Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/4 Fall 2011, p.621-632 , TURKEY

BALKAN DLLERNDEK TRKE KELMELERN

TANIMLANMASI PROBLEM ZERNE TESPTLER

Fatih YYOL* Ahmet M. KESMEC*

ZET

Trklerin Balkan corafyasndaki varlklar, Osmanl fetihlerinden nceki yzyllara dayanmaktadr. Trk dili ve kltrnn blgedeki asl etkisi Osmanl mparatorluunun fetih hareketleriyle balamtr. Osmanllarn blgeyi fethiyle birlikte, Balkan topluluklarnn yapsnda byk deiiklikler meydana gelmitir. Bu kapsaml ve byk etki sonucunda, binlerce Trke kelime Balkan dillerine girmitir. Trke kelimelerin nicelii, Balkan kltrleri ve dillerindeki etkisi, aratrmaclar bu kelimeleri incelemeye ynlendirmitir. Balkan dillerindeki Trke kelimeleri inceleyen aratrmaclar, temel bir problemle karlamlardr. Aratrmaclarn karlat temel problem, sz konusu kelimelerin adlandrlmas sorunu olmutur. Trke ile birlikte Arapa-Farsa kkenli kelimelerin bu dillerde grlmesinden dolay baz aratrmaclar sz konusu kelimeler iin, Oryantalizm kavramn kullanmlardr. Balkan dillerindeki kelimelerin byk ounluunun Trke olmas, Arapa-Farsa kelimelerin Trke vastasyla Balkan dillerine girmesini gz nnde bulunduran aratrmaclar ise bu kelimeler iin, Trkizm kavramn tercih etmilerdir. Aratrmaclar, gerek Oryantalizm gerek Trkizm zerine detayl bir deerlendirme yapmadan genel olarak tercihlerini belirtmilerdir. Oysa, Balkan dillerine bu derece etki etmi saylar baz dillerde on bine yaklam Trke kelimelerin adlandrma probleminde bir kanaate varmak iin detayl analizlerin yaplmas gerekmektedir. Bu almann amac; sz konusu kelimeleri gramer, etno-linguistik, kltr ve tarihsel sre asndan deerlendirip, Balkan dillerine Osmanl messeseleri ve toplum hayat vastasyla giren kelimelerin adlandrma problemine katkda bulunmaktr. almann kapsam, tm Balkan dilleri olmakla birlikte; Trke kelimelerin youn olarak grld Bonaka-Srpa-Hrvata ile Arnavutaya arlk verilmitir.

Anahtar Kelimeler: Trke, Balkan dilleri, etno-linguistik, Oryantalizm, Trkizm, kltr.

Bu makale, 5-7 Mays 2011 tarihinde Bosna-Hersekte International Burch University tarafndan dzenlenen;

1st International Conference on Foreign Language Teaching and Applied Linguistics balkl sempozyumda, sunulmu tebliin dzenlenmi ve geniletilmi eklidir.

* Yrd. Do. Dr., Sleyman ah . nsan ve Toplum Bil. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. El-mek: fiyiyol@ssu.edu.tr * Ar. Gr., Sleyman ah . nsan ve Toplum Bil. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. El-mek: akesmeci@ssu.edu.tr

622 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

THE FINDINGS UPON THE DESIGNATION OF TURKISH WORDS AMONG BALKAN LANGUAGES

ABSTRACT

The presence of the Turks in the geography of Balkans can be track back to the centuries before Ottomans. The actual impact of the Turkish language and culture began with the start of Ottoman conquests. With the Ottoman conquest, there have been great changes on the structure of the Balkan communities. As a result of this comprehensive and large impact, thousands of Turkish words entered into the Balkanic Languages. The quantity of Turkish words, their effect of the Balkanic Cultures and Languages have directed the researchers to search these words. The researchers who investigated the Turkish words in the Balkanic Languages faced a fundamental problem. The main problem that the researchers faced was the issue of designation of these words in question. Due to the appearance of the words of Arabic and Persian origin along with Turkish, some researchers have applied the term Orientalism for these words in question. Since the vast majority of words in the Balkanic Languages are Turkish, the researchers, considering the fact that Arabic and Persian words entered into the Balkanic Languages through Turkish, have preferred the concept Turkism for these words. Researchers, without making a detailed evaluation on either Orientalism or Turkism, have stated their more general preferences. However, the designation issue of these words, which have such effect on the Balkanic Languages and their numbers getting closer to ten thousand in some languages, requires a detailed analysis in order to formulate an opinion. The purpose of this study is to evaluate the words in question in terms of grammatical, ethno-linguistics, cultural and historical process and to contribute to the issue of designating through Ottoman institutions and community life. Within the scope of this study, the emphasis is given, in addition to all the Balkanic Languages, on the Bosnian-Serbian-Croatian and Albanian Languages where Turkish words are dominantly present.

Key Words: Turkish, Balkanic Languages, Ethno-linguistics Orientalism, Turkism, culture.

Giri

Balkanlarda Trk topluluklarnn varlklar ve bu topluluklarn kltrel etkileri, Osmanl mparatorluunun blgede etkisini hissettirmesinden ok daha nceki dnemlere dayanmaktadr. Avarlar, Kumanlar ve Peeneklerin Balkanlarda belirli dnemlerde varlklarn srdrdkleri ve bu corafyann kltrel yapsna katk yaptklar bilinmektedir. VI. yzylda blgeye yerleen Avarlar, Balkan topluluklarn sosyo-kltrel adan etkilemi bir Trk boyudur. Bonak ve Hrvatlarn yneticilerine verdikleri Ban unvan, Avar kkenli bir kelimedir. Balkanlardaki Slav dillerinde, Avarlar iin kullanlan Obri kelimesinden tremi, Obrililerin yaadklar yer anlamndaki Obrovac toponiminin gnmzde dahi grlmesi, Avarlarn blgede etkinliini gstermesi asndan manidardr (Malcolm 2002, 6). Osmanlnn blgeyi fethinden nce Bonaka, Srpa ve

Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin 623

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

Hrvatada grlen Kaduna/Kadn kelimesinin varl, Avar Trkesinin Balkanlardaki Slav dilleri zerindeki etkisini gsteren bir dier rnektir (kalji1966, 12).

