжақсыновтың маңдайын үзына бойлай сызған қос терең әжімі, түнжыраған ызғарлы көзқарасы, ал Марк Дакаскостың қылыш қағып түсуге әуел бастан бейім қылша мойыны мен кісіні тірідей өлтіргендей осылай кеп қиғаштай қарағаны, қапы жібермес сарабдал сезгірлігі дейміз.

Бұл ретте актер таңдау ісінде қоюшы- режиссерлер Талғат Теменов пен Иванов Пассердіңбілгірлігі, талғампаздығы көңілден шығады.

Тағы бір ескеретін жәйт: бурын кинода көрінген қазақ реңсіз, жүпыны, алба- жүлба киінген, зар кешіп жүрген пенделер сипатында көрінуші еді; бүл жолы мүлде керісінше, ылғи сайдың

— 126

тасындай, жүзінен нүры тамған, денелі, сүлу актерлер таңдалыпты. Бүл да болса қазақты айнадан көрсеткендей жақсы нышан. Екінші «е» деуге түрарлық нәрсе: кинодағы қанықбояулы, ашық айқын табиғат панорамасы. Іле бойының динозавр қаңқасы іспетті ғажайып каньондары, кешкі нүрға малынған Алай тауының алып нусқасы, қызғалдаққа малынған Аңырақай жазығы- кенепке келістіріп салған Веласкес бояуындай көзге қанық елестейді. Біз көріп жүрген кино әлем інде мүндай пейзаж бұрын-соңды үшырасқан емес.

Осы тұста атап өтуге болмайтын бір жәйт бар. Классиканы аса дарынды түлғалар туғызады, тарихты тайфун дүлейі секілді сүрапыл мінездер жасайды. Осы фильмге атқарушы продюсер ретінде қатынасқан Милош Форман әлемдік кино өнеріне «Моцарт» атты тарихи фильмі арқылы өз есімін ойып тұрып жазған дарын иесі. Сондагы сомдаған сазгердің сүмдық аянышты халі, тіршілігі таусылып бара жатқандай күйіп-жануы - әлі күнге көз алдымызда, сазгердің сақылдаған сиқырлы күлкісі қулағымызға сіңіп қалғаны қай заман. Осындай дарынды түлғаның қазақ кино өнерінің ақ отауына ат басын бүруының өзі үлкен мақтаныш.

Әр нәрсенің шоқтығы болады. Президентіміздің мақсатымызга, шаруамызга сілкініс, серпін берер шоқтықты бір ісі - жылма-жылғы Жолдауы. Соңгы жылдары әр ғасыр белесінде үмытыла бастаған, қолды болған, жоғалған, шаң басқан үлттық қүндылықтарымызды жинап-теріп, қайыра көтеріп, жақүт тасындай жарқ еткізіп, бір ізге салып алайық деген үлкен мурат - «Мәдени мұра» бағдарламасы болды. Осы жолдағы биік бетбурысымыз өнеріміздегі жаңаша бір серпіліс - көрерменге сапар шеккен «Көшпенділер» дер едім.

Халықтың рухы, улттың жаны, пайымы деген асыл уғымдар болады. Сол уғымдарды әлсін-әлі еске түсіріп, шама-шарқымызша урпақ есіне салып турмасақ, өз-өзімізден кішірейіп кетуіміз, пушайман халге тусуіміз оп-оңай. Осынау өнер асуындағы өршіл қадам - ултымыздың жады мен жанын қайта жаңғыртуга себепші умтылыс.

Әлемдік кино керуеніне өз бояуы, өзіндік ырғағы, нақыш-стилі айқын, талғампаз көрерменді елең еткізер тағы бір нусқалы өнер туындысы қосылды деп қуанамыз. Сапарың узақ болғай, көшпенділер керуені демекпіз!

127

Қазақстан Республикасы экономика және бюджетті жоспарлау министрі Қ.Н.Келімбетов мырзага

Құрметті Қайрат Немәтулы!

Сіздің 2005 жылғы 3 наурыздағы №10-1/13-н хатыңызға сәйкес менің Арал аймағындағы мәселелерді шешу жөніндегі усыныстар әзірлеу жумысшы тобына мүше болуыма байланысты келесідей усыныс енгізуіме руқсат етіңіз.

Арал өңіріндегі экологиялық қасірет азаматтарды әлеуметтік қорғау. апат аймағына жеңілдік берумен шектелмейді, бул мәселе терең талдауды, түпкілікті, кешенді шешуді қажет етеді. Арал өңіріндегі экологиялық апат ОҚО Арыс, Отырар, Созақ, Шардара аудандары мен Түркістан қаласына үлкен зардап әкеліп отыр. Су сапасы нашар, вирусты гепатит бойынша жағдай шиеленіскен, халықтың жалпы өлім - жітімі 1000 адамға шаққанда едәуір көтерілген. Өздеріңізге белгілі Арал теңізіне табиғи жер үсті көздерден су бару жылдан жылға төмендеп келеді.