Balkanlarda, Osmanl ncesi Trk topluluklarnn etkisi Arnavutada da grlmektedir. Macar dilbilimci styan Schtz, Trkenin X-XIV. yzyllar arasnda Arnavutay etkileyen bir dil olduunu ifade etmektedir. Schtz gre; Arnavut erkekleri obanlk yapp kylerine k mevsiminde dnyorlard. Bu sebeple, yln nemli bir diliminde, kylerde sadece kadn ve ocuklar kalyordu. Peenek Trkleri, bu kylere baskn yaptklarnda kadn ve ocuklardan ibaret kitleyi grnce Arnavut kyleri iin,Katun, kadn ifadesini kullanm, bu kelime Arnavutaya geerek kylere, Katund denilmesine neden olmutur (Bayraktar 2009, 1084).

Balkan topluluklarnda Osmanl ncesi Trk etkisi, ifade ettiimiz rneklerle snrl deildir. Proto Bulgarlarn Trk kkenli bir kavim olduu tartmas, Kumanlarn Rumenlerle olan ilikisi, Trk-Tatar topluluklarnn Dobruca blgesindeki mevcudiyetleri, Bat Hunlarn Dou Avrupadaki varlklar; Balkanlarda Osmanl ncesi Trk topluluklarnn etkisi asndan ele alnabilir. Osmanl ncesi Balkan corafyasndaki Trk topluluklarnn, birbirine benzemekle birlikte bir o kadar karmak olan Balkan topluluklarnn kltrne katkda bulunduklar grlmektedir. Bununla birlikte, Osmanlnn Balkanlardaki etkisi gz nnde bulundurulduunda, sz konusu topluluklarnn tesirleri, snrl ve zamanla yerli kltrlerin ierisinde erimi olduu grlmektedir.

I. Osmanllarn Balkan Kltrlerine Etkisi

Osmanllarn Balkan corafyasndaki siyas ve asker etkisiyle birlikte, Trk kltr ile Balkan topluluklarnn etkileimi de balamtr. Fetihlerden nce balayan dolayl iletiim, fetihlerle birlikte dorudan ve daha kapsaml bir etkiye dnmtr. Fethedilen topraklarn imar, kurulan ehirler ve bu ehirler etrafnda oluan Trk-slam kltr havzas Balkan topraklarnda; kalc, derin ve sonular gnmze kadar gelen byk bir etkinin ortaya kmasn salamtr. Balkan topluluklarn, Osmanllarn meydana getirdii sosyo-kltrel etki asndan iki grupta snflandrmak mmkndr. Birinci grup1, fetih hareketlerinden sonra byk ounluu slamiyeti kabul eden, Bonaklar ve Arnavutlar. kinci grup ise, slamlamann snrl kald Ortodoks-Katolik yaplarn koruyan; Srplar, Hrvatlar, Makedonlar, Rumlar, Bulgarlar, Romenler. Bu iki grubun Trk kltrnden etkileimi, dillerindeki Trke kelimelerin oran farkl olmutur. Yeni dinle birlikte, Bonak ve Arnavut toplumundaki kltrel deiim daha derin ve kapsaml olmu; dier Balkan topluluklar, bu halklar Trkleen kitleler2 eklinde deerlendirmilerdir. Bununla birlikte, Reaya olmay tercih eden ikinci gruptaki Balkan topluluklar, slamlaan topluluklar kadar olmasa da Osmanl-Trk kltrnn derin tesirini yaamlardr.

Osmanllarn Balkan topluluklar zerinde brakt tesirin nemine vurgu yapan Bulgar tarihi Maria Todorovaya gre, Balkanlarn tarihinde nemli iki aktr bulunmaktadr. Bunlardan biri, siyasal, dinsel etki brakan Bizans, dieri ise yarmadaya kendi dilinden isim veren ve en uzun siyasal birliini kuran Osmanllardr. Todorova, bu tesire, Balkanlarn Osmanl miras olduu sonucuna varmak abartma deildir. ifadeleriyle, dikkat ekmitir. Todorovaya gre, Demografi

1 Bu gruba, kkenleri tartmal olan Pomaklar ile Torbeler (Mslman Makedonlar) da girebilir. Balkan

corafyasnn hemen her blgesinden grlen ingeneler, daha ok Romanyada yaayan Tatarlar bu almann kapsamna alnmamtr. Tasnifte Trk olmayan topluluklar ele alnd iin Balkan Trkleri de bu snflamaya dhil edilmemitir.

2 Vatikan, Ortodoks kiliseleri ve Balkan topluluklar, Balkanlarda slamlaan topluluklar iin Trklemi Kitleler olarak grmtr. Kostantin Mihaylovi, XV. Yzyln sonlarna doru slamlaan Slavlar iin, Her eye ramen her yl kendi isteiyle Trkleen nsanlarmzn says artyor Ayn topluluk iin 1530da Benedict Kurupesic, Trkler onlara din brakt, genler Trkleti ifadelerini kullanmtr (Nurki 2007, 63). Bosnal Mslmanlar iin kullanlan Potur ifadesinin Poturiti/Trklemek fiilinden tredii (Malcolm 2005, 60-61), fikri arlk kazanmtr. Kaynaklarda ifade edilen Trkleme, bir topluluun dil ve entisite deiiklii iin deil; sz konusu topluluklarn slamlamas iin kullanlmtr.

624 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

ve halk kltr alannda Osmanl miras kalc ve kesintisiz etkiler brakmtr (Todorova 2006, 36). Bulgar tarihinin vurgulad bu etkiyi belirten bir dier aratrmac Vuk Karadzitir. Srp dilbilimci Karadzi, yaad dnemin halk kltrne deinirken, ehirde yaayan Srplarn geleneksel yaantlarna deinmektedir. Karadzi, 1829 ylnda Belgratl kadnlarn Mslman kadnlar gibi araf giydikleri, Srp erkeklerin ise sark takp, nargile itikler ini ifade etmektedir (Castellan 1995, 148). Trk kltrnn Osmanl dnemi Balkanlarndaki tesirini dil ve edebiyatta da grmek mmkndr. Yazar Sofroniy Vraanski (1739-1813), ehirlerde yaayan Bulgarlarn, Trkeyi Bulgarcadan daha iyi bilmelerinden dolay, eserlerinde Trke kelimelere younluk verdiini ifade etmitir (Yaln 2009, 572). Trkenin Bulgar ehirlerindeki tesirini belirten bir dier yazar, van Vazovdur. XIX asrn ortalarnda yaayan Vazov, Bulgar ehirlerinde konuulan dil iin ehirlerimizde konuulan dil neredeyse yar Trke idi tespitinde bulunmutur (Karaaa 2009, 201).

Osmanl dnemi Balkan topluluklarnda Alhamijado/Alhamiyado denilen Osmanl alfabesiyle Trke, Arapa, Farsa ve yerli Balkan dillerinden teekkl etmi bir edebiyat domutur. Bu edebiyatn temsilcileri kendi dillerine Osmanl alfabesini uyarlamlardr. Alhamijado Edebiyatnn temsilcilerinin bir ksm, eserlerini Trke bata olmak zere Arapa ve Farsa yazmlardr. Bu edebiyatn baz temsilcileri ise, edeb rnlerinde kendi dillerini tercih etmilerdir. Alhamijado airleri, eserlerini Trk iir gelenei ve tekke kltr zerine bina etmilerdir. zellikle Bonak ve Arnavut kkenli Alhamijado airleri, klasik Trk iirinin ve tekke edebiyatnn da nemli temsilcileri durumuna gelmilerdir. Muhammed Karamusic, Ziya, Vahdet, Dervi-Paa, Mezak, Hasan Kaim, Sukker, Asm Yusuf elebi, Mehmed Meyl, Ahmed Hatem, Fadl-Paa erifovic, Arif Hikmet (Nametak, 1997), gibi birok air Trke ve Balkan dillerinde yazm devirlerinin nemli entelektelleridir. Bu airlerin kendi dillerinde yazd eserlerde derin bir Trke etkisi grlmektedir. Bu etkiyi belirgin bir ekilde grdmz airlerden birisi Bonak tekke airi Hasan Kaimidir. Bonak Trkolog Fehim Nametak, Saraybosna Hac Sinan Tekkesinin postniini olan Hasan Kaimnin mehur iiri, Ostante se tutuna3 iin Trke kelimeler mi daha ok, Bonaka kelimeler mi emin deiliz deerlendirmesini yapmtr (Nametak 1989, 121).

II. Balkan Dillerine Girmi Trke Kelimeler

Osmanl dneminde, Trke kelimeler Balkan dillerine farkl yollarla girmitir. Balkan kkenli Mslman genlerin zellikle din eitimlerini stanbul gibi, Osmanl ehirlerinde yapmalar temel sebeplerden biridir. Bonak, Arnavut, Torbe vb. etnik kkene sahip genler stanbul, Bursa ve Osmanlnn dier ilim merkezlerinde klasik medrese-tekke eitimi alm ve edeb Trkeyi konuup yazacak seviyeyi yakalamlardr. Osmanl-slam kltryle donanm bu genler memleketlerine dndklerinde rendikleri dile ait kelime ve kavramlar kendi yerel dilleriyle birlikte kullanm ve halk kitlesine Trke kelimeler bu ekilde gemitir (Metaj 2009, 10; kalji 1966, 13). Trke kelimelerin Balkan dillerinde yaygn olarak kullanlmasnn bir dier sebebi, Balkan yerlilerinin halk airlerinin Trke yazmalar ya da yerel dilde oka Trke kelime kullanmalardr. Trke kelimelerin Srpa, Hrvata ve Bonakada yaygn olarak kullanlmasn halk airlerine ve ediplere balayan Grga Marti, Bu duruma dikkat eken ifadeleri yledir: Bundan dolay, halk iirlerimizde Trke kelimelerin says artm ve halk bu kelimeleri kullanm ve onlarsz iir yazamamtr. Bu kelimeler yemein tuzuna benzer, nasl ki yemee tuz katmadan

3 Sz konusu iirden rnek bir drtlk: Frenkler buni satarlar Frenkler bunu satarlar Sudk ire tutarlar Suduk ire tutarlar Ba ne zehir jutarlar Bak ne zehir yutarlar Ostante se tutuna Ttnden vazgein (yiyol 2010a, 276).

Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin 625

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

tat olumuyorsa bu kelimeler olmadan halk iir yazamamtr (kalji 1966, 13). Osmanllarn ehircilik anlay ve kurduu-gelitirdii Balkan ehirlerindeki Trke etkisi, devletin dilinin Trke olmas gibi eitli nedenlerle Trke, Balkan dillerine nemli miktarda kelime vermitir.