—«д- 128 "vs™—

Орта Азия елдері тәуелсіздік алғаннан кейін Сырдария өзені бассейінінде мемлекетаралық су бөлу мәселелері күрделенді, Сырдария өзенінің табиғи режимі өзгерді. Жыл сайын Қазақстан мен Өзбектанның аумақтарында орналасқан су қоймаларының қысқы маусымда шамадан тыс толуы үлкен проблема болып отыр. Жағдай жыл сайын шиеленісуде.

Апатты жағдайды болдырмау үшін, түскен суды Сырдария өзенінің төмендегі жағына бурынғыдан 2 және одан да көп есе жіберу керек, алайда Сырдария өзенінің су өткізу қабілеті соңғы жылдарда күрт төмендеді. Аралдағы экологиялық жағдайды өзгерту үшін, Сырдария өзенінің суы Аралға үздіксіз жетіп туруы керек. Бул ең қажетті жағдай. Сөзім дәйекті болу үшін мысал келтірейін.

Қазақстан мемлекетіне Өзбекстан 1993 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін, Сырдариядағы Арнасай бөгеті арқылы 35713 млрд.м3 су жіберген, орта есеппен әр жылы 2943 млрд.м3 су жіберіліп отыр. Ал осы су Шардара ГЭС арқылы өтсе. мемлекет қанша электр энергиясына ие болатын еді және бул су Қызылорда егіншілеріне, артығы Арал теңізіне жетер еді.

Оның үстіне. 2003 ж. Өзбекстан мемлекеті Сырдария өзенінің Арнасай бөгетінен 5,5 шақырым төмен сиымдылығы 750 млрд. м3 екі жер бөгетін жасап отыр. Осының нәтижесінде Арнасай бөгетінің етегінде сиымдылығы 40 млрд.м3 қоймасы пайда болды. Арнасай бөгетінің етек жағын су алуы, осы бөгеттің қауіпсіздік күйін бузып отыр. Осы жиналған су қорынан, насос арқылы Өзбекстан өзінің Мырзашөл, Арнасай және Достық аудандарын сулан- дырылмақшы. Арнасай бөгетінің су жіберу мүмкіншілігі 2000 м 3 сек., 650 м3 сек. кеміді. Айта кету керек, егер 2004 жылғыдай, 2005ж. көктемгі су тасқыны болатын болса, артық суды жіберетін жер жоқ, бул жағдайда Шардара плотинасының қауіпсіздігіне қатер төнеді.

Олай болса Арал өңірінің тағдыры, Оңтүстік Қазақстан облысында Көксарай су қоймасын салуды бастауға байланысты болып отыр. Көксарай су қоймасы 3,2 млрд, м3 су қорын жинауға мүмкіншілік береді. Көксарай су қоймасы Шардара ГЭС-і арқылы

—«д. 129 "V®'*—

қосымша электр энергиясын жинауға. Қызылорда облысына үздіксіз су жіберуге, Арал теңізіне үздіксіз су жетуіне, балық шаруашылығын, сонымен бірге Отырар ауданында егін шаруашылығын дамытуға мүмкіндік берер еді.

Сонымен қатар Қызылорда облысы жылда су тасқынынан көріп отырған қуны 1 млн. доллар зардаптан қутылар еді.

Көксарай су қоймасының артықшылықтары1. Көксарай контррегуляторы төменгі ағыста 300-ден 280

мың га., соның ішінде Қызылорда облысында 210-нан 190мың га. дейінгі аумақты сумен қамтамасыз ете алады. Контррегуляторсыз Тоқтығул су қоймасынан су тастау энергетикалық режимінде Қызылорда облысындағы сумен қамтамасыз етілетін жердің көлемі 130 мың га.-дан аспайды.

2. Қыс мезгілінде судың тазалау жүйелерінен тасталуына байланысты Қазақстан таза су ағымына ие болады. Бул ағым Көксарай су қоймасында қордаланып, егіншілік кезеңінде төменгі ағымға жіберіледі. Нәтижесінде өзеннің жоғарғы ағысында орналасқан Қызылорда қаласы мен бірқатар елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі шешіледі. Сонымен бірге, Сырдария өзенінің Қазақстандағы ағысының көршілес мемлекеттерден су қабылдау мүмкіндігі артады. Бүгінгі күні Тоқтығул су қоймасынан жаз мезгілінде тасталатын су Қазақстан шекарасына жетпейді.