Trke kelimelerin Balkan dillerindeki nicelii ve halk kltrndeki etkisi topluluktan toplulua fark etmektedir. Balkan Slavcas diyebileceimiz; Bonaka, Srpa ve Hrvatada bulunan Trke kelimeleri, semantik, morfolojik adan inceleyen ve bu kelimelerin sz konusu dillerdeki deiimini ele alan en kapsaml alma, Abdullah kaljiin 1966 ylnda yaynlad Turcizmi u Srpsko-Hrvatskom Jeziku/ Spa ve Hrvatada Bulunan Trke Kelimeler Szl isimli almadr. kalji, bu dillerde 8.878 kelime ve 6.878 terim tespit ettiini vurgulamaktadr (kalji 1966, 23). Arnavutada bulunan Trke kelimeler zerinde eitli aratrmalar yaplmtr, Tahir Dizdarinin aratrmalarnda Arnavutada tespit edilen Trke kelime says 4406 adettir (Kadiu-Abdiu, 2009: 1230). laz Metaj, 2009 ylnda yaynlad Orientalizmat isimli szlkte 3600 kelime tespit etmitir (Metaj 2009, 7). Son almalar, Arnavutadaki Trke kelimelerin saysnn 5.000 civarnda olduunu gstermektedir (Bayraktar 2009, 1086). Dier Balkan dillerindeki Trke kelimelerin says zerine eitli aratrmalar yaplm olmakla birlikte; Srpa, Hrvata, Bonaka ve Arnavutadaki Trke kelimeler zerine yaplan almalar kadar kapsaml deildir. Bu sebeple Romence, Rumca ve Bulgarcadaki Trke sz varl hakknda geree yakn bir rakam ifade etmek gtr. van Gaberov, 1998 ylnda yaynlad Renik na ujdite Dumi v Bilgarskiy/ Bulgarcadaki Yabanc Szler Szlnde Bulgarcada 3548 Trke kelimenin gnmzde kullanldn ifade etmektedir (Karada 2009, 201). Trkenin Romence zerindeki etkisini aratran en kapsaml alma XX. yzyln balarna dayanr. L. aineanu, Romencede 3900 Trke unsur tespit etmitir. Gnmzde Romencedeki Trke sz varlnn XX. yzyln balarna gre bir hayli azald grlmektedir. 2002de Muhummed Nurlunun Romencede Trk zleri almasnda 1200 Trke sz tespit edilmitir. Yunancadaki Trke unsurlar zerine nemli almalar yapan aratrmaclar, K. Kukkidis ve P. Georgiasdr. Kukdisis, Yunancadaki Trke sz varln 3000, Georgias ise 1968 olarak belirlemitir4 (Karada, 2009).

Balkan dillerinin herhangi birindeki Trke sz varlnn almadan almaya farkllk gsterdii grlmektedir. Bu farklln birok sebebi olmakla birlikte sz konusu almalarn kapsam ve dnemi ile ilgilidir. Aratrmaclarn bir ksm sadece edeb dildeki Trke kelimeleri ele alrken, bir ksm aratrmaclar ise yazl ve szl dili birlikte ele almaktadrlar. Kaynak tarama ve derleme almalarnn niteliine gre Balkan dillerindeki Trke kelime says deimektedir. Trke kelimelerin saysndaki deiikliin bir dier sebebi de almann yapld zamanla ilgilidir. Balkan dillerindeki Trke kelimelerin says Osmanlnn blgeyi terk etmesiyle birlikte eitli sebeplerden dolay tedrici olarak azalmtr. Bu sebeple XIX. yzyln sonlarnda yaplan bir alma ile gnmzde yaplan almalarda kelime saysnda farkllklar grlmektedir.

III. Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin Adlandrlmas

Balkan dillerindeki Trke sz varlnn okluu, bu kelimelerin halk kltrnde, edeb eserlerde ska kullanlmas Trke ve Trke vastasyla Balkan dillerine girmi kelimeleri adlandrma ihtiyacn ortaya karmtr. Balkan topluluklarnn dil ve kltr aratrmaclar, dillerinde nemli miktarda bulunan bu kelimeleri; Oryantalizm, Turcizmi-Turcizam/Trkizm Arabizm, Balkanizm gibi farkl kavramlarla adlandrmaya almlardr. Aratrmaclarn byk ounluunun Trkizm ya da Oryantalizm olarak kavramlatrd bu kelimelerin adlandrma probleminin eitli alardan ele alnmas gerekmektedir. Sz konusu kelimelerin ekil

4 Balkan dillerindeki Trke kelimelerle ilgili temel almalar ifade etmeye altk. Bununla birlikte Balkan

dillerindeki Trke kelimeler ve bu kelimelerin Balkan dillerindeki ses, yap, anlam zellikleri ve Trke kelime, kelime gruplarnn sosyal hayattaki yansmas zerine birok alma yaplmtr. Bk. kalji 1966; Metaj 2009; Karaaa 2009).

626 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

zellikleri, anlamlar, hangi kltr havzasyla gei yaptklar, halk kltrndeki karlklar ve edeb dildeki konumlar sorunun zmne yardmc olacaktr.

Rus dilbilimci Agnia Desnitskaja, Balkan dillerindeki Trke kelimeleri Arnavuta rnekleminden hareketle ele almtr. Desnitskajaya gre; Osmanl dneminde Arnavut genler Osmanl eitim kurumlarnda grdkleri Arapa ve Farsadan kelimeleri benimsemilerdir. Desnitskaja, Osmanlnn edeb dili Farsann ve din dili Arapann Arnavutlar da etkiledii dolaysyla bu kelimelere, Oryantalizm denilmesi gerektiini ifade etmitir. Arnavut dilbilimci Tahir Dizdari de, Osmanl dneminde Arnavutaya girmi kelimelere Oryantalizm ifadesini kullanmay tercih etmitir. Dizdari, Bir baka makalesinde ise sz konusu kelimeleri Trkizm kavramn ile adlandrmtr. Tahir Dizdarinin her iki kavram da kullanmas, yazarn iki kavram arasnda kesin bir tercih yapmad gstermektedir (Abaz-Egro 2002, 5).

Ilaz Metaj, Arnavutadaki Trke kelimeleri bir araya getirdii Orientalizmat/Oryantalizmler szlnde, bu kelimeler iin, Oryantalizm kavraman tercih etmitir. Metaj, szlk almasnda temel bir problemle karlatn, bu problemin sz konusu kelimelerin adlandrlma sorunu olduunu belirtmitir. Metaja gre sz konusu kelimeler, oryantal dil olan Trke, Arapa ve Farsadan gelmekteydi. Bu sebeple, sz konusu kelimeleri adlandrmak iin Oryantalizm kavramn tercih ettiini ifade etmektedir. laz Metaj, bu kavram tercih etmesinde Arnavut arkiyat Fethi Mehdiunun etkili olduunu ifade etmitir (Metaj 2009, 7).

Hanka Vajzovi, Orijentalizmi u Knijievnom Djelu-Lingvistika Analazia/ Edeb Dildeki Oryantalizmlerin Linguistik Analizi balkl almasnda; Bonaka, Srpa, Hrvatadaki; Trke ve Trke vastasyla geen kelimeleri ele almtr. Vajzovi, almasnn banda sz konusu kelimeler iin, Turcizmi kavramnn kullanldn ancak; son zamanlarda Oryantalizmi kavramnn yaygnlamaya baladn ifade etmitir. Vajzovie gre; Srpa-Hrvata-Bonakadaki kelimelerin byk ounluu Trke olmakla birlikte Arapa ve Farsa kelimeler de bulunmaktadr. Bu sebeple sz konusu kelimeler iin, Oryantalizm kavramn uygun olacan belirtmitir (Vajzovi 1999, 11). almasnn banda Oryantalizm kavramn tercih eden Vajzovi, zet ksmnda Trkizm kavramn Oryantalizmin sinonimi olduunu belirtmitir.

Birok dil bilimci Osmanl dneminde Balkan dillerine gemi kelimeleri, Trkizm olarak adlandrmtr. Abdullah kalji, Turcizmi u Srpsko-Hrvatskom Jeziku isimli kapsaml almasnda bu konuyu ele almtr. kalji, szlnn banda Balkan dillerindeki Trke unsurlar inceleyen almalar hakknda bilgi vermitir. kaljie gre bu konu ile ilgili yaplan almalar, eitli sebeplerden dolay nemli yanllklarla doludur. kalji, belirgin yanllara Otto Blaunun Eyvallah kelimesinin Bonakadaki Eh! Hvala/ Eh! Teekkr Ederim ifadesinden trediini iddiasn rnek vermitir (kalji 1966, 17). kalji; Osmanl dneminde Bonaka, Srpa, Hrvataya gemi kelimelerin byk ounluu Trke ya da Trkenin anlam ve ekil zelliklerine sahip olduklarn belirtmektedir. Ona gre; Trke vastas olmadan dorudan Bonaka, Srpa ve Hrvataya giren Arapa-Farsa kelime says ok snrldr. Bu sebeple sz konusu kelimelere, Turcizmi/ Trkizim denilmesi gerekir. (kalji 1966, 24).

Osmanl dneminde Balkan dillerinde girmi kelimeleri, Arnavuta rneklemiyle adlandran Eqrem abeje gre bu kelimeleri, Trkizm olarak adlandrmak gerekir. abej, Arnavutadaki Arapa ve Farsa kelimelerin Trke vastasyla girdiini dolaysyla bu kelimelerin Trkizm olarak adlandrlmasnn daha doru olacan ifade etmektedir. Arnavuta rnekleminden hareketle sz konusu kelimeleri kavramlatrma yoluna giden bir dier aratrmac, Norbert Borevskydir. Borevskye gre, bu kelimelere Trkizm denilmesi iin ana sebep bulunmaktadr. Birincisi, Arnavut toplumunda Arapa ve Farsa bilenlerin says azdr. Arnavut kkenli olup Arapa ve Farsaya vakf kiiler Arnavutlukta yaamam ve Arnavut toplumuyla

Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin 627

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

nemli bir iletiime girmemilerdir. Bu entelekteller daha ok stanbul gibi mparatorluun nemli ehirlerinde grevli almlardr. Dolaysyla, Arnavut toplumuyla Arapa-Farsa bilen bu yksek zmrenin nemli bir iletiimi olmamtr. Arapa ve Farsa kelimeler Arnavutaya Trke vastasyla girdii iin bu kelimeler, Trkizm olarak adlandrlmaldr. kinci olarak, Arnavutaya geen Arapa ve Farsa kelimelerinin dorudan bu dillerden alndn sylemek gtr. Bu kelimeler, Trkede de bulunmaktadr. Arnavutada bulunup Trkede bulunmayan Arapa ve Farsa kelime olmad iin bu kelimelere Trkizm denilmelidir. ncs, Arnavutadaki Arapa-Farsa kelimelerde Trkenin fonetik zellikleri grlmektedir. Osmanl dneminden kalan bu kelimelere, Oryantalizm demek iin sz konusu kelimelerin telaffuzlar ve gramer zelliklerinin Trkede kullanlan eklin dnda olmas gerekirdi. Oysa imdiye kadar byle bir kelime tespit edilmemitir (Abazi-Egro 2002, 6)

Osmanl dneminde Balkan dillerine girmi kelimeleri Trkizm kavramyla aklayan aratrmaclar, Balkan dillerindeki bu kelimelerin byk ounluunun Trke kkenli olmas tespitini dayanak noktas olarak kabul etmektedirler. Balkan dillerinde Trkenin dndaki Arapa-Farsa kelimeler, Trkenin gramerine gre ekillenmilerdir. Dolaysyla bu kelimeler Trkeletii iin, Trkizm kavramn kullanmak daha uygundur. Oryantalizm kavraman savunan aratrmaclarn temel iddias; Balkan dillerindeki sz konusu kelimelerin byk ounluu Trke olsa da Arapa ve Farsa kelimeler de bulunmaktadr. Dolaysyla bu kelimeler douya aittir. Bu sebeple sz konusu kelimelere, Oryantalizm demek daha uygundur.

Kanaatimizce, Trke ve Trke vastasyla Balkan dillerine girmi kelimelerin adlandrlmas eitli alardan ele alnmaldr. Bu kelimelerin Balkan dillerindeki ve kltr hayatndaki yeri, Balkan folklorundaki ilevleri, kelimelerin anlambilim, sentaks, morfolojik zellikleri de gz nnde bulundurulmaldr. Oryantalizm ve Trkizm kavramlarnn armlar ve bu kavramlarn sz konusu kelimeleri adlandrlmasnda yeterli olup-olmayacaklar deerlendirildiinde, bilimsel verilere dayanan bir sonuca varmak mmkn olacaktr.