3. Қазақстандағы ШГЭС-лен Тәжікстандағы Қайраққум ГЭС- терінде қысқы электр энергиясын өндіру 20-25 пайызға артәды.

4. Қызылорда облысында жылдағы қысқы су тасқындары кезіндегі шығындар жойылып, жалпы қысқы су тасумен байланысты қиыншылықтар өз шешімін табады.

5. Сырдариядағы қысқы су шығынының реттелуіне байланысты Қызылорда қаласында да орын алатын су тасқыны мәселесі өз шешімін табады.

— 130 *>»»-

6. Сырдария өзенін ің су режим ін ің табиғи жағдайға жақындауының нәтижесінде қоршаған ортаның жағдайы жақсарып балық өсіруге қолайлы жағдай туады.

7. Арнасайға тасталуға мәжбүр болатын 0,50 км3 су жоғалмайтын болады.

8. Контррегулятор Солтүстік Арал теңізінің толқуын азайту нәтижесінде судың булануын тоқтатып, тепе-теңдіктің сақталуын жақсартып теңіздің балық өнімділігі артады.

9. Қысқы ирригациялық су тастаулар контррегулятордың көмегімен Тоғысқан және Шиелі алқаптарын сумен қамтамасыз етеді. Контррегуляторсыз, яғни жазғы су шығынының азаюы мен төмендеуінен аталмыш алқаптар су талшылығын сезеді.

10. Екі су қоймасынан туратын каскад Сырдарияның төменгі ағысының су шаруашылығының барлық су ресурстарын басқаруға мүмкіндік тудырады.

11. Контррегулятор Қазақстан Республикасын Тоқтығулдағы ирригациялық режим үшін Нарын - Сырдария ГЭС-інен жазғы электр энергиясын қабылдаудан босатады.Арал қасіреті Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал

ауданына кері ықпал етуі жердің екінші рет сорланып, мақта өнімділігінің қатты қулдырауына әкеліп соқтырды, нәтижесінде ауданда ауыр әлеуметтік жағдай қалыптасып отыр. Осы орайда ауданға экологиялық зардап шеккен аумақ статусын беру орынды шара дел есептеймін.

Үсыныс:1) Көксарай су қоймасын салуды бастау.2) Мақтаарал ауданына экологиялық зардап шеккен

аймақ статусын беру.3) Аудан турғындарына заңда көрсетілген негіздерде

жеңілдіктер мен төлемдер механизмін енгізу.

— 131 *'*»**

соңғы сө з

Қадірменді оқырман қауым!Зиялы тулға, көкірегінің көзі бар замандасым!Қолыңыздағы кітап журт жазып жүргендей я қолжазба, көрген-

білгенді жіпке тізу емес, я болмаса тәуелсіздік жылдары үлкен университетті уйыстырып, алдынан мыңдаған шәкірт шығарған, содан кейін Республика Парламентінің депутаты болған ғулама ғалымның естелігі емес. Ондай кітаптар шығып та жатыр. алдағы уақытта тоспасы бузылған тоғандай ағыл-тегіл жарық көзге беруі бек мүмкін.

Қазір саналы кісі уақытпен санаса жүреді. кеше қандай кепті бастан өткердік, бүгін нендей қылөткел көпірден өтіп келе жатырмыз деген сауалға жауап береді. Алдағы көз жетер межесін белгілейді. Әр буын үлкен белден асқанда көш жүгендесіп жататыны тағы бар. Кешегі аға буын өткен жолды түгел шолып, солар бітірген шаруаны божырайтып алмай, өзінен кейінгі қаулап келе жатқан урпаққа факел устатқандай шаруа басын түгендеп, аманат тәпсыратын кезеңді тусқа келген секілдіміз.

Жақсының қолына түскен іс болады, нашардың қолына түскен мыш болады. Дүниенің төріне умтылғандар төрден орын алып жатыр, умтылмағандар есікте қалып жатыр.

Бүгінгі мінез - тәуекел мен төзім. Ертеңгі меже - көсегесі көгеру мен дегеніне жету. Қай жерде жүрсек те. қандай қызметтің тізгінін устасақ та қиянатсыз қоғам, кесапатсыз өмір үрдісін устануға тырыстық. Жинақтағы әңгімелердің бір парасы осы тақырыпқа арналған.

Президентіміздің жүргізіп келе жатқан саясаты: бір ізге түскен нарықтық экономика. адам қуқығының қорғалуы, азаматтық қоғам, демократиялық либерализм. Дүниелік экономикада лайықты орын алып, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосыламыз деп умтылу үстіндеміз.