Balkan dillerindeki Arapa, Farsa ve Trke kelimelerin adlandrlmasnda ele alnacak temel unsurlardan birisi, bu kelimelerin sz konusu dillere geiinin tarihsel- kltrel zeminini ele almaktr. Osmanl mparatorluu dnemindeki edeb dile,Osmanl Trkesi denilmektedir. Bu dilde, Trke hkim unsur olmakla birlikte slam medeniyetinin iki nemli dili olan Arapa ve Farsann da tesiri bulunmaktadr. Osmanl Trkesi, Arapa ve Farsa unsurlar bnyesinde uygun hale getirmi ve kelime hazinesi geni byk bir dil teekkl etmitir. Bu dilin bnyesinden byk air ve yazarlar ve nemli manzum-mensur eserler ortaya kmtr. Dolaysyla Osmanl ile birlikte Balkanlara hkim olan dil, Osmanl Trkesidir. Osmanl Trkesi, Balkan dillerini etkilemi ve bnyesindeki Trke kelimelerin yannda Arapa ve Farsa kelimeler de Balkan dillerine gemitir. Osmanl Trkesiyle yazan Klasik Trk Edebiyat ve Trk Tekke Edebiyat airleri Balkan topluluklarnda benzer edeb zeminin olumasn salamlardr. Bu edeb zeminden etkilenen Balkan air-yazarlar Osmanl Trkesinden aldklar kelimeleri eserlerinde kullanmaya balamlardr. Osmanl devlet sistemi, eitim kurumlar, tekkelerin etkisi gibi birok unsur, Osmanl Trkesindeki kelimeleri Balkan topluluklarnn dillerini derinden etkilemitir. Balkan dillerindeki Trke, Arapa ve Farsa kelimeler bu ynyle ele alndnda, sz konusu kelimeler iin arka ait ya da ark dillerinin kelimeleri anlamndaki, Oryantalizm ifadesinin tarihsel-kltrel zemin asndan uygun olmayaca grlmektedir.

Osmanl Trkesinden Balkan dillerine gemi kelimelerin bir ksm Trk devlet geleneinin kavramlardr. Bonaka, Srpa ve Hrvatadaki kelimelerin 453 adedi, devlet sistemi, ynetim ve hukuk ile ilgilidir. Bu dillerdeki 166 kelime ise ordu ve asker terimleridir (kalji, 1966: 25). Trk devlet sistemi ve ordu tekilatnn terimlerinin bir ksm Trke olmakla birlikte dier bir ksm Arapa ve Farsa kkenlidir. Bonaka Srpa Hrvatada; Bajraktar (Bayraktar), Beg (bey, beg),

628 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

Beglerbeg (Beylerbeyi) gibi Trke kelimelerin yannda; Kadija (kad), zabit (zabt), vilajet (vilayet) gibi Arapa kkenli devlet sistemine ait kavramlar bulunmaktadr. Trk devlet sisteminin kavramlarnn bir ksmnn kkeni Arapa-Farsa olmasndan dolay bu kelimeleri, Oryantalizm kavramyla tanmlamann tutarl olmad grlmektedir.

Osmanl Trkesine ait kelimelerle birlikte, Trke ekler de Balkan dillerine girmitir.5 Aada ifade edilen Trke ekler, Balkan dillerindeki ilevlerini gnmzde de srdrmektedirler. rnekleriyle birlikte ifade ettiimiz bu ekler, Trke kkenli olup Arapa ve Farsada kullanlmamaktadr. Bu sebeple Balkan dillerindeki Trke ekleri Oryantalizm kavram iinde deerlendirmek dilbilim asndan zorlama olacaktr.

-c, ci,-cu, c, -,-i,- u,-; Arnavuta, Bonaka-Srpa-Hrvata, Makedonca Bulgarca ve Yunancada kullanlmaktadr.

Bonaka-Srpa-Hrvata; Keedija (Keeci), kundurdija (kundurac), mejdanija (Meydanc)

Arnavuta; Shakaxhi (akac), inati (inat), bataki (batak), sherrxhi (kavgac)

Makedonca; ilecija (hileci), kavgacija (kavgac), abacija (abac)

-lk,- lik, -luk, -lk; tm Balkan dillerinde grlmektedir.

Bonaka-Srpa-Hrvata; bajramluk (bayramlk), dunjaluk (dnyalk), izmediluk (izmecilik), obanluk (obanlk)

Arnavuta; baballek (babalk), beqarllek (bekarlk), budalallek (budalalk), pazarllek (pazarlk)

Makedonca; pazarlak (pazarlk), rezilak (rezillik), samanlak (samanlk), terzilak (terzilik) haremlak (haremlik), fukaralak (fukaralk)

-l, -li, -lu, -l; tm Balkan dillerinde grlmektedir.

Bonaka-Srpa-Hrvata;Sarajlija (Sarayl-Saraybosnal), mekteplija (mektepli), yedeklija (yedekli)

Arnavuta; nazeli (nazl), sheherli (ehirli), vesveseli, borxli (borlu)

Makedonca; tatlija (tatl), sarajlija (sarayl), erbetlija (erbetli)

-a,- e,-ca, ce; Arnavutada, Bonaka-Srpa-Hrvatada grlmektedir.

Bonaka-Srpa-Hrvata; lida (Ilca) daida (day)

Arnavuta; hajdute (haydutluk), Ture (Trke), obane (abanlk) (kalji 1966; Metaj 2009; Kadi Adiu 2009; Karaaa 2009; Bayraktar 2009; Oktay 1999).

Osmanl dneminde Balkan dillerine gemi kelimeler, o dilin n ekleri ve son ekleriyle birlikte kullanlabilmektedir. Balkan dillerinin ekleriyle kullanlan bu kelimeler, Arnavuta rneklemiyle ele alnabilir. Mesela; Pa-gejf (keyifsiz) pa-rehati (rahatsz), oban-eri (obanlk), am-ishte (amlk), bayrak-as (bayrak), oda-tar (odac), ay-tore (ayc), azdi-sem (kzyorum), brakti-sem (brakyorum), irak-i (rak), jeshil-im (yeillik) vd. (Metaj, 2009). rneklerden hareketle Trke, Arapa ve Farsa kelimelerin Arnavutann ses ve gramer zelliklerine uyumluluk gsterdii grlmektedir. Dolaysyla, Arnavutadaki bu kelimeler Douya ait

5 Aadaki eklerin dnda Balkan dillerine Osmanl Trkesinden gemi, gr (kar) eki de bulunmaktadr. Bu

ek tm Balkan dillerinde kullanlmaktadr.

Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin 629

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

kelimeler deil; Arnavutaya mal olmu kelimelerdir. Bu sebeple, sz konusu kelimeleri,Oryantalizm kavramyla deerlendirmek bu uyum ve deiimi gzden karmak anlamna gelecektir.

Osmanl Trkesinden Balkan dillerine geen kalp szler, fonksiyon ve anlam ynyle Trk folklorunun ve toplumsal hayatn izlerini tamaktadrlar. Bonaka-Srpa-Hrvatada grlen; akam hajrola/akam hayrola, Allah rahmetejle/ Allah rahmet eylesin, baun sagosum/ban sa olsun, bajram mubare ola/bayramn mubarek olsun, dostlar sagosum/dostlar sa olsun, hogeldum/ho geldin vb. kalp szlerin ilevi Trkedeki ilevinden farkl deildir (kalji, 1966; yiyol, 2010b).

Osmanl Trkesinden Balkan dillerinde girmi kelimelerin byk ounluunun Trke olduu aratrmalarn ortak kanaatidir. Bunun yannda, Balkan dillerinde Trke kelimelerle birlikte Arapa-Farsa kelimeler de bulunmaktadr. Balkan dillerinde grlen Arapa-Farsa kelimelerin ses ve ekil asndan Trkenin ses ve ekil zelliklerine sahip olduklar grlmektedir. Bonaka-Srpa-Hrvata ve Arnavutada grlen aadaki kelimeler bu duruma rnek olarak gsterilebilir.

Bo., Sr., Hr.

Arnavuta Trke Farsa Arapa

Bardak Bardhak Bardak Brdn

oban oban oban ubn Cavbn

Patlijan6 Patellhan Patlcan Bdingan

Rakija Raki Rak, arak Araq

Memur Memur Memur Mamur

Sejmen Seymen Sey()men Segbn Sgmn

Kaynak: kalji (1966); Vajzovi (1999); Karaaa (2008).

Trke ve Trke vastasyla Balkan dillerine girmi kelimeleri adlandrrken; bu kelimelerin anlamlar, kapsamlar ve armlar gz nnde bulundurulmaldr. Bat Avrupa ve Amerikal aratrmaclarn kastettii ark temelde Arap, Fars ve Trk corafyas olmakla birlikte; geni manada Akdenizden ine kadar olan blge kastedilmektedir. Balkan dil bilimcilerin kastettii ark ise Trkler, Araplar ve ranllar; dolaysyla Trke, Arapa ve Farsadr. Bu ynyle Balkan aratrmaclar ile Oryantalistlerin kastettii corafya ve dillerde farkllklar bulunmaktadr. kinci olarak, Silvestre de Sacy ve Ernest Renan gibi Oryantalist filologlar ve antropologlar asndan Oryantalizmin temel dili Arapadr (Said 2006, 134). Oryantalizm aratrmalarnda, merkeze oturtulan dil Arapa olmasna ramen; Balkan dillerindeki kelimelerin byk ounluu Trkedir. Trke olmayan kelimelerde de Trke ekler kullanlmakta, Trke kelimelerle bileik kelimeler yaplmakta ve kalp ifadelerin Trk kltrndeki ilevlerine sahip olduklar grlmektedir. Dolaysyla bu kelimeler iin, Oryantalizm kavramn kullanmak Balkan dillerindeki sz konusu kelimelerin byk ounluunun Arapa olduu ya da bu kelimelerin Arap kltr vastasyla getii dncesini ortaya karacaktr. Balkan dillerindeki sz konusu

6 Bonaka-Srpa ve Hrvatada j nsz Trkedeki y sesinin karldr.

630 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

kelimelerin byk ounluu Arapa kkenli olsayd ya da bu kelimeler Arap dilinin ekil zellikleri ve Arap toplumlar vastasyla Balkan dillerine girseydi bu kelimelere, Oryantalizm ya da Arabizm denilmesi mmkn olacakt.

Balkan dillerindeki Trke kelimeler, Balkan halklar tarafndan doal bir ekilde benimsenmitir. Arapa ve Farsa kelimelerin Trk diline mal olmas gibi, bu kelimeler de Balkan topluluklarnn dillerinin bir paras konumuna gelmilerdir. Abdullah kalji bu durumu, Trkizmler dilimize zorla girmemi ve dilimizde olumsuz etki brakmam (kalji 1966,13-14), ifadeleriyle tasvir etmektedir. kaljiin belirttii bu doal etkileim, Balkan dillerinin hazinelerine ve kltr yaplarna binlerce kelime kazandrmtr. Balkan dillerinde varlklar asrlar aan bu kelimelere iin, Oryantalizm kavramn kullanmak bir anlamda bu kelimeleri, tekiletirmek anlamna gelecektir.

Bir Balkan dilinden baka bir Balkan diline gemelerinden dolay, bu kelimeler iin, Balkanizm kavramn kullanmak eitli alardan tutarl deildir. Balkan corafyasnda hemen her dilde, gnlk yaamn her alannda kullanlan; yorgan, yastk, dek, kebap, baka, tfek, ocak, sedir, yaka, akr vb. kelimelerin bir Balkan dilinden dier Balkan diline gemi olmalar muhtemeldir. Bununla birlikte, Balkan dillerindeki Trke kelimelerin bir ksm ayn kelimeler olsa da, Balkan dillerindeki Trke kelime adedinin deikenlii bu kavram rtmeye yeterlidir. Balkan dillerindeki Trke kelime saylar farkl olduundan tm kelimelerin Balkan dillerinin genelinde grlmesi mmkn deildir. Dolaysyla, Balkanizm kavramnn bu kelimeleri adlandrmak iin yetkin bir kavram olmad grlmektedir.