Осы жылда көбіне жалаң уағызды емес, жүрекжарды уәйімді төрге шығардық. Тоғышәрлық дендеп. урдажықтық кеуделеп турған кезеңді бірте-бірте артқа салып, өзгенің дүбіріне емес, өз жүрегіміздің діріліне сеніп тірлік істеуге бет бурдық. Міне. осындай кезеңде ойға оралған біраз нәрсені хатқа түсіруге талпындық. Екінші сала әңгіме - осы бағытқа арналған.

—*«v 132 *хю—

Баяғыда Ахмет Байтурсынов атамыз: «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деп қазақтың улттық дербестігіне басын тігіп біраз арпалысты. Болғызбайтын заманы басынан аттап бара жатқан соң отыра қалып ғылыммен шуғылданып. қазақ әліпбиін жасады. Дүние бір орнында турмайды. Бүгінгі саясаткер болған кісі ертең бір басының тәуекелін бүкіл бір қауымның тәуекеліне тігіп ғылыммен, оның ішінде. педагокикамен айналысып жатады. Әйтеуір еңбек еш, қарекеттің кеш болғанынан сақтасын қудайым!

Жинактағы үшінші сала - мақала. сырсухбат осындай көңіл- күиінен туған. Заманмен сырласу, ой бөлісу десе де боләды.

Жоғарыдағы айтқан азаматтық уәйім - арманға. арман - үмітке үміт - сенімге жеткізеді. Кешегі қиын өткелден өтіп, үлкен белесті кезеңді жолға түстік.

Қилы заманды бастан кешіріп, қиямет кешіп осы күнге жеткен халқымыздың бір жағына шығу. сол халы^гың қызметінде жүру - оақыттың бақыты ма деп ойладым. Халқының қызметінде жүргеннен артық ештеме болмас. сірә. Сол қызметтің ыстығы мен суығында, ылдиы мен өрінде жүріп көңілге тоқыған нәрселерді хатқа түсіре беріппіз.

Қолдың ушымен істеген - іс болып мандымайды, еріннің ушымен сәлемдескен жүрекке дарымайды; неде болса жүрегіміздіжарып шыққан сөз арқылы сырласа жүрсек дейміз, оқырман қауым! к

Қабыл алыңыз!

—̂ 133

Мазмүны

1. Оқырманға бір ауыз соз......................................................................... 32. Ел мүддесі........................................................................................... 53. "Сен де түрмә. мен де турмайын" дейтін шақ енді келді......................... 74. “Мақтаарал" гззетінің Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісініңдепутаты О.Аяшев мырзаға диалог-сұхбат бойынша сауалдары............. 145. Ажал төндірген алапат жүк.................................................................256. Ел межесі - елулік................................................................................ 267. Көңіл терінде түратын кітап.................................................................358. Мақтааралдықоқушылар министрліктен шарапат күтеді..................... 419. Мәселе жүзеге асуымен қуңды..*.......................................................4310. Президенттіңназары........................................................................4311 Халықтық кезқарас қажет.................................................................. 5612. Зардап шеккен шарузлар жәрдем күтеді..........................................5813. Дүниенің ..........................................................................................14. Жетістіктер комақты, ал.атқарылатын іс үшан-теңіз.............................6715. Мақтаарал моселелері....................................................................................16. Жатақхана жайы алаңцатады............................................................ 3217. байыбыма бармаганныңбайбаламы .................................................3318. Мәселе бірлік пен біліктілікте............................................................. 3419. Өтем төлеу үшін бүкіл облыс ау мағын су алуы керек пе?.................... 10020. Проблема оң шешілсін.....................................................................13221. Шегіне беруге болмайды..................................................................10322. Сенім серпілісі.................................................................................13323. Вас қаланык алтын гасыры........................................................................... 11224. Әлия атындагы көше керек.............................................................. 11525. Ьірлік болса. тірлік болады............................................................... 11326. Елдігіміздің оркенді көрінісі.............................................................. 11327. “Саясатпенжүрегі газа адамдар айналысуға тиіс".............................. 11928. Кино енеріміздіңбиік белесі..............................................................12329. Қәзақстан Республикасы экономика жөне бюджетті жоспарлауминистрі Қ.Н.Келімбетов мырзага: :‘Қүрметті Қайрат Немәтүлы!"..........12830. Соңғы ............................................................................................132

Оңалбай Аяшев

П РЕЗИ Д ЕН Т ТІҢ НАЗАРЫ

Теруге 20.03.2008ж берілді. Басуга 26.04.2008 ж қол койылды. Қалыбы 60x84 1/16. Офсеттік кағзэ.

Гарнитура «АгіаІ (К)». Есөптік басла табағы 8,5. Тапсырыс 3148. Таралымы 1000 дана.