Balkan dillerinde Osmanl dneminde girmi Osmanl Trkesine ait kelimeler iin bir kavram kullanlmasnn gerekli olup olmad tartlmas gereken bir durumdur. Trkede bulunan, zamanla Trkeleen Arapa-Farsa kelimeler iin herhangi bir kavram kullanlmam ya da byle bir kavrama ihtiya duyulmamtr. Balkan dillerindeki Trke kelimeleri bir kavram altnda toplamak, bu kelimeleri tekiletirmeye ve zaman zaman politik sebeplerden dolay Balkan dillerinden atlmasn fikrini de birlikte getirecektir. Yugoslavya dneminde Osmanl kltr mirasnn ortadan kaldrlmas adna, nemli almalar yaplmtr7. te yandan, bu kelimeler zerinde bilimsel almalar yapmak, kelime ve kelime gruplarnn Balkan topluluklarnn kltr ve dillerindeki etkilerini eitli ynleriyle tahlil etmek iin adlandrmann bir ihtiya olduu grlmektedir.

Sonu

Osmanl dneminde Balkan dillerine giren ve gnmzde ilevlerini srdren kelimeleri Oryantalizm, Balkanizm gibi kavramlarla adlandrmak; dil, kltr ve tarihsel sre asndan tutarl deildir. Oryantalizm kelimesinin dil ve kltr almalarndaki anlam ve kapsam ile Balkan dillerindeki Trke-Trkelemi kelimeler iin kullanlan Oryantalizm kavram arasnda farkllklar grlmektedir. Gerek dil ve kltr gerek kelimenin bilimsel armlar ve kapsam asndan Balkan dillerindeki Trke kelimeleri Oryantalizm kavramyla adlandrmasnn doru bir tercih olmayaca grlmektedir. Balkan dillerindeki Trke kelimeleri bir kavram altnda toplamak, sz konusu kelimeleri tekiletirme ve zaman zaman dilden temizleme fikrini de birlikte getirecektir. Bununla birlikte, Balkan dillerindeki Trke-Trkelemi kelimeleri bir kavram altnda toplamak bilimsel almalar iin gereklidir. Kanaatimizce, Trkizm sz konusu kelimelerin adlandrlma ihtiyacn karlayacak en gl terimdir. Balkan dillerindeki kelimelerin byk ounluunun Trke oluu, bu kelimelerin Osmanl dneminde Balkan dillerine gemesi,

7 1946da Yugoslavyadaki mektepler kapatld, ocuklarn camide Kuran eitimi almas yasakland, Mslman

subaylarn ocuklarn snnet ettirmemeleri iin uyarld (Malcolm, 2002: 195). Yugoslavdaki Mslmanlarn dini inanlar zerine yaplan bu basknn benzeri dildeki Trke kelimelere kar gereklemitir (Korkmaz 2007, 253-256).

Balkan Dillerindeki Trke Kelimelerin 631

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

kelimelerle birlikte Trke eklerin kullanlmas, sz konusu kelimelerin ve kalp szlerin Trk kltr hayatnn ilevine sahip olmas, Balkan dillerindeki Arapa ve Farsa kelimelerin Trkenin gramer zelliklerine sahip olmas, gibi birok unsur kanaatimizi desteklemektedir.

KAYNAKA

ABAZI-EGRO Genciana (2002), Arnavutluktaki Trkoloji almalar, Bilig, say 21, Bahar, s.1-24.

AHMET Oktay (1999), Makedonca Szlkte Trk Etkileri, Baslmam Yksek Lisans Seminer almas, Cyril and Methodius Univ. Faculty of philology.

AKSAN Doan (2006), Anlambilim, Engin Yaynevi, IV. Bask, Ankara.

BAYRAKTAR Fatma Sibel (2009), Arnavutaya ve Dier Balkan Dillerine Geen Trke Kelimelerin Karlatrlmas, Turkish Studies, Vol. 4/4 summer, pp. 1083-1090.

CASTELLAN Georges (1995), Balkanlarn Tarihi, 2. Bask, Milliyet Yay., stanbul.

YYOL Fatih (2010a), Bonak Halk Kltrnde Trk Tekke-Tasavvuf Geleneinin zleri, Baslmam Doktora Tezi, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits.

YYOL Fatih (2010b), Bonak Folklorunda Trk Kalp Szlerin Etkisi, Uluslararas IX. Dil Yazn Deyibilim Sempozyumu Bildirileri (15-17 Ekim 2009), Sakaya niversitesi Basmevi, c. II, s. 2-10.

KADIU Spartak ve ABDIU Xhemile (2009), Trke Yapm Eklerinin Arnavuta Yapm Eklerine Etkisi, Turkish Studies, Vol. 4/3 Spring, Page. 1229-1241.

KARAAA Gnay (2009), Dil, Tarih ve nsan, Kesit Yay., IV. Bas., stanbul.

KARAAA Gnay (2008), Trke Verintiler Szl, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara.

KORKMAZ Hseyin (2007), Osmanlnn Bat Yakas Bosna, 3F Yay., stanbul.

MALCOLM Noel (2002), Bosnia a Short History, Pan Book, London.

METAJ Ilaz (2009), Oriantalizmat Shtrirja Leksiko-Semantike Ne Gjuhen Shqipe, Shtepia Botuese Drenusha, Prishtine.

NAMETAK Fehim (1989), Pregled Knjievnog Stvaranja Bosansko- Hecegovakih Muslimana Na Turskom Jeziku, El-Kalem, Sarajevo.

NAMETAK Fehim (1997), Divanska Knjievnost Bonjaka, Orijentalni Institut u Sarajevu, Sarajevo.

NURK Kemal (2007), Bosna-Hersek'te slamlama Sreci, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niv., Sosyal Bilimler Enstits.

KALJ Abdullah (1966), Turcizmi u SrpsoHrvatsom Jeziku, Svjetlost, Sarajevo

SAD Edward W. (2006), Orientalizm, ev. Belma lner, Metis Yay., III. Bask, stanbul.

TODOROVA Maria (2006), Balkanlar Tahayyl Etmek, 2. Bask, letiim Yay., stanbul.

VAJZOV Hanka (1999), Orijentalizmi u Knijievnom Djelu-Lingvistika Analazia, Orientalni Istitut, Sarajevo.

632 F. YYOL A. M. KESMEC

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/4 Fall 2011

YALIN Emrullah (2009), Trk-Bulgar Ortak Kltr, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say. 43, Bahar, s. 555-576.